________________
૯૮
કઈ ગતિની મર્યાદામાં થશે તે નક્કી થાય છે. આયુષ્ય કેટલા કાળનું છે તે નહીં પણ જીવનક્ષેત્રના વિસ્તારની મર્યાદા આ કર્મથી નક્કી થાય છે. દા. ત. કોઈ વ્યક્તિ તળાવમાં તરવાનું નક્કી કરે અને તે તળાવમાં પડે ત્યારે તેને કેટલો સમય તરવાનું છે તે નહીં, પણ એમાં કેટલું તરવાનું છે, એટલે કે એમાં કેટલું જીવન જીવવાનું છે, એ કર્મથી સૂચિત થાય છે. માટે તેની સરખામણી માણસની ઇચ્છા પ્રમાણે જતાં રોકી રાખનારી સાંકળ સાથે કરી છે. તેના ચાર ભેદ છે.
(૬) નામકર્મ : આ કર્મ ચિત્રકાર જેવું છે. જેમ ચિત્રકાર પોતાની સામેનાં ચિત્રમાંના માણસોને જુદો જુદો રંગ આપીને ચીતરે છે, એ રીતે આ કર્મનો બંધ જીવને જુદી જુદી યોનિ આપનાર છે. ગતિનામકર્મ ઉપર જણાવ્યા અનુસારની ચાર ગતિમાં જન્મ આપે છે. આનુપૂર્વી નામકર્મથી એક ભવ પૂરો થતાં, જીવ ત્યાંથી પોતાના નવા ભવને સ્થાને પહોંચે છે જાતિનામકર્મથી જીવ કેટલી ઇન્દ્રિયોવાળી યોનિમાં જન્મશે તે નક્કી થાય છે. શરીરનામકર્મથી જીવનું શરીર તેમજ અન્ય નામકર્મ (પેટા પ્રકારના) જીવના અંગ-ઉપાંગો, બંધારણ, વર્ણ, ગતિ, પ્રમાણ, શક્તિઓ, સ્વભાવ, જેવી અનેકવિધ બાબતો નક્કી કરે છે. ટૂંકમાં નામકર્મ જીવની યોનિ, અને ઉપરોક્ત બાબતોનું નિયંત્રા છે.
(૭) ગોત્રકર્મ : આ કર્મ જીવને ઊંચું કે નીચું ગોત્ર આપે છે. એ અનુસાર જીવ એ ગોત્રમાં જન્મ ધારણ કરે છે. તેની સરખામણી કુંભાર સાથે કરવામાં આવી છે. જેમ કુંભાર સારા-નરસા ઘડા ઘડનાર છે, એ રીતે ગોત્રકર્મ જીવને ગોત્રમાં સ્થાન આપે છે.
(૮) અંતરાયકર્મ : આ કર્મ પાંચ પ્રકારે જીવની શક્તિ સામે અંતરાય મૂકે છે. જે રીતે ભંડારમાંથી ધન વાપરવાનું હોય પણ ધનરક્ષક એ ધન વાપરતાં અટકાવનાર હોય, એ રીતે અંતરાય કર્મ, દાન, લાભ, ભોગોપભોગ અને વીર્ય સામે અંતરાય મૂકનાર કર્મ છે. દાન અંતરાયકર્મ માણસને દાન દેતાં તો લાભ અંતરાયકર્મ દાન લેતાં
