________________
સકલપદાર્થોનો શાબ્દબોધ થાય છે, પરંતુ વિશિષ્ટર્સ વૈશિમ્' આ ન્યાયથી શાબ્દબોધ થતો નથી. આ પ્રમાણેના પ્રાચીનમતને જણાવે છે - પરતું... ઈત્યાદિ ગ્રન્થથી - આશય એ છે કે વૃદ્ધ યુવાન અને બચ્ચા સ્વરૂપ બધા જ કબુતરો જેવી રીતે ખલમાં (અનાજ રાખવા માટે અને ફોતરા વગેરે દૂર કરવા માટે ખેતરમાં અથવા ઘરમાં તૈયાર કરેલી ચોખ્ખી ખુલ્લી જગ્યાને ‘ખલ” કહેવાય છે. જેમાં ચોખા વગેરે અનાજના દાણા વેરાએલા હોવાથી કબુતરો વગેરે તે દાણાને ચણવા આવતા હોય છે.) એકી સાથે આવે છે. અર્થાત્ એ બધાનો ખલમાં એક જ કાલે સંયોગ હોય છે. તેવી રીતે વાક્યઘટક તે તે પદો પસ્થાપિત સકલપદાર્થોનો ક્રિયાકર્મ (ક્રમ પદ અહીં કારકમાત્રને જણાવે છે.) ભાવે એક જ કાલે પરસ્પર અન્વય થાય છે. પરંતુ પ્રથમ પૂર્વપદાર્થનો આકાંક્ષિત ઉત્તરપદાર્થની સાથે ત્યારબાદ તેનો આકાંક્ષિત તદુત્તરપદાર્થની સાથે ત્યારબાદ તેનો તાદશતદુત્તરપદાર્થની સાથે આ રીતે વિશિષ્ટસ્થ વૈશિયમ્' આ ન્યાયથી અન્વય થતો નથી. જેથી ઘટમીન' ઇત્યાદિ વાક્યથી “ધર્મજનનક્રિયા' નો બોધ એકીસાથે થાય છે. પરંતુ ઘટમ્ પદથી પ્રથમ “પટીયર્મતા' નો ત્યારબાદ “માનય પદથી નયન'િનો અને પછી ધટર્માનયનશિયા' નો આ પ્રમાણે બોધ થતો નથી. આ પ્રમાણે પ્રાચીન કહે છે. અહીં વૃદ્ધ યુવાન અને શિશુ સ્વરૂપ કપોતનું સામ્ય; પદોમાં શ્રવણકાળની અપેક્ષાએ છે- એ સમજી શકાય છે. આ પ્રમાણેના પ્રાચીન મતમાં પૂર્વપૂર્વપદસ્મરણનો ઉત્તરોત્તરપદસ્મરણથી નાશ થતો હોવાથી તાવત્પદવિષયક સમૂહાલંબનસ્મરણની કલ્પના કરવી પડે છે - એ અસ્વારસ્યને “વિત’ પદથી સૂચવ્યું છે.
“વિશિષ્ટી વૈશિષ્ટ્રયમ્' આ ન્યાયથી શાબ્દબોધને માનનારાના મતને જણાવે છે - મારે તુ... ઇત્યાદિ ગ્રંથથી
૧૨૮
