________________
“સાચું હોય તે મારું” આવો ભાવ આ દૃષ્ટિમાં સમાયેલો છે. પરસ્પરનાં વેરઝેર, વાદ-વિવાદ કે વિચારભેદથી જે પરિણામ મળે છે તે એકાંત દષ્ટિ છે. જ્યાં અહમ્, દુરાગ્રહ, હઠાગ્રહ, ગુરુતાગ્રંથિ કે પોતે જ સાચા, અન્ય નહીં, આવો ભાવ છે ત્યાં બંધિયાર સ્થિતિ સર્જાય છે. આના જ કારણે અન્યનો, અન્યના વિચારનો કે અન્યના અસ્તિત્વનો સ્વીકાર થતો નથી. તેથી અનેકાંત દષ્ટિ એ આદર્શ દષ્ટિ છે. સર્વનો આદર, સર્વની વાતમાં રહેલાં સત્ત્વનો સ્વીકાર, કોઈ પણના વિચારને સાપેક્ષ રીતે જોવાની વાત, પદાર્થ કે વસ્તુના સર્વાગીપણાંને જોવાની રીત, વસ્તુના અનંત સ્વરૂપનો સ્વીકાર અને અન્યના વિચારમાં પણ સત્યનું દર્શન જેવી ઘણી બાબતોનો સમાવેશ આ સિદ્ધાંતમાં જોવા મળે છે.
આ વિચાર કે દૃષ્ટિકોણ દર્શાવે છે કે સ્વભાવ, રસ-રુચિ, આદરઅનાદર, કુભાવ, અન્યને અશાતા ઉપજે એવી બાબતોને અનેકાંત દૃષ્ટિકોણમાં સ્થાન નથી. અહંકારનાં વાઘા દૂર કરવાથી જ સત્યનાં કે યથાર્થનાં દર્શન પામી શકાય છે. બીજા પર માલિકી નહીં, પણ સ્વીકારભાવથી જ સમગ્ર વિશ્વ સુચારુ રીતે સંતુલિત સ્થિતિમાં સંચાલિત થઈ શકશે. આ દષ્ટિએ અહિંસાનાં મનોવિજ્ઞાનમાં પણ અનેકાંત દૃષ્ટિકોણ રહેલો છે. પરસ્પર હાથ મિલાવવાથી વિશ્વશાંતિની આશા પ્રગટે છે. અન્યના સ્વીકારથી મૈત્રીભાવ સ્થાપિત થાય છે. તેથી સાંપ્રત સમયમાં વિશ્વશાંતિ માટે અનેકાંત દષ્ટિ મહત્ત્વની છે.
અનેકાંતવાદની સાથે જોડાયેલા નયવાદ અને સ્યાદ્વાદ વિશે થોડી ચર્ચા કરીએ. જૈનદર્શન પ્રમાણે સાત નય છે. નય એટલે વિચાર. કોઈ પણ વિષય, વસ્તુ કે વ્યક્તિ સંદર્ભે અભિપ્રાય, દૃષ્ટિ, અભિગમ, અપેક્ષા એટલે નય. મૂળ તો “નય” શબ્દ “ની ધાતુ પરથી બનેલો છે. એટલે કે જે લઈ જાય તે નય – “નયતિ ઇતિ નય– જે લઈ જાય તે નય. નય એક નથી. તેથી ન્યાય, નીતિ,
