________________
૯૫
ઇસ્લામ ધર્મના સિદ્ધાંતો સરળ છે. તેમાં તત્ત્વજ્ઞાનની બહુ ગૂંચો નથી. કર્મના સિદ્ધાંત વિશેનો અહીં ખ્યાલ જુદો છે. આ ધર્મના અનુયાયીઓ પુનર્જન્મમાં માનતા નથી. હિન્દુ ધર્મ મુજબ કર્મનું ફળ આત્માના પુનર્જન્મ માટે જવાબદાર છે. જ્યારે મુસ્લિમો માને છે કે માનવનું મૃત્યુ થાય ત્યારે તેને દફનાવવાથી દેહ સાથે આત્મા પણ વિદ્યમાન હોય છે. કયામતના દિવસે વ્યક્તિએ કરેલાં કાર્યો અનુસાર મૃતદેહને ફિરસ્તાઓ અલ્લાહના દરબારમાં હાજર કરે છે, ત્યાં તેનું ભાવિસ્થાન નક્કી થાય છે. આમ કર્મનાં પુદ્ગલો આત્માને લાગે અને એ અનુસાર પુનર્જન્મ સંભવે એવો ખ્યાલ આ ધર્મના સિદ્ધાંતોમાં નથી.
જો આત્મા સ્વર્ગ કે નરકમાં સ્થાન પામે, તો એ ત્યાં ક્યાં સુધી રહે? એ પછી એ આત્માનું સ્થાન ક્યાં ? જેવા કોઈ ખુલાસાઓ નથી.
બૌદ્ધ ધર્મમાં કર્મને મહત્ત્વ આપવામાં આવ્યું છે. તે અનુસાર ઈશ્વર હોય કે ન હોય; જગત નિત્ય હોય કે અનિત્ય, માનવ પોતાના કર્મ અનુસાર સ્વતંત્ર રીતે જ, પોતાના પ્રબળ પુરુષાર્થથી આત્મસાક્ષાત્કાર કરે છે. અંતે નિર્વાણપદનો અધિકારી બને છે. તેઓ આત્મા તત્ત્વને સ્વીકારતા નથી. ભગવાન બુદ્ધ માનતા હતા કે પુણ્યનો સંચય કરવા માટે ક્રિયાકાંડોની જરૂર નથી. આત્માની બદલે તે જીવ રૂ૫, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર, વિજ્ઞાન જેવા પાંચ પદાર્થોનો બનેલો, હંમેશા વહેતો અને પરિવર્તનશીલ એવો ચેતના પ્રવાહ છે. આ ચેતના પ્રવાહ પર વિજય મેળવી, તેને સ્થિર કરવાથી નિર્વાણની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે આત્મા પર કર્મનાં પુદ્ગલો વિશે અહીં પણ સ્પષ્ટ જણાવાયું નથી.
