Jain Darshannu Tulnatmak Digdarshan

Author(s): Hiralal R Kapadia
Publisher: Nemi Vigyan Kastursuri Gyanmandir
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022558/1

Page #1

જૈન દર્શનનું તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
[ A COMPARATIVE SURVEY OF JAINISM |
લેખક પ્રા, હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ.
૧૯૬૮

Page #2

श्रीवीतरागाय नमो नमः ॥ नमो नमः श्रीगुरुने मिसूरये ॥
જૈન દર્શનનું
તુલનાત્મક દિગ્દર્શને
LA COMPARATIVE SURVEY OF JAINISM ]
: લેખક છે. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયા એમ. એ.
પ્રેરક : ઉપાધ્યાય શ્રીચન્દ્રોદયવિજયજી ગણિ
: પ્રકાશક : શ્રી નેમિ વિજ્ઞાન કસ્તૂરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર નવ. સં. ૨૦૨૪] વીરસંવત્ ૨૪૮૪ [ ઈ. સ. ૧૯૧૮
મૂલ્ય એક રૂપિયા

Page #3

પ્રકાશક
:
T.
. :
:
:
:
: : -
શાતિલલચીમનલાવ સંઘવી સંચાલક, શ્રી નેમિ વિજ્ઞાન કસ્તૂરસૂરિ જ્ઞાનમંદિર, માટે રસ્તા, પીપરું, સુરત–૨ "
૦ વિજ્ઞપ્તિ ૦ વિશેષ વિજ્ઞપ્તિ છે કે આ પુસ્તક જેમને અભિપ્રાય અપાય તેમણે પિતાને અભિપ્રાય છે. કાપડિયા ઉપર બારેબાર લખી મોક્લવે અને જેમને સમાચનાર્થે આ મેકલાય તેમણે સમાલોચનાની નકલ એમને જ મેકેલવા કૃપા કરવી.
—પ્રકાશક
| મુદ્રક
જશવંતસિંહ ગુલાબસિંહ ઠાકર સુરત સિટિ પ્રિન્ટિંગ પ્રેસ, મેટા મંદિર સામે, સુરત-૧
પ્રાપ્તિસ્થાન ? જશવંતલાલ ગિરધરલાલ શાહ, શ્રી જૈન પ્રકાશન
મંદિર, દેશીવાડાની પળ, અમદાવાદ

Page #4

॥ श्रीशंखेश्वरपार्श्वनाथाय नमः |
આમુખ
( લે. વિરત્ન મુનિશ્રી જંબૂવિજયજી મ、 )
જૈન દર્શનનું તુલનાત્મક દિગ્દર્શન' આ પુસ્તિકાના પ્રા. હીરાલાલ રસિકદાસ કાપડિયાએ માકલેલા ચાર કામ જોઇ ગયા છું. વાંચતાં એમ લાગ્યું કે ગુજરાતી ભાષામાં સૂત્ર અને વિવરણુરૂપે આ રીતે લખવાને આ પ્રયાસ જરૂર અભિનંદનને પાત્ર છે. વાંચનારને જૈનદર્શનનું સંક્ષેપમાં જ્ઞાન તેમ જ ખીજાં દર્શને પણ અમુક અમુક ખાખતમાં શું માને છે એ વિષે તુલનાત્મક માહિતી આનાથી મળી રહેશે.
વર્તમાન યુગના અતિવ્યવસાયી જીવનમાં સામાન્ય માનવીને મેટામેટા ગ્રંથા વાંચવાની ફુરસદ પણ નથી હતી અને વાંચવા બેસે તો ચે તેમાં એ અટવાઈ જાય છે. એને આવી પુસ્તિકાઓ વિશેષ ઉપયાગી અને અનુકૂળ છે. સંક્ષેપમાં છતાં સુગમ રીતે જૈનદર્શનના પદાર્થો આમાં સમજાવવામાં આવ્યા છે એ એની મહત્ત્વની વિશિષ્ટતા છે. જ્ઞાની ગુરુ પાસેથી આનું શ્રવણુ કરવામાં આવે તે આ ખીજરૂપ પુસ્તકથી વિપુલ જ્ઞાન પશુ પ્રાપ્ત કરી શકાય તેમ છે

Page #5

આમુખ
તત્વાર્થસૂત્ર એ સર્વ જેમાં માન્ય ગ્રંથ છે. એના કર્તા ભગવાન ઉમાસ્વાતિ જૈન તત્વજ્ઞાનના મહાન સંગ્રહકાર ગણાય છે. કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યશ્રી હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજે સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસનની વૃત્તિમાં “મારા સંહીતા: ” એમ કહીને એમની ઘણી તારીફ કરી છે. આ તત્વાર્થસત્રને ઘણે આધાર આ પુસ્તિકાની રચના કરતાં લેવામાં આવે છે. આ વાત પુસ્તિકાને અંતે આપેલા પરિશિષ્ટથી સમજી શકાય તેમ છે. તત્ત્વાર્થસૂત્રના પં. સુખલાલજીકૃત ગુજરાતી વિવેચનને પણ આમાં કવચિત્ ઉપયોગ કરવામાં આ જણાય છે. તે ઉપરાંત બીજા પણ ગ્રંથને આધાર લઈને આ લખાણ તયાર કરવા માટે લેખકે સારે પરિશ્રમ લીધે છે.
છતાં કેટલાંક કારણોને લીધે તેમાં અમુક ક્ષતિઓ આવી ગઈ છે તે વિષ ધ્યાન ખેંચવું જરૂરી જણાય છે. જેમકે – - પૃ. ૩ ઉપર સૂત્ર ચોથું અને તેનું વિવેચન શાસ્ત્રીય જણાતું નથી, લેખકે તત્વાર્થની સિદ્ધસેનગણિકૃત ટીકાનું પરિશીલન કર્યું હોત તો આમ ન બનત. ટીકા વિચારતાં આમ ગ્ય જણાય છે. જે–
પદાર્થના બે અંશ છે દ્રવ્ય અને પર્યાય તેમાં ગુણપર્યાને આધારભૂત જે સ્થાયી અશ તે “દ્રવ્ય” કહેવાય છે અને એના પરિણામે “પર્યાય' કહેવાય છે. દ્રવ્ય પરિણુમિ છે અને

Page #6

આસુખ
પર્યા તેના પરિણામ છે. અમુક અપેક્ષાએ પર્યાય અને ગુણુ એક હાવા છતાં વ્યવહારટષ્ટિએ વિચાર કરતાં જે સહભાવી-એકસાથે રહેનારા પરિણામે તે ‘ગુણ' કહેવાય છે અને અનુક્રમે બદલાતી અવસ્થાએ ‘ પર્યાય ’ કહેવાય છે. જેમકે આત્માનાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, ચેતનત્વ, અમૂર્તત્વ આદિ ધર્મ ગુણ છે પરંતુ તેની બદલાતી ખાલ, શિશુ, યુવા, વૃદ્ધ આદિ અવસ્થાએ પર્યાય કહેવાય છે. પુદ્ગલમાં પણ રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ આદિ સહભાવી ધર્મો ગુણ છે જ્યારે એની પિંડ, ઘટ, કપાલ આદિ બદલાતી ક્રમભાવી અવસ્થાએ પર્યાય કહેવાય છે.
તત્ત્વા સૂત્ર (૫-૩૭)ની ટીકા વાંચતાં આ સ્પષ્ટ સમજી શકાય તેમ છે.
પૃ. ૧૯, પં. ૧૩ માં રસના અર્થ ચીકાશ કર્યો છે પરંતુ તીવ્ર કે મંઢ ફળ આપવાની કર્મમાં રહેલી જે શક્તિ તે ખરેખર ‘ રસ ' કહેવાય છે.
'
પૃ. ૩૧, પં. ૧૯-૨૦માં ‘બૌદ્ધો અને નૈયાયિક પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન એમ બે પ્રમાણ માને છે' એમ કહ્યું છે પરંતુ નૈયાયિકાને સ્થાને ‘કેટલાક વૈશેષિકા' એમ લખવું જોઇએ.
પૃ. ૩૯, û. ૨-૪. સાંખ્ય અને વૈશેષિકાનું મંતવ્ય રજૂ કરીને બંનેના સમન્વય જેના વસ્તુને સદસત્ માનીને કેવી રીતે કરે છે અને ઉભયને વિરોધ કેવી રીતે ટાળે છે એ જણાવવુ હાય તા

Page #7

આમુખ કેમકે પદાર્થ દ્રવ્યરૂપે-કારણરૂપે સત્ છે અને જ્યાં સુધી વિવક્ષિત કાર્ય ઉત્પન્ન ન થયું હોય ત્યાં સુધી તે કાર્યરૂપે-તે પર્યાયરૂપે અસત્ છે” એમ લખવું જોઈએ.
પૃ. ૫૫, પં. ૧૮. ઓતપ્રેતતાને બદલે “અગુરુલઘુગુણ” એમ લખવું એગ્ય જણાય છે.
પૃ. ૫૭, પં. ૬માં “સાત-આઠ વાર જન્મ મળી શકે છે” એમ લખવું જોઈએ.
આવાં કઈક કોઈક સ્થળે બાદ કરતાં, જૈનદર્શનસંમત પદાર્થો વિષે લેખકે સંક્ષેપમાં પણ સારું નિરૂપણ કર્યું છે. વિષયેની ક્રમજના પણ તેમની સ્વતંત્ર અને રેચક છે.
વિવિધ વિષયના જૈન ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર વિષે ઐતિહાસિક માહિતી ધરાવતું લેખકનું સંગ્રહાત્મક જ્ઞાન અતિવિશાળ છે. આ મોટી ઉંમરે પણ જ્યાં મળે ત્યાંથી જૈનસાહિત્ય સંબંધી સંશોધનાત્મક એતિહાસિક માહિતીઓને સંગ્રહ કરવાની એમનામાં ઉત્કટ તાલાવેલી છે. ગૃહસ્થજીવનની ઘણી જવાબદારીઓ વચ્ચે રહીને પણ આ સતત અધ્યયન-પરાયણતા એમને મુક્તિપદપ્રાપક બને એ શુભેચ્છા.
અંતમાં જણાવવાનું કે
જૈનદર્શન એ કઈ સંપ્રદાયવાદ નથી પણ સર્વ સંપ્રદાયનું સુંદર મિલનસ્થાન એવે સમન્વયવાદ છે. નયવાદ એ જૈનદર્શનની

Page #8

આમુખ
ઘણી જ મટી વિશેષતા છે. નયવાદ એ અપેક્ષાવાદ છે. નયવાદને આશ્રય લઈને અપેક્ષાએ ઈશ્વરનું કર્તુત્વ તેમ જ સુષ્ટિ-પ્રલય આદિ ભાવે પણ ઘટાવી શકાય છે. જ્ઞાન, ભક્તિ અને ક્રિયાને પણ જૈનદર્શનમાં સુંદર સમન્વય છે. જૈનદર્શન એ માત્ર પંડિતને જ વિષય નથી, જેનદર્શન ખરેખર જીવનનું દર્શન છે. સફળ જીવન જીવવા માટેનું એ જીવંત દર્શન છે. જૈનદર્શનને જાણવા–વિચારવા-સમજવાને જ્યારે ખરેખર પ્રયત્ન કરવામાં આવે ત્યારે જૈનદર્શનના આ અત્યંત મહત્ત્વના અંગ વિષે ખાસ લક્ષ આપવામાં આવે એ જરૂરી છે કે જેથી અરિહંત પરમાત્માના પ્રવચનમાં રહેલી વ્યાપકતા અને સર્વ જીનું પરમ કલ્યાણ કરવાની પરમ શક્તિની પ્રતીતિ થાય એ જ શુભેચ્છા.
સં. ૨૦૨૪, વૈશાખ શુદિ ૧૩.) પૂજ્યપાદ ગુરુદેવ મુનિરાજશ્રી દુર્ગાપુર–નવાવાસ
ભુવનવિજ્યાન્તવાસી (કચ્છ)
મુનિ જંબૂવિજય

Page #9

પ્રકાશકીય
પ્રત્યેક યુગની કઇ ને કંઇ વિશિષ્ટતા છે. આજે પહેલાંની જેમ દાર્શનિક અખાડાઓમાં કુસ્તી કરવાની વૃત્તિ નામશેષ બનતી જાય છે. એનું સ્થાન વિરાધીઓનાં પણ વચનાના આદરપૂર્ણ અભ્યાસ કરવાનું વલણ દિન પર દિન જોર પકડતું જાય છે. આનું એક જ્વલંત ઉદાહરણ તે આ પુસ્તકની ઉત્પત્તિના પ્રસંગ છે. એ એકખીજાના દર્શનમાંનાં મૂળભૂત તત્ત્વો ભણવાં, વિચારવાં અને ચાગ્ય જણાય તે સ્વીકારવાં જેવી મનેાવૃત્તિની અને સાથે સાથે તુલનાત્મક અત્રલેાકનની ભૂમિકાના પ્રાદુર્ભાવનું દર્શન કરાવે છે. પ્રસ્તુત પુસ્તક આપણા સુપ્રસિદ્ધ વયેાવૃદ્ધ વિદ્વાન અને વિવિધ ગ્રંથાના સંપાદક અને લેખક તેમ જ જાતજાતના લેખેા લખનારા પ્રેા. હીરાલાલ ૨. કાપડિયાની રચના છે. એની પ્રશંસા જૈનાચાર્યાએ કરી છે એટલાથી એની મહત્તાની સમાપ્તિ થતી નથી પરંતુ એનું મૂર્ત સ્વરૂપ તે પરમ પૂજ્ય શાસનસમ્રાટ્ આચાર્ય શ્રીવિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મ.ના પ્રશિષ્ય પ્રાકૃતવિશારદ આચાય શ્રીવિજયકરતૂરસૂરિજીના ગુણગ્રાહી વિનેય ઉપાધ્યાય શ્રીચન્દ્રોદયવિજયગણિની આ પુસ્તકના પ્રકાશનાથે

Page #10

પ્રકાશકીય
અમને કરાયેલી પ્રેરણા અને એ દ્વારા જૈન દર્શનની આ જમાનાને અનુરૂપ પરિચય એના સૌ કઈ જિજ્ઞાસુને મળે એવી એમની ભાવનાને આભારી છે. એમણે “ઉપાધ્યાય પદવી પ્રાપ્ત કર્યા પછીનું આ એમનું પ્રથમ જ પ્રશંસનીય પગલું છે. એને અમે સાનંદ અને સાભાર વધાવી લઈએ છીએ.
અમને એમ પણ જાણવા મળ્યું છે કે પૂજ્ય ઉપાધ્યાયજી સુરતના અને એની આસપાસનાં જૈન ધર્મસ્થાનેને અંગે માહિતી ગ્રન્થ તૈયાર કરાય અને પ્રકાશિત થાય તે માટે સમુચિત પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. અમે એમને આ કાર્યમાં સફળતા મળે એમ ઈચ્છીએ છીએ...
પ્ર. કાપડિયાએ પિતાની આ કૃતિ કેઈ પણ જાતના પુરસ્કારની અપેક્ષા રાખ્યા વિના અમને એને ઉપયોગ કરવા સંમતિ આપી છે તે બદલ એમને અને આના પ્રકાશનાર્થે “હિંદુ મિલન મંદિરને તંત્રીશ્રી સ્વામી વેદાનંદજીએ પ્રો. કાપડિયાને આપેલી અનુજ્ઞા બદલ એમને પણ હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ અને આ જાતનાં અજૈન દર્શનેને અંગે પણ પુસ્તકે રચાય એમ ઇચ્છીએ છીએ.
અંતમાં વિદ્રરત્ન મુનિશ્રી જંબૂવિજયજી મહારાજે આમુખ લખી આપી અમારા આ પ્રકાશનને સમૃદ્ધ બનાવ્યું છે તે બદલ અમે તેમના ખૂબ ત્રાણી છીએ.

Page #11

પ્રકાશકીય
દાર્શનિક ૫, સુખલાલજીને પૃ. ૧–૩૨ની નકલ મળતાં એમણે પ્રેા કાપડિયા ઉપર તા. ર૯–૩–'૬૮ને રાજ લખેલા પત્રમાંથી નિમ્નલિખિત પ ંક્તિ અમે સાભાર રજૂ કરીએ છીએ :
१०
“ તમારાં ગુજરાતીમાં રચાતાં સૂત્ર અને તેની વ્યાખ્યા એ એકદરે લેાકાને ઉપકારક નીવડે તેવાં છે, ”
ગોપીપરું, સુરત–૨ તા. ૧૬-૫-’૬૮
}
પ્રકાશક
શ્રીનેમિવિજ્ઞાનકસ્તૂરસૂરિજ્ઞાનમ ંદિરના સંચાલકા તરફથી શાન્તિલાલ ચીમનલાલ સંઘવી

Page #12

ઉસ્થાનિકા
આજથી બાર વર્ષ ઉપર “ભારત સેવાશ્રમ સંઘ”ની અહીંની (સુરતની) એક શાખાના બાહોશ અને માયાળુ સંચાલક મહાનુભાવ સ્વામી આત્મસ્વરૂપાનંદે મને પ્રશ્ન પૂછો કે જૈન દર્શનને સંક્ષેપમાં પણ સચોટ રીતે બોધ કરાવે એવું કઈ પુસ્તક છે? મેં ઉત્તર આપે કે તત્વાર્થાધિરમશાસ, એના કર્તા ઇત્યાદિ વિષે પ્રશ્ન કરાતાં મેં કહ્યું કે એ વિદ્યાવારિધિ ઉમાસ્વાતિએ સંસ્કૃતમાં સૂત્રાત્મક શૈલીમાં રચેલું છે. એ વિકમની ત્રીજી શતાબ્દી જેટલું તે પ્રાચીન છે જ અને એ તમામ જેનેને-વેતાંબરેને તેમ જ દિગંબરને પણ આદરણીય છે. એના ઉપર સંસ્કૃતમાં ભાષ્ય તેમ જ સંસ્કૃતાદિમાં વિવિધ વિવરણે છે. આ સાંભળી એમણે કહ્યું કે ગુજરાતીમાં કઈ સૂત્રાત્મક પુસ્તક હેય અને તે જૈન તેમ જ અજૈન દર્શને વચ્ચેની સમાનતા તથા વિશિષ્ટતા ઉપર ટૂંકમાં યાચિત પ્રકાશ પડે તેમ હોય તે જણાવે. મારે સખેદ કહેવું પડ્યું કે આવું કઈ પુસ્તક મારા જેવા જાણવામાં નથી. આ વાતચીત બાદ મને એ વિચાર આવે કે તત્વાર્થાધિગમશાન જેવા ઉત્તમ સર્જનને

Page #13

ઉત્થાનિકા સામે રાખી મારે આ દિશામાં પ્રયાસ કરે. આનું ફળ તે “હિંદુ મિલન મંદિર” નામના માસિકમાં “જૈન દર્શનનું તુલનાત્મક દિગ્દર્શન'ના નામથી નીચે મુજબ છ કટકે પ્રસિદ્ધ થયેલી મારી લેખમાળા છે :
અંક
માસ વર્ષ
લેખનું નામ ૧. પદાર્થ
સૂત્રાંક ૧-૯
વ. ૮, અ. ૨ ફેબ્રુઆરી ૧૯૫૬
૨. જ્ઞાન અને જ્ઞાતા ૧૦-૩૧ વ. ૮, અ. ૩ માર્ચ
,
૩, અચેતન પદાર્થો
અને કર્મ ૩ર-૬૯ વ. ૮, અ. ૪ એપ્રિલ છે. ૪. શરીર, પર્યાપ્તિ,
પ્રમાણ અને નય ૭૦-૮૮ વ. ૮, અં. ૫ મે , ૫. નયાભાસ અને
સ્યાદ્વાદ ૮૯-૯૬ વ. ૮. અં. ૬ જુન , ૬. મહાવતે અને
મુક્તિ ૯૭–૧૪૦ વ, ૮, અં. ૭ જુલાઈ ,
આમ આ લેખમાળામાં ૧૪૦ સૂત્રે અને ખપપૂરતું ભાષ્યરૂપ વિવેચન છે. એ પ્રસિદ્ધ થયા બાદ એ મેં કેટલાક

Page #14

ઉત્થાનિકા
જૈન આચાર્યને ખતાવી તે તેમણે પેાતાને આ પસંદ પડી છે અને પુસ્તિકારૂપે પ્રસિદ્ધ કરવા જેવી છે એમ મને સાનદ જણાવ્યુ. એથી પ્રસ્તુત સૂત્રેાના સમર્થનરૂપે જૈન દર્શનાદિના મૌલિક ગ્રન્થામાંથી અવતરણા આપવાના તેમ જ કેટલુ'ક વિવેચન ઉમેરવાનું મને મન થયું એટલું જ નહિ પણ આ લખાણ અંગ્રેજીમાં રજૂ કરવાના પણ વિચાર ઉભબ્યા, પરંતુ આજ દિન સુધી તે આ દિશામાં વિશેષ પ્રગતિ થઈ શકી નથી-થેાડાક જ ઉમેરા કરાયા છે. દા. ત. સૂ. ૯૫ પછી એક સૂત્ર મેં નવું ચેન્ગ્યુ છે તેમ જ “ સમર્થક ઉલ્લેખા ” નામનું એક પરિશિષ્ટ મેં તૈયાર કર્યું છે. આ પરિશિષ્ટ દિશાસૂચનરૂપ છે.
ત્રણેક વર્ષ ઉપર શ્રીવિજયકસ્તૂરસૂરિજીના વિનય શ્રી ચન્દ્રોદયવિજયજી ગણિએ આના પ્રકાશનાર્થે પ્રયાસ કર્યાં હતા પરંતુ એ ત્યારે તે સફળ ન થયા કન્તુ એમને હાલમાં ‘ ઉપાધ્યાય ’ પદવી મળતાં આ વાત મૈ' યાદ કરાવી એટલે તરત જ એમણે આના પ્રકાશનાર્થે “શ્રી નેમિ-વિજ્ઞાન-કસ્તરસુરિજ્ઞાનમદિર”ના સંચાલક શ્રીશાન્તિલાલ ચીમનલાલ સંઘવીને પ્રેરણા કરી. એ બદલ એમના અને સાથે સાથે “હિંદુ મિલન મદિર ”ના તત્રીશ્રી સ્વામી વેદાનન્દે આ લેખમાળા છપાવવાની મને અનુજ્ઞા આપી તે માટે એમના પણ ઉપકાર માનું છું.
આંખની તકલીફ વગેરે કારણેાને લઇને આ કૃતિ તપાસી જોવાનું અને તેમ હતું નહિ. આથી આમાં ક્ષતિઓ ત્રુટિઓ

Page #15

ઉસ્થાનિકા રહેવા ન પામે એ ઇરાદે દર્શનના પં. સુખલાલજીને અને દ્વાદશાનિયાના સમર્થ સંપાદક મુનિશ્રી વિજયજીને આ મુદ્રિત લખાણ જોઈ જવા વિજ્ઞપ્તિ કરી હતી. એ બને વિદ્વાનેએ એને પ્રત્યુત્તર સત્વર લખી મેકલાવવા કૃપા કરી હતી. મુનિશ્રી જંબૂવિજયજીએ આમુખ લખી આપી મને ઉપકૃત કર્યો છે. વિશેષમાં સમગ્ર લખાણ જોઈ જઈ શાન્તભૂતિ' જૈનાચાર્ય શ્રીમાણિજ્યસાગરસૂરિજીએ મને જે કેટલીક અંગત સૂચનાઓ કરી છે તે બદલ હું એમને ઋણી છું.
ઘર નં. ૧૫૭૮, કાયસ્થ મહેલ્લો, પીપરું,
સુરત-૨, તા. ૧૫-પ-૬૮
હીરાલાલ ૨. કાપડિયા

Page #16

અનુક્રમણિકા
વિષય
પુwાંક
આમુખ
પ્રકાશકીય
૮-૧૦
ઉત્થાનિકા
૨૨-૨૪
અશુદ્ધિઓનું શુધન ૧૪૧ સૂત્રે અને એનું ભાષ્ય રિશિષ્ટ : સમર્થક ઉલ્લેખ
૨૬ ૧-૫૯
૬૦-૬૪

Page #17

અશુદ્ધિઓનું સેવન
પૃષ્ઠ પંક્તિ
૨
૧૪
અશુદ્ધ મુક્ત એ જ ધ્રુવ ળમૂ
૧૭
ઉપાજ્ય ૧૭
૧૯
અને
નિયાયિક નની દુઃખ અંશે વિચારી
નાના 'દુગ અંશ વિચાર તે મૂળ
સાત द्विविधोणऽष्ट.
સાત આઠ द्विविधोऽष्ट

Page #18

જૈન દર્શનનું તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
ઉપક્રમ
આપણા આ ‘ભારત' દેશમાં વિવિધ દર્શને ઉદ્ભવ્યાં છે. જેમકે ચાર્વાક, સાંખ્ય, વૈશેષિક, નૈયાયિક, મીમાંસક, વેદાંત, બૌદ્ધ અને જૈન. આ તમામ દર્શને બધી જ માબતમાં એક જ મત ધરાવે છે અથવા તેા દરેકે દરેક માખતમાં જુદાં પડે છે એમ નથી.
-
જૈન દર્શનનાં મંતવ્યે મિતાક્ષરી સ્વરૂપે—સુપ્રસિદ્ધ સૂત્રાત્મક શૈલીમાં વાચકવર્ય ઉમાસ્વાતિએ સંસ્કૃતમાં તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર નામની કૃતિમાં દર્શાવ્યાં છે. આવું કાય કાઇએ ગુજરાતીમાં કર્યાનું જાણવામાં નથી એટલે એ દિશામાં મારો આ નમ્ર પ્રયાસ છે. ઉપર્યુક્ત ઉમાસ્વાતિએ પ્રત્યેક સૂત્ર ઉપર સંક્ષિપ્ત ભાષ્ય રચી વિષયને વિશદ બનાવ્યે છે. હું પણુ અહીં કેટલીક ખાખતે સહેલાઇથી સમજાય તે માટે સૂત્ર ઉપર ટૂંકું વિવેચન કરીશ. તેમ કરતી વેળા જૈન દર્શનનાં મતબ્યાને મૂળભૂત સિદ્ધાંતને કેન્દ્રમાં રાખી અજૈન દનાની વિશિષ્ટતાએ દર્શાવનારી વિગતે હું તુલનાર્થે રજૂ કરીશ, પરંતુ તેમ કરવા માટે એ અજેન દનાનાં મૌલિક ગ્રંથા જોઈ જવાનું બની શકે તેમ નહિ હાવાથી અન્ય કૃતિએના આધારે એ કા હું કરીશ. મેં આ નિબંધમાં જે પદ્ધતિએ તુલનાત્મક અવલોકન કરવા ધાર્યું છે તે રીતે એટલે કે અજૈન ભારતીય દર્શના પૈકી

Page #19

જૈન દર્શનનુ
ગમે તે એકને મુખ્ય ગણી તેના સિદ્ધાંતા સૂત્રરૂપે દર્શાવી અન્ય દનાનું એ સંબંધમાં કઈ વિશેષ કહેવાનું હાય તા તેની નોંધ લઈ લધુ નિખંધા ચેાજાશે તે ભારતીય દર્શનાના અભ્યાસીઓને માર્ગ સુગમ થશે. આથી તે તે દર્શનના વિદ્વાનાને મારી સાદર વિજ્ઞપ્તિ છે કે તેઓ આવું કાર્ય હાથ ધરે,
( ૧ ) જગત્ અનાદિ અનંત છે.
જગત્ કાઇકે રચ્યું' છે અને એ રચનાર સર્વવ્યાપક, સર્વજ્ઞ, સર્વશક્તિમાન ઈશ્વર હેાવાનું કેટલાક માને છે. દા ત. નૈયાયિકા, વૈશેષિકા, પાતંજલ—નવીન સાંખ્ય, મુસ્લિમા અને ખ્રિસ્તી. કેટલાકના મતે બ્રહ્માએ જગત્ રચ્યું છે અને શકર એના સહારક છે. જૈન દર્શન પ્રમાણે જગત્ કદી રચાયું નથી અને કદી પણ એના નાશ થનાર નથી.
( ૨ ) પદાર્થના મેળેા તે ‘ જગત'.
( ૩ ) જે ઉત્પત્તિ, વિનાશ અને ધ્રુવતાથી યુક્ત હેાય તે ‘પદા’ છે.
• વેદાન્ત ' યાને ઔપનિષદ શાંકર મત પ્રમાણે સંપૂર્ણ સત્ પદાર્થ અર્થાત્ બ્રહ્મ એ જ ધ્રુવ યાને નિત્ય છે.
• બૌદ્ધ ’ દર્શન પ્રમાણે સત્ પદાર્થ અનિત્ય છે અર્થાત્ એ ઉત્પત્તિ અને વિનાશ એ એથી જ યુક્ત છે, એ મત પ્રમાણે પદાર્થ નિરન્વય ક્ષણિક છે.
‘ સાંખ્ય ' દર્શન પ્રમાણે પુરુષરૂપ પદાર્થ સર્વાંશે ધ્રુવ છે યાને ફૂટસ્થ નિત્ય છે, જ્યારે પ્રકૃતિરૂપ પદાર્થ પરિણામી નિત્ય અર્થાત્ નિત્યાનિત્ય છે.

Page #20

2
સૂ. પ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન નિયાયિક” અને “વૈશેષિક” દર્શને પ્રમાણે જીવ, પરમાણુ, કાળ વગેરે પદાર્થો ફૂટસ્થ નિત્ય છે તે ઘડે, વસ્ત્ર વગેરે અનિત્ય છે.
“જૈન દર્શન પ્રમાણે તે બધા જ પદાર્થો–છ સુદ્ધાં ઉત્પત્તિ આદિ ત્રણ સ્વરૂપવાળા છે. " ( ૪ ) પદાર્થના બે અંશ છે : સ્થાથી અને વિનધર પહેલાને “ગુણ” અને બીજાને “પર્યાય' કહે છે.
ગુણ અને પર્યાય એ બંને નિર્ગુણ છે. એ બંનેને આશ્રય જે કે પદાર્થ જ છે છતાં ગુણ એ પદાર્થમાં સદાયે રહે છે એને કદી છોડી જતો નથી જ્યારે પર્યાય પદાર્થને છોડી જાય છે. ગુણ સહભાવી છે અને પર્યાય ક્રમભાવી છે. ગુણ એટલે પરિણામ ઉત્પન્ન કરવાની શક્તિ. એ ગુણથી જે પરિણામ ઉત્પન્ન થાય તેને “પર્યાય” કહે છે. પર્યાયને લઈને પદાર્થ ઉત્પત્તિ અને વિનાશથી યુક્ત છે, જ્યારે ગુણને લઈને એ ધ્રુવ છે.
પદાર્થ” કહે કે “દ્રવ્ય” કહો તે એક જ છે. (૫) પદાર્થ બે પ્રકારના છે: સચેતન અને અચેતન.
સચેતન પદાર્થને ચેતન, જીવ, આત્મા, પ્રાણી વગેરે કહેવામાં આવે છે. અચેતન પદાર્થનું બીજું નામ “અજીવ” છે. એને “જડ” પણ કહે છે.
(૧) જુએ તત્વાર્થસૂત્ર (અ. ૫, સૂત્ર ૨૯)નું પં. સુખલાલકૃત ગુજરાતી વિવેચન (પૃ. ૨૨૬, દ્વિતીય આવૃત્તિ).

Page #21

જૈન દર્શનનું [ સ. ૬ (૬) આ બને પરાર્થે સ્વભાવે સ્વતંત્ર અને સંખ્યાતીત છે.
કેટલાક આધુનિક વૈજ્ઞાનિકેનું માનવું છે કે અચેતન પદાર્થ કાલાંતરે સચેતન બની શકે છે. ચાર્વાકેને મતે પૃથ્વી, પાણી, અગ્નિ અને વાયુ એ ચાર ભૂતેમાંથી અથવા તે આકાશને પણ ગણતાં પાંચ ભૂતામાંથી ચિતન્ય ઉત્પન્ન થાય છે. આ વાત જૈન દર્શનને માન્ય નથી. (૭) જીવનું લક્ષણ બોધ છે.
જે જીવે છે તે જીવ” એ વ્યુત્પત્તિ જૈન મતે અપૂણ છે. એના મતે તે જે જીવે છે, જીવે છે અને જીવશે તે “જીવ છે.
બોધ એટલે સાકાર તેમ જ નિરાકાર જ્ઞાન જૈન પરિભાષામાં બધને “ઉપગ” કહે છે. સાંખ્ય જ્ઞાનને પ્રકૃતિને ધર્મ ગણે છે અને એમને મને મુક્ત જ્ઞાનથી રહિત છે.
(૮) છ બે પ્રકારના છે : સંસારી અને મુક્ત
(૯) સંસારી જીવના બે પ્રકાર છે. સરાગ અને વીતરાગ,
જીવને કર્મરૂપ જડ પદાર્થ સાથેને સંગ તે “સંસાર છે.
સરાગ જેમાં રાગ અને દ્વેષની એટલે કે કેધ અને માનની તેમ જ માયા અને લેભની ઓછીવત્તી માત્રા રહેલી હોય છે. વીતરાગ જેમાં રાગ અને દ્વેષને સર્વથા અભાવ હોય છે.

Page #22

સ. ૧૨ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન (૧૦) બેધ સ્વ-પર-પ્રકાશક છે.
જેમ દીવે અન્ય પદાર્થો ઉપર પ્રકાશ પાડે છે–તેને દેખાડે છે તેમ એ પોતાના ઉપર પણ પ્રકાશ પાડે છે એટલે કે એને જોવા માટે બીજા દીવાની જરૂર રહેતી નથી. એવી રીતે જ્ઞાન એ અન્ય પદાર્થોને જણાવે છે એટલે એ પરપ્રકાશક છે અને સાથે સાથે એ પિતાને પણ જણાવે છે એથી એ “સ્વપ્રકાશક પણ છે. બૌદ્ધોની બગાચાર” શાખા કે જેને “જ્ઞાનાદ્વિત” પણ કહે છે તે જ્ઞાનને સ્વપ્રકાશક જ માને છે
જ્યારે નિયાયિકે અને મીમાંસકે એને કેવળ પરપ્રકાશક માને છે. આમાંથી એક માન્યતા જૈનેને માન્ય નથી. એમના મતે તે જ્ઞાન સ્વ અને પર એમ ઉભયપ્રકાશક છે.
(૧૧) બોધના બે પ્રકાર છે સામાન્ય અને વિશેષ.
સામાન્ય તે “નિરાકાર બંધ છે અને એને “દર્શન” કહે છે, જ્યારે વિશેષ બેધ તે “સાકાર છે અને એને “જ્ઞાન” કહે છે. દર્શન એ “નિવિકલ્પક બાધ છે અને જ્ઞાન એ “સવિકલ્પક” બેધ છે.
(૧૨) જ્ઞાનના પાંચ પ્રકાર છે: મતિ, શ્રત, અવધિ, મન પર્યવ અને કેવલ.
મતિજ્ઞાનને વિષય વિદ્યમાન પદાર્થ છે. એ જ્ઞાન શબ્દાલેખથી રહિત છે એમાં શબ્દનો ઉલ્લેખ હેતે નથી.
શ્રુતજ્ઞાન મતિજ્ઞાનપૂર્વક થાય છે. એને વિષય ત્રણે કાળના પદાર્થો છે. એ જ્ઞાન શબ્દાલેખથી યુક્ત છે. વળી એ શ્રુતજ્ઞાન

Page #23

જૈન દર્શનનું
[ સૂ. ૧૨
મતિજ્ઞાન કરતાં વધારે પિરપત્ર છે. આ મને જ્ઞાનમાં ઇન્દ્રિય અને મન નિમિત્તરૂપ છે.
અવધિજ્ઞાનના વિષય બધા રૂપી પદાર્થો (પુદ્દગલા) અને એના કેટલાક પર્યાા છે. આ જ્ઞાન clairvoyanceથી ભિન્ન છે.
,
મન:પર્યવજ્ઞાનને ‘ મન:પર્યાયજ્ઞાન ' પણ કહે છે. એના વિષય કેવળ મનરૂપી પદાર્થ છે, અવિધજ્ઞાન કરતાં મન:પર્યવજ્ઞાન વધારે વિશુદ્ધ છે કેમ કે એ પેાતાના વિષયનું વધારે ઊંડુંજ્ઞાન કરાવે છે.
મન:પર્યાવજ્ઞાની મનના આકાર જાણે છે એને એના સાક્ષાત્કાર થાય છે અને એ આકાર ઉપરથી અનુમાન કરી એ સામાએ મનમાં ચિન્તવેલી વસ્તુ જાણે છે. એ જ્ઞાન mental telepathyથી ભિન્ન છે.
કેવલજ્ઞાન કહા કે સજ્ઞતા કહા તે એક જ છે. એ જ્ઞાનના ધારકને ‘કેવલજ્ઞાની', ‘ કેવલી ' તેમ જ સ’
'
6
કહે છે.
(૧૩) પહેલાં એ જ્ઞાન પરોક્ષ છે; બાકીનાં પ્રત્યક્ષ છે. જે જ્ઞાન મેળવવામાં આત્માને ઇન્દ્રિય કે મન કે તેની મદદ લેવી પડે—જે જ્ઞાન માટે આત્માને અન્ય સાધન ઉપર આધાર રાખવા પડે તે જ્ઞાન ‘પરાક્ષ' છે, જ્યારે જે જ્ઞાન આત્માને સ્વતંત્ર રીતે—ઇન્દ્રિયાનિી મદદ લીધા વિના થાય તે ‘પ્રત્યક્ષ’ છે.
૧ વર્ણવાળા—સ્પર્શ, રસ અને ગંધવાળા પદાર્થ ‘રૂપી ’ ગણાય છે.

Page #24

સૂ. ૧૫ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
નિયાયિક વગેરે ઇન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાનને “પ્રત્યક્ષ કહે છે. જૈન મતે એ “પરોક્ષ છે. તેમ છતાં એને “સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ” તરીકે ઓળખાવવામાં અને યથાર્થ પ્રત્યક્ષને “પારમાર્થિક પ્રત્યક્ષ કહેવામાં જેનેને વાંધો નથી.
(૧૪) કેવલજ્ઞાન સંપૂર્ણ, અદ્વિતીય અને સર્વથા વિશુદ્ધ છે અને એના અધિકારી વીતરાગ છે, જ્યારે બાકીનાં ચારે જ્ઞાન અપૂર્ણ અને અનેક પ્રકારનાં છે અને એને અધિકારી સરાગ (છદ્મસ્થ) જીવે છે.
કેવલજ્ઞાન ત્રણે કાળના પદાર્થોને અને એક એક પર્યાયને– ભાવને પૂરેપૂરે સાક્ષાત્કાર કરાવે છે.
દે, નારકે, તિર્યંચે અને મનુષ્ય પૈકી ફક્ત મનુષ્ય અને તે પણ ઓછાંમાં ઓછાં લગભગ નવ વર્ષની વયના જ કેવલજ્ઞાન મેળવી શકે. જે ભવમાં કેવલજ્ઞાન મળે તે જ ભવમાં મેક્ષ પણ મળે છે. •
(૧૫) શ્રુતના બે પ્રકાર છે : દ્વાદશાંગી અને અન્ય શા .
તીર્થંકરે અનંત થઈ ગયા છે અને અનંત થશે. પ્રત્યેક તીર્થકર એમના પૂર્વવર્તી તીર્થકરે પ્રરૂપેલાં સનાતન સત્યને ઉપદેશ આપે છે અને એ ઉપદેશમાં એકવાક્યતા હોય છે, કેમ કે એ તમામ ઉપદેશક સર્વજ્ઞ છે. આ મહામૂલ્યશાળી ઉપદેશને તીર્થકરના બહુશ્રુત શિષ્ય-ગણુધરે સાક્ષાત્ સાંભળી મુમુક્ષુઓના કલ્યાણાર્થે એકેક દ્વાદશાંગી યાને બાર અંગેને સમૂહ રચે છે. કાલાંતરે અન્ય આપ્ત જને પણ અલ્પ બુદ્ધિ

Page #25

જૈન દર્શનનું
[ સૂ. ૧૫ શાળી વ્યક્તિઓને માટે અન્ય શાસ્ત્રો આ દ્વાદશાંગીને આધારે રચે છે. આ તમામ રચનાઓ “કેત્તર” શ્રત છે જ્યારે કાવ્ય, નાટક ઈત્યાદિ લૌકિક વિષયના ગ્રંથ રચાયા છે અને રચાય છે તે “લૌકિક શ્રુત છે.
(૧૬) શ્રુતના સમ્પક-કૃત અને મિથ્થામૃત એમ પણ બે પ્રકારે છે.
આ બંને પ્રકારના શ્રુતને બે રીતે વિચાર કરાય છે?
(અ) પ્રણેતા અને વિષયની દૃષ્ટિએ દ્વાદશાંગી વગેરે જૈન આગમે એ “સમ્ય–શ્રુત” છે, જ્યારે અજેનેએ રચેલાં શાસ્ત્રો મિથ્યા-શ્રુત' છે.
(આ) અધિકારીની દૃષ્ટિએ તે અમુક હદ સુધીનું સમ્યશ્રત મિથ્યાશ્રુતરૂપે પણ પરિણમે અને મિથ્યાશ્રુત સમ્ય-શ્રુત રૂપે પણ પરિણમે. કેઈ પણ શાસ્ત્ર કે ગ્રંથ એકાંતે સૌ કોઈને એક જ પ્રકારનું માર્ગદર્શન કરાવી શકે નહિ. એ તે અધિકારીની ગ્યતા અયોગ્યતા ઉપર અવલંબે છે. અધિકારીને સાચી દષ્ટિ સાંપડી હેય—એ સમ્યગ્દષ્ટિ હોય તે એ પ્રણેતા અને વિષયની દૃષ્ટિએ મિથ્યાશ્રુત ગણાતા શ્રુતથી પણ સભ્યશ્રુત જે જ લાભ ઉઠાવી શકે જ્યારે અધિકારીની દ્રષ્ટિ દેલવાળી હોય—એ મિથ્યાષ્ટિ હોય તે તેને ઉપર્યુક્ત દ્વાદશાંગીને અમુક ભાગ છેડીને બાકીને પણ મિથ્યાશ્રુતની ગરજ સારે. અધિકારી સમ્યગ્દષ્ટિ હોય અને એને પ્રણેતા તેમ જ વિષયની દૃષ્ટિએ સમ્ય-શ્રુત ગણાતા શ્રતને લાભ લેવાને પ્રસંગ મળે તે સુવર્ણ અને સુગંધના જે સુભગ સુયોગ સાંપડેલે ગણાય.

Page #26

સ. ૧૯ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
(૧૭) સામાન્ય બંધના ચાર પ્રકાર છેઃ નેત્ર-દર્શન, અનેત્ર-દર્શન, અવધિ-દર્શન અને કેવલ-દર્શન.
રૂપી પદાર્થોને જે સામાન્ય બોધ આંખ વડે થાય તે નેત્ર-દર્શન યાને “ચક્ષુર્દર્શન છે. આંખ સિવાયની કોઈ પણ ઇન્દ્રિય દ્વારા કે મન દ્વારા રૂપી પદાર્થોને જે સામાન્ય બેધ થાય તે “અનેત્ર-દર્શન છે. “અવધિરૂપ લબ્ધિથી થત સામાન્ય બેધ “અવધિ-દર્શન” છે. “કેવલ” લબ્ધિથી થતે સર્વે પદાર્થોને સામાન્ય બાધ તે “કેવલ-દર્શન” છે, અને એ તો સભ્યત્વ હોય તે જ થાય છે.
(૧૮) ઈદ્રિયો પાંચ છે કે સ્પર્શન, રસન, નાક, નેત્ર અને કાન.
સ્પર્શન એટલે ચામડી અને રસન એટલે જીભ.
સાંખે ઉપર્યુક્ત પાંચ ઈન્દ્રિયોને “બુદ્ધીન્દ્રિય” યાને જ્ઞાનેન્દ્રિય કહે છે. તેઓ આ ઉપરાંત પાંચ કર્મેન્દ્રિયે ગણાવે છે અને મનને બુદ્ધીન્દ્રિય” તેમ જ “કર્મેન્દ્રિય” પણ ગણે છે પરંતુ જૈન મતે એ ઈન્દ્રિય નથી.
(૧૯) સ્પર્શ, રસ, ગ, વણ અને શબ્દ એ પાંચ ઈન્દ્રિયના અનુક્રમે વિષય છે.
સ્પર્શના આઠ પ્રકાર છે: કઠણ, કમળ, ભારે, હલકે, કંડે, ઊને, ચીકણે અને લૂખે.
૧. મન બુદ્ધીન્દ્રિય સાથે મળે ત્યારે એને “બુદ્ધીન્દ્રિય” કહે છે અને કર્મેન્દ્રિય સાથે મળે ત્યારે એને કર્મેન્દ્રિય” કહે છે.

Page #27

૧ ૦
જૈન દર્શનનું [ સ. ૧૯ રસના પાંચ પ્રકાર છેઃ કડ, તીખું, તૂર (કષાય), ખા અને મીઠે.
ગના બે પ્રકાર છેઃ સુગન્ધ અને દુર્ગન્ધ.
વર્ણના પાંચ પ્રકાર છે : કાળ, લીલે (નીલ), લાલ, પીળે અને ધળે.
(૨૦) નેત્ર સિવાયની ઈન્દ્રિય પ્રાપ્યકારી છે.
વસ્તુને બંધ થવામાં નેત્ર સિવાયની ચારે ઈન્દ્રિયેને એ વસ્તુ સાથેને સંગ આવશ્યક છે. આથી એને “પ્રાપ્યકારી” કહે છે.
નેત્ર એગ્ય સંનિધાનથી અને મન અવધાનથી પિતપોતાના વિષયને જાણે છે. એમાં વિષય સાથેને સાક્ષાત્ સંગ અપેક્ષિત નથી. એથી એ બને “અપ્રાપ્યકારી” ગણાય છે.
તૈયાયિકે, વિશેષિકે, મીમાંસકે અને સાંખ્યો બધી જ ઈન્દ્રિયને અને બૌદ્ધો, નેત્ર અને કાન સિવાયની ઈન્દ્રિયને પ્રાપ્યકારી” માને છે.
(૨૧) ઇન્દ્રિયોની સંખ્યા પ્રમાણે સંસારી જીવન પાંચ ભેટ છે ઃ એકેન્દ્રિય, હીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય અને
એકેન્દ્રિય જીવને ફક્ત સ્પર્શન, દ્વીન્દ્રિયને સ્પર્શન અને રસન, ત્રીન્દ્રિયને સ્પર્શન, રસન અને નાક, ચતુરિન્દ્રિયને આ ઉપરાંત નેત્ર અને પંચેન્દ્રિયને કાન પણ હોય છે.

Page #28

સૂ. ૨૫ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૧૧. (૨૨) એકેન્દ્રિય જીવો પાંચ પ્રકારના છેઃ પૃથ્વીકાય, જલ-કાય, અગ્નિ-કાય, વાયુ-કાય અને વનસ્પતિ-કાય.
જે જીવનું શરીર પૃથ્વી છે તેને “પૃથ્વી-કાય' કહે છે. એ રીતે જે જીવનું શરીર જલ યાને પાણું છે તેને “જલ-કાય” યાને “અકાય” કહે છે. આ પ્રમાણે અગ્નિ-કાય વગેરે માટે સમજી લેવું.
(૨૩) વનસ્પતિકાયના બે પ્રકાર છે. પ્રત્યેક અને સાધારણ.
ફળ, ફૂલ, છાલ, થડ, મૂળ, પત્ર અને બીજ એ દરેકમાં એકેક જ જીવ હોય તે તે “પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય છે, જ્યારે જે જીવનું શરીર અનંત જીવેની ભાગીદારીવાળું હોય તે જીવને
સાધારણ વનસ્પતિકાય” કહે છે અને એ શરીરને “નિગેદ” કહે છે. આહાર, શ્વાચ્છવાસ ઈત્યાદિ કિયાએ આ અનંત જીવે ભેગી–સમકાળે કરે છે.
(૨૪) નિગોદના જીના તેમ જ પૃથ્વીકાયથી માંડીને વાયુકાયના બળે ભેદ છે : સૂક્ષ્મ અને સ્થળ
સ્થળને “બાદર' કહે છે.
સ્થળ નિગેદના જીવને “અનંતકાય” પણ કહે છે. કાંદા, સૂરણ વગેરે એનાં ઉદાહરણ છે. એ અને એવા બીજા જે કંદ, અનંતકાય છે એ જૈન મતે અભક્ષ્ય છે.
(૨૫) સુક્ષ્મ નિગોદના છ સૌથી ઊતરતી કરિના છે.
સૂક્ષ્મ નિગેદની દશામાંથી સંસારી જીવનું નીકળવું એ એને પ્રાથમિક ઉત્કર્ષ છે, જ્યારે મોક્ષની પ્રાપ્તિ એ એને

Page #29

જૈન દર્શનનું
[ સૂ. ૨૫ અંતિમ અને અદ્વિતીય ઉત્કર્ષ છે. પ્રથમ ઉત્કર્ષ ભવિતવ્યતાના
ગે સધાય છે, જ્યારે ત્યાર પછીના તમામ ઉત્કર્ષ ઓછાવત્તા પ્રયાસને આભારી છે. એ ઉત્તરવતી દશાને પ્રાપ્ત થયેલા જીવને વ્યવહારરાશિ”ને જીવ કહે છે.
આપણે મનુષ્ય, પશુઓ, પંખીઓ સૂક્ષ્મ નિગોદમાં એક વેળા હતા પણ આજે નથી એમ જૈન દર્શનનું કહેવું છે. આપણી એ પૂર્વ અવસ્થા તે “અવ્યવહાર-રાશિની ગણાય છે.
સૂક્ષ્મ નિગદના જીવને પણ ઓછામાં ઓછું જ્ઞાન હોય છે, અને એ રીતે એ અજીવ પદાર્થથી ભિન્ન છે.
(૨૬) પંચેન્દ્રિય જીના ચાર વર્ગ છે : મનુષ્ય, દેવ, નારક અને કેટલાંક તિર્યચ.
“કેટલાંક કહેવાનું કારણ એ છે કે એકેન્દ્રિયથી માંડીને ચતુરિન્દ્રિય સુધીના જીવે પણ “તિર્યંચ” કહેવાય છે. પશુ, પંખી, મગર, સાપ, નેળિયે વગેરે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છે.
(૨૭) મન અનિયિ છે અને એ શરીરની અંદર સર્વત્ર છે. | સ્પર્શનથી કાન સુધીની પાંચે ઈન્દ્રિયે જ્ઞાનનાં બાહ્ય સાધન છે, જ્યારે મને એ જ્ઞાનનું આંતરિક સાધન છે, અને એથી તે એને “અંતઃકરણ” પણ કહે છે. કરણને અર્થ “ઈન્દ્રિય” પણ થાય છે.
પાંચે ઈન્દ્રિયોને વિષય ફકત રૂપી યાને મૂર્ત પદાર્થો પૂરતું છે, જ્યારે મનને વિષય આવી રીતે પરિમિત નથી. એ તે અરૂપી પદાર્થોનું પણ ગ્રહણ કરે છે.

Page #30

૧૩
સ. ૩૦ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
રૂપ આદિ વિષયનું ગ્રહણ કરવા માટે મનને નેત્ર વગેરેની મદદ લેવી પડે છે. આથી એને “નોઈન્દ્રિય” અર્થાત્ ઈષ-ઈન્દ્રિય” પણ કહે છે. ઈષત્ એટલે “કંઈક'.
વૈશેષિક દર્શન પ્રમાણે મન પરમાણુ જેવડું છે, જ્યારે જેને–વેતાંબરને મતે એ દેહવ્યાપી છે–દેહમાં સર્વત્ર છે.
(૨૮) મનના બે પ્રકાર છેદ્રવ્ય-મન અને ભાવ-મન
આત્માની અનેક શક્તિ છે. એ પૈકી એની વિચાર કરવાની શક્તિને “ભાવ-મન' કહે છે, જ્યારે વિચાર કરવામાં મદદ. કરનારા એક જાતના સૂક્ષ્મ પરમાણુઓને “દ્રવ્ય-મન” કહે છે.
(૨૯) સંપ્રધારણ સંજ્ઞાવાળા જીવોને મન હોય છે.
ગુણ અને દેશની વિચારણા અર્થાત્ હિતાહિતની વિશિષ્ટ વિચારણું તે “સંપ્રધારણ-સંજ્ઞા છે. એકેન્દ્રિયથી માંડીને ચતુરિન્દ્રિય સુધીના જીવને મન હોતું નથી. પંચેન્દ્રિય જીવમાં પણ બધા દેવો અને બધા નારકની પેઠે બધા જ મનુષ્યને કે બધાં જ તિર્યંચને મન હેતું નથી. એ તે ગર્ભજ મનુષ્યોને અને ગર્ભજ તિર્યને જ હોય છે. કીડી વગેરેને સૂક્ષમ મન હોય છે પરંતુ એ પુષ્ટ નથી. એથી અહીં એવા જીને “અસંશી” યાને “અમનસ્ક” કહ્યા છે.
(૩૦) મનુષ્યના અને તિર્યચેના જન્મના બબ્બે પ્રકાર છે ગર્ભ અને સંમૂર્છાન.
૧ કેટલાક જતુઓને પણ સૂક્ષ્મ મન હોય છે પરંતુ એ દ્વારા તે પિતાના દેહના નિર્વાહ અને રક્ષણ પૂરતું જ વિચાર કરી શકે છે, નહિ કે વધારે ચિન્તનાત્મક બાબત. જુઓ જ્ઞાનબિન્દુ (પૃ. ૧૪૪).

Page #31

૧૪
જૈિન દર્શનનું [ સ. ૩૦ - સ્ત્રી-પુરુષના સમાગમ વિના જે મનુષ્ય કે તિર્યંચ ઉત્પન્ન થાય તેને “સંમૂચ્છિમ” કહે છે, જ્યારે બાકીનાને ગર્ભજ' કહે છે.
(૩૧) ઔપપાતિક છના દેવ અને નારકે એમ બે પ્રકાર છે,
દેના અને નારકના જન્મમાં પણ સ્ત્રી અને પુરુષના સમાગમને અભાવ છે. એમને જન્મ “ઉપપાત કહેવાય છે અને એથી એમને ઔપપાતિક” કહે છે.
દેવ અને નારકે વિક્રિય” તરીકે ઓળખાવાતા પુદ્ગલેને અને બાકીના સંસારી છે “ઔદારિક તરીકે ઓળખાવાતા પુદ્ગલેને ઉત્પત્તિસ્થાનમાં સૌથી પ્રથમ ગ્રહણ કરે છે. આ પ્રથમ ગ્રહણ તે “જન્મ” કહેવાય છે.
(૩૨) અચેતન પદાર્થોના ચાર વર્ગ છેઃ આકાશ, પુદ્ગલ, ધર્મ અને અધર્મ,
દિગંબરે આ ઉપરાંત “કાળ” ગણાવે છે. શ્વેતાંબરોના મતે કાળ એ “ઔપચારિક” દ્રવ્ય છે.
(૩૩) આકાશના બે પ્રકાર છે : લેક અને અલક.
કાકાશમાં તમામ જાતના પદાર્થો છે જ્યારે અલેકાકાશમાં કેવળ આકાશ છે. વિશેષમાં લેકાકાશને દરેકે દરેક પ્રદેશ સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય જી–સૂક્ષ્મ નિગદના જીવ વગેરેથી તથા કામણ વર્ગણ વગેરેથી વ્યાપ્ત છે. ત્રસ જીવે અર્થાત એકેન્દ્રિય સિવાયના સંસારી જી કાકાશના “સ-નાડી

Page #32

સૂ. ૩૬ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૧૫
તરીકે ઓળખાવતા ભાગમાં જ અને મનુષ્યા તે એ ત્રસનાડીમાંના ‘મનુષ્ય-ક્ષેત્ર' તરીકે ઓળખાવતા ભાગમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે.
( ૩૪ ) લેાકના અધેાલાક, મધ્યમલેાક અને ઊધ્વલાક એમ ત્રણ ભાગ છે.
આ ત્રણ ભાગના અનુક્રમે નીચલા લેાક, વચલા લેાક અને ઉપલે લેાક એમ અર્થ કરાય છે.
( ૩૫ ) આ ત્રણ લેાકના આકાર અનુક્રમે ઊંધા કરેલા શકારા (શરાવ), ઝાલર્ અને પખાજ જેવા છે. સ‘પૂ લાકના આકાર કેડે હાથ ને ઊભેલા પુરુષ જેવા છે.
અધેલાકમાં નારકા, મધ્યમ લેકમાં આપણે મનુષ્યા, દ્વીન્દ્રિયાદિ તિર્યા અને મોટા ભાગના દેવા વસે છે. કેટલાક દેવા તે ઊર્ધ્વલેાકમાં તેમ જ કેટલાક અધેલેાકમાં પણ હાય છે. સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય સત્ર છે.
( ૩૬ ) પુદ્દગલને વર્ણ, રસ, ગધ અને સ્પ હોય છે. ૌદ્ધો ‘ પુદ્દગલ ' શબ્દ જીવના અર્થમાં વાપરે છે પણ એ અ અત્રે પ્રસ્તુત નથી.
વણું યાને રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શમાં ‘રૂપ’ના ખ્યાલ વધારે સહેલાઇથી આવે છે. એથી પુદૃગલને ‘રૂપી ' કહેતા હાય એમ લાગે છે. એ ગમે તે હૈ। પણ ખાકીના તમામ પદાર્થો ‘અરૂપી ’ ગણાય છે. સંસારી જીવ અમુક અંશે ‘રૂપી’ યાને ‘મૂર્ત ' ગણાય છે.

Page #33

સૂ. ૩૬ ]
જૈન દર્શનનું વિશેષિકેએ પૃથ્વીને સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને રૂપ (વર્ણ)થી યુક્ત માની છે, પરંતુ જળને આ પ્રમાણે ચાર ગુણોથી યુક્ત ન માનતાં ત્રણ ગુણવાળું–ગંધરહિત માન્યું છે. એવી રીતે તેજને બે ગુણવાળું એટલે કે ગંધ અને રસ વિનાનું માન્યું છે. વાયુને તે સ્પર્શરૂપ કેવળ એક ગુણવાળે માન્ય છે. જૈન મતે શસ્ત્રથી હણાયેલાં પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ અને વાયુ એ ચારે પદાર્થો અચેતન મુગલ છે અને એ પ્રત્યેક પદાર્થ સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને રૂપ એ ચારે ગુણોથી યુક્ત છે.
(૩૭) શબ્દ, અંધકાર, છાયા, આતપ અને ઉદ્યોત એ પૌગલિક છે.
આતપ એટલે સૂર્ય વગેરેને ઊને પ્રકાશ અને “ઉદ્યોતક* એટલે ચન્દ્ર વગેરેને શીતળ પ્રકાશ.
શેષિક દર્શન પ્રમાણે શબ્દ આકાશને ગુણ છે અને અંધકાર એ તેજને અભાવ છે.
મીમાંસકને મતે અંધકાર “દ્રવ્ય” છે.
(૩૮) પરમાણુ એ પુદ્ગલને અવિભાજ્ય પરંતુ એનાથી છૂટા પડેલો અંશ છે.
અવિભાજ્ય એટલે જેના વિભાગ થઈ ન શકે તે. (૩૯) પરમાણમાં એક વર્ણ, એક રસ, એક ગંધ અને બે સ્પર્શ હોય છે.
(૪૦) ધર્મ એ ગતિ કરવામાં અને અધમ એ સ્થિતિ કરવામાં સહાયક છે.

Page #34

તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૧૭ - આ બંને પદાર્થ એકેક છે. એ બંને સમગ્ર કાકાશમાં વ્યાપીને રહેલા છે. એ બંને પદાર્થ નિત્ય અને અવસ્થિત છે. આ ધર્મ અને અધર્મ એ કંઈ પુણ્ય અને પાપ નથી.
( ૪૧ ) ચારે અચેતન પદાર્થોને તેમ જ જીવને અનેક પ્રદેશ છે. વિશેષમાં પુદ્ગલને તે પરમાણુ પણ છે.
પ્રદેશ એ મૂળ પદાર્થને સૌથી નાનામાં નાને અને એની સાથે જોડાયેલે ભાગ છે. જીવ, ધર્મ, અધર્મ અને કાકાશ એ પ્રત્યેકના અસંખ્ય પ્રદેશ છે જ્યારે સમગ્ર આકાશના અનંત પ્રદેશ છે.
પુદ્ગલને પ્રદેશ એનાથી છૂટો પડતાં એ “પરમાણુ” કહેવાય છે. એકથી વધારે પરમાણુ મળતાં જાતજાતના સ્ક થાય છે. જેમ કે રદ્વયણુક, ચણુક, સંખ્યાતામુક, અસંખ્યાતણુક અને અનંતાણુક.
(૪૨) જીવન પ્રશાને દીપકના પ્રકાશની જેમ સંકેચ અને વિકાસ થાય છે. ૩
૧. આથી આ પાંચેને “અસ્તિકાય” ગણવામાં આવે છે અને એ શબ્દ જોડીને પણ એને વ્યવહાર કરાય છે. દા. ત. ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય ઇત્યાદિ.
૨. આ બે પરમાણુઓનો બનેલ સ્કંધ છે. એ સ્કંધ આકાશના એક પ્રદેશમાં તેમ જ બે પ્રદેશમાં પણ રહી શકે છે.
૩. જુઓ આયારની નિજજુતિ (ગા. ૧૫૧ ).

Page #35

૧૮
જૈન દર્શનનું
[ સ. કર જીવને વિકાસ કાકાશ કરતાં વધારે હોઈ શકે નહિ. એવી રીતે એને સંકોચ અંગુઠા (આંગળા)ના અસંખ્યય ભાગ કરતાં અધિક ન હોઈ શકે.
(૪૩) પરમાણુઓની ભિન્ન ભિન્ન વર્ગણા છે અને એ પિકી કેટલીક સંસારી જીવ કામમાં લે છે.
વણા જાતજાતની છે. જેમ કે શરીર-વણ, ભાષા-વર્ગણ, મને-વર્ગણા, કર્મ-વર્ગણ ઈત્યાદિ.
સંસારી જીવ બલવા માટે ભાષા-વર્ગણ અને વિચાર કરવા માટે મને-વર્ગણ ગ્રહણ કરે છે.
કર્મ એ સંસારી જીવે ગ્રહણ કરેલી અને પિતાના પ્રદેશે સાથે મેળવી દીધેલી કર્મ-વર્ગણને સમૂહ છે. અનાદિ કાળથી દરેક સંસારી જીવના આઠ પ્રદેશો કર્મથી સર્વથા અલિપ્ત રહ્યા છે અને એટલા તે રહેશે જ.
(૪૪) કાયિક, વાચિક અને માનસિક પ્રવૃત્તિ તે “ગ છે અને એ પેગ તે “ આસવ' છે.
કાયિક રોગમાં શરીર-વર્ગણાનું, વાચિકમાં ભાષા-વર્ગણાનું અને માનસિકમાં મને-વર્ગણાનું જીવ આલંબન લે છે.
નાળાં વગેરેને મુખ દ્વારા જેમ જળાશયમાં જળ આવે છે તેમ ગ દ્વારા સંસારી જીવમાં કર્મ-વર્ગણ આવે છે.
(૪૫) સંસારી છો પકી કષાયથી યુક્ત જીવને સાંપાયિક આસ્રવ અને કષાયથી રહિત છને ઈર્યાપથિક આસવ હોય છે,

Page #36

સુ. ૪૮ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૧૯
ચેગ દ્વારા આકર્ષાયેલી કર્મ-વણા કષાયને લઇને જીવ
,
"
સાથે ભીના ચામડા ઉપર પડેલી ધૂળની જેમ ચાંટી જાય છે અને જીવાને ‘સંપરાય ' એટલે કે પરાભવ’ કરે છે. જેને જાયના ઉદય હિ હેાય એવા સંસારી આત્માને ચેગથી આકર્ષાયેલી કર્મ-વગણા, કષાયના ઉદય નહિ હોવાથી એ આત્માને સ્પર્શીને છૂટી પડી જાય છે. જેમ કે સૂકી ભીંત ઉપર લાગેલા લાકડાના ગાળા.
6 આસવ' • ને બદલે ‘આશ્રવ' શબ્દ પણ વપરાય છે. (૪૬) કર્મ-બંધના બે હેતુઓ છેઃ કષાય અને યાગ. (૪૯ ) કર્મ બંાય ત્યારે ચાર અંશનું નિર્માણ થાય છે : પ્રકૃતિ, સ્થિતિ, રસ અને પ્રદેશ.
પ્રકૃતિ એટલે સ્વભાવ; સ્થિતિ એટલે કર્મને ટકવાની કાલ–મર્યાદા; રસ એટલે અનુભાગ—ચીકાશ; અને પ્રદેશ એટલે કનાં લિક યાને દળિયાં.
પ્રકૃતિ અને પ્રદેશનું નિર્માણુ ચેગને લીધે અને સ્થિતિ અને રસનું કષાયને લીધે થાય છે.
પ્રકૃતિબન્ધ એટલે સ્થિતિબન્ધ, રસમન્ય અને પ્રદેશખન્યના
સમુદાય.
( ૪૮ ) ક્રમના મુખ્ય બે પ્રકાર છે: ઘાતી અને અઘાતી.
ઘાતી કર્મ આત્માનાં જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને વીએ ળમૂ ગુણાને હાનિ પહોંચાડે છે જ્યારે અઘાતી કર્મ એના અન્ય ગુણેાને હાનિ કરે છે.

Page #37

જૈન દર્શનનું
[ મૂ. ૪૯
( ૪૯ ) ધાતી કના મુખ્ય ચાર પ્રકારો છે : માહનીય, જ્ઞાનાવરણ, દાનાવરણ અને અતરાય,
6
માહનીય કમ એટલે માહ'. એ સંસારી આત્માન મેટામાં મોટો શત્રુ છે. આ મેહના અર્થ ‘અજ્ઞાન ’ નથી.
જ્ઞાનાવરણ અને દનાવરણ અનુક્રમે જ્ઞાન અને દર્શનનાં આવરણ છે.
અંતરાયના અ વિઘ્ન ’ છે.
(
(૫૦ ) માહનીય ક્રમના એ ભે છે દર્શન-માહનીય અને ચારિત્ર–માહનીય.
દર્શન–મેાહનીય સાચી શ્રદ્ધા થવામાં અને ચારિત્ર-મેાહનીય સંયમી જીવન જીવવામાં આડખીલીરૂપ છે.
( ૫૧ ) ચારિત્ર-મેાહનીય કના ચાર કષાય અને નવ નાકષાય એમ તેર ઉપભેદ છે.
( પર ) ધ, માન, માયા અને લાભ એ ચાર કાય છે.
( ૫૩ ) હાસ્ય, કૃતિ, અતિ, શાક, ભય, જુગુપ્સા, પુરુષ-વે, સી-વેદ અને નપુ'સક-વેદ એ નવ નાકષાય છે,
રતિ, અતિ અને જુગુપ્સા એટલે અનુક્રમે પ્રીતિ, અપ્રીતિ અને સૂગ.
• વેદ' દ્રવ્ય-વેદ અને ભાવ-વેદ એમ બે જાતના છે. દ્રવ્ય-વેદ એટલે ચિહ્ન અને ભાવ વેદ એટલે વિષયવાસના.

Page #38

મૂ. ૫૬ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૨૧
પુરુષ–વેદ, શ્રી–વેદ અને નપુસક–વેદના અમ્બે પ્રકાર છે. જેમ કે દ્રવ્ય-પુરુષ–વેદ અને ભાવ-પુરુષ–વેદ. પુરુષને સ્ત્રીના સમાગમની ઇચ્છા થાય તે ભાવ–પુરુષ–વેદ છે. એ પ્રમાણે આકીના વેદ માટે સમજવું.
નવે નાકષાય કષાયના સહચારી યાને ગેડિયા છે અને એના ઉદ્દીપક છે. એથી એને ‘ નાકષાય ’ કહે છે.
(૫૪) જ્ઞાનાવરણના પાંચ પ્રકાર છે : મતિ-જ્ઞાનાવરણ, ( શ્રુત-જ્ઞાનાવરણ, અવધિ-જ્ઞાનાવરણ, મતઃપવ-જ્ઞાનાવરણ અને કેવલ-જ્ઞાનાવસ્તુ
મતિ–જ્ઞાનાવરણ મતિજ્ઞાનને આવરે છે. એ પ્રમાણે બાકીનાં માટે સમજી લેવું.
( ૫૫ ) દર્શાનાવરણના નવ પ્રકાર છે : ચાર દૃશનનાં ચાર્ આવરણ અને પાંચ પ્રકારની નિદ્રા,
( ૫૬ ) નિદ્રાના પાંચ પ્રકાર છે : નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, પ્રચલા, પ્રચલાપ્રચલા અને સ્થાનદ્ધિ
આ પાંચ નિદ્રાએ અનુક્રમે એકેક કરતાં વધારે ગાઢ છે. ચપટી વગાડીને-સુખેથી જગાડી શકાય એવી નિદ્રા તે ‘નિદ્રા’ છે. ઊંઘતી વ્યક્તિને જગાડવા માટે એને ઢઢાળવી પડે—એનાં કપડાં ખેંચવાં પડે એવી એની ઘેર નિદ્રાને ‘ નિદ્રાનિદ્રા' કહે છે. જે વ્યક્તિ બેઠી એડી કે ઊભી ઊભી ઊંઘે તે વ્યક્તિની નિદ્રાને ‘પ્રચલા’ કહે છે. વ્યક્તિ ચાલતી હાય તે છતાં એને એ સમયે જે નિદ્રા આવે તેને · પ્રચલા પ્રચલા ' કહે છે. જે નિદ્રામાં મનુષ્ય જાગ્રત અવસ્થામાં ચિંતવેલું કાઇ કામ કરે
"
.

Page #39

જૈન દર્શનનું
[ સૂ૫૬ છતાં તેને એને ખ્યાલ ન રહે એવી ઘરમાં ઘોર નિદ્રા તે
સ્યાનદ્ધિ” છે. આ છેલા પ્રકારની નિદ્રામાં એ મનુષ્યને સ્વાભાવિક બળ કરતાં અનેકગણું બળ પ્રગટે છે.
(૫૭) અંતરાયના પાંચ પ્રકાર છેઃ દાનાન્તરાય, લાભાનરાય, ભેગાન્તરાય, ઉપભેગાન્તરાય અને વીર્યાન્તરાય.
આ પાંચ અંતરાય અનુક્રમે દાન દેવામાં, લાભ મેળવવામાં, ભેગ ભેગવવામાં, ઉપગ ભેગાવવામાં તેમ જ બળ વાપરવામાં વિનરૂપ છે.
જે વસ્તુ એક જ વાર ભેગવાય તેને “ગ” અને જે વારંવાર ભેગવી શકાય તેને “ઉપભેગ' કહે છે. દા. ત. જળ એ ભેગ છે અને આસન એ ઉપગ છે.
(૫૮) અઘાતી કર્મના મુખ્ય ચાર પ્રકાર છેઃ વેદનીય, નામ, ગોત્ર અને આયુષ્ય.
(૫૯) વેદનીયન બે ઉપપ્રકાર છે: સાત અને અસાત.
“સાત” એટલે સુખ અને “અસાત” એટલે દુઃખ. સાતવેદનીય સુખને અને અસાત–વેદનીય દુઃખને અનુભવ કરાવે છે.
(૬૦) નામ-કર્મના કર પ્રકારે છે.
એને ઉદય થતાં મનુષ્યાદિ ચાર ગતિ, એકેન્દ્રિયાદિ પાંચ જાતિ, ઔદારિકાદિ પાંચ શરીર, પાંચ પ્રકારનાં સિંહનન, પાંચ જાતનાં સંસ્થાન, પાંચ રંગ, પાંચ રસ, બે ગંધ, આઠ સ્પર્શ, બસ, સ્થાવર, તીર્થંકરનામ ઇત્યાદિ પ્રાપ્ત થાય છે.
૧. હાડકાંની રચના.

Page #40

સૂ. ૬૪ ] તુલનાત્મક દિગદર્શન
(૬૧) ગોત્ર-કમના બે પ્રકાર છેઃ ઉચ્ચ અને નીચ.
(૨) આયુષ્ય-કર્મ એ સંસારી જીવની તે ભવ પૂરતી જીવનદારી છે. એ કર્મને એ ચાલુ ભાવ પૂરતો ક્ષય તે “મૃત્યુ” છે.
( ૬૩) આયુષ્ય-કમના અપવર્તનીય અને આનપવર્તનીય એમ બે મુખ્ય ભેદે છે. વળી પહેલા પ્રકારનું આયુષ્ય સપક્રમ હોય છે, જ્યારે બીજા પ્રકારના સપક્રમ અને નિરુપક્રમ એવા બે પટાભે છે.
આયુષ્ય-કર્મ બંધાય તે વેળા જે બંધ શિથિલ રહ્યો હોય તે એ સમયે જે સ્થિતિ–કાળ નક્કી થયે હોય તે, કારણ મળતાં ઘટે છે, અને એ જીવ આ નિયત મર્યાદા પૂરી કર્યા વિના મૃત્યુ પામે છે. આને “અકાળ મૃત્યુ” અથવા “અપવર્તના કહે છે. જે બંધસમયે બંધ ગાઢ બંધાયે હેય તે આયુષ્ય તૂટવાનાં કારણે મળે તે પણ એની સ્થિતિ–મર્યાદામાં ઘટાડો થતું નથી–ભેગકાળ સ્થિતિકાળના જેટલો જ રહે છે.
મૃત્યુ ઉપજાવે એવાં કારણોને “ઉપક્રમ” કહે છે.
(૬૪) સાત-વેદનીય, નારક સિવાયનાં ત્રણ આયુષ્ય, શુભ ગોત્ર અને નામ-કર્મની ૩૭ પ્રકારની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ એ ૪૨ ઉત્તર પ્રકૃતિઓ “પુણ્ય-પ્રકૃતિ' કહેવાય છે, જ્યારે બાકીની ૮૨ ઉત્તર પ્રવૃતિઓ “પાપ-પ્રકૃતિ' કહેવાય છે.

Page #41

૨૪
જૈિન દર્શનનું | [ સ. ૬૪ ત સૂ. (અ. ૮, સૂ. ૨૬)માં નીચે મુજબ પુણ્ય-પ્રકૃતિઓ ગણાવાઈ છે –
સાત-વેદનીય, સમ્યક્ત્વ, હાસ્ય, રતિ, પુરુષ–વેદ, શુભ આયુષ્ય, શુભ નામ-કર્મ અને શુભ ગેત્ર.
અહીં બીજીથી પાંચમી સુધીની જે ચાર પ્રકૃતિઓ ગણાવાઈ છે તેને ઉલેખ શિવાર્યકૃત આરાહણાની અપરાજિતકૃત વિજયદયા (પૃ. ૧૬૪૩) નામની ટીકા સિવાયના અન્ય કોઈ જૈન ગ્રંથમાં હોય એમ જાણવામાં નથી. વિશેષમાં એ ગણાવવાનું કારણ જાણવું બાકી રહે છે.
(૬૫) પુણ્ય અને પાપ એ બંને સ્વતંત્ર પદાર્થ છે. પુણ્ય અને પાપને અંગે નીચે મુજબના અજૈન મતે છે - (૧) પુણ્ય જ છે; પાપ નથી. (૨) પાપ જ છે; પુણ્ય નથી.
(૩) સુખ અને દુઃખનું ફળ આપનાર પુણ્ય અને પાપ મેચક”મણિની પેઠે એક જ સાધારણ વસ્તુ છે.
(૪) પુણ્ય અને પાપ જેવી કઈ વસ્તુ જ નથી. આ બધે ભવપ્રપંચ સ્વભાવને જ આભારી છે.
૧. આ વિષે મેં “મેચક તે શું?” નામને મારો લેખ જે “આત્માનંદ પ્રકાશ” (પુ. ૫૩, અં. ૭)માં છપાયે છે તેમાં કેટલીક વિગત આપી છે
૨. આ ચારે મને લગભગ ચૌદ સૈકા જેટલા તે પ્રાચીન છે જ કેમ કે વિસે સાવસ્મયભાસ (ગા. ૧૯૦૮)માં એને નિર્દેશ છે.

Page #42

સૂ. ૬૮ ].
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૨૫
ચેથે મત " કર્મ ને નહિ માનનારા નાસ્તિક અને વેદાંતીઓને છે એમ જૈન તવાદ (પૃ ૩૮૧)માં ઉલ્લેખ છે. એ વાસ્તવિક હોય તે પણ પહેલા ત્રણ મત ક્યારથી નીકળ્યા એ જાણવું બાકી રહે છે.
જૈન દર્શનનું માનવું આ ચારેથી જુદું છે. એ દર્શન પ્રમાણે તે પુણ્ય અને પાપ એ બને સ્વતંત્ર છે અને એમ હેવાથી તે એકબીજાનાં સરવાળા-બાદબાકી માટે સ્થાન નથી. વિશેષમાં પુણ્ય એ સેનાની બેડી છે જ્યારે પાપ એ લેખંડની બેડી છે. એથી કરીને તે મુક્ત છને બેમાંથી એકે નથી એમ જૈન દર્શન માને છે.
( ૬૬ ) પુણ્યના તેમ જ પાપના બે પ્રકાર છે? પુણ્યાનુબંધી અને પાપાનુબંધી,
પુણ્યાનુબંધી એટલે એવું પુણ્ય કે જે ભગવતાં નવીન પુણ્ય બંધાય અને પાપાનુબંધી પુણ્ય એટલે એવું પુણ્ય કે જે જોગવતાં પાપ બંધાય. એ પ્રમાણે પાપના પણ બે પ્રકાર સમજવા.
( ૬૭) બંધ માટે કામમાં લેવાતે દરેક કર્મધ અનંતાનંત પરમાણુઓને બનેલું હોય છે. જે એ સ્થિર હોય અને સંસારી જીવના ક્ષેત્રમાં જ રહેલો હોય તો જ એને બંધ શક્ય છે.
(૬૮) કમ સ્વતઃ ફળે છે.
સંસારી જીવ કર્મ કરે પછી તેનું ફળ તેને આપોઆપ જ મળે છે. એ માટે કેઈની પણ–ઘડીભર માની લઈએ કે કઈ ઈશ્વર નીતિનિયામક છે તે તેની પણ કશી જ જરૂર રહેતી નથી એમ જૈન દર્શનનું માનવું છે. આ

Page #43

જૈન દર્શનનું
[ સ. ૬૯ ૬ ) જે જાતનું કર્મ બંધાય તે જ જાતનું તેનું ફળ પ્રાય જોગવવું પડે છે.
કર્મની મૂળ આઠ પ્રકૃતિએ છે. તેમાં જ્ઞાનાવરણનું ફળ દર્શનાવરણ કે અન્ય કઈ મૂળ પ્રકૃતિરૂપે ભેગવવાનું હોય એમ બનતું નથી. બાકી આયુષ્ય-કર્મ સિવાયની સાત મૂળ પ્રકૃતિએની પોતપોતાની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ પૈકી કેટલીકમાં સંક્રમણ માટે અવકાશ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સંસારી જીવે જે ગતિનું આયુષ્ય-કર્મ બાંધ્યું હોય તે જ ગતિનું આયુષ્ય-કર્મ તે ભેગવે છે, જ્યારે દા. ત. જ્ઞાનાવરણની મતિજ્ઞાનાવરણ જેવી એક ઉત્તર પ્રકૃતિનું ફળ એ જ જ્ઞાનાવરણની શ્રુતજ્ઞાનાવરણ જેવી અન્ય ઉત્તર પ્રકૃતિરૂપે પણ ફળે છે. એક ઉત્તર પ્રકૃતિ બીજી સજાતીય ઉત્તર પ્રકૃતિરૂપે સંક્રમે છે પણ આ નિયમ દર્શન–મેહનીય અને ચારિત્ર–મેહનીય જેવી મેહનીય કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓને લાગુ પડતું નથી અને એ રીતે આવી ઉત્તર પ્રવૃતિઓ આયુષ્ય-કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓની પેઠે પરસ્પર સંક્રમ પામતી નથી.
કર્મ બંધાતી વેળા જે રસનું અને સ્થિતિનું નિર્માણ થયું હોય તે રસમાં તેમ જ તે સ્થિતિમાં વધઘટ આત્માના અધ્યવસાયના બળે થઈ શકે છે. તીવ્ર રસ મંદ બને અથવા તે મંદ રસ તીવ્ર બને તેમ સ્થિતિ પણ ઉત્કૃષ્ટ હોય તે જઘન્ય બને અને જઘન્ય હોય તે ઉત્કૃષ્ટ બને.
આમ જો કે કર્મબંધ થતી વેળા નિર્માણ થયેલા ચાર અંશો પૈકી સ્વભાવ, રસ અને સ્થિતિમાં પરિવર્તન શક્ય છે પરંતુ એ કર્મનાં દલિકની સંખ્યા તે તેની તે જ કાયમ રહે છે.

Page #44

૨૭,
સ. ૭૦ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
( ૭ ) શરીર પાંચ જાતનાં છે : દારિક, વિક્રિય, આહારક, તૈજસ અને કાર્પણ
મનુષ્ય અને તિનું શરીર ઔદારિક છે. એ ઔદારિક–વણનું બનેલું હોય છે.
દે અને નારકેનું શરીર “વૈક્રિય” છે અને એ વૈક્રિય વર્ગણાનું બનેલું હોય છે. કેટલાક શક્તિશાળી મનુષ્ય, પંચેન્દ્રિય તિર્યો અને સ્થૂળ વાયુકાયના જી પણ આવું શરીર ધારણ કરી શકે છે.
આહારક શરીર શ્રુત-કેવલી મુનિને જ હેય છે.
શ્રુતકેવલી એટલે શ્રુત-જ્ઞાનના પારગામી અર્થાત્ ચદે, પુવૅ(પૂર્વ)ના જાણકાર
તૈજસ શરીર આહાર પચાવવામાં સહાયક છે.
કામણ શરીર બધાં શરીરોનું મૂળ છે કેમ કે એ કર્મના સમૂહરૂપ છે અને કર્મ એ જ સંસારી જીનાં સર્વ કાર્યોનું નિમિત્ત છે. કેવળ કાર્પણ શરીર સંસારી જીવને શબ્દાદિ વિષયેથી ઉદ્ભવતાં સુખદુઃખને અનુભવ કરાવી શકતું નથી.
બધા જ સંસારી જીને પિતાના સ્થળ શરીર ઉપરાંત તેજસ અને કાર્મણ એ બે સૂક્ષ્મ શરીરે પણ હોય છે જ, અને એ જી સાથે અનાદિ કાળથી છે ને એ જી મેક્ષે ન જાય ત્યાં સુધી જન્માંતરમાં પણ પ્રવાહરૂપે એની સાથે જ રહે છે.
કેટલાક સ્થળ શરીર ઉપરાંત જે સૂક્ષ્મ શરીર માને છે તેને “લિંગ–શરીર” કહે છે.

Page #45

૨૮
જૈન દર્શનનું
[ સ. ૭૧ (૭૧) અંતરાલ ગતિ બે પ્રકારની છે. રાજુ અને વક,
મૃત્યુ થતાં મેલે નહિ જનારે જીવ અન્ય ભવ ધારણ ન કરે ત્યાં સુધીની એની ગતિને “અંતરાલ ગતિ' કહે છે.
કાજુ ગતિમાં એકે વળાંક લે પડતું નથી, જ્યારે વક ગતિમાં ઓછામાં ઓછા એક વળાંક તે હોય છે.
અજુ ગતિ એક જ સમયની છે, જ્યારે વક ગતિ વળાંકની સંખ્યા અનુસાર બે, ત્રણ કે ચાર સમયની હોય છે.
જુ ગતિ અને એકવિગ્રહ ગતિમાં તે જીવ આહારક જ છે. ત્રણ સમયની દ્વિવિગ્રહ ગતિમાં અને ચાર સમયની ત્રિવિગ્રહ ગતિમાં સંસારમાં રહેનાર જીવ અનાહારક (આહાર વિનાને) હોય છે.
જે પ્રદેશમાં જે સમયે વરસાદ વરસતો હોય એવે સમયે તપાવેલું બાણ છોડાય અને એ બાણ એ પ્રદેશમાં થઈને જાય તે તે જળના બિન્દુઓનું ગ્રહણ કરી તેને શોષતું આગળ ચાલે છે. એવી રીતે અંતરાલ ગતિ દરમ્યાન પણ જીવ કાર્પણ શરીર દ્વારા કર્મ-યુગલનું ગ્રહણ કરે છે.
(૭૨) મૃત્યુસમયે એ ભવના સ્થૂળ શરીરને છેડીને પરંતુ અંતરાલ ગતિથી તેજસ અને કાર્મણ શરીરને સાથે ચાલુ રાખીને જીવ જે નવીન ભવને પુદ્ગલેનું પહેલવહેલું ગ્રહણ કરે છે તે ગ્રહણ “જન્મ છે,
(૭૩) પર્યાપ્ત છ છે: (૧) આહાર-પર્યાપ્તિ, (૨) શરીર-પર્યાપ્તિ, (૩) ઇન્દ્રિય-પર્યાપ્ત, (૪)

Page #46

સૂ. ૫ ]. તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
२८ થાસેવાસ-પર્યાપ્તિ, (૫) ભાષા-પર્યાપ્તિ અને (૬) મનઃ-પર્યાપ્તિ,
પર્યાપ્તિ” એટલે પુગલના આલંબનથી ઉદ્દભવતી આત્માની એક જાતની શક્તિ. ઉત્પત્તિસ્થાનમાં પહોંચ્યા બાદ સંસારી જીવ શરીર વગેરે રચવા માટે જે યોગ્ય પગલને ગ્રહણ કરે છે તેને “આહાર” કહે છે અને એ ગ્રહણ કરવાની શક્તિને “આહાર-પર્યાપ્તિ' કહે છે. આ પુદ્ગલમાંથી શરીરને, ઇન્દ્રિયને અને મનને રચવાની શક્તિઓને અનુક્રમે “શરીરપર્યાપ્તિ”, “ઈન્દ્રિય-પર્યાપ્તિ” અને “મનઃ–પર્યાપ્તિ” કહે છે. શ્વાસેચ્છવાસ લેવાની શક્તિને “શ્વાસે શ્વાસ-પર્યાપ્તિ કહે છે. ઉપર્યુકત પુદ્ગલે પૈકી કેટલાકને ભાષારૂપે પરિણાવવાની શકિતને “ભાષા-પર્યાપ્તિ” કહે છે.
(૭૪) પ્રાણે દસ છે : પાંચ ઇન્દ્રિય, કાયિક, વાચિક અને માનસિક એમ ત્રણ પ્રકારનાં બળ, શ્વાસોચ્છવાસ, અને આયુષ્ય.
ગર્ભજ મનુષ્ય, ગર્ભજ તિર્યંચે, દેવે અને નારકને દસે પ્રાણ હોય છે. એકેન્દ્રિય જીને ચાર જ પ્રાણ હેય છેઃ સ્પર્શન-ઈન્દ્રિય, કાયિક બળ, શ્વાસેચ્છવાસ અને આયુષ્ય, કીન્દ્રિયને આ ઉપરાંત રસન-ઇન્દ્રિય અને વાચિક શક્તિ એટલે કે છે, ત્રીન્દ્રિયને સાત, ચતુરિન્દ્રિયને આઠ અને અસંસી પંચેન્દ્રિયને નવ હોય છે.
( ૭૫ ) સમ્યગન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્યારિત્રની ત્રિપુટી એ મોક્ષનો માર્ગ છે.

Page #47

જૈન દર્શનનું
[ મૂ. ૭૬
( ૭૬ ) હેય અને ઉપાદેય પદાર્થોનો યથાર્થ રૂપથી નિર્ણય કરવાની અભિરુચિ તે ‘ સમ્યગ્દર્શન ' છે,
.30
ોય અર્થાત્ જાણવા લાયક પદાર્થોમાં કેટલાક હેય એટલે ત્યજવા લાયક છે અને કેટલાક ઉપાદેય એટલે ગ્રહણ કરવા લાયક છે.
સમ્યગ્દર્શન એટલે સાચી શ્રદ્ધા. એને ‘ સમ્યક્ત ’ પણ કહે છે.
જ્ઞેય પદાર્થા કિવા તત્ત્વા સાત છે : ( ૧ )
અંધ,
( ૭૭ ) જીવ, ( ૨ ) અજીવ, ( ૩ ) આશ્રય, ( ૪ ) ( ૪ મંત્ર, ( ૬ ) નિર્જરા અને ( ૭ ) મેાક્ષ. અહીં જ્ઞેય'થી મેક્ષ મેળવવામાં ઉપયોગી જ્ઞેય સમજવું.
( ૫ )
જીવ અને અજીવ એ એ તત્ત્વા સ્વતંત્ર તેમ જ આદિ અને અંત વિનાનાં છે. ખાકીનાં તત્ત્વા એ જીવ અથવા અજીવની ભિન્ન ભિન્ન અવસ્થાઓ છે.
પુણ્ય અને પાપને પણ કેટલાક તત્ત્વ ગણી નવ તત્ત્વ ગણાવે છે. સાત તત્ત્વા ગણાવનાર એ એને બંધ'માં અંતર્ભાવ કરે છે.
સાંખ્યો ચાવીસ, પચ્ચીસ તેમ જ છવ્વીસ તત્ત્વા માને છે. વૈશેષિકા છ તેમ જ સાત અને નૈયાયિકા સેાળ પદાર્થ માને છે.
(૭૮) સમ્યગ્દર્શનપૂર્વકનું જ્ઞાન તે સમ્યગજ્ઞાન છે જ્યારે એ વિનાનું જ્ઞાન તે ‘અજ્ઞાન' છે.
૧. જુએ મહાભારત ( ‘ શાન્તિ ' પર્વ, અધ્યાય ૩૧૮ ) તેમ ૪ ચરકસંહિતા (‘ શારીર ' સ્થાન, અધ્યાય ૧ ).
"

Page #48

. ૮૪ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૩૧ સમ્યજ્ઞાન એટલે સાચું જ્ઞાન.
આત્માની ઉન્નતિમાં સાધક જ્ઞાન તે સાચું જ્ઞાન છે જ્યારે અવનતિમાં કારણરૂપ જ્ઞાન “અજ્ઞાન છે.
(૭૯) અજ્ઞાનના ત્રણ પ્રકાર છે મતિ – અજ્ઞાન, શ્રતઅજ્ઞાન અને વિભંગ-જ્ઞાન,
સમ્યગ્દર્શન વિનાનું એટલે કે મિથ્યાત્વથી વાસિત અવધિજ્ઞાન તે “વિલંગજ્ઞાન” છે.
મન:પર્યવજ્ઞાન અને કેવલજ્ઞાન તે સગ્ગદર્શનથી અલકૃત જીવને જ હોય છે એટલે એ જ્ઞાન માટે અજ્ઞાનને વિચાર કરવાનું રહેતું નથી.
(૮૦) સમ્યગ જ્ઞાન પ્રમાણે અને નયોથી થાય છે.
(૮૧) જે જ્ઞાન વડે વસ્તુને–તત્વને યથાર્થ નિર્ણય થાય તે “પ્રમાણ છે.
(૮૨) પ્રમાણના બે પ્રકાર છે. પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ.
(૮૩) પ્રત્યક્ષ પ્રમાણના ત્રણ પ્રકાર છેઃ (૧) અવધિજ્ઞાન, (૨) મન:પર્યવજ્ઞાન અને (૩) કેવલજ્ઞાન
(૮૪) પક્ષ પ્રમાણુના પાંચ પ્રકાર છેઃ સ્મરણ, મત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન અને આગમ,
ચાર્વાકે કેવળ પ્રત્યક્ષને પ્રમાણ માને છે. બૌદ્ધ અને Rયાયિકે પ્રત્યક્ષ અને અનુમાન એમ બે પ્રમાણ માને છે. સાંખે આ બે ઉપરાંત શબ્દને એમ ત્રણને, નૈયાયિકે ઉપમાન

Page #49

જૈન દર્શનનું
[ સૂ. ૮૪
સહિત આ ત્રણને એટલે કે એક દર ચારને, પ્રાભાકર આ ઉપરાંત એટલે પાંચને અને ભાટ્ટ અભાવ સહિત અ
અર્થાપત્તિને પણ પાંચેને એટલે છને પ્રમાણ માને છે.
૩ર
તર્ક એ તૈયાયિકા જેને વ્યાપ્તિજ્ઞાન' કહે છે તે છે.
'
(૮૫) પ્રત્યેક વસ્તુ અનંતધર્મવાળી છે.
(૮૬) વસ્તુના કાઇ એક ધર્મના યથાર્થ માપ તે નય છે.
"
વસ્તુના અનેક ધર્મ દ્વારા અનેક રૂપથી નિશ્ચય કરવા તે
(
'
પ્રમાણુ ' છે. નય તે કોઇ એક જ ધર્મના નિશ્ચય કરે છે, નય એ પ્રમાણુ કે અપ્રમાણુ નથી પરંતુ પ્રમાણાંશ છે. એ વસ્તુને અંગેના એક જાતના યથાર્થ અભિપ્રાય છે. એ એને અંગેનું એક પ્રકારનું દૃષ્ટિબિંદુ છે. એ એક જાતની વિચારસરણી છે. પ્રમાણ એ અનેક નયાના સમૂહપ છે.
( ૮૭ ) નયના બે પ્રકાર છે ઃ દ્રવ્યાર્થિક અને પર્યાયયાર્થંક આ દુનિયામાં બધી જ વસ્તુએ-નાની કે માટી સર્જાશે સમાન કે અસમાન નથી. આથી તા પ્રત્યેક વસ્તુ સામાન્ય અને વિશેષ એમ ઉભયાત્મક છે એમ જૈન દર્શન માને છે. વસ્તુના આામાન્ય ધર્મ યાને અંશને ઉદ્દેશીને જે કથન કરાય તેને • દ્રવ્યાર્થિક નય ' કહે છે અને વસ્તુના વિશિષ્ટ ધર્મને–અસાધારણ અશને લક્ષીને જે કથન કરાય તેને ‘ પર્યાયાયિક નય' કહે છે.
2
૧-૨ પ્રભાકરના અનુયાયીઓને પ્રાભાકર ' અને ભટ્ટન અનુયાયીઓને ‘ ભાટ્ટ ' કહે છે. આમ મીમાંસક્રેાના બે વર્ગ છે.
*

Page #50

સૂ. ૮૮ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
(૮૮) વ્યાર્થિ ક નયના નૈગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર એમ ત્રણ અને પર્યાયર્થિક નયના ઋજુસૂત્ર, સામ્પ્રત, સમભિરૂદ્ધ અને એયંભૂત એમ ચાર ઉપપ્રકાર છે,
33
"
દેશ અને કાળમાં તેમ જ લેાકેાના સ્વભાવમાં જાતજાતના તફાવત જોવાય છે. આને લઈને લૌકિક રૂઢિએમાં અને એ દ્વારા ઉદ્ભવતા સંસ્કારામાં પણ વિવિધતા પ્રવર્તે છે. એ રૂઢિએ અને સંસ્કારાને અનુસરનારા વિચાર નેગમ ' નય છે. લૌકિક રૂઢિમાં આરાપને–ઉપચારને મહત્ત્વનું સ્થાન છે. એ આરાપને એક સામાન્ય તત્ત્વ તરફ હાવાથી નેગમ નય સામાન્યગામી તા છે જ.
ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓને અને વસ્તુઓને એની પાછળ રહેલી સામાન્ય ભૂમિકા ઉપર ગેહવી દઇ એ ખધાની એકરૂપતા ખડી કરનારા નય · સંગ્રહ ’ નય છે. આ નય એકીકરણ ઉપર આમ ભાર મૂકતા હેાવાથી એ નય પણ સામાન્યગામી છે જ.
6
સામાન્ય તત્ત્વ ઉપર એક રૂપે ગાઠવાયેલી વસ્તુઓમાં વ્યાવહારિક પ્રત્યેાજન અનુસાર ભેદ પાડનારા તેનું પૃથક્કરણ કરનારા નય તે ‘ વ્યવહાર' નય છે.૧
૧. આ ઉપરથી જોઇ શકાશે કે નૈગમ નયનું કાર્ય એક તરફથી સંગ્રહ નય કરે છે તેા ખીજી તરફથી વ્યવહાર નય કરે છે. આમ હાઇ સગ્રહ અને વ્યવહાર એ બે નયે નૈગમના બે પ્રકારેા ગણાય. જુએ ત. સ. (અ. ૧, સૂ. ૩૫) આ પરિસ્થિતિમાં નાગમ નયને ખાજુ રાખી સિદ્ધસેન દિવાકર જેવા નયા છ હાવાનું કહે છે.
[ અનુસધાન પૃષ્ઠ ૩૪
૩

Page #51

૪
જૈન દર્શનનું
[[ + ૮૮
“વ્યવહાર”નયનું લક્ષ્ય પૃથક્કરણ છે ખરું પણ એ ક્રિયા સામાન્યની ભૂમિકા ઉપર થાય છે એટલે એ નય પણું સામાન્યગામી જ.
આમ આ ત્રણે નયે સામાન્યગામી લેવાથી એને દ્રવ્યાર્થિક' નયના ભેદ તરીકે ઉલ્લેખ કરાય છે.
ભૂત કાળ અને ભવિષ્ય કાળને બાજુએ રાખીને કેવળ વર્તમાન કાળને લક્ષ્યમાં લેનારે નય જુસૂત્ર” છે.
સામ્પ્રત નય શાબ્દિક ધર્મો ઉપર ભાર મૂકી અર્થમાં ભેદ માને છે. એ કાળ, લિગ વગેરેને અર્થભેદ માટે ઉપયોગ કરે છે.
સમભિરૂઢ નય એથી આગળ વધી શબ્દની વ્યુત્પત્તિને લક્ષ્યમાં રાખી અર્થમાં ભેદ માને છે. " એવંભૂત નય તે શબ્દને જે અર્થ થતું હોય તે અર્થ અનુસાર કાર્ય થતું હોય ત્યારે જ તેને માને છે. દા. ત. અધ્યાપક ભણાવવાનું કાર્ય કરતે હોય ત્યાં સુધી જ તેને તેમ માને.
અનુસૂત્ર નય વર્તમાન કાળને સ્વીકાર કરે છે. એથી એનો વિષય સામાન્ય ન રહેતાં વિશેષરૂપ બને છે. પર્યાયાથિક નય - વિદ્યાવારિધિ ઉમરવાતિએ સામત, સમઢિઅને એવભૂત એ ત્રણને શબ્દ-નયના ત્રણ પ્રકાર ગણી મૂળ ન તરીકે નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુત્ર અને શબ્દ એમ પાંચને જ ઉલ્લેખ કર્યો છે. એક રીતે, નૈગમ અને શબ્દ એ બે નયના અનુક્રમે બે અને ત્રણ ઉપપ્રકારોને મૂળ ન ન ગણતાં નૈગમ, ઋજુસૂત્ર અને શબ્દ એમ મૂળ ન ત્રણ છે એમ કહી શકાય.

Page #52

સ. ૮૯ ]
તુલનાત્મક દિર્શન
૩૫
વિશેષગામી છે એટલે અનુસૂત્ર અને એને પછીના ત્રણે નયે તે એના કરતાં પણ ઉત્તરોત્તર વધારે ને વધારે વિશેષગામી હેવાથી એ ચારે નયેને “પર્યાયાથિક ? નયના ભેદ તરીકે ગણવાય છે.'
વ્યવહાર નય સંગ્રહ નય દ્વારા સંકલિત વિષયની વિશેષતા ઉપર ભાર મૂકે છે એટલે એ દષ્ટિએ એ વિશેષગામી છે.
આ ઉપરથી જોઈ શકાશે કે નગમ નયનું ક્ષેત્ર સૌથી વિશાળ છે, કેમ કે એ સામાન્ય અને વિશેષ એમ બંનેને લૌકિક રૂઢિ અનુસાર મુખ્ય કે ગૌણ સ્થાન આપે છે. સંગ્રહ નયનું ક્ષેત્ર નિગમ નયના કરતાં નાનું છે કેમ કે એનું લક્ષ્ય કેવળ સામાન્ય છે. વ્યવહાર નયનું ક્ષેત્ર તે આ નય કરતાં યે નાનું છે કેમ કે એ નય સંગ્રહની ભીંત ઉપર જ વ્યવહારનું ચિત્ર આલેખે છે.
વજુસૂત્રનું ક્ષેત્ર વ્યવહાર નય જેટલું પણ વ્યાપક નથી. આમ ઉત્તરોત્તર નયનાં ક્ષેત્ર એકેકથી નાનાં છે. એવંભૂતનું ક્ષેત્ર તે સૌથી નાનું છે.
(૮૯) નયના અર્થ-નય અને શબ્દ-નય એમ પણ બે પ્રકાર છે.
અર્થ-નય અર્થ તરફ અને શબ્દ-નય શબ્દ તરફ વિશેષ
લક્ષ્ય આપે છે.
૧ વિશેષ માટે જુઓ ત, સ્ (અ. ૧, સ. ૩૪-૩૫)નું ગુજરાતી વિવેચન (પૃ. ૬૯-૭૮).

Page #53

જૈન દર્શનનું
[ સૂ. ૯૦
(૯૦) અર્થ—નયના નંગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર અને ઋજુસૂત્ર એમ ચાર ભેદ છે, જ્યારે શબ્દ-નયના સામ્પ્રત, સમભિરૂઢ અને એયંભૂત એમ ત્રણ ભે છે.
૩૬
(૯૧) નયના વ્યવહાર-નય અને નિશ્ચય-નય એમ પણ એ વર્ગ પડાય છે.
જે નય વ્યવહારને અર્થાત્ સ્થૂળતા અને ઉપચારને મુખ્યતયા સ્પર્શે છે તે વ્યવહાર-નય' છે, જ્યારે જે નય તલસ્પર્શિતા અર્થાત્ સૂક્ષ્મતા અને તાત્ત્વિકતા તરફ વિશેષ લક્ષ્ય આપે છે તે ‘નિશ્ચય-નય' છે. વ્યવહાર–નય પ્રમાણે ભમરા કાળા છે, જ્યારે નિશ્ચય—નય પ્રમાણે તે એ બધા રંગાના છે. વ્યવહાર-નય પ્રમાણે સંસારી જીવ અંશતઃ મૂ છે, જ્યારે નિશ્ચય-નય પ્રમાણે તે એ અમૂર્ત છે.
(૯૨) નયાભાસ એ અજૈન દર્શનની જડ છે.
જે નય અન્ય નચેની અવગણના કરે તેને ‘નયાભાસ’ કહે છે.
કદાગ્રહ, મિથ્યાભિનિવેશ ઇત્યાદિ નયાભાસના પર્યાય છે. નયાભાસમાં નિરપેક્ષતાનું સામ્રાજ્ય છે. એ સાપેક્ષતાના સર્વથા છેદ ઉડાવે છે અને એથી એ ત્યાજ્ય છે.
નૈયાયિક અને વૈશેષિક દર્શના નૈગમ નય ઉપર, સાંખ્ય અને વેઢાન્ત સંગ્રહ ઉપર, ચાર્વાક વ્યવહાર ઉપર, બૌદ્ધ ઋજુસૂત્ર ઉપર અને વૈયાકરણા શબ્દ–નય ઉપર વધારે પડતા ભાર મૂકે છે. સમ્મઇપયરણ (કાંડ ૧, ગાથા ૫)ની વૃત્તિમાં

Page #54

મૂ. ૯૩ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
અભયદેવસૂરિએ કહ્યુ છે કે બૌદ્ધોની ચાર શાખાએ નામે સૌત્રાન્તિક, વૈભાષિક, ચેાગાચાર અને માધ્યમિક છેલ્લા ચાર નયાની પક્ષપાતી છે. ન્યાયાચાય યશેાવિજયગણિએ નચાપદેશ (શ્લે. ૧૧૯)માં કહ્યું છે કે ઔદ્ધોની ચાર શાખાઓએ અનુક્રમે ઋજુસૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ અને એવભૂતને વિશેષતઃ આશ્રય લીધા છે.
(૯૩) જિનેશ્વરનાં છ અંગ છે : સાંખ્ય, યોગ, બૌદ્ધ, મીમાંસક, ચાર્વાક અને જૈન.
સાંખ્યાદિ છ દર્શનેાને તીર્થંકરનાં અનુક્રમે એ પગ, એ હાથ, કૂખ અને મસ્તક એમ છ આંગા તરીકે મુનિવર આનંદઘને પોતાના મિનાથ-તત્રનમાં એળખાવ્યાં છે. પ્રસ્તુત પક્તિ નીચે મુજબ છે ઃ—
જિન – સુરપાદપ
આતમસત્તા
ભેદ
-
તત્ત્વ
સાંખ્ય જોગ દાય ભેદે રે;
વિવરણ કરતાં
લહે। દુઃખ અંગ અખેદે રે.-૧′૦ ૨ અભેદ સૌગત મીમાંસક
જિનવર દાય કર ભારી 3;
પાય વખાણું
કાલાક અવલંબન
ગુરુગમથી લેાકાયતિક રૂખ જિનવરની
અશે વિચારીને
વિચાર ગુરુગમ વિષ્ણુ
-
ભજીએ
અવધારી ૨.-૧૦ ૩
319
કીજે 3;
સુધારસધારા
ક્રમ પીજે૨ ? ૫૦ ૪

Page #55

૩.
જૈન
જિનેશ્વર
અ` તારું ગ
G07
અક્ષર ન્યાય
આરાધે
જિનવરમાં
સઘળાં
દર્શને
સાગરમાં સઘળી
જૈન દર્શનનું
ઉત્તમ
ધરા
ધરી
દરિસણુ
જિનવર
અગ
અહિં રંગ રે;
ટિની
ટિનીમાં સાગર
આરાધક
સંગે
[ સૂ. ૯૭
૨.-૧૦ ૫
છે,
ભજના
સહી,
ભજના ૨.-૧′૦ ૬
,,
ઉપર્યુક્ત દનાના સાચા મેળ મેળવવા એ સમ્યગ્દર્શન અને સભ્યજ્ઞાન છે જ્યારે એ દરેકનું નિરપેક્ષ સેવન તે મિથ્યાત્વ અને મિથ્યાજ્ઞાન છે.
(૯૪) અનંતધર્માત્મક વસ્તુના પરસ્પર વિરુદ્ધ જણાતા ધર્માનું સાપેક્ષ રીતે કથન તે ‘ સ્યાદ્વાદ ’ છે.
',
જ
સ્યાદ્વાદના અનેકાંતવાદ, અપેક્ષાવાદ ઇત્યાદ્રિ પર્યાય છે. સ્યાદ્વાદ એ સંશયવાદ નથી તેમ જ એ “નો વા કુલો વા જેવી દહીં દૂધિયા નીતિ પણ નથી. એના સેવનથી તે વાચિક અહિંસા પળાય છે. વળી સ્યાદ્વાદ વ્યાવહારિક ગૂંચા ઉકેલવાનું તેમ જ વિવિધ દર્શનાના સિદ્ધાંતાના સુમેળ સાધવાનું ઉત્તમ સાધન છે. દા. ત. કાજે ઉત્પન્ન થાય છે તે ‘ સત્’ જ છે એમ સાંખ્યા માને છે અને એ ‘ અસત' જ છે એમ વૈશેષિક માને છે જ્યારે સ્યાદ્વાદી જેના અને ‘ સદસત્' માને છે અને
૧ ષગ્દર્શન જિનઅંગ ભણીજે.

Page #56

સ. ૯૬ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
એ દ્વારા બેદનાનાં મતબ્યાની વચ્ચેના વિરોધ ટાળે છે. પદ્મા સદસત્ છે, કેમકે પદાર્થ પેાતાનાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ સત્ જ છે, જ્યારે અન્યનાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવની અપેક્ષાએ અસત્ જ છે.
૩૯
સ્યાદ્વાદ અને અહિંસા એ જૈન દર્શનનાં અવિભાજ્ય અંગે જે—ખલ્કે એના પર્યાયે છે.
(૯૫) કાર્યનાં પાંચ નિમિત્ત છે : (૧) કાળ, (૨) સ્વભાવ, (૩) નિયતિ, (૪) પૂર્વકૃત કર્મ અને (૫) પુરુષકાર
પુરુષકાર કહા કે ઉદ્યમ કહા તે એક જ છે.
ઉપર્યુક્ત પાંચે નિમિત્તોમાંથી ગમે તે એકને જ સર્વાંગે નિમિત્ત માનવું તે મિથ્યાત્વ અને મિથ્યાજ્ઞાન છે, જ્યારે પાંચના સમુદાયના સ્વીકાર તે સમ્યક્ત્વ અને સમ્યજ્ઞાન છે.
(૯૬) નિક્ષેપ ચાર છે : નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવ.
કેવળ પરસ્પર વિચાર જાણવા અને જણાવવા માટે જ નિહ
જ
પણ પ્રાયઃ બધા જ વ્યવહારમાં પણ ભાષા અગ્ર સ્થાન ભાગવે છે. એ ભાષા શબ્દોની બનેલી છે અને શબ્દના અર્થ પ્રસંગ અને પ્રત્યેાજનને લક્ષ્યમાં રાખી નક્કી કરાય છે. દરેક શબ્દના ઓછામાં ઓછા ચાર અર્થ છે. એ જ ચાર અર્થ તે શબ્દના અસામાન્યના ચાર વિભાગ એ પ્રત્યેક વિભાગને અ વિભાગને ‘નિક્ષેપ ’તેમ જ ન્યાસ' કહે છે. આમ નામનિક્ષેપ, સ્થાપના-નિક્ષેપ ઇત્યાદિ ચાર નિક્ષેપ છે. નામ-નિક્ષેપ સ ંકેતને આભારી છે. એ નામ સાન્વ જ હાય એમ નથી.
છે.
,
6

Page #57

જૈન દર્શનનું
[ સૂ. ૬
મૂળ વસ્તુની પ્રતિમા, પ્રતિકૃતિ કે છબી રૂપ જે વસ્તુ હાય કે જે વસ્તુમાં મૂળ વસ્તુના આરોપ કરાયા હૈાય તે વસ્તુને ‘સ્થાપના—નિક્ષેપ ' કહે છે.
.
ro
જે અર્થ મૂળ વસ્તુની પૂર્વકાલીન કે ઉત્તરકાલીન અવસ્થાના દ્યોતક હાય તે ‘દ્રવ્ય-નિક્ષેપ’ છે.
જે વસ્તુમાં વ્યુત્પત્તિ કે પ્રવૃત્તિરૂપ નિમિત્ત બરાબર ઘટતું હાય તે ‘ભાવ–નિક્ષેપ' છે.
આ ચારે નિક્ષેપ તૈયાયિકાદિ અજૈનાએ પણ નામાંતરાથી સ્વીકાર્યા છે. એમણે નામાદિ નિક્ષેપેાના પદાર્થ, આકૃતિ, વ્યક્તિ અને જાતિ તરીકે નિર્દેશ કર્યા છે.
(૯૭) જૈન દર્શન એ ભારતીય આસ્તિક દર્શનામાં ગણનાપાત્ર અને સ્વતન્ત્ર દર્શન છે.
"
· જૈન' શબ્દ ‘ જિન ' ઉપરથી ઉદ્ભવ્યેા છે. જિન’ શબ્દ ‘ જીતવું ' એ અર્થવાળા · જિ' ધાતુ ઉપરથી બનાવાયે છે. ‘ જિન' એટલે જીતનાર’——ાગ અને દ્વેષને સર્વાશે વિજેતા. એ આત્મવિજય મેળવનાર જિને પ્રરૂપેલા ધર્મ તે જૈન ધર્મ' છે—એ જૈન દર્શન છે.
'
આસ્તિક શબ્દની વ્યાખ્યા ઉત્તરોત્તર બદલાતી રહી છે.
'
પાણિનિકૃત અષ્ટાધ્યાચીમાં નીચે મુજબનું સૂત્ર છે :—
39
“ અતિ નાસ્તિ ખ્ખુિં મત્તિ; ' (૪-૪-૬૦ ).
૧. જુએ ત. સૂ. ( ૧, ૫)ની ન્યાયાચાકૃત ટીકા ( પુત્ર ૨૪ ).

Page #58

સૂ. ૯૭] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
આ ઉપરથી જાણી શકાય છે કે પરલકને માને તે આસ્તિક છે અને જો એ ન માને તે “નાસ્તિક છે. એકાંતે નિયતવાદી તે “દૈષ્ટિક છે.
આસ્તિકની આ વ્યાખ્યા પ્રમાણે જૈન દર્શન “આસ્તિક છે.
આગળ જતાં આસ્તિક એટલે “ઈશ્વરને માને તે” એવી એની વ્યાખ્યા કરાઈ અને તે લેકપ્રિય બની. જેને ઉચ્ચમાં ઉચ્ચ કેટિના આત્માને “પરમાત્મા યાને “પરમેશ્વર” ગણે છે તે એ હિસાબે પણ જેના દર્શન “આસ્તિક છે, જ્યારે પૂર્વ મીમાંસા અને કપિલનું સાંખ્ય દર્શન ઈશ્વરને નહિ માનતા હેવાથી નાસ્તિક છે છતાં એ દર્શને આસ્તિક ગણાય છે!
ઈશ્વર એટલે જગત્કર્તા” એવું ઈશ્વરનું લક્ષણ કરાય તે તે હિસાબે જૈન, બૌદ્ધ વગેરે દર્શને “નાસ્તિક છે.
બૌદ્ધ દર્શનના આવિર્ભાવ પછી પરંતુ ઈસુ ખ્રિસ્તના જન્મ પહેલાં આસ્તિકની વ્યાખ્યા કેટલાકે એવી કરી કે “વેદને માને તે આસ્તિક”. - જૈન, બૌદ્ધો વગેરે ઉપલબ્ધ વેદને પ્રમાણરૂપ ગણતા નથી એટલે એ દૃષ્ટિએ જૈન દર્શન વગેરે “નાસ્તિક છે.
જૈન પરંપરા પ્રમાણે રાષભદેવના પુત્ર ભરત ચક્રવર્તીએ ચાર વેદ રચ્યા હતા પણ આગળ જતાં લાંબા સમયે એ
૧. જુઓ “હિંદુ મિલન મંદિર” (વ. ૭, એક ૨-૦)માં છપાયેલે મારે લેખ નામે “વેદ સંબધી જૈન વક્તય".

Page #59

જૈન દર્શનનું [ સ. ૮૭ વિકૃત કરાયા. ભરતે રચેલા પ્રાચીન વેદ આજે એ સ્વરૂપે ઉપલબ્ધ નથી. બાકી જૈનેને એ વેદો માનવામાં વધે નથી એટલે મૂળ વેદોને જૈને પણ માને છે. એ દૃષ્ટિએ એએ “આસ્તિક” છે, જ્યારે ઉપલબ્ધ વેદમાં હિંસાને સ્થાન હેવાથી એને જેને માનતા નથી—એનું પ્રામાણ્ય સ્વીકારતા નથી તે એ દૃષ્ટિએ જૈન દર્શન નાસ્તિક છે.
વેદને અર્થ “જ્ઞાન” કરાય તે જૈન દર્શન જ્ઞાનને આત્માને મૂળ ગુણ માને છે તે તે અપેક્ષાએ, જ્ઞાનને પ્રકૃતિને ગુણ માનનાર સાંખ્ય દર્શન કરતાં જૈન દર્શન આસ્તિક ગણવવા માટે વધારે લાયક લેખાય.
ઉપલબ્ધ વેદને માને તે જ હિંદુ” એવી હિંદુની
૧. હિન્દુ અને હિન્દુ ધર્મની વિવિધ વ્યાખ્યાઓ Evolution of Hindu Moral Ideals (પૃ. ૧-૪)માં અપાઇ છે. પ્રા. બ. ક. ઠાકરે માલવિકાગ્નિમિત્રની મનનિકા ટીકા (પૃ. ૧૫ર)માં હિન્દુ ધર્મની વાત નીચે મુજબ ચર્ચા છે –
“પૌરાણિક એટલે સૈકાઓથી પરિચિત છે એ હિન્દુ ધર્મ અને સમાજ, તે જ હિન્દુ ધર્મ અને સમાજનું અનાદિ કાલથી ચાલતું આવેલું “સનાતન ” સ્વરૂપ, એ આપણે અત્યન્ત અનૈતિહાસિક બકે દેખીતે ઈતિહાસવિરુદ્ધ બ્રમ આપણું વિદ્વાનોએ હવે તે ત્યજે. જોઈએ. શ્રીવાનાવતાર, શ્રી રામચંદ્રાવતાર, શ્રીકૃષ્ણચંદ્રાવતાર, એ ત્રણ જેમ એક બીજાથી અત્યન્ત ભિન્ન; તેમ અતિપુરાણા વેદકાળને હિન્દુ
[ અનુસંધાન પૃ. ૪૦

Page #60

સૂ. ૨૭ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
વ્યાખ્યા કરાય તા જૈના હિંદુઓ નથી, પરંતુ જેમના ધર્મસ્થાપક આપણા આ ભારત દેશમાં હિંદુસ્તાનમાં થઈ ગયા છે અને જેમનાં તીર્થસ્થળેા પણ અહીં છે તે ‘હિંદુ' છે એવી પં, મમેહન માલવિયા જેવાએ હિંદુની સૂચવેલી વ્યાખ્યા અનુસાર તા જૈના પણ હિંદુએ છે. આમ એ વૈદિક હિંદુ કે બૌદ્ધ હિંદુ નથી પણ જૈન હિંદુ છે.
૪૩
જૈન દર્શનને ‘ ગણનાપાત્ર' કહેવા માટે સખળ કારણ છે. એમાં કેવળ જ્ઞાન, જ્ઞેય કે જીવનશેાધન અને જીવનઘડતરનું— ચારિત્રનું જ વર્ણન નથી. વળી અહિંસા, સ્યાદ્વાદ, આત્માનું સ્વરૂપ, આત્માન્નતિનાં સેાપાન, કર્મસિદ્ધાન્ત, ધ્યાન ઇત્યાદિ ખાખતાનું આ દર્શનમાં ખૂબ ઝીણવટભર્યું અને વિશદ નિરૂપણ છે. કેટલીક ખાખતા તે એવી છે કે જેનાં ખીજ પણ વેઢા અને ઉપનિષદોમાં જણાતાં નથી એમ કેટલાક વિદ્વાનેાનું કહેવું
ધર્મ અને સમાજ; ઈ. પૂ આશરે આઠમા સૈકાથી હાર વર્ષ ચાલેલે હિન્દુ ધમ અને સમાજ; ઇ. ચોથા પાંચમા સૈકાથી સ્પષ્ટ દેખાવા માંડી વધુ વધુ રૂઢિબદ્ધ અને તાસી થઇ ગયેલા પૌરાણિક હિન્દુ ધર્મ અને સમાજ; એ ત્રણ એક ખીજાથી અત્યન્ત ભિન્ન; આ મહામેટું સત્ય સમઝી લેવા જેટલું તે આપણું ઇતિહાસનેત્ર જલદી ખુલવું જોઇએ.”
૧. ન્યાય દર્શનમાં પ્રમાણેની મીમાંસા છે. એવી રીતે જૈન દર્શીનમાં જ્ઞાન-મીમાંસા છે. વૈશેષિક, સાંખ્ય અને વેદાન્ત દર્શનામાં જ્ઞેયની – પ્રમેયાની મીમાંસા પ્રધાન પદ ભોગવે છે, જ્યારે યાગ અને બૌદ્ધ દર્શનમાં ચારિત્રની મીમાંસાને મુખ્ય સ્થાન અપાયું છે. જુએ ત. સૂઈ ગુજરાતી વિવેચન ( પૃ. ૭૮-૭૯ ).

Page #61

४४
જૈન દર્શનનું
[भू. ७
છે. આ ઉપરથી એ ફલિત થાય છે કે જૈન ધર્મ એ હિન્દુ ધર્મની શાખા છે એમ જે કહેવામાં આવે છે તે વિચારણીય છે. ડે. આનન્દશંકર બાપુભાઈ ધ્રુવના મતે તે જૈન દર્શને આવી
४ मा नथी मेम मेमो मा५ । म ( पृ. ६१७ )मा કરેલા નિમ્નલિખિત કથન ઉપરથી અનુમનાય છે –
१. हारा2 ई न्यायावतार पाति-वृत्तिनी ५. ससुम, માલવણિયાની હિંદી પ્રસ્તાવના (પૃ. ૯-૧૦)માંથી નિમ્નલિખિત પતિએ રજુ કરું છું –
"जैन तत्त्वविचार की स्वतंत्रता इसी से सिद्ध है कि जब उपनिषदों में अन्य दर्शनशास्त्र के बीज मिलते है तब जैन तत्त्वविचार के बीज नहीं मिलते । इतना ही नहीं किन्तु भगवान् महावीर-प्रतिपादित आगमों में जो कर्मविचार की व्यवस्था है, मार्गणा और गुणस्थान सम्बन्धी जो विचार है, जीवों की गति और भागतिक। जो विचार है, लाक की व्यवस्था
और रचना का जो विचार है, जड़ परमाणु पुद्गलों की वर्गणा और पुद्गल-स्कन्ध का जो व्यवस्थित विचार है, षड्द्रव्य और नवतत्त्व का जो व्यवस्थित निरूपण है उसको देखते हुए यह कहा जा सकता है कि जैन तत्त्वविचारधारा भगवान् महावीर से पूर्व की कई पीढियों के परिश्रम का फल है और इस धारा का उपनिषद्-प्रतिपादित अनेक मतें। से पार्थक्य और स्वातंत्र्य स्वयंसिद्ध है ।"
જૈન ધર્મ એ બ્રાહ્મણ ધર્મ અને બૌદ્ધ ધર્મની વચ્ચેને દાર્શનિક मध्यम भाग मेम प्रो. होशिसे Religions of India (पृ. २८3 )मा युं छे.

Page #62

સ. ૯૭ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૪૫.
“ મેં બ્રાહ્મણ અને જૈન એમ બે જુદા ધર્મ હાય એવા શબ્દો વાપર્યા તેથી ઉપજતી ભ્રાન્તિએ પ્રથમ દૂર કરવી જોઇએ. આપણા વસ્તીપત્રકમાં હિન્દુ, બૌદ્ધ, શીખ અને જૈન એવા ભેદ પાડવામાં આવે છે પણ તે ભેદે અવાસ્તવિક છે. સર્વ એક જ ધર્મની શાખાઓ છે. શાખા કહેતાં પણ મને સકેચ થાય છે, કારણ કે શાખા શાખા એક ખીજાથી ભિન્ન હેાય છે. આપણા ધર્મમાં તેવું પણ નથી. હું એક દાખલાથી આ વાત વધારે સ્પષ્ટ કરીશ..........
વૈરાગ્ય, ભૂતયા, ઇત્યાદિ. આ સર્વ સત્ય સનાતન છે, અને તે જૈન, બૌદ્ધ અને વેદ્ય ધર્મ એ ત્રણે ધર્મોમાં એકના એક છે. એ ધર્મ વસ્તુતઃ જુદા નહેાતા અને જુદા છે પણ નહિ”.
એમ. હિરિયણાકૃત Outlines of Indian Plhilosoply ના ઉપેદ્ઘાત ( પૃ. ૧૬ )માં નીચે મુજબ ઉલ્લેખ છે ઃ—
Underlying this varied development, there are two divergent currents clearly discernible-one having its source in the Veda and the other, independent of it. We might describe them as orthodox and heterodox respectively, provided we remember that these terms are only relative and
""
૧ આને ગુજરાતી અનુવાદ ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનની રૂપરેખા [ ખંડ ૧-૨ : પૂર્વાર્ધ ] ( પ્રસ્તાવના પૃ. ૧૧૪ )માં એના અનુવાદક સ્વ. ચંદ્રશંકર પ્રાણુશ કર શુક્લે આપ્યા છે.

Page #63

૪૬
જૈન દર્શનનું
[ સ. ૯૭
that either school: may designate the other as heterodox, claiming for itself the “halo of orthodoxy.”
The second of these currents is the later, for it commences as a reaction against the first; but it is not much later since it manifests itself quite early as shown by references to it even in the Vedic bymos.”
અહીં જે એમ કહ્યું છે કે બીજા પ્રવાહને ઉગમ પહેલાંને વિરોધ કરવા–એની પ્રતિક્રિયારૂપે થયે હતે એ બાબત જૈન પરંપરાને માન્ય નથી. બાકી જૈન દર્શન વેદમાંથી ઉદ્દભવ્યું નથી પણ એ સ્વતંત્ર છે એમ જે કહેવાયું છે એ માનવામાં એને વધે નથી.
(૮) દુર્ગતિમાં પડતા જીવોને ધારણ કરે અને સુગતિ પ્રાપ્ત કરાવે તે “ધર્મ છે. -
(૯) ધર્મના ચાર પ્રકાર છે: (૧) દાન, (૨) શીલ, (૩) તપ અને (૪) ભાવ,
(૧૦૦) જ્ઞાનનું ફળ વિતિ છે. વિરતિ એટલે દેની નિવૃત્તિ. એને “વ્રત' પણ કહે છે. (૧૦૧) “અહિંસા એ જેનેનું સાર્વભૌમ વ્રત છે. ( ૧૦૨) હિંસાથી વિમવું તે અહિંસા છે.

Page #64

સૂ. ૧૦૬ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
( ૧૦૩) પ્રમત્ત પ્રવૃત્તિને લઈને જીવના પ્રાણને નાશ કરે તે “હિંસા' છે.
પ્રમત્ત પ્રવૃત્તિ એટલે રાગદ્વેષવાળી તેમ જ સાવધાનતા વિનાની ક્રિયા.
(૧૦૪) હિસાના બે પ્રકાર છે: (૧) દ્રવ્ય-હિસા અને (૨) ભાવ-હિસા.
પ્રાણેને નાશ એ “દ્રવ્ય-હિંસા યાને વ્યાવહારિક હિંસા' છે. એ હિંસા હોવા છતાં એ દેષરૂપ જ હોય એમ એકાનતે ન કહી શકાય. એની પાછળ પ્રમત્ત પ્રવૃત્તિ જેવી દુષ્ટ ભાવના હોય તે એ દેષ જ છે.
પ્રમત્ત પ્રવૃત્તિ એ “ભાવ-હિસાયાને “નિશ્ચય-હિંસા છે. એ ભાવના જાતે જ દેષવાળી હેવાથી પ્રાણના નાશ ન થતાં ઊલટા પ્રાણ બચ્યા હોય તે પણ એ ભાવ-હિંસા દેજવાળી જ છે અને એ પાપનું કારણ છે. . (૧૦૫) મહાવતેને જે પાળે તે સાચા ગુરુ છે,
જૈન દર્શન પ્રમાણે ધર્મગુરનું મુખ્ય લક્ષણ એ છે કે તેઓ કાંચન અને કામિનીના સર્વથા ત્યાગી હેય.
( ૧૬ ) મહાવ્રત એક, ત્રણ, ચાર અથવા પાંચ છે.
અહિંસા એ એક જ મહાવ્રત છે, કેમ કે અસત્ય, અદત્તાદાન, અબ્રા અને પરિગ્રહના વિરમણરૂપ અન્ય ચાર તે તે આ મહાવ્રતરૂપ ક્ષેત્રની વાડે છે.

Page #65

જૈન દર્શનનું
[ સૂ. ૧૦૬
*
ત્રણ મહાવ્રત યાને ‘યામ’ ગણાવનાર અહિંસા, સત્ય અને અપરિગ્રહના ઉલ્લેખ કરે છે.
re
ચાતુર્યામ તરીકે હિંસા, અસત્ય, અદત્તાદાન અને અહિર્ષ્યાદાન એ ચારેનાં વિરમણા ગણાવાય છે. ‘ બહિર્હાદાન ' એટલે બાહ્ય વસ્તુનું ગ્રહણ, ધન વગેરેની જેમ સ્ત્રી પણ બાહ્ય વસ્તુ છે.
પાંચ મહાવ્રતા તરીકે અહિર્તાદાનના વિરમણને બદલે અબ્રહ્મ અને પરિગ્રહનાં વિરમણેાના ઉલ્લેખ કરાય છે.
આમ જૈન ગ્રંથામાં અપેક્ષા અપેક્ષા અનુસાર મહાવ્રતેની સંખ્યા ભિન્ન ભિન્ન ગણાવાઇ છે અને એમ ગણાવી શકાય.
પાંચ મહાવ્રતા તે યાગદર્શનમાં નિર્દેશાયેલા પાંચ ‘યમ’ છે એમ સામાન્ય રીતે મનાય છે.
( ૧૦૭ ) અહિંસા વગેરે પાંચ મહાવ્રતાનું અંશતઃ પાલન તે પાંચ અણુવ્રતા છે.
ગૃહસ્થ તરીકે જીવનાર અહિંસાદિ પાંચ મહાવ્રતાનું સર્વાશે પાલન કરવા અસમર્થ છે. એથી એ જૈન સાધુ-સાધ્વીની પેઠે મહાવ્રત પૂરેપૂરાં ન પાળતાં એનું યથાશક્તિ અંશતઃ પાલન કરે છે અને એ રીતે પાતાના ભવ સાર્થક કરે છે. આમ કરનાર ગૃહસ્થને ‘દેશ-વિરત ' કહે છે કેમ કે એની વિરતિ અંશથી છે —એ ‘ ટૅવિરતિ ' છે.
'
૧ જુએ આયારનું · વિમેાહ ' નામનું અઝયણુ (ઉદ્દેસગ ૧)નું સુત્ત ૪ ( સૂત્રાંક ૧૯૭ ).

Page #66

સૂ. ૧૦૮] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન ૪૯
(૧૦૮) મૈત્રી, પ્રમેહ, કારુણ્ય અને માધ્યસ્થ એ ચાર ભાવના ભાવવા લાયક છે.
અહિંસા વગેરે વ્રતની સ્થિરતા માટે જ નહિ પરંતુ કોઈ પણ સદ્દગુણ કેળવવા માટે અને એ દ્વારા સ્વપરનું કલ્યાણ સાધવા માટે પણ આ ચાર ભાવના ખૂબ ઉપયોગી છે. - સમસ્ત છ સાથેને નિઃસ્વાર્થ ભાઇચારો અને કોઈને પણ દુશમન ન ગણવાની ઉત્તમ વૃત્તિ તે “મૈત્રી ” છે. એ અજાતશત્રુતાને અવતાર છે.
અધિક ગુણવાળી વ્યક્તિ પ્રત્યે માન રાખવું અને એની ઉન્નતિ જોઈને આનંદ પામે તે “પ્રદ” છે.
કેઈને પણ દુઃખી જોઇને દિલ દયાથી દ્રવે તે કારુણ્ય છે.
સંસ્કાર વગરની જડ અને અવિનયી વ્યક્તિઓની રીતભાતથી કંટાળી ન જતાં કે તેમને તિરસ્કાર ન કરતાં તેમ જ તેમને સુધારવાને વ્યર્થ પ્રયત્ન પણ ન કરતાં, તેમના તરફ ઉદાસીન ભાવ કેળવ-તટસ્થ વૃત્તિ ધારણ કરવી તે “માધ્યચ્ચ છે.
આ ચાર ઉત્તમ ભાવનાઓને બૌદ્ધ દર્શનમાં “બ્રહ્મવિહાર તરીકે ઓળખાવાઈ છે.૧
૧ વિશેષ માહિતી માટે જુઓ મારો લેખ નામે “ભાવનાચતુષ્ટય અને પરિકમ કિંવા બ્રહ્મવિહાર સંબંધી સાહિત્ય”. આ લેખ
જૈન ધર્મ પ્રકાશ”ના વિ. સં. ૨૦૨૦ના અષાડના અંકમાં છપાય છે.

Page #67

૫૦
જૈન દર્શનનું | સૂ. ૧૦૦ (૧૦૯) મહાવ્રતને સ્વીકાર વહેલામાં વહેલો આઠ વર્ષની ઉમરે થઈ શકે,
વેદાનુસારી ધર્મ પ્રમાણે મનુષ્ય સંન્યાસ લેવા પૂર્વે બ્રહ્મચર્યાશ્રમ, ગૃહસ્થાશ્રમ અને વાનપ્રસ્થાશ્રમમાંથી પસાર થવું એ રાજમાર્ગ છે, જ્યારે જૈન મતે સિદ્ધાન્તની દષ્ટિએ તે આવું કશું જ બંધન નથી. મહાભારતના શાન્તિપર્વ (અ. ૨૭૧)માં પિતા પુત્રને સંવાદ છે. તેને મણિતાર્થ જૈન મતને મળતું આવે છે. વિશેષમાં “ઘોષ વિર તણાવ ઘa” એવું જાબાલ ઉપનિષદ્દ (૪)નું વાક્ય પણ આ બાબતનું સમર્થન કરે છે. આ પ્રથાની વિચારણા વ્યાવહારિક દૃષ્ટિએસામાજિક અને રાષ્ટ્રીય દષ્ટિએ પણ કરવા જેવી છે.
(૧૧૦) આસવનું રોકાણ તે “સંવર” છે.
કર્મ–બંધનાં કારણેને એટલે જેટલે અંશે રોકાય તેટલે તેટલે અંશે “સંવર' કહેવાય, અને તેટલા પ્રમાણમાં સંસારી આત્માની ઉન્નતિ સધાતી જાય.
નવાં કર્મને આવતાં અટકાવવાથી મેક્ષને માર્ગ મેકળે થાય છે. સાથે સાથે જૂનાં કર્મને ખેરવી નાંખવાનું કાર્ય કરાય તે સંસારી આત્મા કર્મની પકડમાંથી મુક્ત બને.
૧ આ પ્રમાણેને પાઠ ઉપનિષદુવાક્યકામાં છે.
૨ આને અર્થ એ છે કે જેને જે જે વૈરાગ્ય ઉદ્ભવે તે તે જ દિવસે પ્રવજાપો પ્રહણ કદીક્ષા લે

Page #68

સ. ૧૧૫] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૫૧ (૧૧૧) સંવરના સાત ઉપાય છે: (૧) ગુતિ, (૨) સમિતિ, (૩) શ્રમણ-ધર્મ, (૪) ભાવના, (૫) પરીષહોને વિજય, (૬) ચારિત્ર અને (૭) તપ
(૧૧) ગુપ્તિ એટલે અશુભ પ્રવૃત્તિને નિગ્રહ,
ગુપ્તિના શરીર, વચન અને મનને લક્ષીને ત્રણ પ્રકાર છે, જેમકે શરીર-ગુપ્તિ યાને કાય ગુપ્તિ ઈત્યાદિ.
(૧૧૩) “સમિતિ એટલે શુભ પ્રવૃત્તિનું સેવન
ચાલવામાં, બેલવામાં, આહાર મેળવવામાં, ખપગી વસ્તુ લેવામૂકવામાં તેમ જ અનુપયેગી વસ્તુઓ ત્યજવામાં સાવધાની રાખવી એમ સમિતિના પાંચ પ્રકાર છે,
(૧૧૪) શ્રમણ-ધર્મના દસ પ્રકાર છે: (૧) ક્ષમા, (૨) મૃદુતા, (૩) સરળતા, (૪) અનાસક્તિ, (૫) સત્ય, (૬) સંયમ, (૭) તપ, (૮) ત્યાગ, (૯) અકિંચનતા અને (૧૦) બ્રહ્મચર્ય.
શ્રમણ-ધર્મ” એટલે સાધુ-સાધવીઓને ધર્મ.
ક્ષમા, મૃદુતા, સરળતા અને અનાસક્તિ એ અનુક્રમે કે, ગર્વ, માયા અને લેભનું નિકંદન કરનારા રામબાણ ઉપાય છે.
(૧૧૫) સત્ય એટલે સજ્જનને હિતકારી એવું યથાર્થ વચન,
૧ આ સાત ઉપાયે અનુક્રમે ૩, ૫, ૧૦, ૧૨, ૨૨, ૫ અને ૧૨ પ્રકારે વિચારતાં સંવરના ૬૮ ઉપાય ગણાવાય છે.

Page #69

જૈન દર્શનનું
[સૂ. ૧૧૫
વિચાર, વાણી અને વનનુ નિયમન તે ‘સચમ ’ છે. (૧૧૬) ‘ભાવના’ એટલે તાત્ત્વિક અને ઊંડ' ચિંતન, એના અનિત્ય, અશરણુ ઇત્યાદિ ખાર પ્રકાર ગણાવાય છે.
શ્રમણ-ધર્મ પાળવામાં આહાર, પાણી, ગરમી, ઠંડી, રાગ, શય્યા ઇત્યાદિને લગતી મુસીબતા ઊભી થાય છે. એ મુસીબતાના સમભાવે મુકાખલા–સામના કરવા તે ‘પરીષાના વિજય’ છે. (૧૧૭) આત્માની શુદ્ધ દશામાં સ્થિર થવા માટે કરાતા પ્રયાસ તે · ચારિત્ર છે.
.
સમભાવ કેળવવા એ ચારિત્રના પ્રથમ પ્રકાર છે.
પર
(૧૧૮) તપના બે પ્રકાર છે: બાહ્ય અને આલ્પતર
સુ’સારી આત્માની મિલન વૃત્તિએને જડમૂળથી ઉખેડી નાખવા માટે મળ મેળવવાની જરૂરિયાત રહે છે. એ પૂરી પાડવાનું કામ ‘ તપ’ કરે છે.
બાહ્ય તપમાં શારીરિક ક્રિયાની અને આભ્યંતર તપમાં માનસિક ક્રિયાની મુખ્યતા છે.
(૧૧૯) આહારના ત્યાગ, ઊર્ણાદરી, કાયક્લેશ ઇત્યાદિ બાહ્ય તપના પ્રકાર છે.
(૧૨૦) પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, સેવા, સ્વાધ્યાય, અહુ ભાવ અને મમત્વનો ત્યાગ અને ધ્યાન એ આભ્યતર તપના પ્રકાર છે.
૧. જુએ ત. સૂનું ગુજરાતી વિવેચન (પૃ. ૩૬૨ ).

Page #70

સૂ. ૧૨૪]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
બાહ્ય તપ આભ્યતર તપની પુષ્ટિમાં કામ આવે એવું અને એ સાચી સમજણપૂર્વકનુ હાવું જોઇએ.
૫૪
કની નિરાથે કરાતુ તપ જૈન દર્શનને માન્ય છે. કાઇ સાંસારિક હેતુ પાર પાડવા માટે ઉપવાસાદિ કરાય તે જૈન મતે ઇષ્ટ નથી. એવા તપથી લૌકિક સુખસાહ્યબી ભલે મળે—અભ્યુદય સધાય પરંતુ એ મેક્ષ મેળવવામાં સાધક તે શુ પણ ખાધક નીવડવાના ઘણા સંભવ રહે છે.
જે તપ કરવાથી મન દુષ્ટ વિચારના વમળમાં સપડાય અને ઇન્દ્રિયાને હાનિ પહોંચે તે કરવાની જૈન દર્શન મનાઈ કરે છે.
(૧૨૧) કનુ જીવથી ક્રમે ક્રમે છૂટા પડવું તે * નિરા છે.
( ૧૨૨ ) ના એ રીતે થાય છેઃ કર્મોના ફળના વેદનથી અને તપથી.
કર્મનું ફળ ભાગવ્યા પહેલાં પણ એ કને ઉચિત તપશ્ચર્યાના બળે આત્માથી છૂટું પાડી શકાય છે.
( ૧૨૩) નિરાના બે પ્રકાર છે: આકામ અને સકામ
(૧૨૪) પરમાત્માના બે પ્રકાર છે; જીવન્મુક્ત અને દેહમુક્ત.
૧ મનુષ્ય અહિયાં જ બ્રહ્મને મેળવે છે એમ કંઠ (૨-૩-૧૪) નામના ઉપનિષમાં કહ્યું છે તે જીવન્મુક્તનું ઘોતન કરે છે.

Page #71

૫૪
જૈન દર્શનનું સિ. ૧૨૪ આ બંને પ્રકારના પરમાત્માઓ જૈનેના ઈશ્વરે છે અને એ દૃષ્ટિએ જેને “નિરીશ્વરવાદી” નથી.
(૧૨૫) ઘાતી કર્મનો ક્ષય થતાં મનુષ્ય જીવન્મુકા” મને છે,
(૧૬) મિહનીય કર્મનો સંપૂર્ણ ક્ષય થતાં વીતરાગતા અને ત્યાર બાદ અંતમુહૂર્તમાં જ્ઞાનાવરણને ક્ષય થતાં સર્વશતા પ્રગટે છે.
સર્વજ્ઞતા એટલે પદાર્થો અને ભાવેનું સાક્ષાત્ જ્ઞાન. આવું જ્ઞાન મીમાંસકના મતે કોઈને હેય નહિ એટલે કે કઈ સર્વજ્ઞ નથી, છે નહિ અને થશે નહિ.
અંતમુહૂર્ત એટલે નવ સમયથી માંડીને બે ઘડી યાને ૪૮ મિનિટમાં એક સમય ઓછો હોય ત્યાં સુધી વખત. સમય એ કાળને નાનામાં નાનો વિભાગ છે. આંખના એક પલકારામાં અસંખ્ય સમય પસાર થઈ જાય છે.
(૧૨૭) તીર્થકર ઉત્કૃષ્ટ પુણ્યશાળી સર્વજ્ઞ છે.
તીર્થકર સર્વજ્ઞ બન્યા બાદ ઉપદેશ આપે છે અને એ સાંભળીને એમના મુખ્ય શિષ્ય (ગણધરે) શા–આગમે રચે છે. તીર્થકર તીર્થ સ્થાપે છે–સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા એમ ચતુર્વિધ સંઘની રોજના કરે છે
(૧૨૮) તીર્થકર અવતારી પુરુષ નથી.

Page #72

સ. ૧૩૨] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
૫૫ કોઈ પણ જીવ–ભલે ને એ તીર્થકર હોય તે પણ મેક્ષે ગયા પછી ફરી જન્મ લેતા નથી પછી એમણે સ્થાપેલા તીર્થને ઉચ્છેદ કાં ન થતે હેય.
સાધુઓ ઉપર ઉપકાર કરવા માટે, દુષ્ટ જનેના સંહારાર્થે અને ધર્મ સ્થાપવા માટે ઈશ્વર યુગે યુગે અવતાર લે છે એ મત જૈન દર્શનને માન્ય નથી. જૈન દર્શન પ્રમાણે તે મુક્ત જી નિરંજન અને નિરાકાર છે અને વિશ્વની કઈ પણ ઘટમાળ સાથે એમને કશી નિસ્બત નથી. કેઈ જીવ અનાદિ કાળથી તીર્થકર હેતે નથી. મનુષ્ય જ તીર્થકર બની શકે છે પરંતુ પ્રત્યેક મનુષ્ય એ ઉત્તમ પદ પ્રાપ્ત કરી શકે તેમ નથી.
(૧૨૯) દર્શન-મોહનીયના ક્ષયથી અનુપમ સમ્યકત્વ અને ચારિત્ર-મેહનીયના ક્ષયથી ઉત્તમ ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય છે.
(૧૩૦) "જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, વેદનીય, અંતરાય અને આયુષ્ય એ પાંચ કર્મના ક્ષયથી અનુક્રમે અનંત જ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંત સુખ, અતિ બળ અને અક્ષય સ્થિતિ પ્રાપ્ત થાય છે.
(૧૩૧) નામ-કર્મ અને શેત્ર-કર્મના ક્ષયથી અમૂર્તતા અને ઓતપ્રેતતા પ્રાપ્ત થાય છે.
(૧૩૨) અવસાન-સમયે ચારે અઘાતી કર્મોને સમકાળે નાશ કરી જીવન્મુક્ત પરમાત્મા દેહમુક્ત બને છે.
૧ જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ અને અંતરાય એ ત્રણ કર્મને સમકાળે ક્ષય થાય છે.

Page #73

જૈન દર્શનનું [ સ. ૧ર દેહમુક્તતા એ આત્માની સર્વોત્કૃષ્ટ દશા છે. એની પ્રાપ્તિ એ મનુષ્યભવની ઉત્તમ સિદ્ધિ છે.
(૧૩૩) સંસારી જીવ સાથે કર્મ અનાદિ કાળથી છે.
આથી જીવ પહેલાં કે કર્મ એ પ્રશ્ન જ ઉપસ્થિત થત નથી. આ સંબંધમાં પાંચ અન્ય મતે જવાય છે –
(૧) જીવ પહેલાં અને કર્મ પછી. (૨) કર્મ પહેલું અને જીવ પછી. (૩) જીવ અને કર્મ બંને એકસાથે ઉત્પન્ન થયાં. (૪) જીવ છે પરંતુ કર્મ નથી. (૫) જીવ પણ નથી અને કર્મ પણ નથી.
(૧૩૪) સંસારી જીવ સાથેને કમને સંગ પ્રવાહ રૂપે હેવાથી એનો (કર્મ) નાશ શક્ય છે.
(૧૩૫) મોક્ષે સીધા જવા માટે મનુષ્યભવ આવશ્યક છે પણ એ અતિદુર્લભ છે.
સંસારી જી પિકી નારકે અને તિર્યંચે તે એ જ ભવમાં મેલે ન જઈ શકે એ તે દેખીતી વાત છે પણ દે પણ દેવના ભવમાં મેક્ષે સીધા જઈ શકતા નથી કેમકે એઓ કે વ્રત પાળતા નથી. આથી મનુષ્ય જ સંયમી જીવન જીવી એ
૧. દેવો એ મનુષ્ય કરતાં ધર્મપાલનમાં ચડિયાતા નથી. એની ઉપાસના મનુષ્ય કરવી જોઈએ એમ જૈન દર્શન માનતું નથી. જૈનની સર્વોત્તમ ઉપાસનાનું સ્થાન તે પરમાત્માઓ જ છે.

Page #74

સૂ. ૧૩૭].
તુલનાત્મક દિગદર્શન
૫૭
જ ભવ દ્વારા એ સીધે મોક્ષે જઈ શકે છે. આમ મનુષ્ય-ભવ જ જન્મમરણની રખડપટ્ટીને સદાને માટે અંત આણવાનું અદ્વિતીય સાધન છે.
આ સાધન પુષ્કળ પુણ્ય ઉપાર્જન કર્યું હોય તે જ મળે છે. વળી મનુષ્ય-ભવ વારંવાર મળતું નથી. મનુષ્ય તરીકે લાગલગાટ સાત વાર જન્મ મળી શકે છે, પછી તે અન્ય ગતિમાં જવું જ પડે એમ જૈન દર્શનનું માનવું છે.
મનુષ્ય-ભવ અતિદુર્લભ છે એ વાત તે અનેક દાર્શનિકે માને છે અને એ મહામૂલ્યશાળી છે એ બાબતમાં તે વૈજ્ઞાનિક પણ સંમત છે. આથી આપણને જે અત્યારે મનુષ્યભવ મળે છે તે એળે ન જાય તેવી આપણે પૂરી તકેદારી રાખવી ઘટે.
(૧૩૬) સકળ કર્મોને આતિક ના એ મેક્ષ છે,
મુક્તિ, વિમુક્તિ, નિર્વાણ, પરિનિર્વાણ, અપવર્ગ, પંચમ ગતિ, શિવપુરી ઈત્યાદિ મેક્ષના પર્યાય છે.
(૧૩૭) મુક્ત છે એક સમયમાં ઊર્ધ્વ ગતિએ ગમન કરી લોકના અગ્ર ભાગમાં જઈ ત્યાં વસે છે. તેઓ પરસ્પર
૧. દેવ દેવ તરીકે સદાયે જીવતું નથી. એવી રીતે નારક પણ સદા એ નારક તરીકે જ જીવતે નથી. દેવ મરીને ફરીથી તરત જ દેવ જ તરીકે જન્મ નથી પરંતુ એ ત્મિય કે મનુષ્ય તરીકે જન્મે છે. એવી રીતે નારક પણ મરીને તરત જ નારક તરીકે જન્મતે નથી પણ તિર્યંચ કે મનુષ્ય તરીકે જન્મે છે.

Page #75

૫૮ જૈન દર્શનનું
[સ. ૧૩૭ ઓતપ્રોત થઈને રહે છે. એઓ આત્મરમણતાને અપૂર્વ અને અક્ષય આનંદ સદા યે ભેગવે છે.
(૧૩૮) અનંત જીવો મોક્ષે ગયા છે અને જશે પણ જગત સંસારી જ વિનાનું કદી બનશે નહિ,
જેટલા એક સમયમાં મોક્ષે જાય તેટલા જીવે અવ્યવહાર-રાશિમાંથી વ્યવહાર-રાશિમાં આવી જાય છે. આથી એક બાજુ સૂક્ષ્મ નિગદ તરીકે અનાદિ કાળથી રહેલા જીની સંખ્યા ઘટે છે તે મુક્ત ની વધે છે. વળી કેટલાક વ્યવહારરાશિમાં આવેલા છે પણ સૂક્ષ્મ નિગોદમાં અવતરે છે પણ એ સ્વરૂપે સદા યે રહેતા નથી—વહેલા કે મેડા એ વ્યવહારરાશિમાં ફરી આવી જ જાય છે.
(૧૩૯) સંસારી જીના બે પ્રકાર છે. ભવ્ય અને અભય.
દરેકે દરેક જીવમાં મેક્ષે જવાની લાયકાત નથી. જેમ મગમાં કેટલાક ગાંગડુ મગ” તરીકે ઓળખાવાતા મગ સળગતા ચૂલા ઉપર ગમે તેટલા કલાક સુધી રાખી મુકાય છતાં ચડતા નથી તેમ કેટલાક જીવે કદી ક્ષે જવાની લાયકાતવાળા બનતા નથી. જે છે એ લાયકાત ધરાવે છે તેમને “ભવ્ય' કહે છે. અને બાકીનાને “અભવ્ય' કહે છે.
(૧૪૦) બધા જ ભવ્ય છ ક્ષે જતા નથી.

Page #76

સૂ. ૧૪૧] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન ૫૯
જે ભવ્ય જીને લાયકાત હેવા છતાં ગ્ય સંગે મળતા નથી તેઓ સદા એ સંસારમાં જ સડ્યા કરે છે. એમને જાતિભવ્ય કહે છે. એ જ અનાદિ કાળથી સૂક્ષ્મ નિગદના જીવરૂપે રહ્યા છે અને સદાને માટે તેમ જ રહેશે.
(૧૪૧) જૈન ધર્મ ગુણપ્રધાન છે.
જૈન કુળમાં જન્મવાથી જ કઈ માનવી જેન બની જતે નથી. વળી જૈન સાધુ કે સાધ્વીને કેવળ વેશ સ્વીકારવાથી તે વ્યક્તિ એ પદને ચગ્ય બની જતી નથી. જૈન ધર્મ પૂરેપૂરો પાળનારી વ્યક્તિ ગમે તે કુળ, જાતિ કે લિગની હોય તે પણ તે મેક્ષ મેળવવા માટે લાયક છે જ. માનવી સ્ત્રી એ દેહે પણ મેક્ષ મેળવી શકે છે.
40

Page #77

પરિશિષ્ટ : સમર્થક ઉલ્લેખ
સત્રાંક
આ પુસ્તકમાં અપાયેલાં ૧૪૧ સૂત્રે જેનેના પ્રાચીન અને પ્રમાણભૂત ગ્રન્થના આધારે મેં જ્યાં છે. એની સાબિતીના એક અંશ તરીકે હું હાલ તત્વાર્થાધિગમશાસ્ત્રનાં નિમ્નલિખિત સૂત્રે રજૂ કરું છું –
सूत्र ४ उत्पादव्ययध्रौव्ययुकं सत् । ५-२९ ।
गुणपर्यायवद् द्रव्यम् । ५-३७ । उपयोगो लक्षणम् । २-८ । संसारिणो मुक्ताश्च । २-१० । स द्विविधोणऽष्टचतुर्भः । २-९ । मतिश्रुतावधिमनःपर्यायकेवलानि ज्ञानम् ।१-२ । आये परोक्षम् । १-११ । प्रत्यक्ष प्रन्यत् । १-१२ । भुतं मतिपूर्व द्वयनेकद्वादशमेदम् । १-२० । पञ्चेन्द्रियाणि । २-१५ । स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राणि ।२-२०।
૧૧
૧૨
१८

Page #78

પરિશિષ્ટ: સમર્થક ઉલલેખે ११ સૂત્રાંક
સૂત્ર १४ स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दास्तेषामर्थः । २-२१ ।
वाय्वन्तानामेकम् । २ - २३ । कृमिपिपीलिकाभ्रमरम्नुप्यादीनामेकैकवृद्धानि । २-२४ । सञ्झिनः समनस्काः । २-२५। नारकदेवानामुपपातः । ३-३५ । अजीवकाया धर्माधर्माकाशपुद्गलाः । ५-१ । स्पर्शरसगन्धवर्णवन्तः पुद्गलाः । ५-२३ । शब्दबन्धसौम्यस्थौल्यसंस्थानभेदतमच्छायाऽऽतपोद्द्योतवन्तश्च । ५-२४ । गतिस्थित्युपग्रहो धर्माधर्मयोरुपकारः ।५-१७ । असङ्ख्येयाः प्रदेशा धर्माधर्मयोः । ५-७। जीवस्य च ।५-८। आकाशस्य अनन्ताः । ५-९ सङ्ख्येयासहख्येयाश्च पुद्गलानाम् । ५-१० । प्रदेशसंहारविसर्गाभ्यां प्रदीपवत् । ५-१६ । कायवाङ्मनःकर्म योगः । ६-१ । स आस्रवः । ६-२। सकषायाकषाययोः साम्परायिकेर्यापथयोः । ६-५।
मिथ्यादर्शनाविरतिप्रमादकषाययोगा बन्धहेतवः। ८-१ । ४७ प्रकृतिस्थित्यनुभावप्रदेशास्तद्विधाः । ८-४ । ५०-५३ दर्शनचारित्रमोहनीयकषायनोकषायवेदनीयाख्यास्त्रिद्विषो

Page #79

६२
ત્રાંક
५७
डशनव मेदाः
सम्यक्त्वमिथ्यात्वतदुभयानि कषायनो
कषायावनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानावरणसज्ज्वलन विकल्पाश्रचैकशः क्रोधमानमायालोमा हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्सास्त्रीपुंनपुंसकवेदाः । ८-१० ।
૧૬
मत्यादीनाम् । ८-9 |
५- ५९ चक्षुरचक्षुरवधिकेवलानां निद्रानिद्रानिद्राप्रचलाप्रचलाप्रचला स्त्यानगृद्धिवेदनीयानि च । ८-८ ।
૫૯
९०
૧
૬૩
પરિશિષ્ટઃ સમર્થક ઉલ્લેખા
१७
સ્ત્ર
ज्ञानदर्शनदानलाभभोगोपभोगवीर्याणि च । २-४ । दानादीनाम् । ८- १४ |
सदसद्वेद्ये । ८-९ ।
गतिजातिशरीराङ्गोपाङ्ग निर्माणबन्धनसङ्घातसंस्थानसंहननस्पर्शरसगन्धवर्णानुपूर्व्य गुरुल धूपघातपराधातायपाद्योतोच्छ्वासविहायोगतयः प्रत्येकशरीर त्रससुभगसुस्वरशुभसूक्ष्मपर्याप्त स्थिरादेययशांसि सेतराणि तीर्थकृत्खं च । ८-१२ ।
उच्चैर्नीचैश्च । ८-१३ ।
औपपातिक चरमदेोत्तमपुरुष सङ्ख्ये य वर्षायुषोऽनपदर्त्यायुषः । २-५२ |
नामप्रत्ययाः सर्वतो योगविशेषात् सूक्ष्मैकक्षेत्रावगाढस्थिताः सर्वात्मप्रदेशेष्यनन्तानन्तप्रदेशाः । ८- २५ ।

Page #80

પરિશિષ્ટ સમર્થક ઉથલે છે
જવાંક
७०
७७ -७८
10
સૂત્ર औदारिकवैकियाहारकतैजसकार्मणानि शरीराणि।२-३७। अविग्रहा जीवस्य । २-२८ । विप्रहगतो कर्मयोगः । २-२६ । सम्यग्दर्शनशानचारित्राणि मोक्षमार्गः । १-१ । तत्त्वार्थश्रखानं सम्यग्दर्शनम् । १-२ । जीवाजीवास्रवबन्धसंवरनिरामोक्षास्तत्त्वम् । १-४ । मतिश्रुतावधयो विपर्ययश्च । १-३२ । प्रमाणनयैरधिगमः । १-६।। तत् प्रमाणे । १-१० । माघे परोक्षम् । १-११ । प्रत्यक्षमन्यत् । १-१२ । नामस्थापनाद्रव्यभाषतस्तन्यासः । १-५ । प्रमत्तयोगात् प्राणव्यपरोपणं हिंसा । ७-८ । देशसर्वतोऽणुमहती । ७-२ । मैत्रीप्रमोदकारुण्यमाभ्यस्थ्यानि सत्त्वगुणाधिकक्लिश्यमानाविनेयेषु । ७-६। मानवनिरोधः संवरः । ९-१। स गुप्तिसमितिधर्मानुप्रेक्षापरीषहजयचारित्रैः । ९-२। तपसा निर्जरा च । ९-३।
१०॥ १०७ ૧૦૮
૧૧૦
१११

Page #81

११४
११८
પરિશિષ્ટઃ સમર્થક ઉલેખે વાંક
સૂત્ર ११२ सम्यग्योगनिग्रहो गुप्तिः।९-४।
उत्तमः क्षमामार्दवावशौचसत्यसंयमतपस्त्यागाकिश्चन्य
ब्रह्मचर्याणि धर्मः । ९-६। ૧૧૦ अनशनावमौदर्यवृत्तिपरिसङ्ख्यानरसपरित्यागविविक्तर,
य्यासनकायक्लेशा बाह्यं तपः । ९-१९ । १२० प्रायश्चित्तविनयवैयावृत्त्यस्वाध्यायव्युत्सर्गध्यानान्युत्तरम् .
। ९-२०। १२६ मोहमयाज्ज्ञानदर्शनावरणान्तरायक्षयाञ्च केवलम् । १०-१॥
कृत्स्नकर्मक्षयो मोक्षः । १०-३। १३७ तदनन्तरमूवं गच्छत्या लोकान्तात् । १०-५ ।
અંતમાં એ સૂચવીશ કે આ પ્રમાણે મેં ૧૪૧ સૂત્રે પૈકી ૫ત્ન અંગે સમર્થક સૂત્રે રજૂ કર્યા છે. એમાંનાં કેટલાંક માટે ઉત્તરજઝયણ વગેરેમાંથી વિશેષ પ્રાચીન ઉલ્લેખ આપીને તેમ જ અવશિષ્ટ સૂત્રે માટે આગમ અને ન્યાયાવતાર વગેરેને ઉપયોગ કરીને આ પરિશિષ્ટને પરિપૂર્ણ બનાવી શકાય.

Page #82
_