________________
સૂ. ૮૮ ]
તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
(૮૮) વ્યાર્થિ ક નયના નૈગમ, સંગ્રહ અને વ્યવહાર એમ ત્રણ અને પર્યાયર્થિક નયના ઋજુસૂત્ર, સામ્પ્રત, સમભિરૂદ્ધ અને એયંભૂત એમ ચાર ઉપપ્રકાર છે,
33
"
દેશ અને કાળમાં તેમ જ લેાકેાના સ્વભાવમાં જાતજાતના તફાવત જોવાય છે. આને લઈને લૌકિક રૂઢિએમાં અને એ દ્વારા ઉદ્ભવતા સંસ્કારામાં પણ વિવિધતા પ્રવર્તે છે. એ રૂઢિએ અને સંસ્કારાને અનુસરનારા વિચાર નેગમ ' નય છે. લૌકિક રૂઢિમાં આરાપને–ઉપચારને મહત્ત્વનું સ્થાન છે. એ આરાપને એક સામાન્ય તત્ત્વ તરફ હાવાથી નેગમ નય સામાન્યગામી તા છે જ.
ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિઓને અને વસ્તુઓને એની પાછળ રહેલી સામાન્ય ભૂમિકા ઉપર ગેહવી દઇ એ ખધાની એકરૂપતા ખડી કરનારા નય · સંગ્રહ ’ નય છે. આ નય એકીકરણ ઉપર આમ ભાર મૂકતા હેાવાથી એ નય પણ સામાન્યગામી છે જ.
6
સામાન્ય તત્ત્વ ઉપર એક રૂપે ગાઠવાયેલી વસ્તુઓમાં વ્યાવહારિક પ્રત્યેાજન અનુસાર ભેદ પાડનારા તેનું પૃથક્કરણ કરનારા નય તે ‘ વ્યવહાર' નય છે.૧
૧. આ ઉપરથી જોઇ શકાશે કે નૈગમ નયનું કાર્ય એક તરફથી સંગ્રહ નય કરે છે તેા ખીજી તરફથી વ્યવહાર નય કરે છે. આમ હાઇ સગ્રહ અને વ્યવહાર એ બે નયે નૈગમના બે પ્રકારેા ગણાય. જુએ ત. સ. (અ. ૧, સૂ. ૩૫) આ પરિસ્થિતિમાં નાગમ નયને ખાજુ રાખી સિદ્ધસેન દિવાકર જેવા નયા છ હાવાનું કહે છે.
[ અનુસધાન પૃષ્ઠ ૩૪
૩
