________________
જૈન દર્શનનું
[ સ. ૬૯ ૬ ) જે જાતનું કર્મ બંધાય તે જ જાતનું તેનું ફળ પ્રાય જોગવવું પડે છે.
કર્મની મૂળ આઠ પ્રકૃતિએ છે. તેમાં જ્ઞાનાવરણનું ફળ દર્શનાવરણ કે અન્ય કઈ મૂળ પ્રકૃતિરૂપે ભેગવવાનું હોય એમ બનતું નથી. બાકી આયુષ્ય-કર્મ સિવાયની સાત મૂળ પ્રકૃતિએની પોતપોતાની ઉત્તર પ્રવૃતિઓ પૈકી કેટલીકમાં સંક્રમણ માટે અવકાશ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સંસારી જીવે જે ગતિનું આયુષ્ય-કર્મ બાંધ્યું હોય તે જ ગતિનું આયુષ્ય-કર્મ તે ભેગવે છે, જ્યારે દા. ત. જ્ઞાનાવરણની મતિજ્ઞાનાવરણ જેવી એક ઉત્તર પ્રકૃતિનું ફળ એ જ જ્ઞાનાવરણની શ્રુતજ્ઞાનાવરણ જેવી અન્ય ઉત્તર પ્રકૃતિરૂપે પણ ફળે છે. એક ઉત્તર પ્રકૃતિ બીજી સજાતીય ઉત્તર પ્રકૃતિરૂપે સંક્રમે છે પણ આ નિયમ દર્શન–મેહનીય અને ચારિત્ર–મેહનીય જેવી મેહનીય કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓને લાગુ પડતું નથી અને એ રીતે આવી ઉત્તર પ્રવૃતિઓ આયુષ્ય-કર્મની ઉત્તર પ્રવૃતિઓની પેઠે પરસ્પર સંક્રમ પામતી નથી.
કર્મ બંધાતી વેળા જે રસનું અને સ્થિતિનું નિર્માણ થયું હોય તે રસમાં તેમ જ તે સ્થિતિમાં વધઘટ આત્માના અધ્યવસાયના બળે થઈ શકે છે. તીવ્ર રસ મંદ બને અથવા તે મંદ રસ તીવ્ર બને તેમ સ્થિતિ પણ ઉત્કૃષ્ટ હોય તે જઘન્ય બને અને જઘન્ય હોય તે ઉત્કૃષ્ટ બને.
આમ જો કે કર્મબંધ થતી વેળા નિર્માણ થયેલા ચાર અંશો પૈકી સ્વભાવ, રસ અને સ્થિતિમાં પરિવર્તન શક્ય છે પરંતુ એ કર્મનાં દલિકની સંખ્યા તે તેની તે જ કાયમ રહે છે.
