________________
૩૪
ભાષાવૈભવ : રહનેમિને રાજુલ સમજાવે છે - વાસના શું છે? હાથીને ત્યાગીને ગધેડા પર બેસવું અને રત્નને ત્યાગીને કાચના ટુકડાને મેળવવા જેવી છે. દરેક કથાનકમાં આપેલાં સ્થળ, નગર કે દેશને અલગ અલગ ઉપમાઓથી વર્ણવ્યાં છે. દા.ત. પૃથ્વીનું રૂપ સ્ત્રીના લલાટ જેવું ઉત્તમ. લલાટના તિલક જેવો અવંતિ નામનો દેશ. વગેરે વાચકના મનમાં વિશિષ્ટ ભાવજગત સર્જે છે.
સાહિત્યિક ગુણવત્તાની દૃષ્ટિએઃ રસાત્મકતા, કથારસ, વર્ણનરસ, ઉપદેશ માત્ર નહીં, પણ વિશાળ જીવનબોધ, મહારાષ્ટ્રી - પ્રાકૃત અને સંસ્કૃત સાથે ગુજરાતી ભાષામાં થયેલા ભાષાંતરો કે બાલાવબોધ દ્વારા પ્રગટ થતું રચના ચાતુર્ય, અલંકારી ચાતુર્ય, છંદોબદ્ધતા, ઋતુવર્ણન તેમજ ભાવનિરૂપણનું કૌશલ્ય એ “હૃતોપદેશમાલા'નાં નોંધવા જેવાં પાસાંઓ છે. શીલોપદેશમાલા'નું વિવિધ સંદર્ભે મહત્ત્વ
વાસ્તવમાં કોઈ પણ સમયે સર્જાતા સાહિત્યમાં જે તે સમયની રાજકીય અને સામાજિક ચેતનાનો ધબકાર જોવા મળે છે. સમયના બદલાતા પ્રવાહો સાહિત્યના પ્રવાહોમાં ધબકે છે. આ રચનાનો સમય વિ.સં.ની દશમી સદીનો હતો જે સાહિત્યનો સુવર્ણકાળ હતો. રાજાઓનું યોગદાન, વિદ્યાકલાને ઉત્તેજન, ભાષાનો પ્રભાવ, ગુજરાતીમાં અપ્રભંશ ભાષાને પ્રતિષ્ઠા વગેરે બાબતો જાણીતી છે.
કે.કા.શાસ્ત્રીના શબ્દોમાં કહીએ તો શુદ્ધ સાહિત્યગ્રંથોને બાદ કરતાં જૈન સાહિત્યકારોએ સર્જેલાં સાહિત્ય પર તે સમયનો કે યુગબળનો પ્રભાવ છે. આ દૃષ્ટિએ શીલપાલન અને શીલભંગ માટેનાં માનવ ઇતિહાસમાં હંમેશા બનતી ઘટનાનાં પરિબળો એ કથાનકો છે. સીતાનો સમય લો કે આધુનિક દૃષ્ટાંતકથાઓ. સાહિત્યની બોધાત્મક બાબતો સમયે સમયે જરૂરી હોય છે. આ દૃષ્ટિએ આ કથાનકો સમાજનું દર્પણ છે.
