________________
૧૩
સ. ૩૦ ] તુલનાત્મક દિગ્દર્શન
રૂપ આદિ વિષયનું ગ્રહણ કરવા માટે મનને નેત્ર વગેરેની મદદ લેવી પડે છે. આથી એને “નોઈન્દ્રિય” અર્થાત્ ઈષ-ઈન્દ્રિય” પણ કહે છે. ઈષત્ એટલે “કંઈક'.
વૈશેષિક દર્શન પ્રમાણે મન પરમાણુ જેવડું છે, જ્યારે જેને–વેતાંબરને મતે એ દેહવ્યાપી છે–દેહમાં સર્વત્ર છે.
(૨૮) મનના બે પ્રકાર છેદ્રવ્ય-મન અને ભાવ-મન
આત્માની અનેક શક્તિ છે. એ પૈકી એની વિચાર કરવાની શક્તિને “ભાવ-મન' કહે છે, જ્યારે વિચાર કરવામાં મદદ. કરનારા એક જાતના સૂક્ષ્મ પરમાણુઓને “દ્રવ્ય-મન” કહે છે.
(૨૯) સંપ્રધારણ સંજ્ઞાવાળા જીવોને મન હોય છે.
ગુણ અને દેશની વિચારણા અર્થાત્ હિતાહિતની વિશિષ્ટ વિચારણું તે “સંપ્રધારણ-સંજ્ઞા છે. એકેન્દ્રિયથી માંડીને ચતુરિન્દ્રિય સુધીના જીવને મન હોતું નથી. પંચેન્દ્રિય જીવમાં પણ બધા દેવો અને બધા નારકની પેઠે બધા જ મનુષ્યને કે બધાં જ તિર્યંચને મન હેતું નથી. એ તે ગર્ભજ મનુષ્યોને અને ગર્ભજ તિર્યને જ હોય છે. કીડી વગેરેને સૂક્ષમ મન હોય છે પરંતુ એ પુષ્ટ નથી. એથી અહીં એવા જીને “અસંશી” યાને “અમનસ્ક” કહ્યા છે.
(૩૦) મનુષ્યના અને તિર્યચેના જન્મના બબ્બે પ્રકાર છે ગર્ભ અને સંમૂર્છાન.
૧ કેટલાક જતુઓને પણ સૂક્ષ્મ મન હોય છે પરંતુ એ દ્વારા તે પિતાના દેહના નિર્વાહ અને રક્ષણ પૂરતું જ વિચાર કરી શકે છે, નહિ કે વધારે ચિન્તનાત્મક બાબત. જુઓ જ્ઞાનબિન્દુ (પૃ. ૧૪૪).
