________________
ઘgવી છવિ' ઇત્યાદિ સ્થળે ધવલિયર્મ છેઃનાનુકૂત્રકૃતિમાંર્વમ્ (નવ)...' ઈત્યાકારક બોધ લક્ષણો વિના પણ શક્ય હોવાથી ઇતરેતરદ્વન્દ્ર સ્થળે સાહિત્યમાં લક્ષણા માનવાની આવશ્યક્તા નથી. આશય એ છે કે “ઘવઢિો ઈત્યાદિ સ્થળે ઉદ્દેશ્યતાવચ્છેદક (ધવત્વ” અને ખદિરત્વ આ પ્રત્યેકને માનીએ તો, “વિભકૃતિ; ઉદ્દેશ્યતાવચ્છેદક ની વ્યાપ્ય એવી સંખ્યાની બોધિકા હોય છે.” આ નિયમ હોવાથી વિભકૃત્યર્થ દ્વિત્વનો ધવ અને ખદિરમાં પણ અન્વય થવાથી ધવવૃદ્ધિો છિશ્વિ' આ વાક્યથી ધવદ્રય અને ખદિરÁયકર્મકછેદનક્રિયાદિની પ્રતીતિનો પ્રસંગ આવશે. તેના નિવારણ માટે “ઘવલિ' અહીં ધવખદિરના સાહિત્યને ઉદ્દેશ્યતાવછેદક માનવું આવશ્યક છે. જે તાદેશસાહિત્યના આશ્રયમાં લક્ષણાથી જ શક્ય છે. તેથી “ઘવઢિો '... ઇત્યાદિ ઇતરેતરદ્વ-સમાસસ્થળે ઉત્તરપદને ઇતરેતરદ્વસમાસઘટક પૂર્વોત્તરપદાર્થોના સાહિત્યાશ્રયમાં લાક્ષણિક મનાય છે – એ પ્રમાણે મીમાંસકોનું કહેવું છે. પરંતુ ઉક્ત રીતે લક્ષણો વિના પણ ઇતરેતરદ્વસ્થળે વિવક્ષિત બોધ ઉપપન્ન થાય છે. તેથી મીમાંસકોનો એ સિદ્ધાન્ત યુક્ત નથી. આ આશયથી જ મીમાંસકોના મતની આશંકાને કરીને એનું સમાધાન કરે છે-“ર સાહિત્ય'... ઈત્યાદિ ગ્રંથથી. સાહિત્ય સહવૃત્તિત્વસ્વરૂપ લઈએ તો સાહિત્યશૂન્યસ્થળે દ્વ-સમાસની અનુપપત્તિને જણાવે છે- “સાહિત્યયો '... ઈત્યાદિગ્રંથથી. એનો આશય સ્પષ્ટ છે કે “જોત્વાશ્વત્વે'.... ઈત્યાદિસ્થળે ગોત્વાશ્વત્વનું સાહિત્ય ન હોવા છતાં સમાસ થાય છે. તેથી તદનુસાર સાહિત્યાશ્રયમાં લક્ષણા માનવાનું આવશ્યક નથી. યદ્યપિ એકક્રિયાન્વયિત્વસ્વરૂપ સાહિત્ય “જોત્વાશ્વત્વે'... ઈત્યાદિ સ્થળે પણ હોવાથી સાહિત્યમૂયોરપિ' ઈત્યાદિ કથન યોગ્ય નથી. પરંતુ એકક્રિયાન્વયિત્વરૂપ સાહિત્યની વિવક્ષા
૧૧૫
