________________
૪૧
અને વિભિષણની દૃષ્ટિ, આ પણ માનવ મનની વિજયગાથા છે. એથી જ કહેવાયું છે –
“જિંદગીના ઉપવનને વેરાન બનાવે તે જ્વાળામુખી અને વેરાન જિંદગીને ઉપવન બનાવે તે ફૂલ.” આપણે ખોલીએ ઇતિહાસનાં પાનાં તો ખ્યાલ આવશે કે જવાળામુખીની જ્વાળાઓને ફૂલોએ કેવી રીતે શાંત કરી.
સીતાના મોહમાં કામાંધ બનેલો રાવણ સીતાને ઉપાડીને લંકામાં લાવે છે ત્યારે રાવણના ચહેરા પર મોહની લકીરો જ્વાળામુખીની જવાળાઓ બનીને છલકાતી હતી. આઝંદ કરતી સીતાને જોઈ મનમાં કરુણા ઉપજાવનાર જટાયુને પણ તેણે મારી નાખ્યો. માત્ર સીતાને મેળવવા માટે ભયાનક યુદ્ધ થયું. રાવણના મનમાં સીતાને પામવાની ઘેલછા એટલે કામનું જ્વાળામુખી જેવું સ્વરૂપ. સંત શ્રી તુલસીદાસજી એક ચોપાઈમાં લખે છે :
“જહાં સુમતિ, તહાં સંપત્તિ નાના,
જહાં કુમતિ, તહાં વિપતિ નિધાના.” રાવણ કુમતિનું પ્રતીક છે અર્થાત્ કુમતિ એ જ્વાળામુખીનું વિસ્ફોટન છે અને સુમતિ છે ત્યાં સંપત્તિ છે એટલે કે ત્યાં ફૂલનું સર્જન છે. હનુમાનજીએ સમગ્ર લંકાને બાળી નાખી. રાવણની કુમતિનું આ પરિણામ આવ્યું. એ સમયે એક ઝૂંપડી પર હનુમાનજીએ રામનું નામ જોયું અને પ્રશ્ન થયો;
“લંકા નિશિચર નિકર નિવાસા
ઇહાં કહાં સર્જન કર વાસા ?” આખી લંકા નગરી એટલે રાવણની ભૂમિ - આમાં સજ્જનનો નિવાસ ક્યાંથી ? અને હનુમાનજીને ખબર પડી કે આ તો વિભિષણનું ઘર છે. વિભિષણ પોતાના ભાઈ રાવણના કૃત્યથી
