________________
८८
પ્રત્યેક જીવ, પછી તે માનવ હોય કે પ્રાણી-પક્ષી, દરેકનો આત્મા સરખો છે. સર્વને દુઃખની અનુભૂતિ સરખી થાય છે. આ રીતે અહિંસાનું મનોવિજ્ઞાન સહઅસ્તિત્ત્વનો સ્વીકાર કરે છે. પરિણામે દેશ-દેશ વચ્ચે સહકાર અને સમજનું સામ્રાજ્ય વિસ્તરી શકે. ‘વિશ્વશાંતિ’ અને ‘વસુધૈવકુટુંબકમ'નું વાતાવરણ રચાઈ શકે. આ રીતે વૈશ્વિક સંદર્ભે આ સિદ્ધાંત ખાસ મહત્ત્વ ધરાવે છે.
(૨) અનેકાંત-સ્યાદ્વાદની આદર્શર્દષ્ટિ : સાપેક્ષવાદના પાયામાં શ્રી મહાવીર પ્રભુએ આપેલા ‘અનેકાંત'ના વિચારો છે. જૈન ધર્મનું સમસ્ત દર્શન અનેકાંતની ભૂમિકા પર ટક્યું છે. બીજા શબ્દોમાં તેને ‘સ્યાદવાદ’ પણ કહે છે. અનેકાંત એટલે જેનો એક અંત નથી, એટલે કે જેમાં વિચારના અનેક દૃષ્ટિકોણ છે તે અનેકાંત દૃષ્ટિ. વિચારની શૈલી, ગુણધર્મો, લક્ષણો, વિચાર, દૃષ્ટિકોણ વગેરે અલગ અલગ હોય. એક જ વસ્તુને ભિન્ન ભિન્ન દ્રષ્ટિબિંદુથી સ્વીકારવાનો વિચાર એ અનેકાંત દૃષ્ટિ છે.
વિવિધ ધર્મોના વિચારો ભલે ભિન્ન હોય, પરંતુ જુદી જુદી અપેક્ષાએ તે સંગત હોવાનો સ્વીકાર ઉપરાંત ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણોના સમન્વયનો સ્વીકાર એ બાબત આજની વૈશ્વિક સ્થિતિમાં જરૂરી છે. અનેકાંતની દૃષ્ટિના પાયામાં વૈચારિક મતભેદ દૂર કરી પ્રત્યેકમાં રહેલી સંગત બાબતનો સ્વીકાર છે. પેલી છ અંધ અને હાથીની પ્રચલિત વાર્તા આ જ સત્ય સમજાવે છે. દરેકે હાથીનાં જે અંગને અનુભવ્યું એ રીતે હાથી કેવો હશે તેની કલ્પના કરી. એક રીતે દરેક સાચા હતા અને દરેકનો ખ્યાલ એકાંગી હોવાથી તેઓ પૂરી રીતે હાથીના સ્વરૂપને જાણી શક્યા નહીં. છતાં બધાના ખ્યાલનો સમન્વય થતાં હાથીના પૂર્ણ સ્વરૂપને પામી શકાય છે. આ જ વાત પરસ્પરના વ્યવહારમાં પણ લાગુ પડે છે. “હું કહું તે જ સાચું”, એવું નહી પણ
