________________
સ. ૧૯ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
(૧૭) સામાન્ય બંધના ચાર પ્રકાર છેઃ નેત્ર-દર્શન, અનેત્ર-દર્શન, અવધિ-દર્શન અને કેવલ-દર્શન.
રૂપી પદાર્થોને જે સામાન્ય બોધ આંખ વડે થાય તે નેત્ર-દર્શન યાને “ચક્ષુર્દર્શન છે. આંખ સિવાયની કોઈ પણ ઇન્દ્રિય દ્વારા કે મન દ્વારા રૂપી પદાર્થોને જે સામાન્ય બેધ થાય તે “અનેત્ર-દર્શન છે. “અવધિરૂપ લબ્ધિથી થત સામાન્ય બેધ “અવધિ-દર્શન” છે. “કેવલ” લબ્ધિથી થતે સર્વે પદાર્થોને સામાન્ય બાધ તે “કેવલ-દર્શન” છે, અને એ તો સભ્યત્વ હોય તે જ થાય છે.
(૧૮) ઈદ્રિયો પાંચ છે કે સ્પર્શન, રસન, નાક, નેત્ર અને કાન.
સ્પર્શન એટલે ચામડી અને રસન એટલે જીભ.
સાંખે ઉપર્યુક્ત પાંચ ઈન્દ્રિયોને “બુદ્ધીન્દ્રિય” યાને જ્ઞાનેન્દ્રિય કહે છે. તેઓ આ ઉપરાંત પાંચ કર્મેન્દ્રિયે ગણાવે છે અને મનને બુદ્ધીન્દ્રિય” તેમ જ “કર્મેન્દ્રિય” પણ ગણે છે પરંતુ જૈન મતે એ ઈન્દ્રિય નથી.
(૧૯) સ્પર્શ, રસ, ગ, વણ અને શબ્દ એ પાંચ ઈન્દ્રિયના અનુક્રમે વિષય છે.
સ્પર્શના આઠ પ્રકાર છે: કઠણ, કમળ, ભારે, હલકે, કંડે, ઊને, ચીકણે અને લૂખે.
૧. મન બુદ્ધીન્દ્રિય સાથે મળે ત્યારે એને “બુદ્ધીન્દ્રિય” કહે છે અને કર્મેન્દ્રિય સાથે મળે ત્યારે એને કર્મેન્દ્રિય” કહે છે.
