________________
સૂ. ૩૬ ]
જૈન દર્શનનું વિશેષિકેએ પૃથ્વીને સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને રૂપ (વર્ણ)થી યુક્ત માની છે, પરંતુ જળને આ પ્રમાણે ચાર ગુણોથી યુક્ત ન માનતાં ત્રણ ગુણવાળું–ગંધરહિત માન્યું છે. એવી રીતે તેજને બે ગુણવાળું એટલે કે ગંધ અને રસ વિનાનું માન્યું છે. વાયુને તે સ્પર્શરૂપ કેવળ એક ગુણવાળે માન્ય છે. જૈન મતે શસ્ત્રથી હણાયેલાં પૃથ્વી, જળ, અગ્નિ અને વાયુ એ ચારે પદાર્થો અચેતન મુગલ છે અને એ પ્રત્યેક પદાર્થ સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને રૂપ એ ચારે ગુણોથી યુક્ત છે.
(૩૭) શબ્દ, અંધકાર, છાયા, આતપ અને ઉદ્યોત એ પૌગલિક છે.
આતપ એટલે સૂર્ય વગેરેને ઊને પ્રકાશ અને “ઉદ્યોતક* એટલે ચન્દ્ર વગેરેને શીતળ પ્રકાશ.
શેષિક દર્શન પ્રમાણે શબ્દ આકાશને ગુણ છે અને અંધકાર એ તેજને અભાવ છે.
મીમાંસકને મતે અંધકાર “દ્રવ્ય” છે.
(૩૮) પરમાણુ એ પુદ્ગલને અવિભાજ્ય પરંતુ એનાથી છૂટા પડેલો અંશ છે.
અવિભાજ્ય એટલે જેના વિભાગ થઈ ન શકે તે. (૩૯) પરમાણમાં એક વર્ણ, એક રસ, એક ગંધ અને બે સ્પર્શ હોય છે.
(૪૦) ધર્મ એ ગતિ કરવામાં અને અધમ એ સ્થિતિ કરવામાં સહાયક છે.
