________________
આપણે પ્રથમ આ સિદ્ધાંતોને વિચારીએ. (૧) અહિંસાનું વિજ્ઞાન : સમસ્ત મનોવિજ્ઞાનનો પાયો મન છે. અહિંસા કે હિંસાના આચરણને મન સાથે ઘનિષ્ટ સંબંધ છે. “જીવો અને જીવવા દો'નું સૂત્ર મન સાથે સુમેળ ધરાવે છે. કોઈનું ખૂન કરવું, માર મારવો કે શારીરિક ઇજા કરવી એ જ માત્ર હિંસા નથી. મનમાં આવેલા હિંસાત્મક વિચારોનું આ પરિણામ છે. પ્રથમ તો આ ઉગ્ર સ્વરૂપ મનમાં જ આકાર લે છે. એટલે અહિંસાના વિજ્ઞાન કરતાંય અહિંસાનું મનોવિજ્ઞાન શ્રી મહાવીર પ્રભુ દર્શાવે છે એમ કહેવું વધારે યોગ્ય ગણાશે. , વેર-ઝેર, રાગ-દ્વેષ, કૂડ-કપટ જેવી બાબતો એ હિંસાનું પાયાનું સૂક્ષ્મ સ્વરૂપ છે. એટલે મનથી બીજા પ્રત્યેનો આવેલો કુભાવ, વચનથી તેને માટે કહેલા અપ્રિય અને દુઃખ પહોંચાડનારા શબ્દપ્રયોગો કે સીધો પ્રહાર, આ બધા હિંસાનાં વિવિધ સ્વરૂપો છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો સ્વાર્થી, છેતરનારો, કુડ-કપટને આચરનારો, જૂઠું બોલનારો, અનીતિનો આધાર લઈને આગળ વધનારો, મનમાં અશુદ્ધ કે અશુભ ભાવને પ્રગટ કરતાં તત્ત્વોનો સહારો લેનારો કે પછી બીજાના દુઃખે સુખી થનારો, છેતરપિંડી દ્વારા પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરનારો, અત્યાચારના વિચારનું સેવન કરનારો અંતે તો હિંસાનું જ આચરણ કરે છે. શ્રી મહાવીર સ્વામીએ આ તમામ ક્રિયા-પ્રક્રિયાને હિંસાત્મક જ ગણાવી છે.
સાંપ્રત વૈશ્વિક સ્તરે યુદ્ધ, આતંક અને વિસ્ફોટક અખતરાઓ અટકાવવા હોય તો સૂક્ષ્મ રીતે અહિંસાનું પાલન દરેક વ્યક્તિ પોતાના મનથી જ કરે એ ખાસ જરૂરી છે. પછી એ નેતાઓ હોય કે સામાન્ય માનવી-નાગરિક. ભગવાન બુદ્ધ પણ કહ્યું હતું કે કરુણાનું ઝરણું હિંસાના પાપાચારનાં ઘૂઘવતાં પૂરને પણ મહાત કરવાની શક્તિ ધરાવે છે. વેર-વિરોધ, નિંદા અને વાદ-વિવાદથી જે પર રહે છે, એનું આચરણ અહિંસાત્મક દૃષ્ટિકોણ દર્શાવે છે.
