________________
એ જ રીતે શીખ ધર્મ અનુસાર અન્ય બાબતો સૂચવવામાં આવી છે. એમાં કહ્યું છે, “હે માનવ ! તું તારા શરીરને એક સારું ખેતર બનાવ. તેમાં સત્કર્મરૂપી બીજ વાવીને પ્રભુનાં નામરૂપી જળનું સિંચન કર. તારા હૃદયને ખેડૂત બનાવ અંતે ઈશ્વર તારા હૃદયમાં ઊગી નીકળશે. અને તું દિવ્યપદને (નિર્વાણપદને) પામી શકીશ.” આમ, અહીં સત્કૃત્યો પર ભાર મૂકયો છે. જે કર્મની સાથે જોડાયેલી બાબત છે. પરંતુ આનાથી વધારે ઊંડાણ અહીં નથી. આત્મા આ કાર્યોનું પરિણામ સીધું જ પ્રાપ્ત કરે ? પુનર્જન્મનાં કર્મો ખપાવવા પડે ? ક્યા પ્રકારના કર્મોનું શું પરિણામ આવે ? જન્મ-મરણનાં પરિભ્રમણ પાછળ કયું પ્રેરક તત્ત્વ કામ કરે છે? આવા પ્રશ્નોના ઉત્તર માટેનાં સમાધાનો આ સિદ્ધાંતો પાસે નથી.
જૈનધર્મ કર્મના સિદ્ધાંતને ઘણાં ઊંડાણથી સમજાવે છે. “માણસ વાવે તેવું લણે આ સિદ્ધાંત અજાણ્યો નથી, પરંતુ દરેક ભવ આગલા ભવનાં કર્મોનું પરિણામ છે; પ્રત્યેક આચાર, વિચાર તેના કર્તાના સૂચિત સ્વરૂપ ઉપર અસર કરે છે; પુણ્ય-પાપનાં ફળ વર્તમાન જીવનમાં પૂરાં ભોગવાતાં ન હોય તો તે મૃત્યુની પેલે પાર સુધી પણ પહોંચે છે અને નવા ભવનું કારણ બને છે; પ્રત્યેક ભવ તે અનાદિ અને ભાવિ ભવમાળાને જોડતી કડી છે, જેવી બાબતો વિશે જૈનદર્શનમાં ઘણું જ વિચારાયું છે.
હિન્દુઓના મતે કર્મ અલૌકિક શક્તિ છે, જે આત્માને વળગેલી છે, જે સૂક્ષ્મ દેહરૂપે અવિકારી સાત્ત્વિક પડરૂપે ચોંટી જાય છે, પરંતુ આત્માને ચોંટતી નથી. જૈનદર્શન કર્મને સંપૂર્ણ સ્વતંત્ર તત્ત્વ માને છે. એ માટે તેઓ પુદ્ગલ શબ્દ પ્રયોજે છે. સૂક્ષ્મ કર્મ-પુદ્ગલ જીવને લાગે છે. જીવ અને કર્મનો સંબંધ અનાદિકાળથી ચાલ્યો આવે છે. જીવ કોઈપણ કાર્ય કરવા માંડે કે તરત જ તે જ આકાશપ્રદેશમાં રહેલાં કર્મપરમાણુ એને વળગે છે. તે જીવ સાથે ભળી જાય છે. પુદ્ગલ આત્માને વળગીને જે વિકાર કરે છે. તેની ઊંડી સમજ અહીં આપી છે.
