________________
૪
જૈન દર્શનનું
[[ + ૮૮
“વ્યવહાર”નયનું લક્ષ્ય પૃથક્કરણ છે ખરું પણ એ ક્રિયા સામાન્યની ભૂમિકા ઉપર થાય છે એટલે એ નય પણું સામાન્યગામી જ.
આમ આ ત્રણે નયે સામાન્યગામી લેવાથી એને દ્રવ્યાર્થિક' નયના ભેદ તરીકે ઉલ્લેખ કરાય છે.
ભૂત કાળ અને ભવિષ્ય કાળને બાજુએ રાખીને કેવળ વર્તમાન કાળને લક્ષ્યમાં લેનારે નય જુસૂત્ર” છે.
સામ્પ્રત નય શાબ્દિક ધર્મો ઉપર ભાર મૂકી અર્થમાં ભેદ માને છે. એ કાળ, લિગ વગેરેને અર્થભેદ માટે ઉપયોગ કરે છે.
સમભિરૂઢ નય એથી આગળ વધી શબ્દની વ્યુત્પત્તિને લક્ષ્યમાં રાખી અર્થમાં ભેદ માને છે. " એવંભૂત નય તે શબ્દને જે અર્થ થતું હોય તે અર્થ અનુસાર કાર્ય થતું હોય ત્યારે જ તેને માને છે. દા. ત. અધ્યાપક ભણાવવાનું કાર્ય કરતે હોય ત્યાં સુધી જ તેને તેમ માને.
અનુસૂત્ર નય વર્તમાન કાળને સ્વીકાર કરે છે. એથી એનો વિષય સામાન્ય ન રહેતાં વિશેષરૂપ બને છે. પર્યાયાથિક નય - વિદ્યાવારિધિ ઉમરવાતિએ સામત, સમઢિઅને એવભૂત એ ત્રણને શબ્દ-નયના ત્રણ પ્રકાર ગણી મૂળ ન તરીકે નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, ઋજુત્ર અને શબ્દ એમ પાંચને જ ઉલ્લેખ કર્યો છે. એક રીતે, નૈગમ અને શબ્દ એ બે નયના અનુક્રમે બે અને ત્રણ ઉપપ્રકારોને મૂળ ન ન ગણતાં નૈગમ, ઋજુસૂત્ર અને શબ્દ એમ મૂળ ન ત્રણ છે એમ કહી શકાય.
