________________
જૈન દર્શનનું
[ સૂ. ૨૫ અંતિમ અને અદ્વિતીય ઉત્કર્ષ છે. પ્રથમ ઉત્કર્ષ ભવિતવ્યતાના
ગે સધાય છે, જ્યારે ત્યાર પછીના તમામ ઉત્કર્ષ ઓછાવત્તા પ્રયાસને આભારી છે. એ ઉત્તરવતી દશાને પ્રાપ્ત થયેલા જીવને વ્યવહારરાશિ”ને જીવ કહે છે.
આપણે મનુષ્ય, પશુઓ, પંખીઓ સૂક્ષ્મ નિગોદમાં એક વેળા હતા પણ આજે નથી એમ જૈન દર્શનનું કહેવું છે. આપણી એ પૂર્વ અવસ્થા તે “અવ્યવહાર-રાશિની ગણાય છે.
સૂક્ષ્મ નિગદના જીવને પણ ઓછામાં ઓછું જ્ઞાન હોય છે, અને એ રીતે એ અજીવ પદાર્થથી ભિન્ન છે.
(૨૬) પંચેન્દ્રિય જીના ચાર વર્ગ છે : મનુષ્ય, દેવ, નારક અને કેટલાંક તિર્યચ.
“કેટલાંક કહેવાનું કારણ એ છે કે એકેન્દ્રિયથી માંડીને ચતુરિન્દ્રિય સુધીના જીવે પણ “તિર્યંચ” કહેવાય છે. પશુ, પંખી, મગર, સાપ, નેળિયે વગેરે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છે.
(૨૭) મન અનિયિ છે અને એ શરીરની અંદર સર્વત્ર છે. | સ્પર્શનથી કાન સુધીની પાંચે ઈન્દ્રિયે જ્ઞાનનાં બાહ્ય સાધન છે, જ્યારે મને એ જ્ઞાનનું આંતરિક સાધન છે, અને એથી તે એને “અંતઃકરણ” પણ કહે છે. કરણને અર્થ “ઈન્દ્રિય” પણ થાય છે.
પાંચે ઈન્દ્રિયોને વિષય ફકત રૂપી યાને મૂર્ત પદાર્થો પૂરતું છે, જ્યારે મનને વિષય આવી રીતે પરિમિત નથી. એ તે અરૂપી પદાર્થોનું પણ ગ્રહણ કરે છે.
