Agam Satik Part 20 Pragnapana Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 18

૧/-I-/૨
૨૨
હોવાથી પક્ષપાતનો અસંભવ છે, માટે ઉક્ત વાત ન ઘટે. [સમાધાન] સખ્ય વસ્તુના અપરિજ્ઞાનથી આ શંકા છે, સૂર્ય માફક ભગવંત પણ ભેદભાવ વિના પ્રવચનોપદેશ કરે છે. પણ જેમ ઘુવડને સૂર્યપ્રકાશ નકામો છે તેમ અભવ્યને ઉપદેશ ઉપકારક થતો નથી. * * * * * તેથી ભવ્યોને જ ભગવંત વચનથી ઉપકાર થાય છે.
ભગવંતે શું કર્યુ? સમીપપણે જેમ શ્રોતાને જલ્દી યથાવસ્થિત તવનો બોધ થાય તે રીતે સ્પષ્ટ વચનો વડે ઉપદેશ કર્યો છે. કોનો ? પ્રજ્ઞાપનાનો. જે શબ્દ સમૂહ વડે જીવાદિ ભાવની પ્રરૂપણા કરાય તે પ્રજ્ઞાપના. તે પ્રજ્ઞાપના શ્રત રત્ન નિધાન છે. આ રનો બે ભેદે - દ્રવ્યરન, ભાવરત્ન. દ્રવ્યરત્ન-વૈડૂર્ય મરકત ઈન્દ્રનીલાદિ, ભાવન-શ્રુતવ્રતાદિ. તેમાં અહીં ભાવરત્નનો અધિકાર છે. “શ્રુતરૂપ રનો'' સમાસ છે. શ્રતરત્નોના નિધાન જેવી પ્રજ્ઞાપના તે ધૃતરનનિધાન.
કોની પ્રજ્ઞાપના? સર્વભાવોની- જીવ, અજીવ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, મોક્ષ. આ પ્રજ્ઞાપનામાં ૩૬-પદો છે. તેમાં પ્રજ્ઞાપના, બહવતવ્યતા, વિશેષ, ચરમ, પરિણામ પદમાં જીવ અને અજીવની પ્રજ્ઞાપના છે, ઈત્યાદિ. - X - X - અથવા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવરૂપ સર્વ ભાવોની પ્રજ્ઞાપના છે. બીજી કોઈ પ્રજ્ઞાપના નથી. પ્રજ્ઞાપના પદમાં જીવ-જીવ દ્રવ્યની, સ્થાનપદમાં જીવના આધારભૂત ક્ષેત્રની, સ્થિતિ પદથી કાળની, બાકીમાં ભાવોની છે.
• સૂત્ર-૩,૪ :
વાચક શ્રેષ્ઠ વેશમાં એવીમાં, વીરપુય દુદ્ધ-ઘર પૂર્વપુત સમૃદ્ધ બુદ્ધિ એવા મુનિ વડે... શ્રુતસાગથી વીણીને પ્રધાન શ્રુતરન શિષ્યગણને આપ્યું. તે આર્યશ્યામને નમસ્કાર
• વિવેચન-૩,૪ :
વધw - ‘પૂર્વ’ના જ્ઞાતા, વાચકવર-વાચક પ્રધાન, વંશ-પ્રવાહ. * * * * વેવીશમાં અથતિ સુધમસ્વિામીથી લઈને ભગવતુ આર્યમ વેવીશમાં જ છે. કેવા ? ધીરપુરા - બુદ્ધિ વડે શોભે છે, તે ધીર. દુર્બર - પ્રાણાતિપાતાદિ વિરતિ લક્ષણ પાંચ મહાવતને ધારણ કરે છે તે. જગતની ત્રિકાળ અવસ્થાનું મનન કરે તે મુનિ. વળી પૂર્વના જ્ઞાન વડે બુદ્ધિ સમૃદ્ધ થઈ છે તેવા.
શંકા - વાચક વંશજો અવશ્ય પૂર્વશ્રુત સમૃદ્ધિક હોય, તો આ વિશેષણનું શું પ્રયોજન ? એ સત્ય છે, પણ પૂર્વવિદો પણ છ સ્થાન પતિત હોય છે, ચૌદ પૂર્વમાં પણ મતિને આશ્રીને છ સ્થાનને કહેશે, તેથી આધિક્ય પ્રદર્શનાર્થે આ વિશેષણ છે. માટે દોષ નથી. * * * * * અપારશ્રુત અને જ્ઞાનાદિ રનયુક્ત હોવાથી સાગર જેવું છે • • x• તેથી સામતકાળના પુરુષને યોગ્ય વીણીને પ્રજ્ઞાપના રૂપ ઉત્તમ શ્રતરના શિયોને આપેલ છે. અહીં પ્રાધાન્ય બાકીના શ્રુત-રત્નોની અપેક્ષાઓ નથી. પણ સ્વરૂપથી છે.
બળવત્ - જ્ઞાન, ઐશ્વર્ય ધમદિવાળા, સર્વ હેયધર્મોથી દૂર ગયેલા અને ગુણો
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ વડે સમીપ ગયેલા, તે આર્ય શ્યામને નમસ્કાર થાઓ. હવે ઉકત સંબંધથી જ આ ગાથા કહે છે –
• સૂત્ર-૫ -
આ પ્રજ્ઞાપના અધ્યયન વિચિત્ર વ્યુતરનરૂપ, દૈષ્ટિવાદના બિંદુ સમાન છે. જેમ ભગવંતે તેને વર્ણવી, તેમ હું વર્ણવીશ.
વિવેચન-૫ :
આ પ્રજ્ઞાપના નામે અધ્યયન છે. જો આ અધ્યયન છે, તો તેનો અનુયોગાદિ દ્વાર ઉપન્યાસ કેમ કરતા નથી ? એવો નિયમ નથી કે અધ્યયનાદિમાં અવશ્ય ઉપક્રમાદિ કરવા જોઈએ. નિયમ નથી એમ કેમ જાણું ? નંદિ અધ્યયનાદિમાં દેખાતો નથી. વળી વિચિત્ર અથિિધકારથી ‘ચિત્રમુ” દ્વાદશાંગના સારરૂ૫ દષ્ટિવાદ-જેમ ભગવંત મહાવીર વર્તમાન સ્વામીએ ઈન્દ્રભૂતિ આદિ આગળ અધ્યયનનો અર્થ કહ્યો તેમ હું પણ વર્ણન કરીશ.
પ્રશ્ન - છઠાસ્થની વર્ણન શક્તિ તીર્થકર સમાન કઈ રીતે હોય ? સામાન્ય અભિધેય પદાર્થ વર્ણન માગને આશ્રીને આમ કહ્યું છે વળી હું તેને અનુસરીને વર્ણન કરીશ, સ્વમતિથી નહીં.
આ પ્રજ્ઞાપનામાં ૩૬ પદો છે. પદ, પ્રકરણ, અધિકાર આ પર્યાય શબ્દો છે તે પદો આ છે –
• સૂત્ર-૬ થીe :
૧-પ્રજ્ઞાપના, સ્થાન, 3-બહુવક્તવ્ય, ૪-સ્થિતિ, ૫- વિશેષ, ૬- ભુતકાંતિ, • ઉચ્છવાસ, ૮- સંજ્ઞા, ૯- યોનિ, ૧૦- ચમ, ૧૧- ભાષા, ૧ર- શરીર, ૧૩- પરિણામ, ૧૪- કષાય, ૧૫- ઈન્દ્રિય, ૧૬- પ્રયોગ, ૧૩- લેરયા, ૧૮- કાયસ્થિતિ, ૧૯• સમ્યકd, ર૦- અંતક્રિયા, સ- આગગાહન સંસ્થાન, રર- કિયા, ૩- કર્મ, ર૪- કર્મબંધક, ૫- કમવેદક, ૨૬- વેદબંધક, ૨૩- વેદવેદક, ર૮- આહાર, ર૯- ઉપયોગ, ૩૦- પશ્યતા, ૩૧- સંજ્ઞા, ૩ર- સંયમ, 33- અવધિ, ૩૪- પ્રવિચારણા, ૨૫- વેદના, ૩૬- સમુદઘાત.
• વિવેચન-૬ થી ૯ :
૧- તેમાં પહેલું પદ પ્રજ્ઞાપનાવિષયક પ્રશ્નને આશ્રીને પ્રવૃત્ત હોવાથી પ્રજ્ઞાપના, ૨- સ્થાન, ૩- બહુવક્તવ્ય ઈત્યાદિ 3૬-પદો સૂત્રાર્થ મુજબ જાણવા. વિશેષ એ કે - છઠું વ્યુત્ક્રાંતિ લક્ષણ અધિકાર યુક્ત હોવાથી વ્યુત્ક્રાંતિ છે. દશમું ‘ચરમ'ના પ્રશ્નને આશ્રીને પ્રવૃત હોવાથી ચરમ. ચોવીશમું કર્મબંધક - જે રીતે જીવ કર્મનો બંધક થાય તે રીતે પ્રરૂપવાથી છેછવ્વીસમું - વેદ બંધક - અનુભવાય તે વેદ, તેનો બંધક, અર્થાત્ કેટલી પ્રકૃતિ વેદતા કેટલી પ્રકૃતિનો બંધ થાય છે તેનું નિરૂપણ. સત્તાવીસમું વેદવેદક " કઈ પ્રકૃતિ વેદતા કેટલી પ્રકૃતિ વેદે તે વેદ વેદક, અઢાવીશ • આહારના પ્રતિપાદકવથી આહાર. આ રીતે પદોનો ઉપન્યાસ કરેલ છે.