Agam Satik Part 20 Pragnapana Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009011/1

Page #1

| I નમો નમો નમૂનર્વસાસ ..
આગમસ
સટીક અનુવાદ
અનુવાદ શ્રેણી સર્જક - મુળા ટીયર છાસાગર

Page #2

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરભ્યો નમ:
આગમસટીક અનુવાદ
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ - ૨૦ માં છે...
પ્રજ્ઞાપના-૧
૦ “પ્રજ્ઞાપના”-ઉપાંગસૂત્ર-૪ના
- અનુવાદ-શ્રેણીના સર્જક :
–૦- પદ-૧-થી
મુનિ દીપરત્નસાગર
આરંભીને
તા. ૨૩/૧૦/૨૦૦૯
શુક્રવાર
૨૦૬૬ કા.સુ.પ
– – પદ-૫-સુધી
આગમ સટીક અનુવાદ ભાગ ૧ થી ૪૨ સંપૂર્ણ મૂલ્ય-રા-૧૦,૦૦૦
– X
- X
- X
- X
- X
- X
- X
–
૦ શ્રી શ્રુત પ્રકાશન નિધિ ૦
સંપર્ક સ્થળ) આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી ફ્લેટ નં. ૧૩, ચોથે માળે, વ્હાઈ સેન્ટર,
ખાનપુર, અમદાવાદ.
& ટાઈપ સેટીંગ
: મુદ્રક :શ્રી મહાકાલી એન્ટરપ્રાઈઝ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ચાંદલોડિયા, અમદાવાદ. |III ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ. (M) 9824419736 | ||| Tel. 079-25508631
2િ0/1].

Page #3

ઋણસ્વીકાર
૦ વંદના એ મહાન આત્માને ૦
વિક્રમ સંવત-૨૦૬૧માં ફાગણસુદ-૩ નો દિવસ અને મંગલપારેખના ખાંચામાં શ્રી શાંતિનાથ પરમાત્માની વર્ષગાંઠનો પ્રસંગ, અતિભવ્ય અને ઘણી જ લાંબી ચયાત્રાના પ્રયાણની ઘડીએ, આગમોના ટીકા સહિતના અનુવાદ કરવા માટેની મનોભાવનાનું જેમના મુખેથી વચન પ્રાગટ્ય થયું, અંતરના આશીર્વાદ, સૂરિમંત્રથી અભિમંત્રિત વારા ચૂર્ણનો ક્ષેપ અને ધનરાશિની જવાબદારીના યથાશક્ય સ્વીકાર સહ જેમની કાર્ય પ્રેરણાની સરવાણીમાં ભીંજાતા
મારા ચિત્તે આશિર્ષ અનેરો હર્ષોલ્લાસ અનુભવ્યો. જેમની હયાતી દરમ્યાન કે હયાતી બાદ પણ, જેમના નામસ્મરણ માત્રથી આ કાર્ય વિઘ્નરહિતપણે મૂર્ત સ્વરૂપને પામ્યું, એવા...
પૂજ્ય આચાર્યશ્રી ઋચકચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ ના
ચરણ કમળમાં સાદર કોટીશ: વંદના
·
O
•
g
•
d
૦ કેમ ભૂલાય એ ગુરુદેવને પણ ? ૦
ચાસ્ત્રિ પ્રતિ અંતરંગ પ્રીતિથી યુક્ત, અનેક આત્માઓને પ્રવ્રજ્યા માર્ગે પ્રયાણ કરાવનાર, સંયમમૂર્તિ, પ્રતિ વર્ષ ઉપધાન તપ વડે શ્રાવકધર્મના દીક્ષા દાતા, શારીરિક સમસ્યાઓ વચ્ચે પણ બંને શાશ્વતી ઓળીની આરાધનાને ન ચૂકનારા, સાગર સમુદાયમાં ગચ્છાધિપતિ પદને શોભાવનારા અને સમર્થ શિષ્ય પરિવારયુક્ત એવા મહાન વિભૂતિરત્ન–
પૂજ્ય આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ
જેમના આજીવન અંતેવાસી, શાસનપ્રભાવક પૂજ્ય આચાર્યશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.સા.
જેમણે આ અનુવાદ કાર્ય માટે ઘણાં વર્ષો પૂર્વે પ્રેરણા કરેલી અને આ કાર્ય સાધંત પાર પહોંચાડવા માટે વિપુલ ધનરાશિ મોક્લાવી. ઉક્ત બંને આચાર્ય ભગવંતોની અસીમ કૃપા અને તેઓ દ્વારા પ્રેસ્તિ સંઘો થકી થયેલ ધનવર્ષાના બળે પ્રસ્તુત કાર્ય મૂર્તસ્વરૂપ પામ્યું.
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સટીક અનુવાદના આ ભાગ ૨૦ ની સંપૂર્ણ દ્રવ્ય સહાયના પ્રેરણાદાતાશ્રી
૫.પૂ. આ.દેવ શ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મ.ના સમુદાયવર્તી
પૂજ્ય આચાર્યશ્રી ઋચાંદ્રસૂરીશ્વરજી
તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી લાભલેનાર
શ્રી ભાવનગર જૈન શ્વે.મૂ.પૂ.સંઘ
ભાવનગર

Page #4

વ્યસહાયકો
અનુદાન દાતા
આગમ સટીક અનુવાદના કોઈ એક ભાગના સંપૂર્ણ સહાયદાતા સચ્ચાસ્ત્રિ ચુડામણી પૂજ્ય ગચ્છાધિપતિ સ્વ૰ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજીના આજીવન અંતેવાસી સદ્ગુણાનુરાગી પૂજ્ય આદેવશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.ની જ્ઞાનઅનુમોદક પ્રેરણાથી પ્રેરિત
શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટ, સુરત. ૧૬ ભાગોના સંપૂર્ણ સહાયક થયેલ છે.
પરમપૂજ્ય સરળ સ્વભાવી, ભદ્રિક પરિણામી, શ્રુતાનુસગી સ્વ આચાર્યદેવશ્રી વિજય ચચંદ્રસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી ૧૦ ભાગો માટે નીચેના સંઘો સહાયક થયા છે.
(૧) શ્રી મંગલપારેખનો ખાંચો, જૈનસંઘ, અમદાવાદ (૨) શ્રી ભાવનગર જૈન શ્વેભૂ.પૂ. સંઘ, ભાવનગર (૩) શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે૰ મૂ.પૂ. સંઘ, નવસારી (૪) શ્રી ગિરિરાજ સોસાયટી આદિનાથ જૈન સંઘ, બોટાદ
(૫) શ્રી જૈન શ્વે૰ મૂ.પૂ. તપાગચ્છ સંઘ, બોટાદ (૬) શ્રી પાર્શ્વભક્તિધામ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, તણસા
બે ભાગ.
બે ભાગ.
બે ભાગ.
બે ભાગ.
એક ભાગ.
એક ભાગ.
[પરમપૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી ઋચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીની પ્રેરણાથી તેમના સમુદાયવર્તી શ્રમણીવર્યાઓ તરફથી પ્રાપ્ત સહાયની નોંધ આગળ છે.]

Page #5

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદિવેશ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવર્તી વૈયાવચ્ચ પરાયણ પંન્યાસ પ્રવર શ્રી વજસેનવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક ભાગશ્રી હાલારતીર્થ આરાધના ધામ, વડાલિયા, સીંહણ, તરફથી
આગમ સટીક અનુવાદ શ્રેણીના સર્જક મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીની પ્રેરણાથી આ બે દાતાઓએ મળીને એક ભાગ માટે સહાય કરી છે.
(૧) શ્રી જૈન મૂર્તિ સંઘ, થાનગઢ (૨) શાહ હંજારીમલજી ભૂરમલજી, કર્નલ.
| પદ્મ ક્રિયાવિત પ્રભાવક, આદેય નામકર્મઘર સ્વસ્થ
આચાર્યદિવ શ્રીમદવિજય કચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીથી પ્રેરિત પુન્યવતી પ્રમાણીવઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત અનુદાનો
૧- વર્ધમાન તપોનિધિ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય ભક્તિસૂરીશ્વરજી
સમુદાયવર્તી મિલનસાર સાદદનીશ સૌપ્રાકાશ્રીજીની પ્રેરણાથી ત્રણ ભાગો માટેની દ્રવ્ય સહાય પ્રાપ્ત થઈ છે, તે આ પ્રમાણે- (૧) શ્રી કારેલીબાગ, જે મૂ૦પૂજૈનસંઘ, વડોદરા. - (૨) શ્રી કારેલીબાગ, જેન સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, વડોદરા. - (૩) શ્રી ભગવાન નગરનો ટેકરો, જેનસંઘ, અમદાવાદ.
- સુવિશાળ પરિવારયુક્તા સાધીશી ભાવપૂર્ણાશ્રીજી માની
પ્રેરણાથી “શ્રી ક્ષેત્રપાલ ભક્તિ ટ્રસ્ટ” - નવસારી તરફથી.
|
૩- વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી
મ૦ ના સમુદાયવર્તી પપૂ. સાદનીશ્રી ધ્યાન-રસાસ્ત્રીજી તથા સાદનીશ્રી પ્રફુલિતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી - “શ્રી માંગરોળ જૈન એ તપ સંઘ, માંગરોળ - તરફથી.

Page #6

દ્રવ્યસહાયકો
૪- પરમપૂજ્યા જયશ્રીજી-લાવણ્યશ્રીજી મના પરિવારવર્તીની સાળીશ્રી સત્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી
“શ્રી ગાંધીનગર જૈન સંઘ, બેંગલોર - તરફથી.”
૫- પરમપૂજ્ય ક્રિયારૂચીવંત આ દેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મના
સમુદાયવતી શ્રમણીવ મોક્ષનદિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી “શ્રી વલ્લભનગર જૈન શ્વેમ્પૂ, સંઘ, વલ્લભનગર, ઈન્દૌર
પરમપૂજય આગમોદ્ધારક, સામાચારી સંરક્ષક, બાહુત યાદિન આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવતી ત અનુરાગીણી શ્રમણીવઓની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત સહાયો.
(૧) પરમપૂજ્યા નીડરવક્તા સાળીશ્રી ચંલ્યાશ્રીજી માથી પ્રેરિત ૧- શ્રી ત્રિલોકપદ્મ ચિંતામણિધામ જૈન સંઘ, અંધેરી, મુંબઈ. -- શ્રી મહાવીરનગર જૈન દહેરાસરજી ટ્રસ્ટ, નવસારી.
(૨) અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા પપૂ. મલય-પ્રગુણાશ્રીજી મના શિષ્યા
સુસંવાદી પરિવારયુક્તા સાળી સ્ત્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મહના શ્રુતાનુરાગી શિષ્યા સા શ્રી પ્રશમરત્નાશ્રીજીની પ્રેરણાથી“શ્રી શ્વેતાંબર જૈન તપાગચ્છ સંઘ,” વાંકાનેર.
(૩) પરમપૂજ્યા માતૃહૃદયા સાળીશ્રી અમિતગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી !
- “શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે. સંઘ,” ભોપાલ.
(૪) પરમપૂજ્યા વર્ધમાનતાસાધિકા, શતાવધાની સાળીશ્રી અમિત
ગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી-૧૦૦ ઓળીની પૂર્ણાહૂતિ નિમિત્તે કરચેલીયા જૈન શ્વે મહાજન પેઢી,” કરચેલીયા, સુરત.
-
-
-
-
-
-

Page #7

આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
(૫) શ્રમણીવર્યા ભક્તિરસિક પૂજ્ય મલયાશ્રીજી મના વ્યવરદક્ષ શિષ્યા સાધ્વીશ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી
“શ્રી જૈન મરચન્ટ સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, અમદાવાદ.
(૬) પરમપૂજ્યા મલય-કૈવલ્ય-ભવ્યાનંદશ્રીજી મના સુવિનિતા મિષ્ટ ભાષી, તપસ્વીરત્ના સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાથીજીની પ્રેરણાથી “સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,' મુંબઈ
આગમ-સટીક અનુવાદ સહાયકો
(૧) પ.પૂ. ભગવતીજી દેશનાદક્ષ આદેવશ્રી નરદેવસાગરસૂરિજી મળ્યાની પ્રેરણાથી - “શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જ્ઞાતિ,” જામનગર.
(૨) વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આ.દેવ શ્રી વિજય પ્રભાકરસૂરીશ્વરજી મ ની પ્રેરણાથી “અભિનવ જૈન શ્વેભૂપૂ॰ સંઘ,'' અમદાવાદ.
-
(૩) શ્રુતસંશોધનરસિક પૂજ્ય આદેવશ્રી મુનિચંદ્રસૂરિજી મની પ્રેરણાથી “શ્રી વિજયભદ્ર ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,'' ભીલડીયાજી.
(૪) ૫.પૂ. જયલાવણ્યશ્રીજી મસાના સુશિષ્યા સા૰ સૂર્યપ્રભાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી – શ્રી ભગવતી નગર ઉપાશ્રયની બહેનો,' અમદાવાદ.
(૫) પરમપૂજ્યા વરધર્માશ્રીજી મ૦ના શિષ્યા તપસ્વીરત્ના સાધ્વીશ્રી પ્રતિધર્માશ્રીજી મની પાવન પ્રેરણાથી.
- (૧) શ્રી પાર્શ્વભક્તિ શ્વેભૂપૂ॰ જૈનસંઘ, ડોંબીવલી.
- (૨) શ્રી રાજાજી રોડ શ્વેભૂપ્ તપા૰ જૈન સંઘ, ડોંબીવલી.
(૬) સ્વનામધન્યા શ્રમણીવર્યાશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી. “શ્રી પરમ આનંદ શ્વેભૂપૂ જૈનસંઘ,' પાલડી, અમદાવાદ.

Page #8

અમારા પ્રકાશનો
-
-
- -
- -
-
મુનિ દીપરત્નસાગરજી દ્વારા પ્રકાશિત સાહિત્ય-એક ઝલક
કુલ પ્રકારનોનો અંક ૩૦૧
-માલુiળ-મૂe.
૪૯-પ્રકાશનો આ સંપુટમાં મૂળ આગમો છે. જેમાં ૪૫ આગમો ૪૫ અલગ-અલગ પુસ્તકોમાં મુદ્રિત કરાવાયેલ છે. ચાર વૈકલ્પિક આગમો પણ તેમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. એ રીતે ૪૫ + ૪ કુલ (૪૯) આગમોનું આ સંપુટમાં સંપાદન છે. તેમજ પ્રત્યેક સૂત્રને અંતે પૂજ્ય સાગરાનંદસૂરિશ્વરજી સંપાદિત આગમો તથા તેની વૃત્તિના અંકો પણ ટાંક્યા છે.
અમારા આ પ્રકાશનમાં શ્રુતસ્કંધ, શતક/અધ્યયન/વક્ષસ્કાર/પદ, પ્રતિપત્તિ, ઉદ્દેશક, સૂત્ર/ગાથા આદિ સ્પષ્ટતચા જુદા નજરે પડે તેવી વિશિષ્ટ મુદ્રણકલાને પ્રયોજેલ છે. પુસ્તકો અલગ-અલગ અને નાના કદના હોવાથી વાંચન કે કંઠસ્થ કરવાની અતિ સરળતા રહે છે.
૪૫-આગમની પૂજા, પૂજન, રથયાત્રા કે શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂજનાદિ માટે અલગ-અલગ પીસ્તાળીસ પુસ્તકો હોવાથી ગોઠવણી સરળ બને છે.
સામરોસો, સામાોિસો, આગમવિષયદર્શન, આગમકથાનુયોગના મૂળ સંદર્ભ જોવા માટે આ પ્રકાશન વસાવવું જરૂરી જ છે. જેની કિંમત છે રૂા. ૧૫૦૦ -દર્શન-પૂજન માટે આજીવન ઉપયોગી છે.
૨. આગમ-ગુજરાતી અનુવાદ
પ્રકારનો આપણા મૂળ આગમો અર્ધમાગધી ભાષામાં છે. જેઓ ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત છે, શાસ્ત્રીય કારણોથી આગમના અભ્યાસથી વંચિત રહ્યા છે, આગમોની વાંચના પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ઈત્યાદિ કારણે આગમિક પદાર્થોનું જ્ઞાન પામી શક્યા ન હોય તેવા ભવ્યાત્માઓ શ્રી કલ્પસૂત્ર માફક સરળતાથી આગમોનું વાંચન અને બોધ પ્રાપ્ત કરી શકે, તેમજ ભવભીરુ આત્માઓ પોતાનું જીવન માર્ગાનુસાર બનાવી શકે તેવું પ્રકાશન.
સાત ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૮૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પીસ્તાળીશ આગમોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ ધરાવતા આ “આગમદીપ” સંપુટમાં બીજા બે વૈકલ્પિક આગમોનું ગુજરાતી પણ આપેલ જ છે.
અંદાજે ૯૦,૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ મૂળ આગમનો આ ગુજરાતી અનુવાદ રૂા. ૨૦૦૦/-ની કિંમતે ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. પણ હાલ તેની એક પણ નકલ બચેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની લોકપ્રિયતાનો પૂરાવો છે. અનેક પૂજ્યશ્રીએ આ ગુજરાતી અનુવાદનો સ્વાધ્યાયાદિ અર્થે ઉપયોગ કરેલો છે.

Page #9

૧૦
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
३. आगमसुत्ताणि सटीकं ૪૬-પ્રકાશનો
જેઓને મૂળ આગમો વાંચ્યા પછી તેની વિસ્તૃત સમજ મેળવવી છે. તેમાં રહેલા પદાર્થોને ઊંડાણથી અવગાહવા છે, તેમાં રહેલા તત્ત્વો આધારિત કથા, દૃષ્ટાંત કે દ્રવ્યાનુયોગને જાણવો છે, તેવા વિશિષ્ટ જ્ઞાનપિપાસુ માટેનું અમારું આ ૧૩,૦૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પથરાયેલ અને ત્રીશ ભાગોમાં વિભાજીત એવું દળદાર પ્રકાશન છે.
આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો પર પ્રાપ્ત બધી જ નિર્યુક્તિઓ, ૩૯ આગમો પરની વૃત્તિ, શેષ આગમોની સંસ્કૃત છાયા, કેટલાંક ભાષ્યો તથા ચૂર્ણિઓ ઈત્યાદિ સર્વે વિવેચનોનો સમાવેશ કરાયેલ છે.
સૂત્રો અને ગાથાના સ્પષ્ટ અલગ વિભાજન, પ્રચુર પેરેગ્રાફસ, અધ્યયન, ઉદ્દેશક, સૂત્ર આદિની સુસ્પષ્ટ અલગ પેજ લાઈન તેમજ અમારા મૂળ અને અનુવાદિત આગમોમાં અપાયેલા ક્રમાંક મુજબના જ સૂત્ર ક્રમાંકન તથા વ્યવસ્થિત અનુક્રમણિકાને લીધે કોઈપણ પસંદિત ચોક્કસ વિષયવસ્તુ કે સમગ્ર અધ્યયનના વાંચનમાં સરળતા રહે તે રીતે આ સંપુટનું સંપાદન અને મુદ્રણ કરાયેલું છે.
આ પ્રકાશનના અભ્યાસમૂલ્ય અને સંશોધનક્ષેત્રે ઉપયોગિતા તેમજ સમગ્ર વિશ્વમાં આગમ પ્રકાશનની આવી એક જ માત્ર શ્રૃંખલા ઉપલબ્ધ હોવાને કારણે રૂા. ૧૧,૦૦૦/- મૂલ્ય હોવા છતાં તેની એક પણ નકલ સ્ટોકમાં રહેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની મહત્તા સાબિત કરે છે.
૪. આગમ-વિષય-દર્શન
આ એક એવું પ્રકાશન છે, જેમાં ૪૫-આગમોની વિશરૂપે અનુક્રમણિકા અપાયેલ છે, છતાં તેના પૃષ્ઠો છે.
M
૩૮૪.
પ્રત્યેક આગમના પ્રત્યેક સૂત્ર કે ગાથાના વિષયોને એ જ આગમોના સૂત્રોના ક્રમાંકન અનુસાર, અતીવ સુસ્પષ્ટ રૂપે અને પૃથક્પૃથક્ સ્વરૂપે અપાયેલી આ અનુક્રમણિકાથી તમે તમારો મનગમતો-આવશ્યક કે તમારા સંશોધન અને લેખનને અનુરૂપ વિષય સહેલાઈથી પસંદ કરી શકો છો.
ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર કરાયેલ આ અનુક્રમણિકાથી તમે અમારા અનુવાદિત આગમોમાં તો મૂળ વિષય જોઈ જ શકો છો. તદુપરાંત મૂળ આગમો કે આગમસટીકં માં પણ તમારી પસંદગીનો વિષય શોધવો આ બૃહત્ અનુક્રમ પરથી ખૂબ જ સરળ છે. રૂા. ૪૦૦/-ની કિંમતને લક્ષમાં ન લઈ તેનું ઉપયોગિતા મૂલ્ય સમજશો.

Page #10

અમારા પ્રકાશનો
५. आगमसइक्रोसो
૪-પ્રકાશનો આ શબ્દકોશ - એટલે સંદર્ભસ્થળ નિર્દેશ સહિતની “આગમ-ડીક્ષનેરી” જેમાં તમને મળે છે મૂળ આગમમાંથી લેવાયેલા ૪૬,૦૦૦ શબ્દો અને તેના ૩,૭૫,૦૦૦ જેટલા આગમ સંદભ સહિત મૂળ-અર્ધમાગધી શબ્દોના સંસ્કૃત અર્થ અને ગુજરાતી એક કે વધુ અર્થો.
ચાર ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૪૦૦ જેટલા પાનાઓનો આ પુસ્તકનો સેટ મેપલીયો કાગળ, પાકુ બાઈન્ડીંગ અને આકર્ષક મુખપૃષ્ઠ તો ધરાવે જ છે. પણ તમારે માટે તેની ઉપયોગિતા છે – એ થી દપર્વતનો કોઈપણ શબ્દ શોધવા માટે. ત્યાં ફક્ત શબ્દનો અર્થ જ જોઈને બેસી નથી રહેવાનું. પણ પીસ્તાલીશે પીસ્તાલીશ આગમોમાં આ શબ્દ જ્યાં જ્યાં વપરાયો હોય તે-તે બધાં સ્થાનોનો નિર્દેશ પણ મળશે જ - જેના દ્વારા એક જ શબ્દ જ જુદા જુદા સંદર્ભમાં વપરાયો હશે, તો તે ભિન્ન-ભિન્ન સંદર્ભયુક્ત અર્થ કે વ્યાખ્યા પણ જાણી શકાશે.
– વળી આવા સંદર્ભો જોવા માટે તમારે જુદા જુદા પ્રકાશનોના આગમોને ફેંદવાની કોઈ જરૂર નથી. તમે માત્ર અમારું ગામસુત્તપિ– સંપુટ સાથે રાખો. તમારે ઉપયોગી શબ્દો મૂળ આગમ કે આગમ-સટીકં માં મળી જ જવાના
६. आगमनामकोसो આગમ શબ્દકોશની એક પૂરક ડીક્ષનેરી તે આ “આગમ નામકોશ". આ પ્રકાશન આગમસટીકં માં આવતા નામો (કથાઓ)ની ડીક્ષનેરી છે. આ ડીક્ષનેરીમાં કથાના પાત્રોના નામો તો કક્કાવારી ક્રમમાં આપેલા જ છે. સાથે સાથે તે પાત્રો કે નામોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય પણ છે.
તમારે મૂળ આગમ ઉપરાંત નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, મૂર્તિ કે વૃત્તિમાં જો આ નામ કે તે નામ સાથે સંકડાયેલ કથા કે દષ્ટાંત જાણવા છે તો અમારી ડીક્ષનેરીમાં તેતે નામને અંતે નિર્દેશ કરાયેલ આગમ સંદર્ભ જોવો. આગમ સંદર્ભ જોતાં જ તમને તે સંદર્ભવાળા આગમનું નામ, પંચાંગીનો પ્રકાર અને સૂત્રકમ મળી જશે. જેના આધારે તમે તે કથા કે દષ્ટાંતનો સહેલાઈથી અભ્યાસ કરી શકશો.
આ નામકોશનું મહત્ત્વ તો ત્યારે જ સમજાય જ્યારે એક જ નામ ધરાવતા એકથી વધારે પાત્રોનો અલગ-અલગ પરીચય કે જુદી જુદી કથાઓ તમને જોવા મળે. તે પણ ફક્ત રૂ. ૨૦૦/-ની કિંમતમાં.
સંદર્ભ મુજબ કથા જોવા માટે અમારું મામસુત્તળિ-સટી તો છે જ.

Page #11

૧૨
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
७. आगमसूत्र हिन्दी अनुवाद
પ્રકાશનો
મૂળ આગમના ૯૦,૦૦૦ જેટલાં શ્લોક પ્રમાણ સાહિત્યના મૂળ પ્રકાશન પછી જેમ તેનો ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો, તેમ હિન્દી અનુવાદ પણ કર્યો. ફર્ક એટલો જ કે આ હિન્દી અનુવાદ બાર ભાગોમાં આશરે ૩૨૦૦ જેટલા પાનાઓમાં પથરાયેલો છે. ગુજરાતી અનુવાદ કરતા ૩૦૦થી પણ વધારે પૃષ્ઠો તેમાં ઉમેરાયા છે. જે ફક્ત કદની વૃદ્ધિ જ નથી, પણ અર્થવિસ્તાર અને પેરેગ્રાફોની પ્રચૂરતા પણ ધરાવે જ છે. હિન્દીભાષી મહાત્માઓને પણ આગમના પદાર્થજ્ઞાનથી વંચિત ન રહેવું પડે તે આશયથી તૈયાર કરાયેલ આ આગમસૂત્ર હિન્દી અનુવાદ હિન્દી ભાષાની સમૃદ્ધિ અને સાહિત્યિક મૂલ્ય તો ધરાવે જ છે. તે ગુજરાતી ભાષી આગમરસિકો અને તત્ત્વજિજ્ઞાસુઓ માટે પણ મહત્ત્વનું સંદર્ભશાસ્ત્ર બની રહ્યું છે.
રૂા. ૨૭૦૦/-નું મૂલ્ય ધરાવતા આ આગમસૂત્ર-હિન્દી અનુવાદ્ માં પણ ક્રમાંકન તો મૂળ આગમ, આગમ ગુજરાતી અનુવાદ અને આનમ સટી અનુસાર જ થયેલ છે. તેથી અભ્યાસીઓને તુલના કરવી સરળ પડે છે.
૮. આગમ કથાનુયોગ
૬-પ્રકાશનો
આગમ કાર્ય વિષયક આ અમારું નવમું પ્રકાશન છે. જેમાં “કથાનુયોગ” નામે અનુયોગની મુખ્યતા છે. આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો, આગમો પરની નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, વૃત્તિ કે અવસૂરી એ તમામનો સમાવેશ કરી આ આગમ કથાનુયોગનું સંકલન અને ગુજરાતી અનુવાદ કરવામાં આવેલ છે. જે છ ભાગોમાં વિભાજીત છે ૨૨૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં સમાવિષ્ટ છે અને કથાઓને દશ વિભાગમાં ગોઠવેલ છે. આ કથાનુયોગમાં તીર્થંકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, બલદેવ એ ઉત્તમપુરુષો સંબંધી કથાનક કે માહિતીનો સંગ્રહ છે, શ્રમણ વિભાગમાં ગણધરો, પ્રત્યેકબુદ્ધો, નિહવો, અન્ય શ્રમણોની કથાઓ છે. તે સાથે આશરે ૯૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં ગોશાળાનું કથાનક તેના પૂર્વભવ, વર્તમાનભવ અને ભાવિ ભવો સહિત મૂકેલ છે. તે સિવાય શ્રમણી કથા, શ્રાવક કથા, શ્રાવિકા કથા, અન્યતીર્થી કથા, પ્રાણી કથા, પ્રકીર્ણ કથા અને દૃષ્ટાંતોના અલગ વિભાગો છે. પ્રત્યેક કથાને અંતે તેના આગમ સંદર્ભો પણ મૂકેલા છે, જેથી મૂળ માહિતી સ્રોત જોઈ શકાય. છટ્ઠા ભાગમાં અકારાદિક્રમે પ્રત્યેક કથાના નામોની ગોઠવણી અને તેની સાથે પૃષ્ઠાંક આપેલા છે, જેથી કોઈપણ કથા શોધવી અત્યંત સરળ બને છે.
આ “આગમ કથાનુયોગ’' કેવળ કથારસિકો તથા વ્યાખ્યાતાઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે. જેનું મૂલ્ય માત્ર રૂા. ૧,૫૦૦/- છે. તેમજ સન-૨૦૦૪માં જ પ્રકાશિત થયેલ હોવાથી હજી સરળતાથી ઉપલબ્ધ છે.

Page #12

અમારા પ્રકાશનો
૯. આગમ માતાજનવિધિ આ એક લઘુ પુસ્તિકા છે. જેમાં પીસ્તાળીશ આગમ મહાપૂજન ભણાવવા માટેની સરળ, સ્પષ્ટ, શાસ્ત્રીય વિધિ છે. સાથે-સાથે પંડિત શ્રી રૂપવિજયજી કૃત ૪૫આગમ પૂજાઓ પણ આપી દીધેલ છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજાના અભિનવ દુહા પણ છે.
કોઈપણ વિધિકારકને સહેલાઈથી પૂજન કરાવતા ફાવે તે રીતે વિધિ સાથે સુચનાઓનો નિર્દેશ છે. તેમજ આગમ મંડપની રચના, માંડલ, આવશ્યક સામગ્રી, વિધિમાં પ્રત્યેક કાર્ય માટે જરૂરી એવા સહાયકોની કાર્ય વહેંચણી પણ જણાવેલ છે.
મોટા ટાઈપ, પધોની સુંદર ગોઠવણી, પ્રત્યેક પૂજન માટેનું અલગ પેજ, દરેક પૂજનને માટેની સૂચના, તે પૂજનની સાથે જ અપાયેલી હોય તેવું આ એક માત્ર પ્રકાશન છે.
૧૦. આગમ સટીક અનુવાદ
૪૮-માણાનો પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં આગમોના મૂળસૂત્રોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ તો છે જ. સાથે સાથે આગમોની નિર્યુક્તિ અને ટીકાનો પણ અનુવાદ કરેલ હોવાથી અમે “સટીક અનુવાદ” એવું નામકરણ કરેલ છે. જેમાં ૪૫ આગમો ઉપરાંત બે વૈકલ્પિક આગમો અને કલ્પ [બારસા સૂત્રના સમાવેશથી ૪૮ પ્રકાશનો થાય છે. જેને આ સાથે અમે ૪૨-ભાગોમાં પ્રકાશિત કરેલ છે.
આ સટીક અનુવાદમાં છ છેદ સૂત્રોનો અનુવાદ માત્ર મૂળનો જ છે, તેમાં સટીક અનુવાદ નથી. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત શ્રુતરસિકો કે સ્વાધ્યાય પ્રેમીઓને આ અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે, જેનું સંયુક્ત મૂલ્ય રૂા. ૧૦,૦૦૦/- છે, કે જે કિંમતમાં તો કોઈ ૪૫ સટીક આગમોનો અનુવાદ પણ ન કરી આપે.
આ સટીક અનુવાદ સંપુટમાં-અંગસૂત્રો, ઉપાંગ સૂત્રો અને મૂળસૂત્રોનો સંપૂર્ણ સટીક અનુવાદ છે. પન્ના સૂત્રોમાં પણ ઉપલબ્ધ ટીકાઓનો અનુવાદ કરેલો જ છે, નંદી અને અનુયોગ બંને સૂત્રોનું વર્તમાન પદ્ધતિથી સાનુવાદ વિવેચન કરેલ છે અને છેદસૂત્રો, કલ્પસૂત્ર અને કેટલાંક પન્નાઓનો મૂળનો અનુવાદ છે.
- x
–
–
આ હતી આગમ સંબધી કામારા ૨૫૦ પ્રકાશનોની યાદી
- X - X –

Page #13

G
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સિવાયના સાહિત્ય સર્જનની ઝાંખી
(૧) વ્યાકરણ સાહિત્ય : ૦ અભિનવ હૈમ લઘુપ્રક્રિયા ભાગ-૧ થી ૪
– મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજી કૃત “લઇપ્રક્રિયા” પર સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન અને તેની સાથે સંબંધિત અનેક સંદર્ભગ્રંથોના ઉપયોગથી તૈયાર કરાયેલો એવો આ દળદાર ગ્રંથ છે. જે ક્રાઉન આઠ પેજમાં તૈયાર થયેલ છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણના અભ્યાસ માટેનું આ પ્રકાશન છે. જે ગુજરાતી ભાષાના માધ્યમથી તૈયાર થયેલ છે. તેમાં મૂળસૂત્ર, તેનો અર્થ, વૃત્તિ, નૃત્યર્થ, અનુવૃત્તિ, વિશેષ વિવેચન જેવા સાત વિભાગો અને પ્રચૂર પરિશિષ્ટો છે.
૦ કૃદામાલા - – આ લઘુ સર્જનમાં ૧૨૫ ધાતુઓના ૩ પ્રકારે થતાં કૃદન્તોનું કોષ્ટક છે. (૨) વ્યાખ્યાન સાહિત્ય - ૦ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભાગ-૧ થી ૩.
- આ એક સ્વતંત્ર વ્યાખ્યાનમાળા છે. “મન્નત જિણાણ” નામક સક્ઝાયમાં આવતા શ્રાવકના ૩૬ કર્તવ્યો ઉપરના ૧૦૮ વ્યાખ્યાનો તેમાં ગોઠવેલા છે. પ્રત્યેક વ્યાખ્યાન માટે દશ-દશ પેજ ફાળવેલ છે. જે પ્રત્યેકમાં શ્લોક-જૈનેત્તર પ્રસંગ - સંબંધિત કર્તવ્યની તાત્ત્વિક વ્યાખ્યા અને સમાજ-જેનકથા અને કર્તવ્યને અનુરૂપ સ્તવનાદિ પંક્તિની અંદર ગૂંથણી છે.
૦ નવપદ-શ્રીપાલ
– શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાનરૂપે આ પુસ્તકનું સર્જન થયું છે, જેમાં નવે પદનું અલગ-અલગ વિવેચન સાથે નવ દિવસમાં શ્રીપાલચત્રિ પણ પૂરું થાય, તે રીતે ગોઠવેલા નવ વ્યાખ્યાનોનો સમન્વય છે.
(૩) તસ્વાભ્યાસ સાહિત્ય + ૦ તત્વાર્થસૂત્ર પ્રબોધ ટીકા-અધ્યાય-૧ ૦ તત્ત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા-અધ્યાય-૧ થી ૧૦
– આ ગ્રંથમાં તત્વાર્થ સૂત્રના દશ અધ્યાયોનું અલગ-અલગ દશ પુસ્તકમાં અતિ વિસ્તૃત વિવેચન ધરાવતું દશાંગ વિવરણ છે. જેમાં સૂકહેતુ, મૂળસૂત્ર, સંધિરહિત સૂત્ર, સૂત્રાર્થ, શબ્દજ્ઞાન, અનુવૃત્તિ, અનેક સંદર્ભ ગ્રંથોને આધારે તૈયાર કરાયેલ અભિનવ ટીકા, સૂત્રસંદર્ભ, સૂપધ, સૂકનિષ્કર્ષ જેવા દશ વિભાગો છે.

Page #14

અમારા પ્રકાશનો
૧૫
પ્રત્યેક અધ્યાયને અંતે સૂવક્રમ, અકારાદિ ક્રમ, શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદ જેવા પરિશિષ્ઠો તથા દશમા અધ્યાયના પુસ્તકમાં અંતે શબ્દસૂચિ, વિષયસૂચિ, સંબંધકારિકા જેવા ઉપયોગી પરિશિષ્ઠો છે.
૦ તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો.
– આ સંશોધન કક્ષાનું એક વિશિષ્ટ પુસ્તક છે. જેમાં તત્વાર્થ સૂત્રના પ્રત્યેક સૂત્રનો મૂળ આગમમાંથી ઉપલબ્ધ સંદર્ભ, સંદર્ભ પાઠ, સંદર્ભ સ્થળનો ઉલ્લેખ છે. તેમજ શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદની તાલિકા અને વિશ્લેષણ છે.
(૪) આરાધના સાહિત્ય - o સમાધિમરણ -
અંત સમયે અને ભાવિ ગતિ સુધારવા માટે મરણ સમયે ચિત્તની સમાધિ જળવાય રહે તેવી આરાધના વિધિ, આરાધના સૂત્રો, આરાધના પધો, આરાધના પ્રસંગો વગેરે સાત વિભાગોમાં આ ગ્રંથ સર્જેલો છે.
- સાધુ અંતિમ આરાધના ૦ શ્રાવક અંતિમ આરાધના
સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓનો અંત સમય સુધારવા માટે નિત્ય કરવાની એવી આ આરાધના છે, મૂળ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃતમાં ગ્રંથસ્થ થયેલ આ વિધિને સરળ ગુજરાતીમાં રજૂ કરેલ છે. પંચાંગના કદની આ પુસ્તિકા સાથે રાખવી પણ સરળ છે.
(૫) વિધિ સાહિત્ય - ૦ દીક્ષા-ચોગાદિ વિધિ o વિધિ સંગ્રહ ભાગ-૧ ૦ સાધુ-સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ
(૬) પૂજન સાહિત્ય - ૦ આગમ મહાપૂજન વિધિ-જેની નોંધ આગમ વિભાગમાં છે. ૦ પાઠ્ય પદ્માવતી પૂજનવિધિ
(9) ચત્ર સરોજન - ૦ ૪૫-આગમ યંત્ર ૦ વિંશતિ સ્થાનક યંત્ર

Page #15

ગમસુત્ર સટીક અનુવાદ (૮) જિનભક્તિ સાહિત્ય : ० चैत्यवन्दन पर्वमाला ० चैत्यवन्दनसंग्रह-तीर्थजिन विशेष ० चैत्यवन्दन चोविसी ૦ ચૈત્યવંદન માળા
– આ એક સંપાદન ગ્રંથ છે. જેમાં પર્વદિન તથા પવતિથિના ચૈત્યવંદનો, ચોવિસ જિનની ચોવિસી રૂ૫ ચૈત્યવંદનો, વિવિધ તીર્થમાં બોલી શકાય તેવા અને જિનેશ્વર પરમાત્મા વિષયક વિવિધ બોલ યુક્ત એવા ૭૭૯ ચૈત્યવંદનોનો વિશાળ સંગ્રહ છે.
૦ શત્રુંજય ભક્તિ ० शत्रुञ्जय भक्ति ૦ સિદ્ધાચલનો સાથી - સિદ્ધાચલ ભાવયાત્રા, સ્તુતિ-ચૈત્યવંદનાદિ ૦ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય-૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિનો સંચય ૦ ચૈત્ય પરિપાટી (૯) પ્રકીર્ણ સાહિત્ય - ૦ શ્રી નવકાર મંત્ર-નવ લાખ જાપ નોંધપોથી ૦ શ્રી ચારિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી ૦ અભિનવ જૈન પંચાંગ ० अभिनव जैन पञ्चाङ्ग ૦ અમદાવાદ જિનમંદિર-ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી ૦ બાર વ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો ૦ શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા ૦ કાયમી સંપર્ક સ્થળ ૦ ચોઘડીયા તથા હોરા કાયમી સમયદર્શિકા (૧૦) સુણ અભ્યાસસાહિત્ય - ૦ જૈન એડ્રયુકેશનલ સર્ટિફિકેટ કોર્સ ૦ પ્રતિકમાણસૂત્ર અભિનવ વિવેચન ભાગ-૧ થી ૪
આ રીતે અમારા ૩૦૧ પ્રકાશનો થયા છે.
-x
-x

Page #16

પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર · સટીકઅનુવાદ/૧
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
૧૫-પ્રજ્ઞાપના-ઉપાંગસૂત્ર-૪/૧
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન
- ભાઈ-૨૦)
૦ આ ભાગમાં “પ્રજ્ઞાપના" સૂત્ર જે પંદરમું આગમ છે અને ઉપાંગસૂત્રોમાં ચોથું ઉપાંગ છે તેનો આરંભ થાય છે. આ સૂત્રને પ્રાકૃતભાષામાં પથUT સૂર કહે છે. સંસ્કૃત નામ પ્રાપના છે. ગુજરાતીમાં પણ આ જ નામે પ્રસિદ્ધ છે. ચોથા માંગ સત્ર સમવાય નું આ ઉપાંગ છે. જેમ સ્થાન અને સનવાવ બંને અંગ સુત્રોની પદ્ધતિમાં ઘણું સામ્ય છે, તેમ તે અંગસૂત્રોના ઉપાંગરૂપ એવા જીવાભિગમ અને પ્રજ્ઞાપના પણ ઘણાં સંકડાયેલ છે. જીવાભિગમમાં વૃતિમાં ઘણાં સ્થાને પ્રજ્ઞાપનાની સાક્ષી જોવા મળેલ છે વળી ભગવતીજી સૂત્રમાં તો અનેક સ્થાને સાક્ષીપાઠ સ્વરૂપે ‘નાવ પન્નવUITM" એમ લખાયું છે.
આ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં 3 અિધ્યયનો પદો છે. જેમાં ચાર પદોમાં પેય ઉદ્દેશા તથા ચારપદોમાં પેટા દ્વારો છે, આ સૂત્રમાં દ્રવ્યાનુયોગ ઠાંસી ઠાંસીને ભય છે. જેમાં સ્થિતિ, વ્યુત્ક્રાંતિ, સંજ્ઞા, યોનિ, ભાષા, શરીર, કર્મ, કષાય જેવા અનેક તાત્વિક વિષયોની વિશદ્ છણાવટ છે. પ્રશ્નોત્તર શૈલી છે.
૦ વૃત્તિકારશ્રી કૃત મંગલનો અનુવાદ -
-(૧) નમસ્કાર કરતાં દેવોના મુગટના પ્રતિબિંબના છ વિહિત બહુરૂપ અને ભવપંકથી સર્વ જગતનો ઉદ્ધાર કરતા શ્રી મહાવીર મંગલરૂપ થાઓ. -(૨)- જિનવચનરૂપ અમૃતના સમુદ્રને હું વંદુ છું કે જેના બિંદુ-માગથી જીવો જન્મજરા-વ્યાધિ રહિત થાય છે. (3)- કામધેનું અને કલ્પલતાથી શ્રેષ્ઠ એવા ગુરના ચરણ-કમળને પ્રણમો કેમકે તેની ઉપાસનાથી પ્રાણી નિરૂપમ બ્રહ્મને પામે છે. -(૪)- જડબુદ્ધિવાળો પણ ગુરુચરણ ઉપાસનાથી વિપુલમતિ થઈને હું શાસ્ત્રોને અનુસરીને પ્રજ્ઞાપનાની વૃત્તિ ચું છું.
પ્રાપના એટલે? પ્રકથિી - સર્વે કુતીર્થિકોના તીર્થકરોને અસાધ્ય એવા યથાવસ્થિત સ્વરૂપ નિરૂપણ દ્વારા, જે વડે જીવાજીવાદિ પદાર્થો શિષ્યની બુદ્ધિમાં ઉતારાય તે પ્રજ્ઞાપના. આ પ્રજ્ઞાપના સમવાય નામક ચોથા અંગનું ઉપાંગ છે. કેમકે તેમાં કહેલા અર્થનું પ્રતિપાદન કરે છે. ઉક્ત પ્રતિપાદન અનર્થક છે તેમ ન કહેવું. કેમકે પ્રતિપાદિત અર્થ અહીં વિસ્તારથી કહેલ છે. તે મંદમતિ શિષ્યના અનુગ્રહાર્થે હોવાથી સાર્થક છે.
આ ઉપાંગ પણ સર્વજીવજીવાદિ પદાર્થનું શાસન કરતું હોવાથી શાસ્ત્ર છે. તેથી આરંભ પ્રયોજનાદિ મંગલ કહેવું જોઈએ. કહ્યું છે – શાકાભે પ્રયોજનાદિ, ઇટાર્થસિદ્ધિ માટે મંગલ છે.
o હવે પ્રયોજનાદિનો અર્થ -
પ્રયોજન બે ભેદે – અનંતર અને પરંપર. પ્રત્યેકના બે ભેદ છે - કગત અને શ્રોતૃગત. દ્રશાસ્તિકનયથી આગમ હોવાથી નિત્ય છે, કોઈ કdઈ નથી. તેથી કહ્યું છે – આ દ્વાદશાંગી હંમેશા હતી - છે - રહેશે, નિત્ય છે, શાશ્વતી છે. પર્યાયાસ્તિક નયથી અનિત્ય હોવાથી, તેનો કd અવશ્ય છે. તાવ વિચારણાથી આગમ, સત્ર અને અર્થ ઉભયરૂપ હોવાથી, અપેિક્ષાએ નિત્ય અને સુત્રાપેક્ષાએ અનિત્ય હોવાથી તેના કતપણાની કથંચિત સિદ્ધિ થાય છે. સૂત્રના કતનું અનંતર પ્રયોજન સવાનું ગ્રહ અને પરંપરાએ મોક્ષપ્રાપ્તિ છે.
આગમના અર્થનું પ્રતિપાદન કરનારા અહંતોને શું પ્રયોજન છે ? કંઈ જ નહીં, કેમકે તેઓ કૃત કૃત્ય છે. “પ્રયોજન વિના અર્થ પ્રતિપાદનનનો પ્રયોસ નિર્દેતુક છે" એવી શંકા ન કરવી. કેમકે અર્થ પ્રતિપાદન પ્રયત્ન તીર્થકર નામ કર્મના વિપાકોદયથી
આ આગમમાં પૂછ મલયગિરિજી ઉપરાંત પૂ. હભિદ્ર સૂરિજી કૃતુ વૃત્તિ પણ મળે છે. જેના આધારે અમે વિવેચન કર્યું છે.
અમે પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર સટીક અનુવાદને ત્રણ ભાગમાં વિભાજીત કરેલ છે. ભાગ૨૦-માં પહેલા પાંચ પદો છે. ભાગ-૨૧-માં પદ-૬ થી પદ-૨ છે. ભાગ-૨૨માં પદ૨૧ થી ૩૬ લીધાં છે.
સામાન્યથી ઉપાંગ સૂત્રોના કર્તાના નામ પ્રાપ્ત થતા નથી, પણ આ ઉપાંગની કતરૂપે માર્ય શ્યામવા નું નામ મળે છે. સૂત્રાત્મક રૂપે તૈયાર થયેલ dવાર્થસૂત્રની માફક તાત્વિક વિષયોની વિશિષ્ટ સંક્લનારૂપ આ સફળ અભિનવ પુરુષાર્થ છે.
ક્યાંક કંઈક છોડ્યું - ક્યાંક કંઈક ઉમેર્યું' તે આ વિવેચન
[20/2]

Page #17

9/-/-/
થાય છે. બીજે પણ કહ્યું છે – તીર્થંકર નામ કર્મ કેમ વેદાય ? અાનપણે ધર્મદેશનાથી.
૧૯
શ્રોતાને અનંતર પ્રયોજન આ અધ્યયનના અર્થનું પરિજ્ઞાન અને પરંપર પ્રયોજન મોક્ષપ્રાપ્તિ. શ્રોતાઓ અધ્યનના અર્થને જાણી સંસારથી વિક્ક્સ થાય, સંયમ માર્ગે આગમાનુસારી સમ્યક્ પ્રવૃત્તિ કરે અને પ્રવૃત્ત થયેલ તેમને સંયમોત્કર્ષ વડે સર્વ
કર્મક્ષય થતાં મોક્ષપ્રાપ્તિ થાય છે.
અભિધેય - જીવ અને જીવનું સ્વરૂપ.
સંબંધ - બે પ્રકારે, ઉપાય-ઉપેયભાવ, ગુરુપર્વક્રમ લક્ષણ. તેમાં પહેલો તર્કાનુસારી શિષ્યને ઉદ્દેશીને કહેલો છે, બીજો શ્રદ્ધાનુસારી શિષ્યને અનુલક્ષીને કહેલો છે.
મંગળ - આ સૂત્ર સમ્યજ્ઞાનનું કારણ હોવાથી અને તેથી તે પરંપરાએ મોક્ષપદનું સાધન હોવાથી શ્રેયરૂપ છે. તેથી વિઘ્ન નિવારણાર્થે અને શાંતિ માટે, શિષ્યને જણાવવા માટે શાસ્ત્રની આદિ-મધ્ય-અંતે મંગલ કહેવું જોઈએ. આદિ મંગલ નિર્વિઘ્ને શાસ્ત્ર પાર પામવા છે, મધ્ય મંગલ ગૃહિત શાસ્ત્રાર્થના સ્થિરીકરણાર્થે છે.
અન્ય મંગલ શિષ્ય પરંપરના અવિચ્છેદાર્થે છે. ઈત્યાદિ - ૪ - ૪ - ૪ - હવે આદિ
મંગલ સૂત્રની વ્યાખ્યા –
- સૂત્ર-૧ :
જરા, મૃત્યુ અને ભયથી રહિત સિદ્ધોને વિવિધ અભિવંદન કરીને, ત્રૈલોક્ય ગુરુ જિનવરેન્દ્ર મહાવીરને વાંદુ છું.
• વિવેચન-૧ :
સિત - બાંધેલા, આઠ પ્રકારના કર્મઇંધણને માત-બાળી નાંખેલ છે. કઈ રીતે ? જાજ્વલ્યમાન અગ્નિથી તે સિદ્ધ. અથવા નિવૃત્તિ નગરી ગયા પછી જેને પાછું આવવાનું નથી, અથવા જેઓ કૃતાર્થ થયેલા છે. અથવા જેણે માંગલ્યને અનુભવેલ છે. અથવા જેઓ નિત્ય છે કેમકે તેઓ અનંતસ્થિતિવાળા છે. અથવા ભવ્યોએ જેના
ગુણો જાણેલ હોવાથી સિદ્ધ છે. કહ્યું છે – જેમણે પુરાતન કર્મો બાળી નાંખ્યા છે, નિર્વાણ મહેલને શિખરે રહે છે, પ્રસિદ્ધ - ઉપદેષ્ટા અને કૃતકૃત્ય છે, તે સિદ્ધો મને
મંગલકર્તા થાઓ.
સિદ્ધો અનેક ભેદે હોવાથી કહ્યું – જરા, મરણ, ભયથી રહિત. તેમાં ખરા - વયની હાનિ, મળ પ્રાણત્યાગ, ભય - સાત ભેદે. એ ત્રણે, ફરી ઉત્પન્ન ન થવા વડે નષ્ટ થયા છે, તેઓને. મન-વચન-કાયા વડે. અહીં ત્રણ યોગ વ્યાપાર રહિત તે દ્રવ્યવંદન. પ્રણામ કરીને. આના દ્વારા - ૪ - એકાંત નિત્ય, એકાંત અનિત્ય પક્ષનો નિષેધ સૂચવેલ છે. - ૪ - તે આ રીતે - પ્રદ્યુત - નાશ ન પામેલ, ઉત્પન્ન ન થયેલ અને સ્થિર એક સ્વભાવ તે નિત્ય. ૪ - ૪ - સ્વભાવથી એક ક્ષણ રહેવાના
ધર્મવાળું તે અનિત્ય. - X + Xx -
હવે ઉત્તરક્રિયા બતાવે છે – જિનવરેન્દ્ર મહાવીરને હું વંદન કરું છું. કષાયાદિ
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
શત્રુ પ્રત્યે પરાક્રમ કરે છે માટે વીર. મહાન એવા વીર તે મહાવીર. મહાવીર એ ગુણનિષ્પન્ન નામ છે. જે અનન્ય સાધારણ, પરીપહોપસર્ગાદિના વિષયમાં વીરત્વને આશ્રીને દેવો અને અસુરોએ કરેલ નામ છે. કહ્યું છે – ભય ભૈરવમાં અચલ અને
પરીષહ-ઉપસર્ગમાં ક્ષાંતિક્ષમ હોવાથી દેવોએ કરેલ ‘મહાવીર' નામ. આના વડે અપાયાગમ અતિશય સૂચિત કર્યો છે. તે કઈ રીતે ?
બિનવરેન્દ્ર - જેઓ રાગાદિ શત્રુને જિતે તે જિન. તે ચાર ભેદે છે – શ્રુતજિન, અવધિજિન, મન:પર્યવજિન, કેવલિજિન. તેમાં કેવલિજિનનું ગ્રહણ કરવું, તેઓ સામાન્ય કેવલી પણ હોય. તેથી તીર્થંકરત્વના સ્વીકાર માટે ઈન્દ્ર શબ્દ લીધો. પ્રકૃષ્ટ પુન્યસ્કંધરૂપ તીર્થંકર નામકર્મના ઉદયથી તીર્થંકર. આના વડે જ્ઞાનાતિશય અને પૂજાતિશય કહ્યો. કેમકે જ્ઞાનાતિશય વિના જિનોમાં ઉત્તમત્વ અને પૂજાતિશય વિના
જિનવરોમાં ઈન્દ્રવ ઘટી ન શકે.
૨૦
વળી તેઓ કેવા છે ? ત્રૈલોક્ય ગુરુ. યથાવસ્થિત પ્રવચનનો ઉપદેશ કરે તે ગુરુ. ત્રણે લોકને ઉપદેશે છે માટે ત્રૈલોક્ય ગુરુ. આના વડે વચનાતિશય કહ્યો. આ અપાયાગમાદિ ચારે અતિશયો, દેહ સૌગંધ આદિ અતિશય ઉપલક્ષણથી છે. તેથી ચોત્રીશ અતિશયવાળા ભગવત્ મહાવીરને હું વાંદુ છું એમ કહેલ સમજવું.
ઋષભાદિને છોડીને શા માટે ભગવંત મહાવીરને વંદન ? વર્તમાન તિર્થાધિપતિ અને આસન્ન ઉપકારી હોવાથી.
• સૂત્ર-૨ રૂ
ભવ્યજનોને મોક્ષનું કારણ અને જિનવર મહાવીરે ન્રુતરત્નોના નિધાનભૂત
એવી સર્વ ભાવોની પ્રજ્ઞાપના બતાવી છે.
• વિવેચન-૨ :
અહીં પ્રજ્ઞાપના વિશેષ્ય છે, બાકીના સમાનાધિકરણ અને વ્યધિકરણ વિશેષણો છે. સામાન્ય કેવલીમાં તીર્થંકરપણાથી ઉત્તમ છે માટે જિનવર. તે સામર્થ્યથી મહાવીર. કેમકે બીજા કોઈના વર્તમાન તિર્થાધિપતિત્વનો અભાવ છે. અહીં છાસ્ય, ક્ષીણમોહ જિનની અપેક્ષાએ સામાન્ય કેવલી પણ જિનવર કહેવાય છે. તેથી તેવા કેવલીને શિષ્ય જિનવર ન સમજે માટે તીર્થંકરપણાના બોધને માટે બીજું વિશેષણ મૂક્યું - માવત - સમગ્ર ઐશ્વર્યાદિરૂપ. - ૪ - જેને મળ છે તે ભગવાન. ત્રણ લોકના અધિપતિ હોવાથી બીજા પ્રાણીની અપેક્ષાએ અતિશય મT - ઐશ્વર્યાદિ વર્તમાન સ્વામીનું છે એટલે પરમ અર્હત્ સંબંધી મહિમાયુક્ત ભગવંતે પ્રજ્ઞાપના બતાવી છે. કેવી રીતે ? તથાવિધ અનાદિ પારિણામિક ભાવથી સિદ્ધિ ગમનને યોગ્ય તે ભવ્ય, તેવા ભવ્યને નિર્વાણ-સર્વ કર્મમલના ક્ષય વડે સ્વસ્વરૂપ લાભથી પરમ સ્વાસ્થ્ય, તેનો હેતુ સમ્યગ્દર્શનાદિ પણ નિર્વાણ કહેવાય. - x -
શંકા-ભવ્યગ્રહણનું કારણ અભવ્યના નિષેધાર્થે છે, અન્યથા તે નિર્થક છે. તેથી ભવ્યોને જ સમ્યગ્દર્શનાદિ કરે છે, અભવ્યોને નહીં. પણ ભગવંત વીતરાગ

Page #18

૧/-I-/૨
૨૨
હોવાથી પક્ષપાતનો અસંભવ છે, માટે ઉક્ત વાત ન ઘટે. [સમાધાન] સખ્ય વસ્તુના અપરિજ્ઞાનથી આ શંકા છે, સૂર્ય માફક ભગવંત પણ ભેદભાવ વિના પ્રવચનોપદેશ કરે છે. પણ જેમ ઘુવડને સૂર્યપ્રકાશ નકામો છે તેમ અભવ્યને ઉપદેશ ઉપકારક થતો નથી. * * * * * તેથી ભવ્યોને જ ભગવંત વચનથી ઉપકાર થાય છે.
ભગવંતે શું કર્યુ? સમીપપણે જેમ શ્રોતાને જલ્દી યથાવસ્થિત તવનો બોધ થાય તે રીતે સ્પષ્ટ વચનો વડે ઉપદેશ કર્યો છે. કોનો ? પ્રજ્ઞાપનાનો. જે શબ્દ સમૂહ વડે જીવાદિ ભાવની પ્રરૂપણા કરાય તે પ્રજ્ઞાપના. તે પ્રજ્ઞાપના શ્રત રત્ન નિધાન છે. આ રનો બે ભેદે - દ્રવ્યરન, ભાવરત્ન. દ્રવ્યરત્ન-વૈડૂર્ય મરકત ઈન્દ્રનીલાદિ, ભાવન-શ્રુતવ્રતાદિ. તેમાં અહીં ભાવરત્નનો અધિકાર છે. “શ્રુતરૂપ રનો'' સમાસ છે. શ્રતરત્નોના નિધાન જેવી પ્રજ્ઞાપના તે ધૃતરનનિધાન.
કોની પ્રજ્ઞાપના? સર્વભાવોની- જીવ, અજીવ, આશ્રવ, સંવર, નિર્જરા, મોક્ષ. આ પ્રજ્ઞાપનામાં ૩૬-પદો છે. તેમાં પ્રજ્ઞાપના, બહવતવ્યતા, વિશેષ, ચરમ, પરિણામ પદમાં જીવ અને અજીવની પ્રજ્ઞાપના છે, ઈત્યાદિ. - X - X - અથવા દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવરૂપ સર્વ ભાવોની પ્રજ્ઞાપના છે. બીજી કોઈ પ્રજ્ઞાપના નથી. પ્રજ્ઞાપના પદમાં જીવ-જીવ દ્રવ્યની, સ્થાનપદમાં જીવના આધારભૂત ક્ષેત્રની, સ્થિતિ પદથી કાળની, બાકીમાં ભાવોની છે.
• સૂત્ર-૩,૪ :
વાચક શ્રેષ્ઠ વેશમાં એવીમાં, વીરપુય દુદ્ધ-ઘર પૂર્વપુત સમૃદ્ધ બુદ્ધિ એવા મુનિ વડે... શ્રુતસાગથી વીણીને પ્રધાન શ્રુતરન શિષ્યગણને આપ્યું. તે આર્યશ્યામને નમસ્કાર
• વિવેચન-૩,૪ :
વધw - ‘પૂર્વ’ના જ્ઞાતા, વાચકવર-વાચક પ્રધાન, વંશ-પ્રવાહ. * * * * વેવીશમાં અથતિ સુધમસ્વિામીથી લઈને ભગવતુ આર્યમ વેવીશમાં જ છે. કેવા ? ધીરપુરા - બુદ્ધિ વડે શોભે છે, તે ધીર. દુર્બર - પ્રાણાતિપાતાદિ વિરતિ લક્ષણ પાંચ મહાવતને ધારણ કરે છે તે. જગતની ત્રિકાળ અવસ્થાનું મનન કરે તે મુનિ. વળી પૂર્વના જ્ઞાન વડે બુદ્ધિ સમૃદ્ધ થઈ છે તેવા.
શંકા - વાચક વંશજો અવશ્ય પૂર્વશ્રુત સમૃદ્ધિક હોય, તો આ વિશેષણનું શું પ્રયોજન ? એ સત્ય છે, પણ પૂર્વવિદો પણ છ સ્થાન પતિત હોય છે, ચૌદ પૂર્વમાં પણ મતિને આશ્રીને છ સ્થાનને કહેશે, તેથી આધિક્ય પ્રદર્શનાર્થે આ વિશેષણ છે. માટે દોષ નથી. * * * * * અપારશ્રુત અને જ્ઞાનાદિ રનયુક્ત હોવાથી સાગર જેવું છે • • x• તેથી સામતકાળના પુરુષને યોગ્ય વીણીને પ્રજ્ઞાપના રૂપ ઉત્તમ શ્રતરના શિયોને આપેલ છે. અહીં પ્રાધાન્ય બાકીના શ્રુત-રત્નોની અપેક્ષાઓ નથી. પણ સ્વરૂપથી છે.
બળવત્ - જ્ઞાન, ઐશ્વર્ય ધમદિવાળા, સર્વ હેયધર્મોથી દૂર ગયેલા અને ગુણો
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ વડે સમીપ ગયેલા, તે આર્ય શ્યામને નમસ્કાર થાઓ. હવે ઉકત સંબંધથી જ આ ગાથા કહે છે –
• સૂત્ર-૫ -
આ પ્રજ્ઞાપના અધ્યયન વિચિત્ર વ્યુતરનરૂપ, દૈષ્ટિવાદના બિંદુ સમાન છે. જેમ ભગવંતે તેને વર્ણવી, તેમ હું વર્ણવીશ.
વિવેચન-૫ :
આ પ્રજ્ઞાપના નામે અધ્યયન છે. જો આ અધ્યયન છે, તો તેનો અનુયોગાદિ દ્વાર ઉપન્યાસ કેમ કરતા નથી ? એવો નિયમ નથી કે અધ્યયનાદિમાં અવશ્ય ઉપક્રમાદિ કરવા જોઈએ. નિયમ નથી એમ કેમ જાણું ? નંદિ અધ્યયનાદિમાં દેખાતો નથી. વળી વિચિત્ર અથિિધકારથી ‘ચિત્રમુ” દ્વાદશાંગના સારરૂ૫ દષ્ટિવાદ-જેમ ભગવંત મહાવીર વર્તમાન સ્વામીએ ઈન્દ્રભૂતિ આદિ આગળ અધ્યયનનો અર્થ કહ્યો તેમ હું પણ વર્ણન કરીશ.
પ્રશ્ન - છઠાસ્થની વર્ણન શક્તિ તીર્થકર સમાન કઈ રીતે હોય ? સામાન્ય અભિધેય પદાર્થ વર્ણન માગને આશ્રીને આમ કહ્યું છે વળી હું તેને અનુસરીને વર્ણન કરીશ, સ્વમતિથી નહીં.
આ પ્રજ્ઞાપનામાં ૩૬ પદો છે. પદ, પ્રકરણ, અધિકાર આ પર્યાય શબ્દો છે તે પદો આ છે –
• સૂત્ર-૬ થીe :
૧-પ્રજ્ઞાપના, સ્થાન, 3-બહુવક્તવ્ય, ૪-સ્થિતિ, ૫- વિશેષ, ૬- ભુતકાંતિ, • ઉચ્છવાસ, ૮- સંજ્ઞા, ૯- યોનિ, ૧૦- ચમ, ૧૧- ભાષા, ૧ર- શરીર, ૧૩- પરિણામ, ૧૪- કષાય, ૧૫- ઈન્દ્રિય, ૧૬- પ્રયોગ, ૧૩- લેરયા, ૧૮- કાયસ્થિતિ, ૧૯• સમ્યકd, ર૦- અંતક્રિયા, સ- આગગાહન સંસ્થાન, રર- કિયા, ૩- કર્મ, ર૪- કર્મબંધક, ૫- કમવેદક, ૨૬- વેદબંધક, ૨૩- વેદવેદક, ર૮- આહાર, ર૯- ઉપયોગ, ૩૦- પશ્યતા, ૩૧- સંજ્ઞા, ૩ર- સંયમ, 33- અવધિ, ૩૪- પ્રવિચારણા, ૨૫- વેદના, ૩૬- સમુદઘાત.
• વિવેચન-૬ થી ૯ :
૧- તેમાં પહેલું પદ પ્રજ્ઞાપનાવિષયક પ્રશ્નને આશ્રીને પ્રવૃત્ત હોવાથી પ્રજ્ઞાપના, ૨- સ્થાન, ૩- બહુવક્તવ્ય ઈત્યાદિ 3૬-પદો સૂત્રાર્થ મુજબ જાણવા. વિશેષ એ કે - છઠું વ્યુત્ક્રાંતિ લક્ષણ અધિકાર યુક્ત હોવાથી વ્યુત્ક્રાંતિ છે. દશમું ‘ચરમ'ના પ્રશ્નને આશ્રીને પ્રવૃત હોવાથી ચરમ. ચોવીશમું કર્મબંધક - જે રીતે જીવ કર્મનો બંધક થાય તે રીતે પ્રરૂપવાથી છેછવ્વીસમું - વેદ બંધક - અનુભવાય તે વેદ, તેનો બંધક, અર્થાત્ કેટલી પ્રકૃતિ વેદતા કેટલી પ્રકૃતિનો બંધ થાય છે તેનું નિરૂપણ. સત્તાવીસમું વેદવેદક " કઈ પ્રકૃતિ વેદતા કેટલી પ્રકૃતિ વેદે તે વેદ વેદક, અઢાવીશ • આહારના પ્રતિપાદકવથી આહાર. આ રીતે પદોનો ઉપન્યાસ કરેલ છે.

Page #19

-l-/૧૦
છે પદ-૧-“પ્રજ્ઞાપના” છે.
– X - X –x — o હવે અનુકમે પદ ગત સૂત્રોમાં પહેલા પદનું સૂત્ર કહે છે - • સૂગ-૧૦ :
તે પ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેદ છે બે ભેટે કહી છે. તે આ પ્રમાણે - જીવ પ્રજ્ઞાપના અને જીવ પ્રજ્ઞાપના.
• વિવેચન-૧૦ -
આ સુખનો અહીં શો અવસર છે ? આ પ્રશ્ન સુત્ર છે. તેને આરંભમાં મૂકીને જણાવે છે કે મધ્યસ્થ, બુદ્ધિમાનું, જિજ્ઞાસુ પ્રશ્ન કરનારને અરિહંત ભગવંતે ઉપદેશેલા તત્વોની પ્રરૂપણા કરવી. • x • તેમાં જે શબ્દ નિપાત છે. અચવા અથ અર્થમાં છે. તે વાક્ય ઉપન્યાસાર્થે છે, fક બીજાને પ્રશ્ન કરવામાં છે. • x • તેનો સમુદાય અર્ચ આ રીતે પ્રશ્ન કસ્વા યોગ્ય સ્થાનાદિ પદો દૂર રહો. કેમકે વાણીની પ્રવૃત્તિ અનુક્રમે થાય છે, તેથી પ્રજ્ઞાપના પદ પછી તેઓનો ઉપભ્યાસ કરેલ છે, તેમાં એટલું પહેલાં
પ્રજ્ઞાપના કેટલા પ્રકારે છે ? * * * * * એ પ્રમાણે શિષ્ય પ્રશ્ન કરતાં, ગુરુ શિષ્ય વચનને અનુસરીને આદર અર્થે શિષ્ય પ્રતિ પુનરચ્ચાર કરી કહે છે - “પ્રજ્ઞાપના” બે ભેદે છે, અહીં શિષ્યના નામ ગ્રહણ વિના ઉત્તર સુગથી સૂચવે છે કે સર્વ સૂમો ગણપના પ્રથન અને તીર્થંકરના ઉત્તરરૂપ નથી, કોઈ સૂબો બીજી રીતે પણ હોય, તો પણ બાહુલ્યથી તેમ હોય છે. કહે છે - અરહંતો અર્થ કહે છે, ગણઘરો સૂગને ગુંથે છે, તેમાં પ્રજ્ઞાપનાનો અર્થ પૂર્વવત્ છે. જો તીર્થકર જ ઉત્તર દાતા હોય તો અન્ય તીર્થકર પણ આમ જ કહે છે, તેમ જાણવું પણ જો તીર્થકર મતાનુસારી કોઈ આચાર્ય કહે તો, ત્યારે તીર્થકર અને ગણઘરોએ બે પ્રકારે કહી છે, તેમ સમજવું.
તે બે ભેદે - જીવ પ્રજ્ઞાપના, અજીવપ્રજ્ઞાપના. જીવે-પ્રાણોને ધારણ કરે તે જીવ. પ્રાણ બે ભેદે - દ્રવ્ય પ્રાણ, ભાવ પ્રાણ. દ્રવ્યપાણ • ઈન્દ્રિય આદિ. ભાવપાણ * જ્ઞાનાદિ, દ્રવ્યપાણીના સંબંધ ચકી પણ પ્રાણી નારકાદિ સંસારી જીવો છે. કેવળ ભાવપાણો વડે સમસ્ત કર્મસંગ સહિત સિદ્ધો છે. એ જીવોની પ્રજ્ઞાપના.
જે જીવ નથી તે અજીવ - જીવ વિપરીત સ્વરૂપવાળા. તે ધર્મ-અધર્મ-આકાશપુદ્ગલાસ્તિકાય, અદ્ધા સમયરૂપ • તેમની પ્રજ્ઞાપના તે જીવ પ્રજ્ઞાપના. બંને '' કાર બંને પ્રજ્ઞાપનાના પ્રાધાન્યતે જણાવે છે. સામાન્યથી કહ્યું. હવે વિશેષરૂપે કહે છે
અથવતવ્યતા હોવાથી પહેલા અજીવપજ્ઞાપના - • સુગ-૧૧ -
તે અજીવ પ્રજ્ઞાપના શું છે ? અજીવ પ્રજ્ઞાપના બે ભેદે છે - રૂપી અજીવ પ્રજ્ઞાપના અને અરૂણ અજીવ પ્રજ્ઞાપના
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ • વિવેચન-૧૧ -
તે અજીવ પ્રજ્ઞાપના શું છે ? બે ભેદે છે - રૂપી અજીવ પ્રજ્ઞાપના, અરૂપી અજીવ પ્રજ્ઞાપના. જેમને રૂપ છે તે રૂપી. રૂ૫ ગ્રહણ ગંધાદિનું ઉપલક્ષણ છે, તે સિવાય રૂપનો સંભવ નથી. તેથી કહ્યું છે કે- પ્રતિ પરમાણુ રૂપ-રસ-ગંધ-સ્પર્શવાળા છે. • * * * * * * રૂપી એવા તે અજીવોની પ્રજ્ઞાપના તે રૂપી અજીવ પ્રતાપના. ચતુ પુલ સ્વરૂપ અજીવની પ્રજ્ઞાપના. કેમકે પુદ્ગલો જ પાદિવાળા છે. રૂપ સિવાયના
અરૂપી ધમસ્તિકાયાદિ અજીવ તે અરૂપી અજીવ. તેમની પ્રજ્ઞાપના, તે અરૂપી અજીવ પ્રજ્ઞાપના.
અય વક્તવ્યતા હોવાથી પહેલા અરૂપી જીવ પ્રજ્ઞાપના. • સૂત્ર-૧૨ -
તે રૂએ અજીવ પ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેટે છે તે દશ ભેદ કહેલી છે - ધમસ્તિકાય, ધમસ્તિકાય દેશ અને ધમસ્તિકાય પ્રદેશ, અધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય દેશ અને અધમસ્તિકાય પ્રદેશ. આકાશસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાયદેશ, આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશ અને અઢા સમય તે આ અરૂપી આજીવ પ્રજ્ઞાપના છે.
• વિવેચન-૧૨ :
હવે આ અરૂપી અજીવ પ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેદે છે ? તે દશ પ્રકારે છે - અરૂપી જીવોના દશવિધપણાંથી તેની પ્રરૂપણા પણ દશ ભેદે કહી છે. તે દશ દશવિઘવને દશવિ છે. તે હવે કહેવાનાર ભેદકથનને પ્રગટ કરવાને કહે છે * * * * * ધમસ્તિકાય-જીવ અને પુદ્ગલોના સ્વભાવથી જ ગતિ પરિણામ પરિણતતાના તે સ્વભાવના ઘારણ કે પોષણ કરવાથી ઘર્મ, • પ્રદેશો, તેમનો કાય • સંઘાત. • x • અસ્તિકાય-પ્રદેશ સંઘાત. ધર્મ એવો અસ્તિકાય તે ધમસ્તિકાય. આના વડે સર્વ ધમસ્તિકાયરૂપ અવયવી દ્રવ્ય કહ્યું. અવયવી એટલે અવયવોનો તથારૂપ સંઘાત પરિણામ વિશેષ જ, પણ અવયવ દ્રવ્યોથી ન્દુ દ્રવ્ય નથી. જેમ લંબાઈ અને પહોળાઈપણે સંઘાતરૂપ પરિણામ વિશેષને પ્રાપ્ત થયેલ તંતુઓને જ લોકમાં પટ કહે છે, તંતુથી જુદુ પટ દ્રવ્ય નથી. * * * * * આ વાદનો વિચાર બીજે સ્થાને કરેલ છે.
ધમસ્તિકાય દેશ- તે જ ધર્માસ્તિકાયના બુદ્ધિ કથિત બે વગેરે પ્રદેશાત્મક વિભાગ. ધમસ્તિકાય પ્રદેશ-પ્રકૃષ્ટ દેશ તે પ્રદેશ • નિર્વિભાગ ભાગ. તે અસંખ્યાત છે. કેમકે તેનું પ્રમાણ લોકાકાશ પ્રદેશ છે. તેથી જ બહુવચન કહ્યું છે.
ધમાંતિકાયનો પ્રતિપક્ષી તે અધમસ્તિકાય. અથd Mવે અને પુદગલોના સ્થિતિ પરિણત પરિણામોમાં ઉપકારક અમૂર્ત અસંખ્યાત પ્રદેશ અંધાત્મક તે અધમસ્તિકાય. અધમસ્તિકાય દેશ આદિ પૂર્વવતુ.
આકાશ-પોત-પોતાના સ્વભાવને ન છોડવાની મર્યાદા વડે જેમાં સ્વરૂપચી પ્રતિભાષિત થાય છે. અથવા fuffપ અર્ચ-સર્વ ભાવોની વ્યાપ્તિ વડે પ્રતિભાસમાન

Page #20

૧/-I-/૧૨
૨૬
થાય તે આકાશ. તેના પ્રદેશોનો સમૂહ તે આકાશાસ્તિકાય આકાશાસ્તિકાય દેશાદિ પૂર્વવતું. વિશેષ આ - પ્રદેશો અનંતા જાણવા. કેમકે અલોક અનંત છે.
ઉદ્ધા - કાળની સંજ્ઞા છે તે રૂ૫ સમય, તે અદ્ધાસમય. અથવા કાળનો નિર્વિભાવ ભાગ દ્ધા સમય, આ કાળ વાસ્તવિક રીતે એક જ વર્તમાન સમયરૂપ છે. અતીત-અનામત સમયરૂપ નથી. કેમકે તેઓ અનુક્રમે વિનાશ પામેલ અને અનુત્પન્ન હોવાથી અવિધમાન છે. સમૂહનો અભાવ હોવાથી કાળમાં દેશ-પ્રદેશની કાના થતી નથી. આવલિકાદિ પણ વ્યવહારથી કલ્પિત જાણવા.
અહીં આ ક્રમ ઉપન્યાસમાં શું પ્રયોજન છે? આ ધમસ્તિકાય પદ મંગલરૂપ છે, કેમકે તે આદિમાં ‘ધર્મ' શબ્દ સહિત છે. હવે પદાર્થની પ્રરૂપણાનો પ્રારંભ કર્યો છે. તેથી મંગલને માટે પ્રારંભે ધમસ્તિકાય લીધું. તેના વિપક્ષભૂત અધમસ્તિકાય હોવાથી પછી અધમસ્તિકાયનું ગ્રહણ કર્યું. બંનેના આધારભૂત આકાશ છે, તેથી પછી આકાશાસ્તિકાયનું ગ્રહણ કર્યું. પછી અજીવના સાધર્મ્સથી અદ્ધા સમય લીધો. અથવા અહીં ધમધમસ્તિકાય સર્વવ્યાપક નથી. જો સર્વવ્યાપક હોય તો તેના સામર્થ્યથી જીવ અને પુદ્ગલના અખલિત પ્રચાર પ્રવૃત્તિમાં લોકાલોક વ્યવસ્થા ના ઘટી શકે. પણ લોકાલોક વ્યવસ્થા છે. કેમકે તે-તે પ્રદેશમાં સાક્ષાત્ દેખાય છે, તેથી જેટલા ક્ષેત્રમાં તે બે છે, તેટલો પ્રમાણ લોક, બાકી અલોક. • x - x - આ રીતે લોકાલોકની વ્યવસ્થાનું કારણ ધમધમસ્તિકાય છે માટે તેનું ઉપાદાન પહેલા કર્યું. માંગલિક માટે પહેલાં ધમસ્તિકાયનું, પછી પ્રતિપક્ષી અધર્મ, પછી લોકાલોકવ્યાપી આકાશન, લોકમાં સમય-અસમય ક્ષેત્ર વ્યવસ્થાકારીપણાથી અદ્ધા સમયને ગ્રહણ છે.
• સૂત્ર-૧૩ :- (ચાલુ).
રૂપી અજીવપજ્ઞાપના કેટલા પ્રકારે છે? ચાર પ્રકારે છે - અંધ, કંદેશ, કંtપદેશ, પરમાણુ યુગલ. યુગલો સંક્ષેપથી પાંચ ભેદે છે. તે આ - વણ પરિણd, ગંધ પરિણત રસ પરિણત, સ્પર્શ પરિણત, સંસ્થાન પરિપત.
• વિવેચન-૧૩ :- (ચાલુ)
તે રૂપી અજીવપ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેદે છે ? આચાર્યએ કહ્યું - ચાર ભેદે. (૧) સ્કંધ-પુદ્ગલોના છુટા પાડવાથી શોષણ પામે, મળવાથી વૃદ્ધિ પામે તે સ્કંધ, બહુવચના પુદ્ગલ સ્કંધોનું અનંતત્વ જણાવે છે. આ વાત આગમમાં કહી છે, દ્રવ્યથી પુદ્ગલાસ્તિકાય અનંત છે. સ્કંધ દેશ - સ્કંધોના જ સ્કંધરૂપ પરિણામનો ત્યાગ ના કરતા એવા બુદ્ધિકલિત બે, ત્રણ ઈત્યાદિ પ્રદેશના સમુદાયરૂપ વિભાગ તે સ્કંધ દેશ. - x • સ્કંધ પ્રદેશ - સ્કંધરૂપ પરિણામને પ્રાપ્ત થયેલા સ્કંધોને જ બુદ્ધિકલિત અત્યંત સૂમ દેશ. જેના ભાગ કાપી ન શકાય એવા ભાગો સ્કંધદેશો કહેવાય છે. • X • પરમાણુ પુદ્ગલ - અત્યંત સૂક્ષ્મ અણુ, જેના ભાગ કભી ન શકાય એવા નિર્વિભાગ દ્રવ્યરૂપ પુદ્ગલો તે પરમાણુ યુગલો અને સ્કંધ રૂપ પરિણામ રહિત કેવળ પરમાણુ જાણવા.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ તે સોપથી યથાયોગ્યપણે પાંચ પ્રકારે કહ્યા છે. તે આ રીતે વર્ણપરિણત - વર્ણ પરિણામવાળા, એમ ગંધરસ-સ્પર્શ-સંસ્થાના પરિણત, “પરિણત”એ અતીતકાળ નિર્દેશ છે, વર્તમાન અને ભાવિ કાળના સૂચક છે. કેમકે તે બે વિના ભૂતકાળ સંભવે નહીં. કહ્યું છે – જે વર્તમાનને ઉલ્લંઘે તે અતીત થાય છે અને વર્તમાનવને તે અનુભવે છે, જે અનાગતને અતીકમેલ છે. તેથી વર્ણ પરિણત એટલે વર્ણરૂપે પરિણત છે - પરિણમે છે અને પરિણમશે. એ રીતે ગંધ, રસ પરિણાદિ કહેવા.
• સૂત્ર-૧૩ :- (ચાલુ)
જે વર્ણ પરિણત છે, તે પાંચ ભેદે કહ્યા છે. તે આ - કાળા-નીલાલોહિત-હાલિદ્ર-શુક્લ વર્ષ પરિણત. જે ગંધરૂપે પરિણત છે, તે બે ભેદે છે - સુરભિ અને દુરભિસંધ પરિણત જે રસ પરિણત છે, તે પાંચ ભેદે છે - કડવા, તીખા, તુરા, ખાટા અને મધુર સપણે પરિણત. જે પણ પણિત છે તે આઠ ભેદે છે - કર્કશ, મૃદુ, ભારે, હલકો, શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ, હૃક્ષ સ્પર્શ પરિણત. જે સંસ્થાન પરિણત છે તે પાંચ ભેદે છે – પરિમંડલ, વૃત્ત, ચય, ચતુરા, આયત સંથાન પરિણત.
• વિવેચન-૧૩ :- (ચાલુ)
જે વર્ણ પરિણત છે, તે પાંચ ભેદે કહ્યા છે - કાજળ આદિવ, કૃષ્ણ વર્ણ પરિણત, ગળી આદિ માફક નીલવર્ણ પરિણત, હિંગલોક આદિવતુ લોહિતવર્ણ પરિણત, હળદરદિવહારિદ્રવર્ણ પરિણત. શંખાદિવત શુક્લવર્ણ પરિણત. જે ગંધ પરિણત છે તે બે ભેદે-ચંદનાદિષત સુગંધ પરિણત, લસણ આદિવ, દૂધ પરિણત. જો કે કોઈપણરૂપે રહેલ પુદ્ગલ સામગ્રીના વશથી સુગંધ કે દુર્ગધરૂપે પરિણમે છે.
જે સપણે પરિણત છે, તે પાંચ ભેદે કહ્યા છે – કોશાતકી આદિવ4 કડવા રસરૂપે પરિણત, સુંઠ આદિવ તીખા રસરૂપે પરિણત. કાયા કોઠા માફક કષાયસપણે પરિણમેલ. અખ્ત વેતસાદિવટુ અરસ પરિણત, મધુરસ પરિણત.
જે સ્પર્શ પરિણત છે, તે આઠ ભેદે છે - પત્યની જેમ કર્કશસ્પર્શ પરિણd, ૩ આદિ પેઠે મૃદુ સ્પર્શ પરિમત, વજાડિવત્ ગુરુ સ્પર્શ પરિણત, અર્કqલાદિવ લઘુસ્પર્શ પરિણત, મૃણાલ આદિવત્ શીતસ્પર્શ પરિણત, વલિ આદિવ ઉણ સ્પર્શ પરિણત, ઘી આદિવ, નિષ્પ સ્પર્શ પરિણત, રૂક્ષ સ્પર્શ - જે સંસ્થાન પરિણત છે, તે પાંચ ભેદે છે – વલયની જેમ પરિમંડલ સંસ્થાન પરિણત, કુંભારના ચાકડા માફક વૃત સંસ્થાન પરિણત, શીંગોડાની માફક સંસ્થાન પરિણત, કંભિકાદિ માફક ચોરસ સંસ્થાન પરિણત દંડાદિ માકક આયત સંસ્થાન પરિણત. આ પરિમંડલાદિ સંસ્થાન ઘન અને પ્રતા ભેદથી બે પ્રકારે છે વળી પરિમંડલને છોડીને બાકીના સંસ્થાન ઓજ: પ્રદેશ જનિત અને યુગ્મ પ્રદેશજનિત બે ભેદે છે. તેમાં ઉત્કૃષ્ટ પરિમંડલાદિ બધાં સંસ્થાનો નિયત સંખ્યાવાળા પરમાણુઓથી ઉત્પન્ન અને અસંખ્યાતા આકાશપ્રદેશમાં રહેલા છે અને જઘન્ય સંસ્થાન નિયત

Page #21

૧/-I-/૧૩
સંખ્યાવાળા પરમાણુથી બનેલા, પણ બતાવ્યા વિના જાણી શકાય તેમ નથી માટે શિષ્યોના ઉપકારાર્થે બતાવે છે.
(૧) ઓજ:પ્રદેશ પ્રતરવૃત્ત - પાંચ પરમાણુથી બનેલ અને પાંચ આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે. એક પરમાણુ મધ્ય, ચાર ચારે દિશામાં. (૨) યુગ્મપ્રદેશ પ્રતરવૃત • બાર પરમાણુનું બનેલ અને બાર આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ હોય. તેમાં સુચક રૂપે
સ્થાયી બાકીના બન્ને પરમાણુ ચારે દિશામાં મૂકો. (3) ઓજ:પ્રદેશ ઘનવૃત - સાત પ્રદેશ વડે બનેલ અને સાત આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ હોય, પાંચ પ્રદેશના પ્રતર qતના મધ્ય ભાગે રહેલા પરમાણની ઉપર-નીચે એક-એક પરમાણુ મુકવો. (૪) યુગ્મપ્રદેશ ઘનવૃત - ૩૨ પ્રદેશાત્મક અને ૩૨-આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ હોય. • x • (૫) ઓજ:પ્રદેશ પ્રતચસ-ત્રણ પ્રદેશનું બનેલ અને ત્રણ આકાશપદેશમાં રહેલ • x- (૬) યુગ્મપ્રદેશ પ્રતચય - છ પરમાણુથી બનેલ, છ આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે - x -
(0) ઓજ:પ્રદેશ ઘનશ્યસ - પાગીશ પરમાણુથી બનેલ અને પાગીશ આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે. તેમાં તીછ નિરંતર પાંચ પરમાણુ મૂકવા. તેની નીચે અનુક્રમે તીછ ચાર, બે, ત્રણ, એક પરમાણું મૂકવા. એ રીતે પંદર પ્રદેશવાળું પ્રતર થાય. આ જ પ્રતરના ઉપર સર્વ પંક્તિમાં અંતે રહેલા એક એક પ્રદેશને છોડી દશ પરમાણુ મૂકવા. તેમ જ તેના ઉપર ઉપર છે, ત્રણ, એક એમ અનુકમે પરમાણુ મૂકવા. આ બધા મળીને પાટીશ પ્રદેશો છે.
૮- યુગ્મપ્રદશ ઘનશ્યસ - ચાર પ્રદેશનું બનેલ અને ચાર આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે. * * * ૯- ઓજ:પ્રદેશ પ્રતર ચતુરસ - નવ પરમાણુનું બનેલ, નવ આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ હોય • x • ૧૦- યુગ્મપ્રદેશ પ્રતર ચતુર્સ - ચાર પરમાણુનું બનેલ અને ચાર આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે - x - ૧૧- ઓજ:પ્રદેશ ઘનચતુરઢ-સતાવીશ પરમાણુનું બનેલ અને સતાવીશ આકાશપદેશમાં રહેલ છે. નવપ્રદેશના બનેલ પૂર્વોકત પ્રતરની ઉપર અને નીચે નવ નવ પ્રદેશો સ્થાપવા, તેથી સત્તાવીશ પ્રદેશનું ઘન ચતુસ થાય.
૧૨ યુગ્મપ્રદેશ ઘન ચતુરસ - આઠ પરમાણુથી બનેલ અને આઠ આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે. * x • ૧૩- ઓજઃપ્રદેશ શ્રેચાયત - ત્રણ પરમાણુવાળ અને ત્રણ આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે - x - ૧૪- યુગ્મપદેશ શ્રેચાયત - બે પરમાણુવાળુ અને બે આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે. • x - ૧૫- ઓજ:પ્રદેશ પ્રતરાયત - પંદર પરમાણુનું બનેલ અને પંદર આકાશપદેશમાં રહેલ છે. - X - ૧૬- યુગ્મપ્રદેશ પ્રતરાયત - છ પરમાણુનું બનેલ અને છ આકાશપ્રદેશમાં રહેલ છે. •x - ૧- ઓજ:પ્રદેશ ઘનાયત - ૪પ-પરમાણુથી ઉત્પન્ન અને ૪પ-આકાશ પ્રદેશમાં રહેલ છે, પૂર્વોકત-૧૫ અને ઉપર-નીચે ૧૫-૧૫.
૧૮- યુગ્મપદેશ ધનાયત • બાર પરમાણુઓનું બનેલ અને બાર આકાશ
૨૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ પ્રદેશમાં રહેલ છે. - x• ૧૯- પ્રતર પરિમંડલ - વીશ પરમાણુઓનું બનેલ અને વીશ આકાશપ્રદેશમાં રહેલું છે. તેમાં પૂર્વાદિ ચારે દિશામાં ચાર-ચાર અને વિદિશામાં એકએક પરમાણુ મૂકવા. ૨૦-ધન પરિમંડલ - ચાલીશ પરમાણુનું બનેલ અને ચાલીશ આકાશ પ્રદેશોમાં રહેલ છે. • x -
આ પ્રમાણે એ સંસ્થાનોની પ્રરૂપણા કરી, કેમકે જો એનાથી પણ ન્યૂન પ્રદેશ હોય તો ઉપરોકત સંસ્થાનો થતાં નથી. આ અર્થતી સંગ્રાહક ઉત્તરાધ્યયન નિર્યુકિતગાથા છે. જે ઉપરોક્ત અર્થને કહે છે. હવે વણદિનો પરસ્પર સંવેધ -
• સૂp-૧૩ :- (ચાલુ)
જે વર્ષથી કાળ વર્ષ પરિણtત છે, તે ગંધથી સુરભિગંધ પરિણત પણ છે, દુરભિગંધ પરિણત પણ છે. સની તિક્ત સ પરિણત પણ છે, કકકયાયઅશ્વ-મધુર રસ પરિણત પણ છે. અહી કર્કશ સ્પર્શ પરિણત પણ છે, મૃદુગક-લઘુક-શત-ઉણ-નિશ્વ-ઋક્ષ સારું પરિણત પણ છે. સંસ્થાની પરિમંડલ સંસ્થાન પણિત પણ છે, વૃત્ત-ચ તુરસ્ય-આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે.
જે વશી નીલ વર્ણ પરિણત છે, તે ગંધથી સુરભિગંધ પરિણત પણ છે, દુરભિગંધ પણિત પણ છે. સની તિક્ત યાવત્ મધુર એ પાંચ રસ પણિત છે. સ્પણી કર્કશ યાવતું ઋક્ષ એ આઠે સ્પર્શ પરિણત છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ ચાવતુ આયત એ પાંચે સંસ્થાન પરિણત છે.
જે વર્ષથી લોહિપ્ત વર્ણ પરિણત છે, તે ગંધથી સુરભિસંધ પરિણત પણ છે, દુરભિગંધ પણિત પણ છે. સથી તિક્ત ચાવતું મધુરસ પરિણત પણ છે. સાથી કર્કશ સ્પર્શ યાવતુ ઋક્ષ સ્પર્શ પરિણત પણ છે. સંસ્થાની પરિમંડલ યાવત આયત સંસ્થાન પણિત પણ છે.
જે વણથી હાલિદ્રવર્ણ પરિણત છે, તે ગંધથી સુરભિ અને દુરભિગંધ પરિણત પણ છે. રસથી તિકા યાવત મધુરસ પરિમત પણ છે. સ્પર્શથી કર્કશ યાવતું ઋક્ષ સ્પર્શ પરિણત પણ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાન યાવતું આયત સંસ્થાન પરિમત પણ છે.
જે વણથી શુકલ વર્ણ પણિત છે. તે ગંધથી સુરભિગંધ કે દુરભિગંધ પરિણત પણ છે, સ્ત્રથી તિક્ત યાવત્ મધુર સ પરિણત પણ છે, સ્પર્શ કર્કશ ચાવ4 8.1 / પક્ષિત પણ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ યાવ4 આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે.
[ રીતે પાંચ વર્ષ આશ્રિત ૧૦૦ ભેદો થયા]
જે ગંધથી સુરભિગંધ પરિણત છે, તે વણથી કાળાવણ પણિત પણ છે, નીલવર્ણ પરિણત પણ છે, લોહિતવર્ણ પરિણત પણ છે, હાલિદ્ધ વર્ષ પરિણત પણ છે, શુક્લ વર્ણ પરિણત પણ છે. સથી તિક્ત રસ પરિણત યાવત્ મધુર રસ પરિણત પણ છે. સ્પર્શથી કર્કશ સ્પર્શ પરિણત યાવત્ ઋક્ષ સ્પર્શ પરિણત પણ

Page #22

પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧
૧/-I-/૧૩ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાન પરિણત યાવત્ આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે. [૫ + ૫ + ૮ + ૫ = ર૩ ભેદ.]
જે ગંધથી દુરભિગંધ પરિણત છે. તે વર્ષથી કાભ વર્ષ પરિણત પણ છે. ચાવત શુક્લdણ પરિણત પણ છે. રસથી તિક્તસ્સ પરિણત પણ છે ચાવતું મરસ પરિણત પણ છે, સ્પર્શથી કર્કશ સ્પર્શ પરિણત પણ છે યાવ4 કક્ષ સારું પરિણત પણ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાન પરિણત યાવતું આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે. [૩,૪૬ ભેદ]
જે રસથી વિકાસ પરિણત છે, તે વણથી કાળા વર્ણ પરિણત પણ છે યાવત શુક્લ વર્ણ પરિણત પણ છે. ગંધથી સુરભિ દુરભિગંધ પરિણત પણ છે. પણથી કર્કશ યાવત્ ઋક્ષ સ્પર્શ પરિણત પણ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાનું પરિણત યાવત આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે.
જે સથી કટુક સ્ત્ર પરિણત છે. તે વણથી કાળા ચાવત શુક્લ વણ પણિત પણ છે. ગંધથી સુરભિ દુરભિ ગંધ પરિણત પણ છે. સ્પર્શથી કર્કશ પર્શ યાવ4 8.1 પણ પરિણત પણ છે. સંસ્થાની પમિંડલ સંસ્થાન પરિણતા ચાવતુ આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે.
જે સથી કટુક સ પરિણત છે. તે વર્ષથી કાળા વાવ4 શુકલ વર્ણ પરિણત પણ છે. ગંધથી સુરભિ દુરભિ ગંધ પરિણત પણ છે. સ્પર્શથી કર્કશ સ્પર્શ યાવત્ ઋક્ષ સ્પર્શ પતિ પણ છે. સંસ્થાનથી પશ્ચિંડલ સંસ્થાન યાવતુ આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે.
જે સ્ત્રથી કષાયસ પરિણત છે, તે વણથી કાળો વર્ણ યાવત શુકલ વણ પરિણત પણ છે. ગંધથી સુરભિ દુરભિ ગંધ પરિણત પમ છે, સ્પર્શથી કર્કશ સા યાવતુ ૫ક્ષ સ્પર્શ પરિણત પણ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાન યાવત્ આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે.
જે રસથી અq રસ પરિણત છે, તે વર્ષથી કાળો વર્ણ પરિણત યાવતું શુક્લવર્ણ પણિત પણ છે. ગંધતી સુરભિ, દુરભિગંધ પરિણત પણ છે. સાઈથી કર્કશસ્પર્શ યાવત ત્રાક્ષ સ્પર્શ પરિમત પણ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાના ચાવત આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે.
જે રસથી મધુરસ્તપણે પરિણત છે, તે વણથી કાળાવણ ચાવતું સફેદ વર્ણ પણે પરિણત છે. ગંધથી સુરભિ દુરભિ ગંધપણે પણિત છે, પથિી કર્કશ સ્પર્શ ચાવતું ઋક્ષ અપર્ણ પરિણમે છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાન ચાવતુ આયત સંસ્થાનપણે પરિણત છે.
[આ રીતે રસને આશ્ચીને ૧oo ભેદ થયા.]
જે સ્પર્શથી કર્કશ સ્પર્શ પરિણત હોય, તે કાળાવણ ચાવત શુક્લ વર્ણ પરિણત પણ હોય, ગંધથી સુરભિ દુરભિગંધ પરિણત પણ હોય, સથી તિકત
રસ યાવતું મધુર સપરિણત પણ હોય, સ્પર્શથી ર પર્શ યાવતું ક્ષ સાશ પરિણત પણ હોય, સંસ્થાનથી પરિમંડલ યાવત્ આયત સંસ્થાન પરિણત હોય.
જે શથિી મૃદુ સ્પર્શ પરિણત હોય, તે વણથી કાળા વર્ણ યાવતુ શુકલ વણ પરિણત પણ હોય, ગંધથી સુરભિ દુરભિગંધ પરિણત પણ હોય. રસથી તિકત રસ યાવત્ મધુર રસ પરિણત પણ હોય, સાથિી ગરપf યાવત્ ઋક્ષપર્શ પરિણત પણ હોય, સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાને યાવત્ આયત સંસ્થાન પરિણત પણ હોય.
જે સ્પર્શી ગુરસ્પર્શ પરિણત હોય, તે વળી કાળો વર્ણ ચાવતું સફેદ વર્ણ પણિત પણ હોય, ગંધથી સુરભિ દુરભિગંધ પરિણત પણ હોય, સ્ત્રથી . તિકતરસ પરિણત યાવત્ મધુર સ પરિણત પણ હોય, સાશથી કર્કશ-મૃદુશીત-ઉણ-નિધ-ક્ષ રસ પરિણત પણ હોય, સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાન ચાવત આયત સંસ્થાન પરિણત પણ હોય.
જે થિી વધુ સ્પર્શ પરિણત હોય, તે વર્ષથી કાળો વર્ણ ચાવ4 શુકલ વર્ષ પરિણત પણ હોય, ગંધથી સુરભિ, દુરભિગંધ પરિણત પણ હોય, સ્ત્રથી તિકતરસ યાવત્ મધુરરસ પરિણત પણ હોય, સ્પર્શથી કર્કશ-મૃદુ-શીત-ઉણનિધ-ક્ષ સ્પણ પરિણત પણ હોય, સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાન યાવતું આયત સંસ્થાન પરિત પણ હોય.
જે સ્પર્શથી શીત સ્પર્શ પરિણત હોય, તે વર્ષથી કાળો ચાવત શુકલ વણ પરિણત પણ હોય, ગંધથી સુરભિ દુરભિ ગંધ પરિણત પણ હોય, રસથી તિક્ત યાવત્ મધુરસ પરિણત પણ હોય. સ્પર્શથી કર્કશ-મૃદુ-ગુરુ-લg-સ્નિગ્ધ- સ્પર્શ પણિત પણ હોય. સંસ્થાનથી પાંચે સંસ્થાન પરિણત પણ હોય.
જે સાણિી ઉણ સ્પર્શ પરિણત છે, તે વળી કાળો વર્ણ ચાવત શુકલવણ પરિણત પણ છે, ગંધથી સુરભિ દુરભિગંધ પરિણત પણ છે, રસથી તિકતરસ ચાવતુ મધુરસ પરિણત પણ છે. સ્પર્શથી કર્કશ-મૃદુ-ગુર-લઘુ-નિધ-5ક્ષ સ્પર્શ પરિણત પણ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલાદિ પરિણત પણ છે.
જે સ્પર્શથી નિષ્પ પણ પરિણત છે, તે વળી કાળો વર્ણ ચાવતું શુક્લવણ પરિણત પણ છે. ગંધથી સુરભિગંધ દુરભિગંધ પરિણત પણ છે. રસથી તિકતરસ યાવત્ મધુરસ પરિણત પણ છે, પથિી કર્કશ ચાવતું ઉણ સારું પરિણત છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ યાવતુ આયત સંસ્થાન પરિણત પણ છે.
જે સ્પર્શથી સપર્શ પરિણત છે, તે વણથી કાળો વર્ણ યાવત શુક્લ વર્ષ પરિણત પણ છે. ગંધથી સુરભિગંધ દુરભિગંધ પરિણત પણ છે. સ્ત્રી તિકતરસ યાવત્ મધુસ્સ પરિણત પણ છે, સ્પર્શથી કર્કશ સ્પર્શ રાવતુ ઉણપણ પરિણત પણ છે. સંસ્થાનથી પરિમંડલ આદિ સંસ્થાન પરિણત પણ હોય.
[આ રીતે પ્રત્યેકના એ રીતે સ્પર્શના ૧૮૪ ભેદ થયા.]

Page #23

ન.
૩૨
૧/-I-/૧૩
જે સંસ્થાનથી પરિમંડલ સંસ્થાન પરિણત છે, તે કાળા આદિ પાંચ વર્ષ પરિણત પણ હોય, બંને ગંધ પરિણત પણ હોય, સથી તિકતાદિ પાંચે સ પરિણત પણ હોય, સ્પર્શથી કર્કશાદિ આઠે સ્પર્શ પરિણત પણ હોય. [ર ભેદ)
જે સંસ્થાનથી વૃત્ત સંસ્થાના પરિણત હોય, તે વણી કાળા આદિ પાંચે વર્ષ પરિણત પણ હોય, બંને ગંધ પરિણત પણ હોય સી તિકતાદિ પાંચે સ્ટ પરિણત પણ હોય પથિી કર્કશાદિ આઠે સ્પર્શ પરિણત પણ હોય.
જે સંસ્થાનથી સસ સંસ્થાન પરિણત હોય વણથી કાળા આદિ પાંચે વર્ષ પરિણત પણ હોય, બંને ગંધ પરિણત પણ હોય, સણી તિક્તાદિ પાંચે સ પરિણત પણ હોય. સ્પર્શથી કર્કશાદિ આદિ આઠે સ્પર્શ પરિણત પણ હોય.
જે સંસ્થાનથી ચતુરા સંસ્થાના પરિણત હોય તે વણથી કાળ આદિ પાંચે વર્ણ પરિણત પણ હોય, બંને ગંધથી પરિણત પણ હોય, રસથી તિકતાદિ પાંચે રસ પરિણત પણ હોય, સ્પર્શથી કર્કશાદિ આઠે સ્પર્શ પરિણત પણ હોય.
જે સંસ્થાનથી આયત સંસ્થાન પરિણત હોય તે વર્ષથી કાળા-નીલોલોહિત-હાવિદ્ર-શુકલ વર્ણ પરિણત પણ હોય, ગંધથી સુરભિ-દુરભિ ગંધ પરિણત પણ હોય, રસથી તિતસ્કુટુક-કયાય-અંબિલ-મધુર સ પરિણત પણ હોય. પથિી કર્કશ-મૃદુ-ગુરHઇ-શત-ઉણ-નિશ્વ-સ્પર્શ પરિણત પણ હોય. [સંસ્થાનથી આ ૧૦૦ ભેદ થયા]
તે રૂપી જીવ પ્રજ્ઞાપના, જીવ પ્રજ્ઞાપના કહ્યા. - વિવેચન-૧૩ :- (ચાલુ)
જે સ્કંધાદિ વર્ણને આશ્રીને કાળા વર્ણ પરિણત પણ હોય છે, તે ગંધને આશ્રીને સુરભિગંધ પરિણત પણ હોય અને દુરભિગંધ પરિણત પણ હોય અર્થાત્ ગંધને આશ્રીને કેટલાંક સુરભિગંધ પરિણત પણ હોય, કેટલાંક દુરભિગંધ પરિણત પણ હોય, પણ અમુક એક જ ગંધપણે પરિણત હોતા નથી. એ પ્રમાણે સ, સ્પર્શ અને સંરથાને આશ્રીને ભંગો કહેવા. તેમાં બે ગંધ, પાંચ સો, આઠ સ્પર્શ, પાંચ સંસ્થાના મળીને વીશ ભંગો કાળા વર્ણપણે પરિણમેલ સ્કંધોના થાય. એ રીતે નીલાદિના પણ જાણવા.
ગંધને આશ્રીને - સુરભિગંધ પરિણામ પરિણત પણ વર્ણથી-પ, સચી-પ, સ્પર્શથી-૫, સંસ્થાનથી-૫, કુલ-૨૩, એ પ્રમાણે દુરભિગંધ પરિણત પણ ૨૩, તેથી ગંધથી ૪૬-ભેદ.
સને આશ્રીને તિતસ પરિણત - વર્ણથી-૫, ગંધથી-૨, સ્પર્શથી-૮, સંસ્થાનથી-૫, કુલ-૨૦ એ રીતે કુલ-૧oo.
સ્પર્શને આશ્રીને કર્કશ સ્પર્શ પરિણત છે, તે વર્ણવી-૫, ગંધણી-૨, સચી-૫, સ્પર્શથી-૬, કેમકે સ્પર્શના આઠ ભેદમાં પ્રતિપક્ષ સ્પર્શ યોગના અભાવથી બે સ્પર્શ નીકળી જતાં છ સ્પર્શ રહે છે, સંસ્થાનથી-પ- બધાં મળીને-૨૩, એ રીતે કુલ ૧૮૪ ભેદો.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ સંસ્થાનને આશ્રીને પરિમંડલ સંસ્થાન પરિણત હોય, તે વર્ણથી-૫, ગંધથી૨, રસથી-પ, સ્પર્શથી-૮, આ બધાં એકઠા થઈને ૨૦ ભેદ, પાંચે સંસ્થાન થઈ ૧૦૦ભેદો થશે.
વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, સંસ્થાનના કુલ પ૩૦-ભેદો છે.
અહીં જો કે બાદર ઢંધોમાં પાંચે વર્ગો, બંને ગંધો, પાંચ સો હોય છે. તેથી અપેક્ષિત વર્ણાદિ સિવાય, બાકીના વર્ણાદિ વડે પણ ભાંગા સંભવે છે. તો પણ તે જ બાદર સ્કંધમાં વ્યવહારથી જે કૃષ્ણ વર્માદિ યુક્ત અવાંતર પેટા સ્કંધો છે, જેમકે દેહરૂંધમાં લોચન સ્કંધ કૃષ્ણ છે, તેની અંતર્ગતુ કોઈ સ્કંધ લાલ છે વગેરે તેની અહીં વિવક્ષા છે, તેઓને બીજા વર્ગો સંભવતા નથી.
સ્પર્શ વિચારણામાં અધિકૃત સ્પર્શના પ્રતિપક્ષ સ્પર્શ સિવાય બીજા સ્પર્શી લોકમાં પણ અવિરોધિ જણાય છે. તેથી ચોક્ત જ ભંગ સંખ્યા થાય. * * * * * આ વદિ પરિણામોની સ્થિતિ જઘન્ય એક સમય, ઉત્કર્ષ અસંખ્યાતો કાળ જાણવો.
હવે જીવ પ્રજ્ઞાપનાને આશ્રીને પ્રશ્નસૂત્ર કહે છે – • સૂત્ર-૧૪ :
તે જીવ પજ્ઞાપના કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે – સંસાર સમાપpક જીવ પ્રજ્ઞાપના, અસંસારસમાજHક જીવ પ્રજ્ઞાપના.
વિવેચન-૧૪ :
તે જીવ પ્રજ્ઞાપના શું છે ? બે ભેદે છે – સંસારી અને અસંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના. સંસરણ એ સંસાર - નારક, તિર્યચ, મનુષ્ય, દેવ ભવના અનુભવ રૂ૫, તે એકી ભાવથી પ્રાપ્ત તે સંસાર સમાપ અર્થાત સંસારવર્તી, તે જીવોની પ્રજ્ઞાપના. અસંસાર એટલે મોક્ષ, તેને પ્રાપ્ત તે અસંસાર સમાપન્ન અર્થાત્ મુક્ત, તેવા જીવો, તેની પ્રજ્ઞાપના, તે અસંસાર સમાપ જીવ પ્રજ્ઞાપના.
અાવક્તવ્યતાથી પહેલાં અસંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના કહે છે– • સૂત્ર-૧૫,૧૬ -
[૧૫] અસંસાર સમા# જીવ પ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેદે છે ? અસંસાર સમાજ જીવ પ્રજ્ઞાપના બે ભેદે કહેલ છે - અનંતર સિદ્ધ અસંસાર સમાપક્ષ જીવ પ્રજ્ઞાપના અને પરંપર સિદ્ધ સંસર સમાજx જીવ પ્રજ્ઞાપના.
| [૧૬] અનંતર સિદ્ધ સંસાર સમાપગ્ર જીવ પ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેટે છે ? પંદર ભેદે છે – તિર્થસિદ્ધ, અતિથસિદ્ધ, તિર્યકરસિદ્ધ, અતિર્થંકરસિહd, સ્વયંભુદ્ધસિદ્ધ, પ્રત્યેકબુદ્ધસિદ્ધ, બુદ્ધ બોધિત સિદ્ધ, રીલિંગ સિદ્ધ, પુરૂષલિંગ સિદ્ધ, નપુંસકલિંગસિદ્ધ, સલિંગસિદ્ધ, અન્યલિંગસિદ્ધ, ગૃહલિંગસિદ્ધ, એકસિદ્ધ, અનેકસિદ્ધ.
• વિવેચન-૧૫,૧૬ - અસંસાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે - અનંતરસિદ્ધ છે,

Page #24

૧|-|-/૧૫,૧૬
પરંપરસિદ્ધ. તેમાં જેઓને સિદ્ધ થયાને એક પણ સમયનું અંતર નથી તે અર્થાત્ વર્તમાન સમયે સિદ્ધ થયેલા છે તે અનંતર સિદ્ધ. - ૪ - ૪ -
33
જેઓને સિદ્ધ થયાને એક, બે, ત્રણ ઈત્યાદિ સમયોનું અંતર પડેલ છે, તે પરંપર સિદ્ધ. વિવક્ષિત પ્રથમ સમયે જેઓ સિદ્ધ થયેલા છે, તેની અપેક્ષાએ જેને સિદ્ધ થયાને બીજો સમય થયો હોય તે પર, એ રીતે ત્રીજો સમય ઈત્યાદિ સમયની વૃદ્ધિ કરતા યાવત્ અનંત અતીત કાળ સુધી મોક્ષે ગયેલ તે બધાં પરંપર સિદ્ધો કહેવાય છે - ૪ - ૪ • ત્ર શબ્દ સ્વગત ભેદ સૂચક છે.
અનંતરસિદ્ધ - અસંસાર સમાપન્ન જીવપજ્ઞાપના કેટલા ભેદે છે ? પંદર પ્રકારે છે, કેમકે અનંતર સિદ્ધો સિદ્ધાવસ્થાની પૂર્વેની વિશેષતાના ભેદથી પંદર પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે –
(૧) તીર્થસિદ્ધ - જેનાથી સંસારસાગર તરાય છે, તે તીર્થ - ચચાવસ્થિત સર્વ જીવાજીવાદિ પદાર્થોના સાર્થ પ્રરૂપક તીર્થકર પ્રણીત પ્રવચન, તે નિરાધાર ન હોય, તેથી તેના આધાર ભૂત સંઘ કે પ્રથમ ગણધરને પણ તીર્થ જાણવા. કહ્યું છે – તીર્થ [શાસન] એ તીર્થ [તરણ સાધન છે કે તીર્થંકર તે તીર્થ છે? ગૌતમ ! અહંત નિયમા તીર્થંકર છે, ચાતુર્વર્ણ સ્કંધ કે પ્રથમ ગણધર તીર્થ છે. તે તીર્થમાં ઉત્પન્ન સિદ્ધ, તે તીર્થસિદ્ધ.
(૨) અતીર્થસિદ્ધ - તીર્થનો અભાવ તે અતીર્થ, આ અભાવ બે રીતે - તીર્થની ઉત્પત્તિ ન થઈ હોય કે તીર્થનો વિચ્છેદ થયો હોય, તેમાં જે સિદ્ધ થાય તે અતીર્થ સિદ્ધ, તેમાં તીર્થની ઉત્પત્તિ પૂર્વે સિદ્ધ તે મરુદેવી આદિ. કેમકે મરુદેવીના સિદ્ધિગમન કાળે તીર્થ ઉત્પન્ન થયેલ ન હતું. તથા સુવિધિનાથ સ્વામી આદિ તીર્થંકરના આંતરામાં
જે જાતિ સ્મરણાદિ વડે મોક્ષ પામીને સિદ્ધ થયા તે તીર્થ વ્યવચ્છેદ સિદ્ધ.
(૩) તીર્થંકરસિદ્ધ - તીર્થંકર થઈને જેઓ સિદ્ધ થયા છે તે તીર્થંકરસિદ્ધ... (૪) તીર્થકર સિદ્ધ - સામાન્ય કેવલી થઈને જે સિદ્ધ થયા છે તે... (૫) સ્વયંબુદ્ધ સિદ્ધ - સ્વયં બોધ પામીને જે સિદ્ધ થયા છે તે... (૬) પ્રત્યેકબુદ્ધસિદ્ધ - પ્રત્યેક બુદ્ધ થઈને સિદ્ધ થયેલ... સ્વયંબુદ્ધ અને પ્રત્યેકબુદ્ધમાં શો ભેદે ? તેઓમાં બોધિ, ઉપધિ, શ્રુત અને બાહ્ય વેશથી ભેદ છે. તેથી કહે છે કે – સ્વયંબુદ્ધ કોઈપણ બાહ્ય કારણ વિના બોધ પામે છે, કેમકે પોતાના જાતિસ્મરણાદિ વડે બોધ પામેલા તે સ્વયંબુદ્ધ. તેઓના બે ભેદ છે – તીર્થંકર અને તીર્થકર સિવાયના - અહીં તીર્થંકર સિવાયના સ્વયંબુદ્ધનો અધિકાર છે. નંદિસૂત્ર ચૂર્ણિકારે પણ આ કહેલ છે.
પ્રત્યેકબુદ્ધ કોઈપણ બાહ્ય કારણથી બોધ પામે છે બાહ્ય - વૃષભાદિ કારણ જોઈને બોધ પામેલા તે પ્રત્યેક બુદ્ધ, વળી સંભળાય છે કે - કકુંડૂ આદિ રાજર્ષિને
બાહ્ય કારણથી બોધિ પ્રાપ્ત થયેલ છે અને તે બોધિ પ્રાપ્ત કરીને એકાકી જ વિચરે છે પણ ગચ્છવાસી સાધુ માફક સાથે મળીને વિચરતા નથી. નંદીના ચૂર્ણિકાર પણ આમ જ કહે છે.
20/3
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
સ્વયંબુદ્ધને બાર પ્રકારે પાત્ર આદિ ઉપધિ હોય છે. પ્રત્યેકબુદ્ધને જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બે પ્રકારે ઉપધિ હોય છે. જઘન્ય ઉપધિ બે પ્રકારે, ઉત્કૃષ્ટ ઉપધિ વસ્ત્ર સિવાય નવ પ્રકારે હોય છે.
૩૪
સ્વયંબુદ્ધને પૂર્વ જન્મમાં અધ્યયન કરેલ શ્રુત હોય અથવા ન પણ હોય, જો પૂર્વે અધ્યયન કરેલ હોય તો દેવો વેશ આપે છે અથવા ગુરુ પાસે જઈને વેશને
સ્વીકારે છે, જો એકલા વિચરવા સમર્થ હોય અથવા ઈચ્છા હોય તો એકલા વિચરે. અન્યથા ગચ્છવાસમાં રહે છે. જો પૂર્વાધીત શ્રુત ઉપસ્થિત ન હોય તો નિયમા ગુરુની પાસે જઈને વેશ સ્વીકારી, ગચ્છનો ત્યાગ ન જ કરે. આ અંગે આ જ અર્થવાળો સાક્ષીપાઠ પણ વૃત્તિમાં છે.
પ્રત્યેક બુદ્ધને તો પૂર્વે ભણેલ શ્રુત નિયમથી હોય છે. તે જઘન્યથી અગિયાર અંગ, ઉત્કૃષ્ટથી કિંચિત્ ન્યૂન દશ પૂર્વ હોય છે. તથા દેવતા તેને વેશ આપે છે અથવા કદાચિત્ તે લિંગરહિત પણ હોય છે. આ અંગે સાક્ષીપાઠ પણ વૃત્તિમાં નોંધેલ છે.
બુદ્ધ - આચાર્યો વડે બોધિત થઈ જે સિદ્ધ થાય છે તે બુદ્ધબોધિત સિદ્ધ. ઉપરોક્ત બધામાં કેટલાંક સ્ત્રીલિંગ સિદ્ધ છે. સ્ત્રીલિંગ એ સ્ત્રીપણાનું સૂચક
છે. સ્ત્રીપણું ત્રણ પ્રકારે છે – વેદ, શરીરાકૃતિ, વેશ. અહીં શરીરાકૃતિનો અધિકાર છે. વેદ અને વેશનો નથી. કેમકે વેદ હોવા છતાં સ્ત્રીત્વનો અભાવ હોય. વેશ
અપ્રમાણ છે. આવો સાક્ષીપાઠ નંદિ અધ્યયન ચૂર્ણિમાં પણ છે. તે સ્ત્રીલિંગમાં વર્તતા હોય અને સિદ્ધ થયા હોય તે સ્ત્રીલિંગસિદ્ધ.
ઉક્ત કથન દ્વારા - જે આકાશાંબરો [દિગંબરો] કહે છે કે – સ્ત્રીઓને નિર્વાણ નથી તેનો પ્રતિષેધ જાણવો. કેમકે આ સૂત્રથી સ્ત્રી નિર્વાણને સાક્ષાત્ સૂત્ર વડે જણાવેલ છે. તેનો પ્રતિષેધ કરવો તે યુક્તિસંગત પણ નથી. તેથી કહ્યું છે મુક્તિપય - સમ્યક્ દર્શન જ્ઞાન ચાસ્ત્રિ રૂપ છે, તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં પણ તે કહ્યું છે. સમ્યગ્ દર્શનાદિ પુરુષોની જેમ સ્ત્રીઓને પણ સંપૂર્ણપણે હોય છે, સ્ત્રીઓ પણ સંપૂર્ણ પ્રવચનના અર્થની રુચિવાળી હોય છે. તેઓ પડાવશ્યક, કાલિક અને ઉત્કાલિક ભેદવાળા શ્રુતને જાણે છે. સત્તર પ્રકારના નિર્દોષ સંયમનું પાલન કરે છે. દેવ અને અસુરોને પણ દુર્ધર એવા બ્રહ્મચર્યને ધારણ કરે છે. માસક્ષપણાદિ તપશ્ચર્યા કરે છે.
તો પછી તેમને મોક્ષનો સંભવ કેમ ન હોય ?
[તેઓ કહે છે –] સ્ત્રીઓને સમ્યગ્દર્શન અને જ્ઞાન હોય છે, પણ ચાસ્ત્રિ હોતું નથી. કેમકે તેમને સંયમનો અભાવ છે. તે આ પ્રમાણે – સ્ત્રીઓને અવશ્ય વસ્ત્રનો ઉપભોગ કરવો પડે છે અન્યથા નગ્ન સ્ત્રીઓ તિર્યંચસ્ત્રીની માફક પુરુષોના
પરાભવને યોગ્ય થાય છે. પરિગ્રહની પ્રાપ્તિમાં સંયમ હોતો નથી.
[સમાધાન] આ કથન અયોગ્ય છે. સમ્યક્ સિદ્ધાંતના જ્ઞાનનો અભાવ છે. કેમકે પરમાર્થથી “મૂર્છા એ પરિગ્રહ” કહેલ છે. તેથી મૂરિહિત ભરત ચક્રવર્તી

Page #25

૧/-/-/૧૫,૧૬
અંતઃપુરમાં પણ આદર્શગૃહમાં રહેવા છતાં નિગ્રિહી કહેવાય છે. અન્યથા કેવલજ્ઞાન સંભવે જ નહીં. જો મૂર્છાના અભાવે વસ્ત્રસંસર્ગ માત્ર પરિગ્રહ હોય તો જિનકલ્પ સ્વીકારેલ કોઈ સાધુને ધૂમસ સહિત ટાઢ પડતી હોય ત્યારે કોઈ ધર્માર્થી પુરુષ તેમના મસ્તકે વસ્ત્ર ઓઢાડે તો તે મુનિ પરિગ્રહી થાય. પણ તેમ માનવું ઈષ્ટ નથી. કેમકે વસ્ત્રના સંસર્ગ માત્રથી પરિગ્રહ થતો નથી. પણ મૂર્છાએ પરિગ્રહ છે. તે સ્ત્રીઓને વસ્ત્રાદિમાં ન હોય કેમકે તેને માત્ર ધર્મોપગરણ રૂપે ગ્રહણ કરે છે. તેણી વસ્ત્ર સિવાય પોતાના રક્ષણમાં સમર્થ હોતી નથી. વળી શીતકાલાદિમાં સ્વાધ્યાયાદિ ન કરી શકે. દીર્ધકાળ સંયમના પાલન માટે જયણાથી વસ્ત્રો વાપરે તો પરિગ્રહી ન કહેવાય.
૩૫
પૂર્વપક્ષવાળા એમ કહે છે – સ્ત્રીને પણ સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નત્રય સંભવે છે, પણ સંભવ માત્રથી મોક્ષ ન થાય. માત્ર પ્રકર્ષને પામે. અન્યયા દીક્ષા પછી તુરંત બધાંને મોક્ષપદ પ્રાપ્ત થાય. સ્ત્રીઓને પ્રર્ષયુક્ત રત્નત્રયનો અસંભવ છે. તેથી નિર્વાણ નથી.
ઉક્ત વાત અયુક્ત છે. સ્ત્રીને રત્નત્રયના પ્રકર્ષનો અસંભવ છે, તે વાતનું કોઈ પ્રમાણ નથી. કેમકે સર્વ દેશ અને કાળમાં સ્ત્રીઓને વિશે રત્નત્રયના પ્રકર્ષનો અસંભવ જણાવનાર કોઈ પ્રમાણ નથી. તેની પ્રવૃત્તિમાં અનુમાનનો પણ સંભવ નથી. આવા અસંભવને પ્રતિપાદક કોઈ આગમ પણ નથી, ઉલટું સંભવ પ્રતિપાદક પ્રમાણ સ્થાને સ્થાને મળે છે. જેમકે આ પ્રસ્તુત સૂત્ર,
પૂર્વપક્ષ - સ્વભાવથી આતપ સામે છાયાનો વિરોધ છે, તેમ સ્ત્રી પણ સાથે સમ્યગ્દર્શનાદિનો. તેથી સ્ત્રીમાં નિર્વાણના અસંભવનું અનુમાન છે. રત્નત્રય પ્રકર્ષ એટલે તુરંત મુક્તિપદ પ્રાપ્તિ, અયોગી અવસ્થાના છેલ્લા સમયે હોય, અયોગી અવસ્થા ચર્મચક્ષુવાળાને અપ્રત્યક્ષ છે. માટે સ્ત્રીનો રત્નત્રય પ્રકર્ષ ન જાણી શકાય.
જો તેમ હોય તો પુરુષોમાં પણ તે ન જાણી શકાય.
પૂર્વપક્ષ - સર્વોત્કૃષ્ટ પદ પ્રાપ્તિ, સર્વોત્કૃષ્ટ અધ્યવસાયથી થાય. સર્વોત્કૃષ્ટ પદ
બે - સાતમી નરક અને મોક્ષ. સ્ત્રીઓને સાતમી નરકે ગમનનો આગમમાં નિષેધ છે. કેમકે તેવી મનોવીર્ય પરિણતિ નથી તે રીતે સ્ત્રીઓને સામર્થ્ય અભાવે મોક્ષ પણ નથી. ઈત્યાદિ
ઉક્ત કથનો અયુક્ત છે કેમકે જેમ “પૃથ્વી આદિ ખેડી ન શકનાર શાસ્ત્રાધ્યયન ન કરી શકે' તેવું માની શકાય ? - X - ૪ - ૪ - સપ્તમ પૃથ્વીગમન સાથે નિર્વાણ ગમનનું નિયત સાહચર્ય નથી. કેમકે ચરમશરીરીને સાતમી નગમન સિવાય પણ નિર્વાણ પ્રાપ્ત થાય છે. - ૪ - ૪ - ૪ - સંમૂર્ણિમાદિ પ્રાણી તો ભવસ્વભાવથી જ યથાવત્ સમ્યગ્દર્શનાદિને પામવા શક્તિમાન નથી. માટે તેમને નિર્વાણનો સંભવ નથી. સ્ત્રીઓ તો યથાવત્ સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય છે, માટે તેઓમાં નિર્વાણ ગમનનો અભાવ નથી.
વળી ભુજપરિસર્પ બીજી નસ્ક સુધી જ જાય કેમકે તેઓમાં આગળની નસ્પૃવી
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ ગમનના કારણભૂત તેવા મનોવીર્યનો અભાવ છે. પક્ષી ત્રીજી નરક સુધી, ચતુષ્પદ ચોથી નસ્ક સુધી આદિ - ૪ - અને બધાં ઉર્ધ્વલોકમાં સહસ્રારકલ્પ સુધી જાય છે. અહીં બધાંને અધોગતિમાં વૈષમ્ય જોવાથી ઉર્ધ્વગતિમાં તેમ માનવું યોગ્ય નથી. તે રીતે સ્ત્રીઓમાં અધોગતિમાં ન્યૂનપણું તે નિર્વાણ ગમન અભાવમાં હેતુ નથી. સ્ત્રીપુરુષનું અધોગતિ વૈષમ્ય છતાં નિર્વાણ સમાન છે.
આ રીતે વાદલબ્ધિ આદિ અન્યાન્ય કારણોમાં પણ વૃત્તિકારે ખંડન કરેલ છે, તે સમજી લેવું. તદુપરાંત જંબૂસ્વામી પછી કેવળજ્ઞાનનો અભાવ કહ્યો પણ ક્યાંય સ્ત્રીનિર્વાણ અભાવ કહ્યો નથી.
૩૬
પુરુષ શરીરની આકૃતિરૂપે સિદ્ધ થાય તે પુલિંગસિદ્ધ, એ રીતે નપુંસક આકારે વિધમાન થઈ સિદ્ધ થાય તે નપુંસકલિંગસિદ્ધ. રજોહરણાદિરૂપ સાધુના વેશમાં રહી
સિદ્ધ થાય તે સ્વલિંગસિદ્ધ. પરિવ્રાજકાદિ સંબંધી વલ્કલ, ભગવા વસ્ત્રાદિ રૂપ દ્રવ્યલિંગે રહેલ સિદ્ધ થાય તે અન્યલિંગ સિદ્ધ. ગૃહસ્થ વેશમાં રહેલા છતાં સિદ્ધ થાય તે ગૃહિલિંગસિદ્ધ - મરુદેવી આદિ.
એક એક સમયે એક એક મોક્ષે ગયેલા તે એક સિદ્ધ. એક સમયે અનેક મોક્ષે ગયેલાને અનેક સિદ્ધ, એક સમયે અનેક મોક્ષમાં જાય તો ઉત્કૃષ્ટ ૧૦૮ જીવો સિદ્ધ થઈ શકે તેમ જાણવું. શિષ્ય અનુગ્રહાર્ચે ગાથાની વ્યાખ્યા – આઠ સમય સુધી નિરંતર એકથી માંડી બત્રીશ સુધી મોક્ષે જાય. અર્થાત્ પહેલા સમયે જઘન્યથી એક કે બે, ઉત્કૃષ્ટથી બત્રીશ સિદ્ધ થાય, બીજા સમયે પણ તેમજ યાવત્ આઠમા સમયે જઘન્યથી એક, બે. ઉત્કૃષ્ટથી બત્રીશ. પછી અવશ્ય આંતરુ પડે. ૩૩ થી ૪૮ સુધી નિરંતર સિદ્ધ થાય તો સાત સમય, ૪૯ થી ૬૦ સુધી નિરંતર સિદ્ધ થાય તો ઉત્કૃષ્ટ
છ સમય, ૬૧ થી ૭૨ નિરંતર સિદ્ધ થાય તો ઉત્કૃષ્ટ પાંચ સમય, ૭૩ થી ૮૪ સુધી નિરંતર સિદ્ધ થાય તો ઉત્કૃષ્ટ ચાર સમય, ૮૫ થી ૯૬ સુધી નિરંતર સિદ્ધ થાય તો ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ સમય, ૯૭ થી ૧૦૮ સુધી નિરંતર સિદ્ધ થાય તો ઉત્કૃષ્ટ બે સમય. બધામાં પછી નિયમા આંતરુ પડે.
૧૦૩ થી ૧૦૮ સુધી મોક્ષે જાય તો એક સમય સુધી જ જાય. પણ બે-ત્રણ સમય સુધી ન જાય. આ રીતે અનેકસિદ્ધ તે ૧૦૮.
(શંકા) તીર્થ સિદ્ધ અને અતીર્થ સિદ્ધમાં બાકીના ભેદો સમાવિષ્ટ છે, તો બીજા ભેદ ગ્રહણ શા માટે ? બરાબર છે. પણ આ બે ભેદો જ કહેવાથી બાકીના
ભેદોનું જ્ઞાન ન થાય, વિશેષ ભેદોના પરિજ્ઞાન માટે શાસ્ત્રના આરંભનો પ્રયત્ન છે. માટે બીજા ભેદો ગ્રહણ કર્યા છે. - - - આ પ્રમાણે અસંસારી જીવનો પ્રથમ ભેદ કહ્યો. • સૂત્ર-૧૭ :
તે પરંપર સિદ્ધ અસંસાર સમાપક જીવ પજ્ઞાપના કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે કહી છે. તે આ – પથમ સમય સિદ્ધ, દ્વિતીય સમય સિદ્ધ, તૃતીય સમયસિદ્ધ, ચતુઃસમય સિદ્ધ યાવત્ સંખ્યાત સમય સિદ્ધ, અસંખ્યાત સમય

Page #26

૧૫-I-/૧૩
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
સિદ્ધ, અનંત સમય સિદ્ધ. તે પરંપરસિદ્ધ અસંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના. * * * * *
• વિવેચન-૧૩ :
પરંપરસિદ્ધ અસંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપનાના કેટલા પ્રકારે છે ? અનેકવિધ કહ્યા છે. કેમકે પરંપર સિદ્ધનું અનેકવિધત્વ છે. તે આ રીતે - પ્રથમ સમય સિદ્ધ - પરંપર સિદ્ધના પ્રથમ સમયવર્તી. અર્થાત સિદ્ધત્વ સમયથી બીજા સમયમાં વર્તતા. જેને સિદ્ધ થયાને ત્રણ આદિ સમય થયા છે, તે દ્વિતીય સમય સિદ્ધાદિ કહેવાય છે. અથવા પ્રથમ સમય સિદ્ધ - વિવક્ષિત પ્રથમ સમય સિવાયના બીજા સિદ્ધ. એ જ વિશેષથી કહેતા - દ્વિતીય સમય સિદ્ધ ઈત્યાદિ. -x -
હવે સંસાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપનાનું પ્રથમ સૂણ – • સૂત્ર-૧૮ :
સંસાર સમગ્ર જીવ પ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેટે છે ? તે પાંચ ભેદ કહી છે. તે આ - એકેન્દ્રિય સંસારી જીવ પજ્ઞાપના, બેઈન્દ્રિય, વેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય સંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના.
• વિવેચન-૧૮ :
ધે સંસાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના, તે પાંચ ભેદે છે. જેમકે - એકેન્દ્રિય સંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના, તેમાં એક સ્પર્શન લક્ષણ રૂપ ઈન્દ્રિય જેઓને છે તે એકેન્દ્રિય - પૃથ્વી, અપ, તેઉ, વાયુ, વનસ્પતિરૂપ કહેવાનાર સ્વરૂપવાળા, તેવા સંસારી જીવ, તેની પ્રજ્ઞાપના એ પ્રમાણે બધાં પદોમાં કહેવું. વિશેષ એ કે - બે - સ્પર્શન અને રસના લક્ષણ ઈન્દ્રિય જેમને છે તે બેઈન્દ્રિય-શંખ શકિત આદિ. ગણ - સ્પર્શન, રસન, પ્રાણ રૂપ ઈન્દ્રિયો જેમને છે તે ચઉરિન્દ્રિય - ડાંસ, મશકાદિ પાંચ - સ્પર્શન, રસન, પ્રાણ, ચા, શ્રોત્ર લક્ષણ ઈન્દ્રિય જેમને છે તે પંચેન્દ્રિય - મત્સ્ય, મગર, મનુષ્યાદિ.
આ એક, બે, ત્રણ આદિ ઈન્દ્રિયોની પ્રાપ્તિ અસંવ્યવહાર સશિથી આરંભી પ્રાયઃ આ જ ક્રમથી થાય છે. એ બતાવવા માટે આ પ્રમાણે એકેન્દ્રિયાદિનો ક્રમશઃ ઉપન્યાસ કર્યો છે.
ઈન્દ્રિયો બે ભેદે - બેન્દ્રિય, ભાવેન્દ્રિય. તેમાં દ્રવ્યેન્દ્રિયો નિવૃત્તિ અને ઉપકરણરૂપ છે. તે નંદીસૂત્રની ટીકામાં વિસ્તારથી છે, ભાવેન્દ્રિય ાયોપશમ અને ઉપયોગરૂપ છે, તે અનિયતરૂપ છે. એકેન્દ્રિયોને પણ ક્ષયોપશમ અને ઉપયોગરૂપ પાંચે ભાવેન્દ્રિય સંભવે છે, કેમકે કેટલાંક એકેન્દ્રિયોમાં તેનું ફળ દેખાય છે. જેમકે બકુલાદિને ઉન્મત કામિનીના ગીતાદિના શબ્દાદિથી પ્રમોદ ભાવથી જલ્દી પુષ્પ અને ફળ આવે છે.
ભાવેન્દ્રિય લોકવ્યવહાર પ્રસિદ્ધ એકેન્દ્રિયાદિ વ્યવહારનું કારણ નથી, પણ દ્રવ્યેન્દ્રિયો કારણ છે, જેમકે જેને સ્પર્શનેન્દ્રિયરૂપ એક બાહ્ય દ્રવ્યેન્દ્રિય છે તે એકેન્દ્રિય કહેવાય. એ રીતે બે ચાવત્ પંચેન્દ્રિય જાણવા. * * * * *
• સૂત્ર-૧૯ :
એકેન્દ્રિય સંસારીજીવ પ્રજ્ઞાપનાના કેટલા ભેદો છે ? પાંચ ભેદે છે – પૃનીકાયિક, અપ્રdઉ-વાયુ-વનસ્પતિકાચિક.
• વિવેચન-૧૯ :
હવે એકેન્દ્રિયસંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના કહે છે, તે પાંચ ભેદે કહી છે, કેમકે એકેન્દ્રિયનું પંચવિધત્વ છે. તે આ પ્રમાણે - પૃથ્વી - કાઠિન્યાદિ લક્ષણ, તે રૂપ કાયશરીર જેનું છે તે પૃથ્વીકાય. પુત્ર, પ્રવાહી રૂપ કાયાવાળા તે અપકાય. તેજોઅગ્નિ, તે રૂ૫ શરીસ્વાળા તે તેજસ્કાય. વાયુ-પવન રૂપ કાયાવાળા તે વાયુકાય. વનસ્પતિ - લતા આદિપ કાયાવાળા વનસ્પતિકાય.
અહીં બધાં ભૂતોનો આધાર હોવાથી પૃથ્વીકાયિકનું પ્રથમ ગ્રહણ કર્યું છે. પછી તેના વિશે રહેલ અકાયિકોનું ગ્રહણ કરેલ છે. તેઉકાયના પ્રતિપક્ષ રૂપ છે, તેથી પછી તેઉકાય ગ્રહણ કરેલ છે. અગ્નિ, વાયુના સંબંધે વૃદ્ધિ પામે છે, માટે પછી તેને લીધા. દૂર રહેલ વાયુ વૃક્ષ શાખાના કંપનથી થાય, તેથી વનસ્પતિકાયિકને તેના પછી લીધા. -- હવે પૃથ્વીકાયિક વિશે પ્રશ્ન
• સૂત્ર-૨૦ :
તે પૃવીકાયિક કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે કહેલા છે. તે આ – સૂક્ષ્મ પૃનીકારિક અને બાદર પૃનીકાયિક.
• વિવેચન-૨૦ :
હવે પૃથ્વીકાયિક કહે છે. તે બે ભેદે કહ્યા - સૂક્ષ્મ અને બાદર પૃથ્વીકાય. સૂમનામ કમોંદયથી સૂમ, બાદર નામ કર્મોદયથી બાદર. સૂમપણું અને બાદરપણું કર્મોદયજનિત છે, બોર-આમળા માફક સાપેક્ષ નથી. • x - શબ્દ સ્વગત પતિ • અપતિ ભેદનો સૂચક છે. બાદર પૃથ્વીકાયિકમાં પણ શબ્દ શર્કર, વાલુકાદિ ભેદ સૂચક છે. તેમાં સૂમ પૃથ્વીકાયિક પેટીમાં સંપૂર્ણ ભરેલ સુગંધી દ્રવ્ય માફક સર્વ લોક વ્યાપી છે અને બાદર પૃથ્વીકાયિક લોકના પ્રતિનિયત ભાગમાં રહેલ છે. તેનું પ્રતિનિયત દેશવર્તીપણું આ સૂત્રના બીજા પદમાં જણાવશે.
હવે સૂકમ પૃથ્વીકાયિકોનું સ્વરૂપ જણાવે છે – • સૂત્ર-૨૧ -
સૂમ પૃવીકાયિકો કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે કહ્યા. તે આ - પતિ સૂક્ષ્મ પૃedીકાયિક, અપતિ સૂક્ષ્મ પૃedીકાયિક. એ પ્રમાણે સૂક્ષ્મ પૃવીકાયિકો કહ્યા.
• વિવેચન-૨૧ :
હવે સૂમપૃથ્વીકાયિક કહે છે - બે ભેદે છે, પતિ સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક અને અપર્યાપ્ત સૂમ પૃવીકાયિક, પયતિ એટલે - આહારાદિ ગુગલ ગ્રહણ અને પરિણમન હેતુ આત્માની શક્તિ વિશેષ. તે પુદ્ગલના ઉપચયથી થાય છે. તે આ રીતે

Page #27

૧/-I-/૧
૩૯
so
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર • સટીક અનુવાદ/૧
• ઉત્પત્તિ સ્થાને આવીને જીવે પ્રથમ સમયે જે પુદ્ગલો ગ્રહણ કરેલા છે, તેમજ પ્રતિસમય ગ્રહણ કરાય છે કે જે તે પુલોના સંબંધથી તે રૂપે પરિણત થતાં જાય છે, તે પુદ્ગલોની આહારાદિ પુદ્ગલોને ખલ અને રસ રૂપે પરિણમવવાની શક્તિ તે પતિ . તે પયક્તિ છ પ્રકારે છે–
આહારપયપ્તિ, શરીસ્પતિ, ઈન્દ્રિયપતિ, શ્વાસોશ્વાસ પર્યાપ્તિ, ભાષા પતિ, મન:પર્યાતિ.
(૧) જે શક્તિથી બાહ્ય આહાર ગ્રહણ કરી ખલ અને રસરૂપે પરિણમાવે તે આહાર પતિ . (૨) જે શક્તિથી રસરૂપ થયેલ આહારને સ, લોહી, માંસ આદિ સાત ધાતુપણે પરિણમાવે તે શરીર પર્યાપ્તિ. (3) જે શક્તિથી ધાતુરૂપે પરિણમાવેલ આહારને ઈન્દ્રિયપે પરિણમાવે તે ઈન્દ્રિય પતિ. આજ અર્થ બીજે સ્થળે અન્ય પ્રકારે કહ્યો છે . પાંચ ઈન્દ્રિયોને યોગ્ય પગલો ગ્રહણ કરી અનાભોગજન્ય વીર્ય વડે ઈન્દ્રિયરૂપે પરિણમાવવાની શક્તિ તે ઈન્દ્રિય પતિ .
(૪) જે શક્તિથી ઉચ્છવાસ યોગ્ય પુદ્ગલો ગ્રહણ કરી ઉચ્છવાસપણે પરિણાવી અવલંબીને મૂકે તે ઉચ્છવાસ પતિ (૫) જે શક્તિથી ભાષાયોગ્ય પુદ્ગલો લઈને ભાષાપણે પરિણમાવી અવલંબીને છોડે તે ભાષા પતિ. (૬) જે શક્તિથી મનને યોગ્ય પગલો લઈને મનપણે પરિણમાવી અવલંબીને છોડી દે તે મન:પર્યાપ્તિ.
એકેન્દ્રિય, સંજ્ઞી સિવાય બેઈન્દ્રિયાદિ અને સંજ્ઞીને અનુક્રમે ચાર, પાંચ, છ પતિઓ હોય છે. પ્રજ્ઞાપનાના મૂળ ટીકા કતએ કહ્યું છે - એકેન્દ્રિયોને ચાર, વિક્લેન્દ્રિયોને પાંચ, સંજ્ઞીને છ પયક્તિ હોય છે. ઉત્પત્તિ પ્રથમ સમયે જ જે જેટલી પતિ યોગ્ય છે, તેટલી બધીનો એક સાથે આરંભ થાય છે. ક્રમથી પૂર્ણ થાય છે. જેમકે . પહેલા આહાર પયપ્તિ, પછી શરીર પર્યાપ્તિ આદિ. આહાર પર્યાપ્તિ ઉત્પત્તિના પ્રથમ સમયે જ પૂરી થાય છે, બાકીની પતિઓ અનુક્રમે અંતર્મુહૂર્તમાં પૂરી થાય છે.
આહાર પર્યાપ્તિ પહેલા સમયે જ પૂરી થાય છે, તે જણાવતું સૂત્ર આહારપદના બીજા ઉદ્દેશામાં છે. [વૃત્તિકારશ્રીએ તે નોંધેલ છે, પણ અમે અમે અનુવાદમાં લીધેલ નથી.]
ઉકત સૂત્રને આધારે આહાર પતિ નિવૃત્તિને એક સામયિકી, જાણવી. - x • x • કેમકે જો આહાર પયતિથી અપતિ હોત તો ‘કદાચ આહારક અને કદાય અનાહારક હોય” તેમ કહેત.
બધી પર્યાપ્તિનો સમાપ્તિકાળ અંતર્મુહૂર્ત પ્રમાણ છે. પતિ જેને હોય તે પાપ્તિા કહેવાય છે. એવા જે સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક તે પયપ્તિા સૂમપૃથ્વીકાયિક કહેવાય. ઘ શબ્દ લબ્ધિ પતિ અને કરણ પર્યાપ્ત રૂપ સ્વગત ભેદો સૂચવે છે.
જેઓ સ્વયોગ્ય પયતિ પરિસમાપ્તિ હિત છે, તે અપયર્તિા છે. એવા તે અપર્યાપ્તા સૂમપૃવીકાયિક. ૨ શદ કરણ અને લબ્ધિ નિબંધન સ્વગત ભેદ સૂચક છે. તેથી કહ્યું છે - સૂમ પૃવીકાયિક અપર્યાપ્તા બે ભેદે છે • લબ્ધિથી અને
કરણથી. તેમાં જે અપર્યાપ્તક રૂપે જ મરે તે લબ્ધિ અપયMિા. જેમણે હજી કરણ • શરીર અને ઈન્દ્રિયાદિ પયક્તિ પૂરી કરી નથી, પણ અવશ્ય કરશે તે કરણ પયતા. આ સૂફમપૃથ્વીકાયિક કહ્યા.
હવે બાદરપૃથ્વીકાયિકોને કહે છે – • સૂત્ર-૨૨ -
બાદર પૃનીકાયિકો કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે - ગ્લHબાદર પૃdીકાય, ખરબાદર પૂરતીકાયિક,
• વિવેચન-૨૨ -
બાદર પૃથ્વીકાયિકોને કહે છે. તે બે ભેદે - ગ્લણ અને ખર બાદર પૃથ્વીકાયિક. તેમાં ગ્લણ એટલે સૂર્ણ થયેલ ઢેફા સમાન મૃદુ પૃથ્વી, તેવા સ્વરૂપવાળા જીવો પણ ઉપચારથી ગ્લણ છે - x • અથવા ગ્લણ-મૃદુ બાદર પૃથ્વી જેમનું શરીર છે, તે ગ્લણ બાદર પૃથ્વીકાયિક કહેવાય. વ શબ્દ સ્વ પેટાભેદ સૂચક છે.
ઘર - સંઘાત વિશેષ, કઠિનતા વિશેષને પ્રાપ્ત થયેલ પૃથ્વી. તેવા સ્વરૂપવાળા જીવો પણ ઉપચારથી ‘ખર' કહેવાય. અથવા ખર બાદર પૃથ્વી જેમનું શરીર છે, તે ખર બાદર પૃથ્વીકાયિક કહેવાય.
• સૂત્ર-૨૩ :
Gણ બાદર પૃવીકાયિકો કેટલા ભેદે છે ? સાત ભેદે છે. તે આ - કાળી માટી, નીતી માટી, લાલ માટી, પીળી માટી, સફેદ માટી, પાંડુ માટી, પનક માટી. તે આ બાદર પૃeતીકાયિક.
• વિવેચન-૨૩ -
હવે ગ્લણ બાદર પૃથ્વીકાયિક કહે છે. તે સાત ભેદે છે. તેમાં પાંચ ભેદો વર્ણભેદથી છે - કાળી, નીલી આદિ માટી. પાંડુ માટી તે દેશ વિશેષમાં ધળરૂપે રહેલ જાણવી, તે રૂપ જીવો પણ ભેદોપચારથી પાંડુ માટી કહેવાય. ‘પનકમાટી' તે નદી આદિ પૂરપ્લાવતિ દેશમાં પૂર ચાલ્યા ગયા પછી જે ભૂમિમાં ગ્લણ મૃદુરૂપ જલ-મળ-કાદવ છે તે પનકમાટી, તે રૂપ જીવો પણ ભેદોપચારથી પનકમાટી કહેવાય છે. - ૪ -
• સૂત્ર-૨૪ થી ૨૯ -
[૨૪] તે દર ભાદર મૃeતી કેટા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે. તે આ પ્રમાણે - [૨૫] પૃedી, કાંકરા, રેતી, ઉપલ, શિલા, લવણ, ખારો, લોઢું, તાંબુ, જસત, સીસું, રૂ, સોનું, વજન, [૨૬] હડતાલ, હિંગલોક, મણસીલ, પારો, જનરન, પ્રવાલ, અભપટલ, અભ્ર વાલુકા, એ બધા બાદર પૃથ્વીકાય જણાવા. હવે મણિવિધાન.
[૭] ગોમેધમક, રુચક, અંક, સ્ફટિક, લોહિતાક્ષ, મફત, મસારગલ્લ, ભુજમોચક, ઈન્દ્રનીલ, [૨૮] ચંદન, ગેરુ, હંસગર્ભ પુલાક, સૌગંધિક, ચંદ્રાપભ, વૈડૂર્ય જલકાંત, સૂર્યકાંત

Page #28

૧/-I-૨૪ થી ૨૯
(ર) યાવત્ તેવા પ્રકારના બીજા બધાં. તે સંક્ષેપથી બે પ્રકારે છે. પ્રયતક અને અપયતક. તેમાં જે અપયતા છે, તે અસંહાપ્ત છે, જે પર્યાપ્તા છે તેઓના વર્ણ-ગંધ-રસ-પર્શ આદેશથી હજારો ભેદો છે. સંખ્યાતા લાખો યોનિદ્વારો છે, પતિના નિશ્રાએ અપયા ઉત્પન્ન થાય છે, જ્યાં એક પયતો, ત્યાં નિયમા અસંખ્યાતા પિતા હોય. - x - ૪ -
વિવેચન-૨૪ થી ર૯ :
હવે ખર બાદર પૃથ્વીકાયિકો કહે છે, તે અનેકવિધ કહ્યા છે. તેમાં મુખ્ય ૪૦ ભેદો અહીં કહેલ છે. તેને ચાર ગાથા વડે બતાવે છે. (૧) પૃથ્વી એટલે નદી કિનારાની માટી આદિરૂપ શુદ્ધ પૃથ્વી. (૨) શર્કરા-નાના પત્થરો, (૩) વાલુકા-રેતી, (૪) ઉપલ-ઘડવા લાયક પત્થર, (૫) શિલા-દેવકુળની પીઠને યોગ્ય મોટો પત્થર, (૬) લવણ-મીઠું, (૩) ઊષ-ખાર, (૮ થી ૧૩) લોટું આદિ ધાતુ, (૧૪) વજ-હીરો, (૧૫ થી ૧૭) હડતાલ આદિ. (૧૮) સાસણ-પારો, (૧૯) જન-સૌવીર આદિ, (૨૦) પ્રવાલ-વિધુમ, (૨૧,૨૨) અભ્રપટલ આદિ બાદર પૃથ્વી છે.
હે મણિના ભેદો-(૨૩ થી ૪૦) ગોમેક્સક, રુચક, વાંક, સ્ફટિક ઈત્યાદિ. એ રીતે પહેલી ગાયામાં ૧૪ ભેદો, બીજી ગાથામાં આઠ, બીજી ગાથામાં નવ, ચોથી ગાથામાં નવ ભેદો કહ્યા. જે આવા પ્રકારના બીજા પણ પારાગાદિ મણિ ભેદો હોય, તે પણ ખર બાદર પૃથ્વીકાયપણે જાણવા.
આ સામાન્ય બાદપૃથ્વીકાયિકો સંક્ષેપથી બે ભેદે છે. પયક્તિા અને પતિા. તેમાં જે અપર્યાપ્યા છે, તે સ્વયોગ્ય બધી પતિઓને પ્રાપ્ત થયેલા નથી અથવા વિશિષ્ટ વણદિને પ્રાપ્ત થયેલા નથી. તે આ રીતે - વર્ણાદિ ભેદ વિવક્ષામાં તેઓનો કૃષ્ણાદિ વર્ણરૂપે વ્યવહાર કરી શકાતો નથી. • x • તેઓ ઉચ્છવાસ પર્યાપ્તિ પૂરી કર્યા વિના જ મરણ પામે છે. તેઓમાં સ્પષ્ટ વણિિદ વિભાગ ન હોવાથી સંપ્રાપ્તા કહેલા છે.
શંકા-ઉચ્છવાસ પર્યાપ્તિ અપૂર્ણ હોય ત્યારે મરણ કેમ પામે, શરીર-ઈન્દ્રિય પતિ પૂર્વે કેમ નહીં ? બધાં પ્રાણી આગામી ભવાયુ બાંધીને જ મરણ પામે, બાંધ્યા વિના નહીં. તે બંધ શરીર, ઈન્દ્રિય પર્યાપ્તિ પૂરી થયા પછી જ થાય. તેથી આમ કહ્યું.
બીજા જે એમ કહે છે - સામાન્યથી વણદિને ન પામેલ, તે અસંડાપ્ત, તે યુકત નથી. કારણ કે વણદિ શરીર સાથે જ હોય છે અને શરીર તો શરીર પર્યાતિથી થયેલું જ છે.
તેમાં જે પતિ-પોતાની બધી પતિ પૂર્ણ કરેલાં છે, તેઓના વદિ ભેદે હજારો ભેદો છે. વર્ણ-કૃષ્ણાદિ ભેદે પાંચ, ગંધ-બે ભેદે, સ-તિકતાદિ પાંચ, સ્પર્શમૃદુ આદિ આઠ વળી એકૈક વણદિના તારતમ્ય ભેદથી અનેક પેટા ભેદો થાય છે. જેમકે ભ્રમર, કોયલ, કાજલના કૃષ્ણ વર્ષમાં તરતમતા છે. આ રીતે ગંધાદિ બધામાં યોજવું. તેથી હજારો ભેદો, સંખ્યાતા લાખ યોનિ થાય.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ પૃથ્વીકાયિકોને એકૈક વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શને વિશે સંવૃત યોનિ હોય છે. તેના ત્રણ પ્રકારો - સચિવ, અયિત, મિશ્ર. વળી બીજા ત્રણ ભેદ - શીત, ઉણ, શીતોષ્ણ. શીતાદિના પણ તારતમ્યથી અનેક ભેદો થાય છે. આ રીતે સ્વસ્થાનને આશ્રીને વિશિષ્ટ વણદિથી અસંખ્યયોનિ, છતાં જાતિ આશ્રિત એક યોનિ છે.
આ રીતે સૂક્ષમ અને બાદર પૃથ્વીકાયિકોની મળીને સર્વ સંખ્યાથી સાત લાખ યોનિ થાય છે. પયપ્તિાની નિશ્રાએ અપયર્તિા ઉત્પન્ન થાય છે. કેટલા ? જ્યાં એક પર્યાપ્તિો, ત્યાં નિયમા તેની નિશ્રાએ સંખ્યાતીત અપર્યાપ્તા. પૃથ્વીકાયિકો કહ્યા.
હવે અકાયિકની પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે - • સૂઝ-30 -
તે અકાયિક કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે - સૂક્ષ્મ અને ભાદર. તે સૂક્ષ્મ અકાયિક કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે – પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ અને પર્યતા સૂઢમ અકાયિક, તે સૂક્ષ્મ અકાયિક કહ્યા.
તે બાદર અપ્રકાયિક કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે કહ્યા છે. તે આ - ઓસ, હિમ, મહિકા કક, હરતાં, શુદ્ધોદક, શીતોદક, ઉણોદક, #ારોદક, ખોદક, અશ્લોદક, લવણોદક, વારુણોદક, ક્ષીરોદક, ધૃતોદક, ક્ષોતોદક, રસોદક. બીજા તેવા પ્રકારના ઉદકો હોય. તે સંક્ષેપથી બે ભેદ – પયક્તિા અને અપર્યાપ્તા.
- તેમાં જે અપયતા છે, તે અસપાસ્તા છે. જે પર્યાપ્તા છે, તેઓના વર્ણગંધરસસ્પર્શ આદેશથી હજારો ભેદો છે, અને સંખ્યાતા લાખ યોનિદ્વારો છે. પ્રયતાની નિશ્રાએ અપર્યાપ્તા ઉદ્ભવે છે. જ્યાં એક ત્યાં નિયમા અસંખ્યાતા
• વિવેચન-૩૦ :
સુગમ છે. ઓસ-અવશ્યાય, ઝાકળ, હિમ-મ્બરફ, મહિકા-ધૂમસ, માગસર આદિમાં સૂક્ષ્મવૃષ્ટિ. કરક-ધન ઉપલ. હરતનુ-પૃથ્વી ભેદીને તૃણાગે લાગેલ બિંદુ શુદ્ધોદક - આકાશમાંથી પડેલ કે નદીનું પાણી, તે સ્પર્શ-રસાદિ ભેદે અનેક પ્રકારે છે, તે આ રીતો - શીતોદક - નદી આદિ જળાશયનું શીત પરિણામવાળું પાણી, ઉણોદક - સ્વભાવથી કોઈ ઝરાદિનું ઉષ્ણ પરિણામી પાણી. ક્ષારોદક-કંઈક ખારું પાણી. ખોદક-કંઈક ખાટું પરિણામી પાણી. મોદક-સ્વભાવથી અમ્લ પરિણામી, કાંજીવતું પાણી. લવણોદક - લવણ સમુદ્રમાં રહેલ જળ. આ રીતે વારુણોદકાદિ જાણવા.
જે આવા પ્રકારના બીજા પાણી, સ સ્પશિિદ ભેદભિજ્ઞ ધૃતોદકાદિ બાદર અકાયિકો જાણવા. તે સંક્ષેપથી ઈત્યાદિ બધું પૂર્વવતુ. યોનિ સાત લાખ.
- • ધે તેઉકાયિક કહે છે - • સૂત્ર-૩૧ :તે તેજસ્કાયિક કેટલા ભેદ છે? બે ભેદે કહેલ છે. તે આ - સૂક્ષ્મ

Page #29

૪૪
૧|-|-|૩૧
૪૩ તેઉકાયિક અને ભાદર તેઉકાચિક. તે સૂક્ષ્મ તેઉકાયિક કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદ કહેલ છે - પર્યાપ્તક, અપયતક. તે સૂક્ષ્મ તેઉકાયિક કહા. • • • ભાદર તેઉકાયિક કેટલા ભેદ છે ? અનેક ભેદે કહ્યા છે. તે આ - ગાર, વાલા,
મુર, અર્ચિ, અલાત, શુદ્ધ અનિ, ઉલ્કા, વિધુત, અશનિ, નિતિ, સંઘર્ષથી સમુસ્થિત, સૂર્યકાંતમણિ નિશ્ચિત બીજા તેવા પ્રકારના તેઉકાયિકો.
આ બાદ તેઉકાયિક સંક્ષેપથી બે ભેદે કહેલ છે - પપ્તા અને આપતિા . તેમાં જે આપયતિ , તે અસંહાપ્ત છે. તેમાં જે પયક્તિા છે, તેઓના વર્ણ-ગંધ-રસાઈ આદેશ થકી હજારો ભેટો થાય છે. સંખ્યાતા લાખ યોનિ દ્વારો થાય છે. યતાની નિશ્રાએ અપર્યાપ્તા ઉતપન્ન થાય છે. જ્યાં એક ત્યાં નિયમા અસંખ્યાતા ઉપજે. તે બાદરતેઉકાયિક, તે તેઉકાયિક છે.
• વિવેચન-૩૧ :
સંગમ છે. વિશેષ આ - અંગાર-નિર્ધમ અગ્નિ. વાલા-જાજવલ્યમાન અગ્નિ અથવા દીપશીખા. મુમુર-રાખથી મિશ્રિત અગ્નિકણ. અર્ચિ- અગ્નિ સાથે ન જોડાયેલ જવાલા. અલાત-ઉંબાડીય. શુદ્ધાગ્નિ-લોઢાના પિંડમાં રહેલ. ઉકા-ખરતો અગ્નિ. અશનિ-આકાશથી પડતા અનિકણ. નિર્ધાત-વૈક્રિય અશનિ પ્રપાત. સંઘર્ષ સમુસ્થિત - કાઠાદિના ઘસાવાથી થતો અગ્નિ, - x - x - આવા તેઉકાયિકોને બાદર તેઉકાયિક જાણવા. શેષ પૂર્વવતું. યોનિ સાત લાખ. તેઉકાયિક કહ્યા. હવે વાયુકાયિક
• સૂગ-૩ર :
વાયકાયિકો કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે - સૂક્ષ્મ, ભાદર. તે સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે - પર્યાપ્ત અને અપતિ સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક. તે સૂમ વાયુકાયિક કા.
બાદર વાયુકાયિક કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે – પૂરવાત, પશ્ચિમવાત, દક્ષિણવાત, ઉત્તરવાત, ઉtdવાત, ધોવાત, તિછોંવાત, વિદિ સીવાત, વાતોભામ, વાતોકલિકા, વાતમંડલિકા, ઉત્કલિકા વાત, મંડલિકાવાત, મુંજાવાત, ઝાવાત, સંવર્તવાત, પનવાત, તેનુવાત શુદ્ધ વાત.
- તથા આ પ્રકારનો અન્ય વાયુ બાદ વાયુનાસિક છે. સંક્ષેપથી બે ભેદે કહ્યો – પતક અને અપર્યાપ્તક તેમાં જે અપર્યાપ્તક છે, તે અસંહાપ્ત છે. જે પયતિક છે, તેઓના વણ-ગંધ-રસસ્પર્શ આદેશથી હજારો ભેદ છે, સંખ્યાતા લાખ યોનિ દ્વારો છે. પ્રયતા નિશ્રાએ અપાતા ઉપજે છે. જ્યાં એક પયતો ત્યાં નિયમાં અસંખ્યkil અપયતા છે. - X - X -
• વિવેચન-૩ર :
સુગમ છે. વિશેષ આ - પાળવાઈ - પૂર્વ દિશામાંથી આવતો વાયુ. એ રીતે પશ્ચિમાદિનો કહેવો. ઉંચે ગમન કરતો વાય તે ઉdવાત. એ રીતે ધો અને તિછવાયુ કહેવો. વાતોશ્નામ-અનવસ્થિત વાયુ. વાતોકલિકા-વાયુતરંગ. વાતમંડલી
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ વંટોળીયો. ઉકલિકાવાત• પ્રચુર તરંગ મિશ્રિત વાયુ. મંડલિકાવાત • સતત મંડલકારે વાતો વાયુ ગુંજાવાત - શબ્દ કરતો વાય. ઝંઝાવાત - વૃષ્ટિસહિત વાયુ. સંવતંકવાત - તૃણાદિ સંવર્ધન સ્વભાવ. ઘનવાત - ઘન પરિણામ વાયુ. તનુવાત - ઘનવાતની નીચે રહેલ વાયુ. શુદ્ધવાત - મંદ, સ્થિર વાયુ. અથવા બસ્તિ કે મસકમાંનો વાયુ.
હવે વનસ્પતિકાયિકની પ્રતિપાદના. • સૂત્ર-૩૩ થી 38 -
[3] વનસ્પતિકાયિકના કેટલા ભેદ છે? બે ભેદ • સૂક્ષ્મ અને ભાદર વનસ્પતિકાયિક... [૩૪] સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે - પર્યાપ્તા અને અપતિ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક. તે સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાચિક કહા... [૩૫] બાદર વનસ્પતિકાયિક કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે • પ્રત્યેક અને સાધારણ ભાદર વન ...[3] પ્રત્યેક બાદર વનસ્પતિકાયિક કેટલા ભેદ છે ? બાર ભેદે - [39] વૃ૪, ગુચ્છ, ગુલ્મ, લતા, વેલ, પવન, તૃણ, વલય, હરિત, ઔષધિ, જરૂહ અને કુહણ.
• વિવેચન-૩૩ થી ૧૭ :
સુગમ છે. - x - તે બાદર વનસ્પતિકાયિકો કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે – પ્રત્યેક શરીર અને સાધારણ શરીર બાબર વનસ્પતિકાય. એક એક જીવને પ્રાપ્ત થયેલ તે પ્રત્યેક શરીર, તે જેને છે તે પ્રત્યેક શરીર બાબર વનસ્પતિકાય. ‘ત્ર' શબ્દ પોતાના પેટા ભેદ સૂચક છે. સમાન - તુલ્ય શ્વાસોચ્છવાસાદિનો ઉપભોગ જે રીતે થાય, તથા એકીભાવથી અનંત જંતુનો સંગ્રહ જેમાં છે તે સાધારણ. જેમને સાધારણ શરીર છે, તે સાધારણ શરીરવાળા.
તે પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિકના કેટલા ભેદ છે ? તે બાર ભેદે છે. તે આ રીતે - (૧) આમ આદિ વૃક્ષો, (૨) રીંગણી આદિ ગુચ્છ, (3) નવમાલિકા આદિ ગુલ્મો, (૪) ચંપકલતાદિ લતા, અહીં જેમના સ્કંધ પ્રદેશમાં વિવક્ષિત ઉર્વગત એક શાખા સિવાય મોટી બીજી શાખાઓ ન નીકળે તે લતા જાણવી. (૫) કમાંડી આદિ વેલા. (૬) શેરડી આદિ પર્વગ. (૭) કુશ-અર્જુનાદિ વૃણ. (૮) કેતકી આદિ વલય, તેની ત્વચા વલયાકારથી રહેલ છે. (૯) હરિત-તાંદળજો આદિ (૧૦) ઔષધિડાંગર આદિ, (૧૧) જલરૂહ-પાણીમાં ઉગે તે ઉદક આદિ, (૧૨) કુહણ-ભૂમિફોડાદિ અકાય પ્રમુખ.
• સૂત્ર-3૮ થી ૪૨ -
[૩૮] તે વૃક્ષો કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે. એકાસ્થિક અને બહુબીજક. તે એકાશ્ચિક કેટલા ભેદ છે ? અનેક ભેદે છે... [૩] લીંબડો, આંબો, જાંબુ, કોમ, શુદ્રામ, જંગલી આંબો, સાલ, કોલ, પીલુ, સેલ, શલ્લકી, મોચકી, માલુક, ભકુલ, પલાસ, કરંજ, [ro] પુત્રંજીવ, અરીઠા, બહેડા, હરિતક, ભીલામાં, ઉબેભરિકા, allરિણી, ધાતકી, પિયાલ [૪૧] યૂતિબિંબ કરંજ, Gણા, શીશમ,

Page #30

૧/-I-IB૮ થી ૪ર
અાન, પુwગ, નાગવૃક્ષ, શ્રીપર્ણી, અશોક. [૨] અને તે સિવાયના બીજ તેવા પ્રકારના વૃક્ષો, એઓના મૂલો, કંદો, કંધો, વચા, શાખા, પ્રવાલો અસંખ્યાત જીવવાળા છે, પાંદડા પ્રત્યેક જીવવાળા, પુષ્પો અનેક જીવવાળા અને ફળો એકબીજવાળા છે. તે એકાસ્થિક કહ્યા.
વિવેચન-3૮ થી ૪ર :
ઉદ્દેશ ક્રમથી નિર્દેશ થાય, એ ન્યાયે પહેલા વૃક્ષ પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે - તે વૃક્ષે બે ભેદે કહ્યા છે. એકાશ્ચિક, બહુબીજક. એક એક ફળમાં એક એક બીજ તે એકાસ્થિક, • x • ઘણું કરી અસ્થિબંધ સિવાય જ કુળની અંદર જેમને ઘણાં બીજો છે, તે બહુબીજક છે.
એકાસ્થિક પ્રતિપાદના - એક બીજવાળા વૃક્ષો કેટલા પ્રકારના છે ? અનેક પ્રકારના છે. તેની ત્રણ ગાથાઓ છે. તેમાં લીંબડો આદિ પ્રસિદ્ધ છે. શાસ્ત્ર - સર્જતર, કોલ-અંકોઠ, શેતુ-ગુંદા, સલ્લકી-હાથીને પ્રિય એક વનસ્પતિ, • x • બકુલ-કેસર, પલાશ-કેસુડો, કરંજ-નકતમાલ, * * * બિભિતક-બહેડા, હરિતકકષાય બહુલ વનસ્પતિ, • x • ઉબેભકિા આદિ પ્રસિદ્ધ છે.
આ અને આવા પ્રકારે બીજા, તે બધાં એકાશ્ચિક જાણવા.. એકાસ્થિકો મૂળો પણ અસંખ્યાત જીવક છે. એ પ્રમાણે કંદ, સ્કંધ, વચા, શાખા, પ્રવાલ પણ પ્રત્યેક અસંખ્યાત પ્રત્યેક શરીર જીવક છે. તેમાં મૂળ, કંદની નીચે ભૂમિમાં પ્રસરે છે. ઈત્યાદિ. * * * * * * * ફળો એકાસ્થિક છે. હવે બહુબીજક કહે છે -
• સૂત્ર-૪ર (ચાલુ) થી ૪૬ :
[૪] બહુબીજક વૃક્ષો કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે. [૪૩] અસ્થિક, નિંદુક, કપિત્થ, અંબાઇક, માલિંગ, બિલ્વ, આમળા, ફણસ, દાડમ, અર્થ, ઉંબર, ds... [૪] વગોધ, નંદિવૃક્ષ, પિપ્પલી, શતરી, લક્ષવૃક્ષ, કાકોદુબરી, કુતુંભરી, દેવદાલી... [૪] તિલક, લકુચ છગીઘ, , સપ્તપર્ણ, દધિપણ, લોવ, ઘવ, ચંદન, અર્જુન, નીપ, કુટજ, કદંબ... [૪] તે સિવાય તેવા બીજા પ્રકારના તે બહુબીજવાળા વૃક્ષો જાણવા. એના મૂલો, કંદો, સ્કંધો, શાખા, ત્રા પ્રત્યેક જીવિકા, પુષ્પો અનેકજીવિકા, ફળ બહુબીજકા છે. તે બહુબીજકો છે. તે વૃક્ષો કહ્યા.
• વિવેચન-૪૨ થી ૪૬ :
તે બહુબીજવાળા વૃક્ષ અનેક પ્રકારે છે. અસ્થિકથી આરંભી કદંબ સુધીમાં કેટલાંક અતિ પ્રસિદ્ધ છે. કેટલાંક દેશ વિશેષથી જાણવા. માત્ર અહીં આમળા આદિ લોક પ્રસિદ્ધ છે, તે ન લેવા, કેમકે તેનામાં એક બીજ જ હોય છે. પણ દેશ વિશેષથી બહબીજક ગ્રહણ કરવા. તે સિવાય બીજા પણ તેવા પ્રકારના બહુબીજવાળા વૃક્ષો જાણવા. તેના મૂળ, કંદ, સ્કંધ, વચા, શાખા, પ્રવાલ પ્રત્યેક અસંખ્યાત પ્રત્યેક શરીર જીવિ છે. પત્રો પ્રત્યેજીવી છે. પુષ્પો અનેજીવી છે, ફળો બહુબીજવાળા છે. • x
૪૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ - હવે ગુચ્છ પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે –
• સૂગ-૪૬ થી ૮૧ :| [૪૬] ગુચ્છો કેટલા પ્રકારે છે ? અનેક પ્રકારે કહ્યા છે - [૪] રીંગણી, સલકી, ગુંડકી, કચ્છી, જસુમણા, ફૂપી, ઢકી, નીલી, તુલસી, માતુલિંગી, [૪૮] કુતુંભરી, પિપર, અલસી, વલ્લી, કાકમાચી, પુણ્ય, પટોલકંદકી, વિઉવા, વત્થલ, બદર, [૪૯] પdઉટ, સીયઉર, જવાહો, નિગુડી, કસુંબરી, ધાણા, અાઈ, તલઉડા, પિo] શણ, પાણ, કામુંદરો, અધેડો, સામા, સિંદુવાર, કરમદ, અરડુસી, કેરડો, ઐરાવણ, મહિન્દ. [૫૧] જાઉલગ, [પર માલગ, [૫૩] રિલી, [૫૪] ગજમારિણી, કુળકારિયા, મજીઠ, ડોડી, કેતકી, ગંજ, પાડલ, દાસી, અંકોલ.
[એ સિવાય બીજ પણ તેવા પ્રકારના ગુચ્છો જાણવા. • • • ગુલ્મો કેટલા ભેદે છે ? ગુલ્મો અનેક ભેદે છે –
[] સૈરિયક, નવમાલિકા, કરંટક, બંધુજીવક, મણોજજ, પિdય, પણ, કણેસ, કુર્જક, સિંદુવાર. [૫૪] જાd, મોગરો, જુઈ, મલ્લિકા, વાસંતી, વસ્તુલ, કશુલ, સેવાલ, ગ્રન્થી, મૃગદંતિકા [પણ] ચંપકજાતિ, નવનીઇચા, કુંદ, મહાજાતિ. એ પ્રમાણે અનેક આકારના ગુલ્મો જણાવા. • - • ગુલ્મો કહ્યા.
[૫૬] તે લતાઓ કેટલા ભેદે છે ? લતા અનેક પ્રકારે કહી છે - [૫]. પાલતા, નાગલતા, અશોક, ચંપકલતા, ચૂતલતા, વનલતા, વાસંતિલતા, અતિમુકતકલતા, દશ્યામલda. [૫૮] જે આવા પ્રકારે અન્ય હોય તે બધી. આ પ્રમાણે લતા કહી.
તે વલી કેટલા ભેદે છે ? વલ્લી અનેક ભેદે કહી છે . [૫૯] પૂસફળી, કાલિંગી, તુંબી, પુરી, એલવાલુંકી, ઘોસાતકી, પંડોલા, પંચાંગુલી, નીલી. ૬િ] કંડૂઈકા, કંગુયા, કકકોડકી, કારેલી, સુભગા, કુચવાય, વાગલી, પાવ, વલ્લી, દેવદાલી. [૬૧] આસ્ફોતા, અતિમુક્ત, નાગલતા, કૃણા, સૂવલ્લી, સંઘઠ્ઠા, સુમણસા, સુવા, કુવિંદવલ્લી, [૬૨] મૃદ્ધિકા, આમવલ્લી, કૃણ છિરાલી, જયંતિ, ગોવાલી, પાણી, માસાવલ્લી, ગંજીવલ્લી, વિછાણી. [૬૩] શશિબિંદુ, ગોતકુસિયા, ગિરિકણકી, માલુકા, અંજનકી, દધિપુપિકા, કાકણી, મોગલી, અર્કબોદિ, [૬] પ્રકારની બીજી પણ જે છે તે વલ્લીઓ.
તે પર્વગ શું છે ? અનેક ભેદે કહેલ છે - [૬૫] ઇશ, ઇશુવાટિકા, વીરણી, ઇક્કડ, ભમાસ, સુંઠ, શર, ઝ, તિમિર, શતપોસ્ક, નલ, [૬૬] વાંસ, વેણુ, કનક, કકવિંશ, ચંપાવશ, ઉદગ, કુડગ, વિમત, કંડાવેણુ, કલ્યાણ. [૬] આવા પ્રકારની અન્ય પણ પર્વગ.
તૃણ કેટલા ભેદ છે - અનેક ભેદે કહેલ છે. [૬૮] સેડિય, મતિય, હોંતિય, દર્ભ, કુથ, પીંક, પોડકલ્લ, અર્જુન, આષાઢક, રોહિતાંશ, વેય, ક્ષીર,

Page #31

૪૮
૧-I-૪૬ થી ૮૫
૪૩ ભુર ૬૬) એરંડ, કુરવિંદ, કરજ, મુક, વિભંગુ, મધુરતૃણ, છુટ્ય, સિપ્રિય, સંકલીતૃણ, [eo] આવા પ્રકારના અન્ય જે હોય તે બધાં આ વૃક્ષો કા.
તે વલય કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે. [૧] તાલ, તમાલ, તકલી, તોયલી, શાલી, સાકલાણ, સરલ, જાતિ, કેતકી, કદલી, ચર્મવૃક્ષ, [9 ભુજવૃક્ષ, હિંગુવૃક્ષ, લવંગવૃક્ષ, સોપારી, ખજૂરી, નાલિયેરી. [૩] આવા પ્રકારના અન્ય પણ વલયો.
હરિત કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે. [૩૪] અ ટક, વોડાણ, હરિતક, તંદુવેગ, વત્થલ, પોરગ, માર્જયા, બિલ્લી, પાલશ્ક. [9] દકપિપલી, દવી, સોન્થિય, સાય, મંડુક્કી, મૂલક, સરસવ, અંબિલ, સાકેત, જિયંતક. [૬] તુલસી, કૃણા, ઉરાલ, ફજિક, આર્જક, ભજનક, તારક, દમનક, મચક, શતપુષ્પ, ઇંદિવર. [9] આ સિવાયના તે પ્રકારના અન્ય પણ હતિ.
તે ઔષધિ કેટલા ભેદે છે? અનેક ભેદે છે - શાલી, વીહી, ઘઉં, જવ, જવજવ, કલાય, મસુરતલ, મગ, અડદ, વાલ, કળથી, આલિસંદ-ચોળા, મઠ, ચણા, અળસી, કસુંબો, કોદરા, કાંગ, રાલગ, વરું, કોસ, સણ, સરસવ, મૂળાના બીજ આવા પ્રકારની અન્ય પણ જે વનસ્પતિ ઔષધિ જાણવી.
જલરહ કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે - ઉદક, અવક, પનક, શેવાળ, કલંબુય, હઠ, કસેય, કચ્છ, ભાણી, ઉત્પલ, પદ્મ, કુમુદ, નલિન, સુભગ, સૌગંધિક, પુંડરીક, મહાપુંરીક, શતપત્ર, સહસ્ત્ર ત્ર, કલ્હાર, કોકનદ, અરવિંદ, તામસ, બિય, બિસમૃણાલ, પુષ્કર, રસ્થલજપુષ્કર, તે સિવાયના આવા પ્રકારના બીજા જરુહો પણ જાણવા. તે જલરુહ કહ્યા.
કુહણા કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે - આય, કાય, કુહણ, કુસક્ક, દqહલિયા, સફાય, સજ્ઝાય, છીંક, વંસી, નહિયા, કુરય. સિવાય તેના જેવા પ્રકારના કુટુણા જાણવા.
[૮] વૃક્ષોના વિવિધ સંસ્થાન, એકજીવિકા ધ્રો, કંધો પણ એક જીવા, તાડ-સરલ-નાલીકેરી એક જીવવાળા છે. [૩૯] જેમ સઘળાં સરસવો ચિકાશવાળા દ્રવ્યથી મિશ્રિત થયેલાની એક વર્તિા વાત કરી હોય તેવા પ્રત્યેક શરીરીના શરીરસમુદાયો હોય છે. અથવા [co] ઘણાં તલના સમુદાયવાળી તલપાપડી હોય તેમાં ઘણાં તલો વડે સંહત થાય તેમ પ્રત્યેક શરીરીની શરીર સંઘાત હોય છે. [૧] તે આ પ્રત્યેક શરીર ભાદર વનસ્પતિકાસિક કહ્યા.
• વિવેચન-૪૬ થી ૮૧ :
આ ગુચ્છા આદિ ભેદો પ્રાયઃ સ્વરૂપથી જ પ્રસિદ્ધ છે. કેટલાંક દેશ વિશેષથી જાણવા. અહીં વૃક્ષાદિ ભેદમાં જ્યાં એક નામ એકમાં ગ્રહણ કરી, ફરી તે જ નામ બીજ ભેદમાં જણાય, ત્યારે તેના સમાન નામની ભિન્ન જાતિય જાણવી અથવા અનેક જાતની હોય છે જેમકે નાળિયેરી એકાશ્ચિક છે, વલય પણ છે.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ વિવિધ પ્રકારે આકૃતિ જેમની છે, તે નાનાવિધ સંસ્થાન. વૃક્ષાના ગ્રહણથી ગુચછ, ગુમાદિ પણ જાણવા. પાંદડા એક જીવ અધિઠિત જાણવા. સ્કંધ પણ એક જીવ અધિષ્ઠિત છે. •x-x- તાડ આદિ માફક ઉપલક્ષણથી બીજી વનસ્પતિઓનો પણ સ્કંધ આગમને અનુસરીને એક જીવાશ્રિત જાણવો. તે સિવાય અનેક વનસ્પતિઓના પ્રત્યેક ધોનો અનેક પ્રત્યેક શરીરી, અનેક જીવાશ્રિત હોય છે. • X - X - તેના અવસ્થાનનું સ્વરૂપ દષ્ટાંત વડે જણાવે છે - અહીં સરસવનું અને તલપાપડીનું દટાંત છે. • x • આ ઉપમા વડે પ્રત્યેક શરીરી જીવોના શરીર સંઘાત પૃચક્ર પૃચકુ સ્વ-સ્વ અવગાહનાવાળા હોય છે, તે બતાવ્યું - X - X - X - X -
• સૂઝ-૮૨ થી ૧૧૯ :
[૮] સાધારણ શરીર ભાદર વનસ્પતિકાયિકના કેટલા ભેદ છે ? તે અનેક ભેદે કહ્યા છે - [3] અવક, પનક, સેવાલ, રોહિણી, થિહુ, થિભંગ, અ#કણ, સિંકમાં, સિfટી, મુકુંઢી. [૪] & કુંડરિકા, જી lરવિદારિકા, કિg, હળદર, આદુ, આલુ, મૂા. [૮૫] કંબૂય, કક્કડ, મહુપીવલઇ, મધુશ્રુંગી, નીહા, સસુગંધા, છિvહા, બીજહા. [૬] પાઠા, મૃગવાતુંકી, મધુસ્સા, રાજવલ્લી, પા, માઢરી, દેતી, ચંડી, કિકી. [૮] માપણ, મુગપણ, જીવક, રસહ, રેણકા, કાકોલી, ક્ષીરકાકોલી, ભંગી, નહીં. [૮] કૃમિરાશિ, મોથ, લાંગલી, વજ, પેલુગ, કૃષ્ણ, પાઉલ, હઢ, હરતનુક, લોયાણી. [૮] કૃષણકંદ, વજકંદ, સૂરણકંદ, ખજૂર - આ અનંતકાચિક છે. [eo] તૃણમૂલ, કંદમૂલ, વસમૂલ સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા કે અનંત જીવાત્મક જાણવા. [] શીંગોડાના ગુચ્છ અનેક જીવાત્મક જાણવો. પાંદડા એક એક જીવવાળા અને તેના ફળમાં બે જીવો છે.
જે મૂળને ભાંગવાથી સરખો ભંગ દેખાય તે મૂલ અને તે સિવાયના તેના જેવા બીજ મૂલ અનંત જીવાત્મક જાણવા. [૩] જે કંદ ભાંગવાથી સરખો બંગ દેખાય છે અને તેના જેવા બીજા કંદો અનંત જીવાત્મક ગણવા. [૬૪] જે અંધ ભાંગવાથી સરખો ભંગ દેખાય, તે અંધ અને બીજ તેવા પ્રકારના છંધો અનંત જીવાત્મક જાણવા. [૫] જે વચાને ભાંગવાથી સરખો ભંગ દેખાય તે વચા તથા તેના જેવી બીજી વયા અનંત જીવાત્મક જાણતી. [૬] જે શાખાને ભાંગવાથી સરખો ભંગ દેખાય તે શાખા તથા તેના જેવી બીજી શાખા અનંત જીવાત્મક રણવી. [૯] જે પ્રવાલને ભાંગવાથી સરખો ભંગ દેખાય તે પ્રવાલ તથા તેના જેવા બીજ પવાલો અનંત જીવાત્મક જાણવા. [૮] જે પાંદડું ભાંગવાણી સરખો ભંગ દેખાય તે પાંદડુ તથા તેના જેવા બીજા પાંદડા અનંત જીવાત્મક જણવા. [૯] જે પુરુષને ભાંગવાથી સરખો ભંગ દેખાય તે પુરુષ અને તેના જેવા બીજ પુણો અનંત જીવાત્મક જાણવા. [૧oo] જે ફળને ભાંગવાથી સરખો ભંગ દેખાય, તે ફળ અને બીજા તેના જેવા ફળો અનંત જીવાત્મક જાણવાં. [૧૧]

Page #32

૧|-|-/૮૨ થી ૧૧૯
જે બીજને ભાંગતા સરખો ભંગ દેખાય તે બીજ અને તેવા અન્ય બીજો અનંત જીવાત્મક જાવ.
[૧૦૨] જે મૂળ ભાંગવાથી વિષમ ભંગ દેખાય, તે અને તેવા પ્રકારના અન્ય મૂલો પ્રત્યેક જીવવાળા છે. [૧૦૩] જે કંદ ભાંગવાથી વિષમ ભંગ દેખાય તે અને તેવા પ્રકારના અન્ય કંદો પ્રત્યેક જીવવાળા જાણવા. [૧૦૪ થી ૧૧૧] ઓ રીતે જ સ્કંધ, ત્વચા, શાખા, પ્રવાલ, પત્ર, પુષ્પ, ફળ અને બીજના વિષયમાં સૂત્રો
જાણવા.
૪૯
[૧૧૨] જે મૂળના કાષ્ઠથી તેની છાલ વધુ જાડી હોય તે છાલ અને તેવા પ્રકારની બીજી છાલ અનંતકારિક જાણવી. [૧૧૩ થી ૧૧૫] આવા જ સૂત્રો કંદ, સ્કંધ, શાખાના વિષયમાં જાણવા.
[૧૧૬] જે મૂળના કાષ્ઠથી તેની છાલ વધારે પાતળી હોય તે તથા તેના જેવી બીજી છાલ પ્રત્યેક જીવવાળી જાણળી. [૧૧૭ થી ૧૧૯] એ પ્રમાણે કંદ, સ્કંધ, શાખા વિષયમાં આ પાઠ જાણવો.
• વિવેચન-૮૨ થી ૧૧૯ :
સાધારણ શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિક કેટલા ભેદે છે? અનેક ભેદે કહેલ છે. અહીં કેટલાંક પ્રસિદ્ધ અને કેટલાંક દેશ વિશેષ પ્રસિદ્ધ નામ છે. ઉક્ત નામ સિવાયના તેવા પ્રકારના પણ અનંત જીવવાળા જાણવા. તૃણમૂળ આદિમાં ક્યાંક જાતિભેદ કે દેશભેદથી સંખ્યાત જીવો અને ક્યાંક અસંખ્યાત, ક્યાંક અનંત જીવો જાણવા. શીંગોડાનો ગુચ્છ અનેકજીવવાળો જાણવો. તેની ત્વચા, શાખાદિ પણ અનંત જીવાત્મક છે. માત્ર તેના પાન પ્રત્યેક જીવવાળા છે. ફળમાં પ્રત્યેકમાં બબ્બે જીવો
જાણવા.
જેના મૂળ ભાંગવાથી સમભંગ - એકાંત સદંશરૂપ ચક્રાકાર ભંગ સ્પષ્ટ દેખાય તે મૂળ અનંત જીવાત્મક છે. - ૪ - ૪ - આ પ્રમાણે કંદાદિ નવ ગાથા કહેવી. હવે પ્રત્યેક શરીર લક્ષણ નામક દશ ગાથા કહે છે – જેના મૂળના ભંગ સ્થળે વિષમ છેદવાળો કે ખરબચડો ભાગ સ્પષ્ટ દેખાય તે મૂળ પ્રત્યેક જીવાત્મક જાણવું. - X - ૪ - આ રીતે કંદાદિ સંબંધે નવે ગાયા સમજી લેવી.
જે
હવે મૂલાદિની છાલનું અનંતકાયિકપણું જાણવા માટે લક્ષણ કહે છે મૂળના મધ્ય ભાગમાં રહેલા ગર્ભથી તેની છાલ જાડી હોય તે અનંતજીવવાળી જાણવી. - x - હવે છાલના પ્રત્યેક જીવપણું જાણવાનું લક્ષણ કહે છે – જે મૂળના
મધ્યવર્તી ગર્ભથી તેની છાલ પાતળી હોય તે પ્રત્યેક જીવી જાણવી. - x - x -
* [જે મૂળ ભાંગતા તેનો ભંગ સરખો સ્પષ્ટ રૂપે જણાય, ઈત્યાદિ અનંતકાચના લક્ષણને સ્પષ્ટપણે પ્રતિપાદન કરવા માટે સૂત્રકાર કહે છે – વજ્રામાં - જે મૂળ, સ્કંધ, ત્વચાદિ ભાંગતા ભંગસ્થાન ચક્રના આકારવાળું ગોળ અને તદ્દન સમ હોય તે મૂલાદિ અનંત જીવવાળા જાણવા.] - આ વૃત્તિ હવે પછીના સૂત્રોની કહી. આ સૂત્રો આ પ્રમાણે 20/4
Чо
જાણવા =
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
• સૂત્ર-૧૨૦ થી ૧૩૨ -
[૧૨] જેને ભાંગતા ભંગસ્થાન ચક્રાકાર હોય અને ગાંઠ ચૂર્ણ-રજથી વ્યાપ્ત હોય, ભંગસ્થાન પૃથ્વી સમાન હોય તે અનંત જીવવાળી વનસ્પતિ જાણવી. [૧૨] ગુપ્તશિરાક, ક્ષીરવાળું કે વિનાનું હોય, પ્રનષ્ટ સંધિ હોય તે પાંદડું અનંત જીવાત્મક જાણવું.
[૧૨૨] જલજ, સ્થલજ, વૃંતબદ્ધ, નાલબદ્ધ પુષ્પો સંખ્યાત, અસંખ્યાત, અનંત જીવવાળા જાણવા. [૧૨૩] જે કોઈ નાલબદ્ધ પુષ્પો છે, તે સંખ્યાતા જીવવાળા હોય છે. જે નિહુ - થોરના પુષ્પો અને તેના જેવા બીજા પુષ્પો છે તે અનંત જીવવાળા છે. [૧૨૪] પદ્મિની કદ, ઉત્પલિની કંદ, અંતરક, ઝિલ્લિ અનંતજીવાત્મક છે અને બિસ, મૃણાલ એક જીવાત્મક છે. [૧૨૫] પલાંડુકંદ, લાણ કંદ, કંદલીકંદ, કુસ્તુંબક અને તેના જેવા અન્ય પણ પ્રત્યેક જીવવાળા છે.
[૧૨૬] પદ્મ, ઉત્પલ, નલિન, સુભગ, સૌગંધિક, અરવિંદ, કોકનદ, શતપત્ર, સહસ્રમ... [૧૨] તેના બિંટ, કેસર, મિંજ પ્રત્યેક એક જીવવાળા છે. [૧૨૮] વેણુ, નલ, ઇક્ષુવાટિકા, સમાસઇક્ષુ, ઇક્કડ, ડ, કસ્કર, સુંઠ, વિહંગુ, તૃણ અને પર્વગની... [૧૨૯] આંખ, પર્વ, પરિમોટક એ બધાં એક જીવના છે પત્રો પ્રત્યેક જીવવાળા અને પુષ્પો અનેક જીવાત્મક છે. [૧૩૦] યૂસફલ, કાલિંગ, તુંબ, ત્રણ, એલવાલુંક, ઘોષાતક, પડોલ, હિંદુક, તેંસના.. [૧૩૧] ડીંટીયા, માંસ, કડાહ એ એક જીવના હોય છે, પાંદડા એક જીવવાળા અને કૈસર સહિત - કેસર રહિત દરેક બીજ એક એક જીવાશ્રિત છે. [૧૩૨] સફાય, સમાય, ઉલ્વેહલિયા, કુહણા, કંડ્ક એ અનંત જીવાત્મક છે તેમાં કંદુકને વિશે ભજના જાણવી,
* વિવેચન-૧૨૦ થી ૧૩૨ -
વોશ આ વૃત્તિ આ પૂર્વેના સૂત્રમાં અંતે મૂકી છે. હવે લક્ષણાંતથી કહે છે – જે પાંદડા દુધવાળા કે વગરના હોય, ગૂઢશિરાક - ગુપ્તનસોવાળું હોય, જેના બે અર્ધ ભાગની વચ્ચે સાંધો સર્વથા ન દેખાતો હોય તે અનંત જીવાત્મક જાણવું.
હવે પુષ્પાદિ સંબંધી વિશેષતા – પુષ્પો ચાર પ્રકારે છે – ખનન - સહસપત્રાદિ, ચહ્નન - કોરંટાદિ, તે પ્રત્યેકના બે ભેદ આ પ્રમાણે – કેટલાંક વૃત્તબદ્ધ - અતિમુક્તક આદિ, કેટલાંક નાણબદ્ધ-જાઈના પુષ્પો વગેરે. આ બે મધ્યે કેટલાંક પત્રાદિમાં રહેલ જીવોની અપેક્ષાએ સંખ્યાત જીવવાળા, કેટલાંક અસંખ્યાત જીવવાળા, કેટલાંક અનંત જીવવાળા હોય છે. તે આગમાનુસારે જાણવા.
આ સંબંધે કંઈક વિશેષ કહે છે – તેમાં જે જાઈ વગેરે નાલબદ્ધ પુષ્પો છે તે બધાં સંખ્યાત જીવવાળા તીર્થંકર - ગણધરોએ કહેલાં છે. થોરના પુષ્પો અનંત જીવાત્મક છે. તે સિવાયના થોરનાં પુષ્પો જેવા બીજા પુષ્પો પણ અનંત જીવાત્મક જાણવા. પદ્મિનીકંદ, અંતર નામે જલજ વનસ્પતિકંદ વિશેષ, ઝિલ્લિકા નામે વનસ્પતિ

Page #33

૧/-I-/૧૨૦ થી ૧૩૨
પર
આ બધાં અનંતજીવાત્મક છે. પણ પકિાની આદિની નાલ અને મૃણાલ એ બંને એક જીવ આશ્રિત છે. પલાંડુ કંદ, લસણ કંદ, કંદલી કંદ, કુસુંબક એ બધાં પ્રત્યેક જીવ આશ્રિત જાણવા. તે સિવાયના બીજા પણ તેવા પ્રકારના અનંતકાયિક વનસ્પતિના લક્ષણ રહિત હોય તે પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિક જાણવા.
પદા, ઉત્પલ, નલિન, સુભગ, સૌગંધિક, અરવિંદ, કોકનદ, શતપત્ર, સંસપનાં ડીંટીયા અને બાહ્ય પાન, જે પ્રાયઃ લીલા હોય છે અને પત્રના આધારરૂપ કર્ણિકા છે. તે ગણે એક જીવાત્મક છે અને જે અંદરની પાંખડીઓ, કેસર અને બીજ છે તે દરેક એક એક જીવાશ્રિત છે. વેણુ, નડ, ઇશુવાટિકાદિ લોકથી જાણવા. દુર્વાદિ વૃણ, પર્વયુકત વનસ્પતિ, એ બધાંની જે આંખ, પર્વ અને પર્વતું ચકાકાર પQિટન, તે બધાં એક જીવાશ્રિત છે. એ બધાંના પ્રત્યેક પાંદડા ચોક એક જીવાત્મક હોય છે. પુષ્પો અનેક જીવાત્મક છે. પુષફળ, કાલિંગ, તુંબ, ગપુષ, ચિર્ભટ વિશેષચિભેટ, ઘોષાતક, પટોલ, તેંદુક, તિંદુસના જે ફળ છે તે બધાંના વૃત, ગર્ભ, કટાહ, ત્રણે એક જીવાશ્રિત છે. તથા પૂરફળથી તિંદુસ સુધીની દરેક વનસ્પતિમાં પાંદડા પ્રત્યેક જીવાશ્રિત છે. કેસર સહિત અને કેસર હિત બીજ પણ પ્રત્યેક જીવાશ્રિત હોય છે તેથી કેસર અને બીજો દરેક પ્રત્યેક જીવાશ્રિત છે.
કુહણાદિ વનસ્પતિ વિશેષ લોકથી જાણવા. આ અનંત જીવાત્મક છે. વિશેષ આ - કંદુક્કમાં વિકલ્પ છે. કેમકે તે દેશ વિશેષથી અનંતજીવાત્મક પણ હોય, સંખ્યાત જીવાત્મક પણ હોય. - શું બીજજીવ જ મૂલાદિ જીવ થાય કે તે જીવ ચવ્યા પછી બીજો જ જીવ મૂલાદિમાં ઉત્પન્ન થાય ? તે માટે કહે છે –
• સૂત્ર-૧33,૧૩૪ -
[33] યોનિરૂપ બીજમાં તે બીજનો જીવ ઉત્પન્ન થાય કે અન્ય જીવ ઉત્પન્ન થાય છે. પણ જે મૂળનો જીવ છે, તે જ પ્રથમના પાંદડારૂપે પરિણમે છે. [૧૪] સર્વ પ્રકારના કિસલય ઉગતાં અનંતકાયિક કહા છે. તે વધતા પ્રત્યેક કે અનંતકાય હોય.
• વિવેચન-૧૩૩,૧૩૪ :
બીજ, યોનિ અવસ્થા પામતાં એટલે યોનિ પરિણામનો ત્યાગ નથી કર્યો તેવા બીજની બે પ્રકારની અવસ્થા છે - યોનિ અને અયોનિ અવસ્થા. તેમાં જ્યારે બીજ યોનિ અવસ્થાને તજતું નથી, પણ જીવરહિત થયેલ હોય ત્યાં સુધી યોનિભૂત કહેવાય છે. બીજ જીવરહિત થયેલું છે. તે નિશ્ચયથી જાણી શકાતું નથી. તેથી વિશિષ્ટ જ્ઞાન રહિત મનુષ્ય વડે હાલ સવેતન કે અચેતન હોય પણ જે ઉગવાની શક્તિવાળું હોય તે બીજ યોનિભૂત કહેવાય. વિનષ્ટ યોનિ વાળું અવશ્ય ચેતન હોવાથી અયોનિભૂત કહેવાય છે.
‘યોનિ' એટલે શું ? અવિનષ્ટ શક્તિવાળું જીવનું ઉત્પત્તિ સ્થાન એટલે તેમાં રહેલ જીવના પરિણમનની શક્તિ સહિત હોય તે યોનિ કહેવાય છે. તે યોનિભૂત
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ બીજમાં તે જ પૂર્વનો બીજનો જીવ કે અન્ય જીવ આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. અર્થાત્ બીજને ઉત્પન્ન કરનાર જીવ પોતાના આયુષ્યના ક્ષયથી બીજનો ત્યાગ કરે છે. તે બીજને પાણી, કાળ, પૃથ્વીના સંયોગરૂપ સામગ્રી પ્રાપ્ત થતાં કદાચ તે જ જીવ મૂલાદિ સંબંધી નામણો બાંધીને તે બીજમાં ઉત્પન્ન થાય છે - મલાદિ પરિણમે છે અથવા બીજો જીવ આવીને ઉપજે છે. મૂળરૂપે પરિણત જીવ જ પ્રથમ પાંદડા રૂપે પરિણત થાય છે. તેથી મૂળ અને પ્રથમ મનો કર્તા એક જીવ છે.
- પ્રગ્ન • બધાં કિસલય ઉગતાં અનંતકાયિક કહ્યા છે, તે ગાથા સાથે ઉક્ત વાતનો વિરોધ કેમ ન આવે ? અહીં મૂળપણે ઉત્પન્ન જીવ તેની વૃદ્ધિ કરે છે. પછી અનંત જીવો અવશ્ય કિસલય અવસ્થાને પામે છે. ત્યારપછી સ્થિતિનો ક્ષય થવાથી તે અનંતજીવો ચ્યવી જાય છે. ત્યારે આ જ મૂળનો જીવ અનંતજીવના શરીરને પોતાના શરીરરૂપે પરિણાવીને પ્રથમ પાંદડા સુધી વધે છે. માટે પૂર્વોક્ત વચન સાથે વિરોધ નથી.
બીજા આચાર્યો આમ વ્યાખ્યા કરે છે - પ્રથમ પત્ર એટલે બીજની વૃદ્ધિની અવસ્થા, તેથી મૂલ અને પ્રથમ પાનનો કત એક જીવ છે. અર્થાત મૂલ અને વૃદ્ધિ અવસ્થાનો કત એક જીવ છે એ નિયમ બતાવવા કહ્યું છે. બાકીના કિસલય આદિનો આવિભવ અવશ્ય મૂળના જીવના પરિણામથી થયેલ હોતો નથી. તેથી બધાં કિસલય ઉગતાં અનંતકાયિક હોય છે. ઈત્યાદિ ગાથા કહેવાની છે, તેની સાથે આ બાબતનો વિરોધ નથી. કેમકે મૂળ અને વૃદ્ધિની અવસ્થાની ઉત્પત્તિ કાળે કિસલયપણું નથી.
પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયનું સર્વદા શરીરાવસ્થાને આશ્રીને પ્રત્યેક શરીર વનસ્પતિકાયિકપણું છે કે કોઈ અવસ્થામાં અનંતકાયિકપણું પણ છે ? સાધારણ વનસ્પતિકાયિકનું પણ હંમેશાં અનંતકાયિકપણું છે કે કદાચિત પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિકપણું પણ સંભવે છે ? સમસ્ત પ્રકારના પ્રત્યેક કે સાધારણ વનસ્પતિકાય કિસલયાવસ્થાને પ્રાપ્ત થયેલા હોય ત્યારે તીર્થકર અને ગણધરોએ અનંતકાયિક કહેલા છે અને તે કિસલયરૂપ અનંતકાય વૃદ્ધિ પામતાં અનંતકાયિક થાય કે પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિકરૂપ થાય છે. એટલે સાધારણ કે પ્રત્યેક જે શરીર કરવાનું હોય તેવા થાય. કેટલા કાળ પછી પ્રત્યેક થાય ? અંતર્મુહર્ત પછી થાય. આ રીતે - નિગોદના જીવોની ઉત્કૃષ્ટથી પણ અંતમુહૂર્ત કાળસ્થિતિ કહી છે અને પછી વધતાં તે પ્રત્યેક રૂપે થાય.
• સૂત્ર-૧૩૫ થી ૧૪૮ :
[૧૫] એક સાથે ઉત્પન્ન થયેલ જીવોની એક કાળે શરીર નિષ્પત્તિ, સાથે જ શાસ ગ્રહણ અને સાથે જ નિઃશ્વાસ હોય. - - - [૧૩] એકને જે આહારાદિ ગ્રહણ છે, તે જ સાધારણ જીવોને હોય છે, અને જે બહુ જીવોને હોય, તે સંપની એકને હોય છે. - - - [૧૩] સાધારણ જીવોને સાધારણ આહાર, સાધારણ શ્વાસ-ઉચ્છવાસનું ગ્રહણ સાધારણ જીવોનું લક્ષણ છે.

Page #34

૧/-I-I૧૩૫ થી ૧૪૮
૫૩ [૩૮] જેમ તપાવેલ લોઢાનો ગોળો, તપેલા સુવર્ણ જેવો બધો અગ્નિથી વ્યાપ્ત થાય, તેમ નિગોદના જીવોને જાણ. • - • [૧૩] એક, બે, ત્રણ ચાવતું સંખ્યાતા બાદર નિગોદ જીવોના શરીરો જોવા શકય નથી, પણ અનંત જીવોના શરીરો દેખાય છે.
૧૪] લોકાકાશના પ્રદેશ ઉપર એક એક નિગોદ જીવને સ્થાપવો, એ પ્રમાણે માપતાં અનંત લોક થાય છે. --- [૧૪] લોકના એક એક પ્રદેશ ઉપર એક એક પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય જીવને સ્થાપવો એ પ્રમાણે માપતાં અસંખ્યાતલોક થાય છે. ••• [૧૪] પાતા પ્રત્યેક જીવો લોકાકાશના પ્રતરના અસંખ્યાતમા ભાગે છે, અપયfપ્તા પ્રત્યેક જીવો અસંખ્યાત લોકાકાશ પ્રમાણ છે. સાધારણ જીવો અનંત લોકાકાશ પ્રમાણ છે. --- [૧૪] એમ પ્રરૂપણા કરેલા ભાદર જીવો આ શરીરો વડે પ્રત્યક્ષ છે, સૂક્ષ્મ જીવો આગ્રાહ્ય છે, કારણ કે તે ચક્ષુનો વિષય થતા નથી.
[૧૪] તેવા પ્રકારના જે બીજા પણ હોય તેને વનસ્પતિકાયિક જાણવા. તે સંડ્રોપથી બે પ્રકારે . પતિ અને પર્યાપ્તા. તેમાં પિયક્તિા તે આસપાપ્ત છે, જે પ્રયતા છે તે વર્ણ-ગંધરસ-સ્પર્શની અપેક્ષાએ હજારો ભેટે છે. સંખ્યાતા લાખ યોનિ છે પયfપ્તાની નિશ્રાએ અપયર્તિા ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યાં એક પયતો છે, ત્યાં સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા કે અનંતા અપયતા છે. એ વનસ્પતિકાય સંબંધે આ ગાથાઓ જાણવી.
[૧૪૫] કંદ, કંદમૂળ, વૃક્ષમૂળ, ગુચ્છ, ગુલ્મ, વલ્લી, વેણુ, વૃક્ષ, [૧૪] પw, ઉત્પલ, સંઘાટ, હઢ, સેવાલ, કૃણક, પનક, આવક, કચ્છ, ભાણી, કંદુક્ક... [૧૪] તેઓમાં કોઈ કોઈ વનસ્પતિની વચા, છાલ, પવાલ, પાંદડા, પુષ, ફળ, મૂળ, અગ્ર, મધ્ય અને બીજને વિશે યોનિ હોય છે. [૧૪] એ પ્રમાણે સાધારણ ભાદર, વનસ્પતિકાચિક અને એકેન્દ્રિય જીવો કહા.
• વિવેચન-૧૩૫ થી ૧૪૮ :
HEવ - એક કાળે ઉત્પન્ન થયેલા સાધારણ વનસ્પતિકાયિકોની, HEવ - એક કાળે શરીરોત્પત્તિ થાય છે. એક કાળે જ શ્વાસોચ્છવાસ યોગ્ય પુદ્ગલોનું ઉપાદાના - * - શ્વાસોચ્છવાસ હોય છે. તથા એનું આહારાદિ પુદ્ગલ ગ્રહણ, ઘણાં સાધારણ જીવોનું પણ જાણવું. અર્થાત એક જીવ જે આહારાદિ લે, તે તે શરીરના આશ્રિત અનેક પણ ગ્રહણ કરે. જે ઘણાં લે, તેનો સંક્ષેપથી એ શરીરમાં સમાવેશ થતાં એકને પણ ગ્રહણ થાય છે.
હવે ઉતાર્થનો ઉપસંહાર કહે છે - સાધારણ આદિ એક શરીરાશ્રિત બઘાં જીવોનો ઉક્ત પ્રકાર સાધારણ આહાર-આહાર યોગ્ય પુદ્ગલ ગ્રહણ, સાધારણ શાસોપવાસ યોગ્ય પુગલ ગ્રહણ, ઉપલક્ષણથી શ્વાસોચ્છવાસ અને સાધારણ શરીરની ઉત્પત્તિ તે સાધારણ જીવોનું લક્ષણ જાણવું.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ એક તિગોદશરીરને વિશે અનંતજીવો કઈ રીતે રહે છે ? તે કહે છે - તપાવેલ લોઢાનો ગોળો, બધેથી જે રીતે અગ્નિ વડે પરિણત થાય છે, તેમ તે નિગોદના જીવો જાણવા. અર્થાત નિગોદરૂપે એક શરીરમાં પરિણત થયેલ અનંત જીવો જાણવા. જો કે એક, બે, ત્રણ ચાવત્ સંખ્યાત કે અસંખ્યાત નિગોદ જીવોના શરીરો જોઈ શકવા યોગ્ય નથી, કેમકે તેવા પ્રકારના શરીરોનો અભાવ છે.
- પ્રિ એક, બે, ત્રણ, સંપાતા કે અસંખ્યાતા જીવોએ ગ્રહણ કરેલ અનંત વનસ્પતિકાયિક શરીરો નથી. પણ અનંત જીવોના પિંડરૂપ હોય છે, તો પછી શી રીતે દેખાય ? બાદર અનંત નિગોદ જીવોના શરીરો જોઈ શકાય છે. પણ સૂમ નિગોદજીવોના શરીરો દેખાતા નથી. કેમકે સૂક્ષ્મ પરિણામ પરિણત છે.
પ્રશ્ન નિગોદ રૂ૫ શરીર, નિયમથી અનંતજીવ પરિણામની પરિણત છે, તેમ કેમ જાણવું ? જિનવચનથી જાણતું. તે આ - અસંખ્યાત ગોળા છે, એક ગોળામાં અસંખ્યાત નિગોદ છે અને એક એક નિગોદ અનંત જીવાત્મક છે.
હવે નિગોદ જીવોનું પ્રમાણ કહે છે – એક એક લોકાકાશ પ્રદેશ ઉપર એકએક નિગોદ જીવ સ્થાપવો. આ રીતે માપ કરતા નિગોદના જીવો અનંત લોકાકાશ પ્રમાણ થાય છે, એ રીતે પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિક જીવોનું પ્રમાણ કર્યું છે, તે સૂણાનુસાર જાણd. -x-x- હવે પયક્તિા, અપયતાના ભેદથી પ્રોક અને સાધારણ વનસ્પતિ જીવોનું પ્રમાણ બાતવે છે - ઘનરૂપે કલોલા લોકની પ્રતર શ્રેણિના અસંખ્યાતમાં ભારે જેટલા આકાશપદેશો હોય તેટલા પયક્તિા પ્રત્યેક વનસ્પતિકાયિક જીવો છે, ઈત્યાદિ
ઉકત ભેદો સિવાયના જે અહીં કહેલ નથી, પણ તેવા પ્રકારના હોય, અતુ પ્રત્યેક કે સાધારણ વનસ્પતિરૂપ હોય તે પણ વનસ્પતિકાયિકપણે જાણવા, ઇત્યાદિ પૂર્વવતુ. પણ જ્યાં એક બાદર પર્યાપ્ત જીવ છે, તેને આશ્રીને પ્રત્યેક વનસ્પતિકાય સંખ્યાતા કે અસંખ્યાતા હોય છે અને સાધારણ વનસ્પતિકાયિક તો નિયમાં અનંતા જીવ હોય છે.
આ સાધારણ અને પ્રત્યેકરૂપ અમુક વનસ્પતિની વિશેષતા જણાવનારી આ ગાથાઓ જાણવી - કંદ આદિ ત્રણ ગાવાઓ છે. કંદ-ગુચ્છ-ગુભ-વલ્લી ઈત્યાદિ ૧૯ નામો ગાથામાં નોંધ્યા. તેમાં કોઈની વયા યોનિ હોય છે, કોઈની છાલ યાવતું કોઈનું મૂળ, કોઈનો અગ્રભાગ - કોઈનો મધ્યભાગ - કોઈનું બીજ યોનિરૂપ હોય છે. • x - આ રીતે એકેન્દ્રિય જીવો કહ્યા.
હવે બેઈન્દ્રિય જીવોનું પ્રતિપાદન કરે છે – • સૂત્ર-૧૪૯ :
બેઈન્દ્રિય જીવો કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે કહેલા છે - યુલાકૃમિ, કુક્ષીકૃમિ, ગંડોલગ, ગોલોમ, નેપુર, સોમંગલગ, વંસીમુખ, સૂચિમુખ, ગોજક, જોંકા, જલાઉસ, શંખ, શંખનક, ગુલ્લા, ખુલ્લા, ગુલયા, બંધ, વરાટા, શૌકિતક,

Page #35

૧/-/-/૧૪૯
મૌતિક, કલુયાવાસ, એકતવત્ત, દ્વિધાવતુ, નંદિકાવત, શંબુક્ક, માતૃવાહ, શુકિતસંપુટ, ચંદનક, સમુદ્રલિક્ષા, તે સિવાયના તેવા પ્રકારના બીજા પણ. તે બધાં સંમૂર્ત્તિમ અને નપુંસક છે. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે કહ્યા. પાપ્તિા અને અપર્યાપ્તતા. એ બધાં મળીને પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્તતા બેઈન્દ્રિયોની સાત કરોડ જાતિ
કુલ યોનિ પ્રમુખ થાય છે, તેમ કહેલું છે.
૫૫
તે બેઈન્દ્રિય સંસારસમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના કહી. • વિવેચન-૧૪૯ :
બેઈન્દ્રિય જીવો કેટલા ભેદે છે ? અનેકવિધ કહ્યાં છે. તે આ - પુલાકૃમિ ઈત્યાદિ. પુલાકૃમિ - ગુદાના ભાગે ઉપજતા કૃમિ, કુક્ષિકૃમિ - કુક્ષિ પ્રદેશોત્પન્ન. શંખસમુદ્રોદ્રભવ, નાના શંખ, ધુલ્લિકા, શંખલા, કોડા, છીપ, અક્ષ, બાકી સંપ્રદાયથી જાણી લેવા. આવા પ્રકારે અન્ય - મૃત ક્લેવરમાં ઉત્પન્ન કૃમિ આદિ બધાં બેઈન્દ્રિય છે. તેઓ સંમૂર્ચ્છમ છે, સંમૂર્ચ્છમ હોવાથી નપુંસક છે. - ૪ - ૪ - તેઓ સંક્ષેપથી બે ભેદે - પર્યાપ્તા, અપર્યાપ્તા. - ૪ - પુલાકૃમિ આદિ પર્યાપ્તા અને અપર્યાપ્તા એવા બેઈન્દ્રિયો બધાં મળીને યોનિપ્રમુખ - યોનિથી ઉત્પન્ન સાત લાખ ક્રોડ જાતિકુળો છે. એમ તીર્થંકરોએ કહ્યું છે.
જાતિ, કુળ, યોનિના સ્વરૂપને જાણવા પૂર્વાચાર્યોએ સ્થૂલ ઉદાહરણ બતાવ્યું છે. ખાતિ - તિર્યંચગતિ, તેના કુલો-કૃમિકુલ, કીડાઓનું કુલ, વીંછીનું કુલ વગેરે. આ કુળો યોનિપ્રમુખ-યોનિથી ઉત્પન્ન થયેલા છે, તે આ પ્રમાણે - એક જ યોનિમાં અનેક કુળ હોય છે. છાણયોનિમાં કૃમિકુલ, કીડાનું કુળ વગેરે અથવા જાતિકુળ એ પદ છે. જાતિકુલ અને યોનિમાં પરસ્પર ભેદ છે. કેમકે એક જ યોનિમાં અનેક જાતિકુળોનો સંભવ છે. જેમકે એક જ યોનિમાં કૃમિજાતિકુળ, કીટજાતિકુળ આદિ હોય છે. એ રીતે એક જ યોનિમાં અવાંતર જાતિભેદો હોવાથી યોનિથી ઉત્પન્ન અનેક જાતિકુળો સંભવે છે. માટે સાત લાખ ક્રોડ જાતિકુલો ઘટે છે.
હવે તેઈન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના –
- સૂત્ર-૧૫૦ ઃ
તેઈન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીવ પ્રજ્ઞાપના કેટલા ભેટે છે ? અનેક ભેદે છે ઔપયિક, રોહિણિય, કુટુ, પિપીલિકા, ડાંસ, ઉદ્ધઈ, ઉલિયા, ઉત્પાદ, ઉપ્પાડ, ઉત્પાટક, તૃણાહાર, કાષ્ઠાહાર, માલુકા, પાહાર, તણોટિય, ગોટિય, પુષ્પનેંટિય, ફલબેટિય, બીજબેંટિય, તેબુરણમિંજિયા, તઓસમિંજિયા, કમ્પાસક્રિમિજિય, હિલિય, ઝિલ્લિય, ઝંગિર, કિગિરિડ, બાહુક, લહુક, સુભગ, સૌવસ્તિક, સુયોટ, ઈન્દ્રકાયિક, ઈન્દ્રગોપ, તુતુંબગ, કુચ્છલવાહગ, જૂ હાલાહલ, પિસુય, શતપાદિકા, ગોમ્સ્કી, હસ્તિીડ અને તે સિવાયના બીજા તેવા પ્રકારના હોય તે. તે બધાં સંમૂર્ત્તિમ અને નપુંસક હોય છે.
તે સંક્ષેપથી બે ભેટે
છે
પચતા અને અપતિ. એવા પ્રકારના એ
-
૫૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
તેઈન્દ્રિય જીવોના યોનિથી ઉત્પન્ન આઠ લાખ ક્રોડ જાતિકૂળો છે એમ કહ્યું છે. આ પ્રમાણે તેઈન્દ્રિય સંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના કહી. • વિવેચન-૧૫૦ :
તેઈન્દ્રિય સંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના અનેક ભેદે કહી છે. ‘તે આ પ્રમાણે’ - કહીને દેખાડે છે. ઔપયિક આદિ તેઈન્દ્રિયો બતાવ્યા. - ૪ - x - તે બધાં સંમૂર્ત્તિમ નપુંસક છે આદિ પૂર્વવત્. આ ઔપયિક આદિ પર્યાપ્તા, અપર્યાપ્તા તેઈન્દ્રિય જીવો બધાં મળીને યોનિથી ઉત્પન્ન થયેલા આઠ લાખ ક્રોડ જાતિકુળો હોય છે. એમ તીર્થંકરોએ કહ્યું છે. - ૪ - ૪ - હવે ચઉરિન્દ્રિય સંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના –
- સૂત્ર-૧૫૧ થી ૧૫૩ :
[૧૫૧] ઉરિન્દ્રિય સંસાર સમાપન્ન જીવ પાપના કેટલા ભેદે છે ? અનેક
ભેટે છે. તે આ પ્રમાણે
-
[૫૨] અધિય, પત્તિય, મક્ષિકા, મશક, કીટ, પતંગ, ઢંકુણ, કુક્કડ, કુક્કુહ, નંદાવર્ત્ત, સિંગિરિડ, [૧૫૩] કૃષ્ણ૫ત્ર, નીલપત્ર, લોહિતપત્ર, શુકલપત્ર, ચિત્રપક્ષ, વિચિત્રપક્ષ, ઓહજલિયા, જલચારિકા, ગંભીર, નીનિય, તંતવ, અચ્છિરોડ, અવેિધ, સારંગ, નેઉર, દોલા, ભ્રમર, ભરિલી, જરુલા, વોટ્ટા, વિંછી, વિંછી, છાણવિંછી, જલવિંછી, પિમંગાલ, કણગ, ગોમયકીડા અને તે સિવાયના બીજા તેવા પ્રકારના હોય તે. તે બધાં સંમૂર્ત્તિમ અને નપુંસક છે. તે સંક્ષેપથી બે પ્રકારે છે – પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત. આ પૂર્વોક્ત પતિ અને અપર્યાપ્ત ચઉરિન્દ્રિય જીવોના યોનિથી ઉત્પન્ન નવ લાખ ક્રોડ જાતિ કુળો છે. - - એ પ્રમાણે ચઉરિન્દ્રિય સંસારી જીવ પાપના કહી.
• વિવેચન-૧૫૧ થી ૧૫૩ :
આ ચઉરિન્દ્રિય જીવો લોક થકી જાણવા. જાતિકુલ નવ લાખ ક્રોડ. બાકી પૂર્વવત્. હવે પંચેન્દ્રિય સંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના.
• સૂત્ર-૧૫૪ ઃ
પંચેન્દ્રિય સંસાર સમાપન્નક જીવ પજ્ઞાપના કેટલા ભેદે છે ? ચાર ભેદે – નૈરયિક પંચેન્દ્રિય સંસાર સમાપન્નક જીવ પ્રજ્ઞાપના. તિચિયોનિક પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય પંચેન્દ્રિય અને દેવ પંચેન્દ્રિય સંસાર સમાપક જીવ પ્રજ્ઞાપના.
• વિવેચન-૧૫૪ ૭
પંચેન્દ્રિય સંસારી જીવ પ્રજ્ઞાપના ચાર ભેદે કહી છે. તે આ - વૈરયિકાદિ અવ ઈષ્ટ ફળ આપનાર કર્મ, તે જેથી ગયું છે, તે નિરવ - નરકાવાસ, તેમાં રહેલ તે નૈરયિક, તેવા પંચેન્દ્રિય સંસારી જીવોની પ્રજ્ઞાપના. તીછાં - વાંકા ચાલે તે તિર્યંચ, તેઓની યોનિ-ઉત્પત્તિ સ્થાન તે તિર્યંચયોનિક, મનુ શબ્દ મનુષ્યવાચી છે. મનુના સંતાનો તે મનુષ્ય, જે સ્વેચ્છાએ ક્રીડા કરે તે દેવો - ભવનપતિ આદિ આ તિર્યંચયોનિક - મનુષ્ય - દેવ પંચેન્દ્રિય સંસારી જીવોની પ્રજ્ઞાપના.

Page #36

૧/-I-/૧૫૪
હવે નૈરયિકનું કથન કરે છે – • સૂત્ર-૧૫૫ -
નૈરયિકો કેટલા ભેદ છે ? સાત ભેદે કહ્યું છે. તે આ - રતનપભાપૃથ્વી નૈરયિક, શકરપ્રભા, વાલુકાપભા, પંકપભા, ધૂમપ્રભા, તમ:પ્રભા, તમતમતભા પૃથ્વી નૈરયિક તે સંક્ષેપથી બે ભેદે કહ્યા છે - યતિક, અપયતિક. તે આ નૈરયિક કહા.
• વિવેચન-૧૫૫ -
ગૈરયિકો પૃથ્વીના ભેદથી સાત પ્રકારે છે. અન્યથા તેના ઘણાં ભેદો થઈ શકે. તેથી પૃથ્વી ભેદવથી સસ્તવિધત્વ કહ્યું. રત્ન - વજ, વૈડૂર્યાદિ. પ્રHT - શબ્દ અહીં બધે સ્વભાવવાચી છે. રત્નો જેનું સ્વરૂપ છે, તે રત્નપ્રભા - રત્નમયી. તેવી જે પૃથ્વી, તેના નૈરયિકો તે રતાપભાપૃથ્વી નૈરયિકો. એ રીતે શર્કર પ્રભાદિ કહેવા.
હવે ઉદ્દેશક ક્રમ પ્રામાયથી તિર્યચપંચેન્દ્રિય કથન• સૂઝ-૧૫૬ -
પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિકો કેટલા ભેટે છે ? ત્રણ ભેદ કહ્યા છે - જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક, થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક, ખેચર પંચેન્દ્રિય તિયોનિક.
• વિવેચન-૧૫૬ :
પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો ત્રણ ભેદે કહેલા છે. જલચર-જળમાં ફરે છે. સ્થલચરસ્થળમાં ફરે છે. ખેચર-આકાશમાં ફરે છે. એવા પંચેન્દ્રિય તિર્યાયોનિકો.
• સૂઝ-૧૫૩ થી ૧૬૦ :
[૧૫] જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો કેટલા ભેદે છે ? પાંચ ભેદે કહા છે – મત્સ્ય, કચ્છપ, ગાહા, મગર, શિશુમાર,
મસ્યો કેટલા ભેદે છે? અનેકવિધ કહ્યા છે – ઋણ મચ્યો, ખવલ્લ મસ્યો, જંગ મચ્યો, વિઝડિય મત્સ્યો, હલિ મન્સ, મરી મસ્ય, રોહિત મસ્ય, હલીસાગર, ગાગર, વડ, વડર, ગબભય, ઉસગર, તિમિતિર્મિંગલ, નક, તદુલ મત્સ્ય, કર્ણિકા મત્ય, સાતિ, સથિય મત્સ્ય, લંભનમસ્ય, પતાકા, પતાકાતિપતાકા, આવા પ્રકારના બીજા પણ જો કોઈ હોય તે. મત્સ્ય કહn.
[૧૫૮] કચ્છમો કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે કહ્યા છે – અસ્થિ છુપ, માંસ કચ્છ૫. તે ચ્છપ કહ્યા.
[૧૫] ગાહા કેટલા ભેદે છે ? પાંચ ભેદે કહ્યા છે – દિલી, વેસ્ટક, મૂર્ધજ પુલક, સીમાકર. તે ગાહા કહ્યા.
[૧૬] મગર કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે – સોંs મગર, મ મગર મગર કા. - - - શિશુમાર કેટલા ભેદે છે? એક પ્રકારે છે. તે શિશુમાર કા. તે સિવાય તે પ્રકારના અન્ય પણ કહેવા. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે કહ્યા છે – સંમર્હિમ,
૫૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર • સટીક અનુવાદ/૧ ગભવ્યકાંતિક. તેમાં જે સંમૂર્ણિમ છે, તે બધાં નપુંસક છે. તેમાં જે ગર્ભભુતકાંતિક છે, તે ત્રણ ભેદ છે - સ્ત્રી, પુરણ, નપુંસક. એ પ્રમાણે પર્યાપ્તિા, અપયક્તિા જલચર તિર્યંચયોનિકોના સાડા બાર કરોડ જાતિ કુલ યોનિ પ્રમુખો હોય છે તેમ કહેલ છે. જલચર પચન્દ્રિય તિચિયૌનિક કહા.
વિવેચન-૧૫ થી ૧૬૦ :
જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો પાંચ ભેદે છે - આ પંચવિધત્વ બતાવે છે • મત્સ્ય આદિ પાંચ. મસ્યાદિના પરસ્પર ભેદ લોકથી જાણી લેવા. પણ કયછપના ભેદોમાં અસ્થિ કચ્છપ અને માંસ કચ્છપ એ બે ભેદ છે. તેમાં ઘણાં અસ્થિવાળા કાચબા તે અસ્થિ કચ્છપ અને ઘણા માંસવાળા કાચબા તે માંસ કચ્છપ.
તે જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો સંક્ષેપથી બે ભેદે કહ્યા છે - સંમૂર્હિમ, ગર્ભવ્યુત્ક્રાંતિક. - x• ગર્ભ, ઉપપાત જન્મ સિવાય એમ જ પ્રાણીઓની ઉત્પત્તિ થવી, તે વડે ઉત્પન્ન થયેલ તે સંમૂર્ણિમ કહેવાય છે. ગર્ભવ્યુત્ક્રાંતિક - ગર્ભમાં જેની ઉત્પત્તિ છે તે. અથવા ગર્ભવાસથી નિરક્રમણ અર્થાત્ ગર્ભજ. તે ત્રણ પ્રકારે છે – પ્રી, પુરુષ, નપુંસક.
ગર્ભજ અને સંમુર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોના જે શરીર-અવગાહનાદિ દ્વારની વિચારણા અને ગર્ભજ પંચેન્દ્રિય તિર્ય, સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસકોના અબદુત્વને
જીવાભિગમ ટીકાથી જાણવું. એ પ્રમાણે ચાવતું સાડાબાર લાખ કોડ જાતિ કુળો છે, તેમ ભગવત્ તીર્થકરોએ કહેલ છે. હવે સ્થળચર પંચે તિર્યંચ કથન
• સૂત્ર-૧૬૧ -
સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિચિ યોનિકના કેટલા ભેદ છે? બે ભેદે છે – ચતપદ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય. તિર્યંચ યોનિક અને પરિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક.
ચતુષ્પદ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ યોનિકના કેટલા ભેદ છે ? ચાર ભેદ છે – એક ખુરા, બે ખુરા, ગંડીપદ, સનખપદ. એક ખુરા કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે – અશ, અશ્વતર [ખચ્ચર) ઘોડા, ગધેડા, ગોરક્ષર, કંદલણ, શ્રીકંદલગ, આવર્તક, તે સિવાયના જે આવા પ્રકારના છે છે. તે એક ખુરા કહા.
તે બે ખુરાવળના કેટલા ભેદ છે ? અનેક ભેદો છે – ઊંટ, ગાય, ગવય, રોઝ, પસવ, મહિષ, મૃગ, સંવર, વરાહ, બકરા, ઘેટા, રુ, શરમ, ચમર, કુરંગ, ગોકસદિ, તે સિવાયના બીજ તેના જેવા પ્રકારના હોય છે. એમ બેખુરાવાળા કહn.
ચંડીપદો કેટલો ભેદે કહા? અનેક ભેદે છે - હસ્તી, હસ્તપૂયણગ, મકુણ હસ્તી, બગી, ગંડ, કેવા પ્રકારના બીજા પણ હોય છે. એમ ગડીપદ કહ્યા.
સનપદ • નખસહિત પગવાળા કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે - સિંહ, વાઘ, દ્વીપી, રીંછ, તરક્ષ, પરાસર, મૃગાલ, બિડાલ, શનક, કલશનક, કોકંતિકા શશક, ચિત્રક, ચિલ્લલમ, તે સિવાયના બીજા તેવા પ્રકારના જે હોય તે.

Page #37

૬o
૧/-I-I૧૬૧
તે સ્થળચરો સંક્ષેપથી બે ભેદે છે – સંમૂર્હિમ અને ગજિ. તેમાં જે સંમૂર્હિમ છે, તે બધાં નપુંસક છે. ગર્ભજ છે તે ત્રણ પ્રકારના છે – રુમી, પુરુષ, નપુંસક.
એ પ્રકારે પMિા • અપચતા સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિકોના દશ લાખ કરોડ શતિ કુળો યોનિ પ્રમુખ છે. તે ચતુષ્પદ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિયચયોનિકો કહ્યા.
• વિવેચન-૧૬૧ :
જેને ચાર પણ છે તે ચતુષ્પદ - અલ્લાદિ. છાતી વડે તથા બે હાથ વડે ચાલે તે પરિસર્પ-સાપ, નોળીયાદિ. • x • x - ચતુષ્પદ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોતિકો ચાર ભેદે કહ્યા છે - એક ખુરાદ આદિ. દરેક પગે એક એક ખરી જેમને છે તે અશ્વાદિ. બે ખુરવાળા - દરેક પગે બલ્બ ખરી જેમને છે તે ઉંટ આદિ. સોનીની એરણને ગંડી કહે છે, તેના જેવા પગવાળા હાજી આદિ તે ગંડીપદ. સનખપદા - લાંબા નખયુક્ત પગવાળા-શ્વાનાદિ એક ખરીવાળા આદિના ભેદો આદિ સુગમ છે. • x - શેષ પૂર્વવતુ. જાતિકુલ કોટી દશ ક્રોડ છે. બાકી જીવાભિગમ ટીકાથી જાણવું.
સૂત્ર-૧૬૨ -
પરિસર્ષ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક કેટલા ભેદે છે ? તે બે ભેદે કહેલ છે - ઉપસિપ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક, ભુજપરિસર્ષ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક
તે ઉપસ્ટિર્ષ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિચિ યોનિક કેટલા ભેદે છે? તે ચાર ભેદે છે – આહી, અજગર, આાલિક, મહોરગ. તે અહી કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે છે – દર્દીકર, મુકુલી. તે દfકર કેટલા ભેદે છે? અનેક ભેદે છે – આશીવિષ, દષ્ટિવિષ, ઉમવિશ્વ, ભોગવિષ, વચાવિષ, લાલાવિષ, ઉચ્છવાસવિષ, નિ:શ્વાસવિષ, કૃણસી, શ્વેતસી, કાકોદર, દગ્ધપુષ્પ, કોલાહ મેલિમિંદ્ર, શેવેન્દ્ર અને જે આવા પ્રકારના અન્ય હોય તે બધા. એમ દfકર કહૃા. મુકુલી અહી કેટલા ભેદ છે? અનેક ભેદ - દિલ્લામગોણસ, કસાહીય, વાઉલ, ચિત્તલી, મંડલી, માલી, અહી, અહીસલામ, વાસપતાકા અને આવા પ્રકારના બીજ જે હોય તે બધા. એમ મુકુલી કહ્યા, અહી કહા અજગરો કેટલા ભેદે છે? એક પ્રકારે, એમ અજગર કહ્યd.
આસાલિકા કેટલા ભેદે છે? ભગવન ! આસાલિકા ક્યાં સંમૂર્ણિમરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે ? ગૌતમ! મનુષ્યક્ષેત્ર - અઢી દ્વીપમાં, નિવ્યઘિાતથી પંદર કર્મભૂમિમાં અને વ્યાઘાતથી પાંચ મહાવિદેહમાં, ચક્રવર્તીની છાવણીમાં એ રીતે વાસુદેવ-બલદેવ-માંડલિક-મહામાંડલિકની છાવણીમાં, ગામ-નગર-ખેડ-કર્ભટમર્ડબ-દ્રોણમુખ-પન-આકર-આશ્રમ-સંભાધ-રાજધાનીના સ્થળોમાં એઓનો વિનાશ થવાનો હોય ત્યારે અહીં આસાલિકો સંમછિંમરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તે જઘન્ય અંગુલની અસંખ્યાતમાં ભાગ મધ્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બાર યોજન પ્રમાણ
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર • સટીક અનુવાદ/૧ શરીરાવગાહનાથી અને તેને યોગ્ય વિસ્તાર અને જાડાઈ વડે ભૂમિને વિદારીને ઉત્પન્ન થાય છે. તે આસાલિકો અસંજ્ઞી, મિથ્યાર્દષ્ટિ, અડાની અંતમુહૂર્વ આયુ પૂર્ણ કરી મરણ પામનારા છે. એમ આસાલિક કહા.
મહોગો કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે – કેટલાંક ગુલ પ્રમાણ - અંગુલ પૃથકન પ્રમાણ, વેંત-વેંતપૃથક, હસ્ત-હસ્તપૃથકવ, કુક્ષિ-કુક્ષિપૃથકવ, ધનુણધનુષપૃથકત્વ ગાઉં-ગાઉપૃથકd, યોજન-ગોજનપૃથકતવ, યોજનશત-યોજન શત પૃથકd, યોજનસહસ્ર - યોજન સહચપૃથકવ પ્રમાણ હોય. તે સ્થળે જન્મી, જળ કે સ્થળમાં ફરે છે, બહારના દ્વીપ-સમુદ્રોમાં હોય છે. તે સિવાય બીજા પણ તે પ્રકારના છે. મહોરગો કહ્યા.
આ પરિસર્ષ સ્થલચર સંક્ષેપથી બે ભેદે - મૂર્છાિમ અને ગર્ભજ તેમાં જે સંમૂર્હિમ છે, તે બધાં નપુંસકો છે. જે ગર્ભજ છે તે ત્રણ ભેદે – મી, પુર, નસક. એવા પ્રકારના પ્રયતા, અપચતા એ ઉરપરિસર્ષો દશ લાખ કોડ જતિકુળ યોનિપમુખ હોય છે, તેમ કહેલ છે. તે આ ઉરપસિપ કહા.
તે ભુજપરિસર્પો કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે - નકુલ, સેહા, કાકીડા, શલ્ય, સરંઠ, સરા, ખોર, ઘરોલી, વિશ્વભર, મુષક, મંગુસ, પ્રચલાયિત, હીરવિરાલીય, હા, ચતુષ્પાદિકા અને તેવા પ્રકારના બીજ પણ જે હોય . તે સંપથી બે ભેદે કહ્યા – સંમૂર્છાિમ, ગર્ભજ તેમાં સંમૂર્ણિમ બધાં નપુંસક છે અને ગર્ભજ છે કે ત્રણ પ્રકારે છે - સ્ત્રી, પુરુષ, નપુંસક. એવા પ્રકારના પતિ અને અપયતા એ ભુજ પરિસર્પોના નવ લાખ ક્રોડ જાતિકુલ યોનિ પ્રમુખ છે એમ કહ્યું છે. એમ ભુજપરિસપ કહા. એમ પરિસર્ચ લચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયૌનિકો કા.
• વિવેચન-૧૬૨ -
પરિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકો બે ભેદે કહ્યા છે – ઉરપરિસર્પછાતી વડે સરકનારા ભુજપરિસ-ભુજા વડે સરકનારા • x - = શબ્દ સ્વગત અનેક ભેદ સૂચક છે તેમાં ઉ૫રિસર્પ સ્થલચર ના ભેદોને હવે કહે છે - તે ચાર ભેદે છે. જેમકે - અહીં ઈત્યાદિ. આ ભેદોને જાણવા પ્રશ્નોતર મૂક્યા છે. જેમકે તે અહી કેટલા ભેદે છેબે ભેદે – દડૂકર, મુકુલી તેમાં દર્પીકર-ફેણ કરવાવાળા, મુકુલ-ફેણ રહિતની શરીરાકૃતિ વિશેષવાળા અર્થાત્ ફેણ કરવાની શક્તિ રહિત. તેમાં દડૂકરના ભેદો કહે છે - આશીવિષ એટલે દાઢમાં ઝેરવાળા. • x • એ રીતે દષ્ટિમાં વિષવાળા, ઉગ્રવિણવાળા, બોન - શરીર, તેમાં વિષવાળા, વચામાં વિષવાળા, મુખની લાળમાં વિષવાળા ઈત્યાદિo મુકુલિત વિષયક ભેદો લોકથી જાણી લેવા.
અજગરોના અવાંતર જાતિભેદ છે નહીં - ૪ -
હવે આસાલિકો કહે છે આસાલિકો કેટલા ભેદે છે ? એવો શિષ્યએ પ્રશ્નના કરતા ભદંત આર્યશ્યામ બીજા આગમમાં આસાલિકને પ્રતિપાદક ગૌતમના પ્રશ્ન

Page #38

ર
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
૧/-/-/૧૬૨ અને ભગવનના ઉત્તરરૂપ સૂગને આગમના બહુમાનથી કહે છે. ભગવતુ ! ઈત્યાદિ - પરમ કલ્યાણયોગી ! આસાલિકો કયાં સંમૂચ્છે છે ? તેઓ ગર્ભજ હોતા નથી. પણ સંમૂર્ણિમ જ છે, તેથી “સંમૂર્હ છે” તેમ કહ્યું. ગૌતમ ! મનુષ્ય ફોનમાં, બહાર નહીં. - x • સર્વત્ર મનાયફોન નહીં, પણ અઢી દ્વીપમાં જ. આ રીત તે લવણ અને કાલોદ સમુદ્રમાં ન હોય તેમ કહ્યું. નિર્ણાઘાત - વ્યાઘાતનો અભાવ. તેમાં પાંચ ભરત, પાંચ ૌરવતમાં સુષમ સુષમાદિ રૂપ અને દુષમ દુ:૫માદિ રૂપ કાળ વ્યાઘાતના હેતુપણે હોવાથી, વ્યાઘાત ન હોય ત્યારે પંદર કર્મભૂમિમાં ઉત્પન્ન થાય છે અને વ્યાઘાતને આશ્રીને પાંચ ભરત અને પાંચ સ્વતમાં તેવા પ્રકારના કાળરૂપ પ્રતિબંધ હોય ત્યારે પાંચ મહાવિદેહોમાં ઉત્પન્ન થાય છે. આમ કહીને ત્રીશે અકર્મભૂમિમાં સાલિકોની ઉત્પત્તિ થતી નથી તેમ જણાવ્યું. પંદર કર્મભૂમિમાં કે મહાવિદેહમાં સર્વત્ર ન સર્જી પણ ચકવર્તીની છાવણી આદિમાં, ગામ આદિમાં ઉપજે.
ગ્રામાદિનો અર્થ - ગામ એટલે બુદ્ધયાદિ ગુણોનો ગ્રાસ કરે છે. અથવા શાસ્ત્ર પ્રસિદ્ધ અઢાર પ્રકારનો કર લેવાતો હોય તે ગામ. નિગમ-ઘણાં વણિક વર્ગો રહેતા હોય છે. ખેટ-ધૂળના કિલ્લાથી બંધાયેલ. કર્નટ-નાના પ્રકાશ્યી વીંટાયેલ. મર્ડબ-અઢી ગાવમાં બીજા ગામથી રહિત. પટ્ટણ-જયાં ગાય, ઘોડા કે નૌકાથી જવાય [સ્થળ અને જળમાર્ગ યુક્ત]. દ્રોણ મુખ-જ્યાં જળનું પ્રવેશ અને નિર્ગમ સ્થાન હોય. આકર-સોનાની ખાણ આદિ. આશ્રમ-તાપસ આવાસ. સંબોધ-ચાનાર્થે આવેલ ઘણાં મનુષ્યોનો નિવાસ હોય. રાજધાની - રાજા રહેતો હોય છે.
ચકવર્તીની છાવણી આદિનો વિનાશ થવાનો હોય ત્યારે તે સ્થાનોમાં આસાલિક ઉત્પન્ન થાય છે. તે જઘન્યથી ગુલનો અસંખ્યાત ભાગ હોય, તે ઉત્પતિ પ્રથમ સમયે જાણવું. ઉત્કૃષ્ટ બાર યોજન પ્રમાણ-લંબાઈને અનુરૂપ વિકુંભ-વિસ્તાર, બાહલ્યજાડાઈ. - x - તે અસંજ્ઞી અર્થાત્ અમનક છે કેમકે સંમૂર્ણિમ છે. મિથ્યાદૃષ્ટિ છે કેમકે તેઓને સાસ્વાદન સમ્યકત્વ પણ અસંભવ છે. તેથી અજ્ઞાની છે. દાંતમુહૂર્તમાં કાળ કરે છે. તેમ બીજા આગમમાં કહેલ છે.
હવે મહોગોને જણાવે છે - તે સુગમ છે. વિશેષ એ કે - ૧૨ ગુલની ૧-વેંત થાય. રનિ-હાથ, કુક્ષિ-બે હાથ પ્રમાણ, ધનુષ-ચાર હાથ. ગભૂત-૨૦૦૦ ધનુ પ્રમાણ. ચાર ગાઉનો એક યોજન. આ વેંત વગેરેનું પ્રમાણ ઉસેધ ગુલ અપેક્ષાએ જાણવું. કેમકે અહીં શરીર પ્રમાણની વિચારણા કરી છે. વળી અહીં પ્રસ્ત શબ્દથી કેટલાંક મહોરગોની શરીરવગાહના અંગુલ પ્રમાણ છે, કેટલાંકની અંગુલ પૃથકવ પ્રમાણ છે. ઈત્યાદિ. ઉક્ત મહોગો સ્થલચર વિશેષ હોવાથી સ્થળે જન્મે છે, સ્થળે જન્મીને જળમાં પણ સ્થળની માફક ફરે છે અને સ્થળમાં પણ કરે છે, કેમકે તેમનો તથાભવ સ્વભાવ છે.
જો એમ છે, તો દેખાતા કેમ નથી ? યયોક્ત પ્રકારના મહોરણો મનુષ્યોગમાં નથી, માટે દેખાતા નથી. પણ બહારના હીપ-સમુદ્રોમાં હોય છે. સમુદ્રોમાં હોવા છતાં
સ્થળચર હોવાથી પર્વત, દેવનગરી આદિમાં ઉત્પન્ન થાય, જળમાં ઉત્પન્ન ન થાય. તે સિવાયના બીજા પણ દશ અંગુલ વગેરે શરીર પ્રમાણવાળા તેવા પ્રકારના હોય છે. તે પણ મહોરણો જાણવા.
તે સ્થળચરો સંક્ષેપથી બે પ્રકારે છે આદિ પૂર્વવતું. તેમની દશ લાખ કરોડ જાતિલ યોનિપ્રમુખ છે. તેમના શરીર આદિ દ્વારોનો વિચાર જીવાભિગમની ટીકાથી જાણવો.
હવે ભુજપરિસર્પને કહે છે – સુગમ છે. વિશેષ એ - મુજપરિસર્પના ભેદો અપ્રસિદ્ધ છે. તે લોકથી જાણવા. નવ-લાખ કોડ જાતિ-કુલભ્યોનિ. શરીરદિ દ્વાર જીવાભિગમ ટીકાવ. હવે ખેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યચયોનિકને કહે છે -
• સૂત્ર-૧૬૩ થી ૧૬પ :
[૧૬] ખેચર પંચેન્દ્રિય તિચિ યોનિક કેટલા ભેટે છે ? તે ચાર ભેટે છે – ચર્મપક્ષી, રોમપક્ષી, સમુદ્ભકપક્ષી, વિતતપક્ષી.
ચર્મપાણીના કેટલા ભેદ છે ? અનેક ભેદે કહાં છે – વાગુલી, જલોયા, અકિલ્લા, ભારંડપક્ષી, જીવંજીd, સમુદ્રવાયસ, કરણતિયા, પક્ષી વિરાલિકા, બીજ પણ તેવા પ્રકારના હોય છે.
લોમપણી કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે કહેલ છે – ઢંક, કંક, કુરલ, વાયસ, ચકવાક, હંસ, કલહંસ, રાજહંસ, પાયહંસ, આડ, રોટી, બગલા, પાલિત, કૌચ, સાસ, મેસર, મસૂર, મયૂર સપ્તહરd, ગહર, પુંડરીક, કાક, કામિંજુય, વજુલા, તેતર, બતક, લાવક, કપોત, કપિંજણ, પારેવા, ચકલા, ચાસ, કુકડા, શુક, મોર, મદનશલાકા, કોકિલ, સેહ, વરિલ્લગ ઇત્યાદિ.
સમુગકપક્ષી કેટલા ભેદ છે ? એક પ્રકારે છે. તેઓ અહીં નથી, બહારના દ્વીપસમુદ્રોમાં હોય છે.
વિતતપક્ષી કેટલા ભેદે છે? એક પ્રકારે છે. તે પણ અહીં નથી, બહારના હીપ-ન્સમુદ્રોમાં છે. એમ વિતતપક્ષી કહ્યા.
ખેચરપક્ષી સંક્ષેપથી બે ભેદે છે – સંમૂર્છાિમ, ગર્ભજ. તેમાં જે સંમૂર્ણિમ છે, તે બધાં નપુંસક છે. જે ગર્ભજ છે, તે ત્રણ ભેદ છે - Dી, પરષ, નપુંસક. એ પ્રકારના પ્રયતા અને અપયખા ખેર પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિકોની બાર કોડ જાતિ—લખ્યોનિપમુખ થાય છે, તેમ કહેલ છે.
[૧૬] બેઈન્દ્રિયાદિથી ખેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ સુધી અનુક્રમે સાત, આઠ, નવ, સાડાબાર, દશ, દશ, નવ અને બાર લાખ કરોડ જાતિકૂળો જાણવા
[૧૬૫ ખેચર કહ્યા. પાંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક કહ્યા. • વિવેચન-૧૬૩ થી ૧૬૫ -
ખેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યચયોનિક ચાર ભેદે કહ્યા છે. ચર્મપક્ષી – ચર્મમય પાંખવાળા, લોમપક્ષી - રોમમય પાંખવાળા, સમુગક પક્ષી - ગમન કરવા છતાં પેટી

Page #39

૧/-I-૧૬૩ થી ૧૬૫
માફક સંકચિત પાંખોવાળા. વીતતપક્ષી - ઉઘાડેલી પાંખોવાળા. તેમાં ચર્મપક્ષી અનેક ભેદે કહ્યા છે વલ્થલી આદિ, તે લોકથી જાણવા. - X - X -
રોમપક્ષી - તેના ભેદો લોકથી જાણવા. સમુદ્ગક પક્ષી અને વિતતપક્ષીના સૂત્રો પાઠસિદ્ધ જ છે..
ખેયરપક્ષી સંક્ષેપથી આદિ પૂર્વવત. બાર લાખ ક્રોડ જાતિ-કુળ-યોનિપ્રમુખ છે. શરીરાદિ દ્વાર વિચારણા જીવાભિગમ ટીકાથી જાણવા. હવે શિષ્યજનના ઉપકારાર્થે આ ગાથા
બેઈન્દ્રિયથી આરંભીને અનુક્રમે સંખ્યાતા પદને યોજવા. તે આ રીતે - બેઈન્દ્રિયોના જાતિ-કુલ સાત લાખ કરોડ, તેઈન્દ્રિયના આઠ, ચઉરિન્દ્રિયના નવ, જલચર પંચેન્દ્રિયના સાડા બાર, ચતુપદ સ્થલચર પંચેન્દ્રિયના દશ, ઉરઃપરિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિયના દશ, ભુજપરિસર્પ, નવ, ખેચરના બાર લાખ ક્રોડ છે.
પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ કહ્યા, હવે મનુષ્યો કહે છે – • સૂ-૧૬૬ (અધુરુ) :
તે મનુષ્યો કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે – સંમૂર્છાિમ અને ગર્ભભુત્ક્રાંતિક. તે સંમૂર્છાિમ મનુષ્યો કેટલા ભેદે છે ?, ભગવન! તે સંમૂર્છાિમ મનુષ્યો ક્યાં સંમુછે છે? ગૌતમાં પોતાળીશ લાખ યોજન પ્રમાણ મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં અઢીદ્વીપ અને સમુદ્રોમાં પંદર કર્મભૂમિમાં, ત્રીશ અકર્મભૂમિમાં તથા છાપન અંતરદ્વીપોમાં ગર્ભજ મનુષ્યના જ - મળમાં, મૂત્રમાં, કફમાં, નાકના મેલમાં, વમનમાં, પિત્તમાં,
માં, લોહીમાં, વીર્યમાં, શુકપુગલના પરિત્યાગમાં, જીવરહિત કલેવમાં, »lીપુરુષના સંયોગમાં, નગરની ખાળમાં, સર્વે ગાશુચિ સ્થાનોમાં (ા ચૌદ સ્થાનોમાં ઉપજે છે. તેઓ અંગુલના અસંખ્યાત ભાગ પ્રમાણ અવગાહનાથી ઉત્પન્ન થાય છે. અસંtી, મિયાર્દષ્ટિ, અજ્ઞાની, સર્વ પતિઓ વડે અપાતા, અંતમુહૂર્ત માત્ર આયુાળા હોય.
ગર્ભભુકાંતિક મનુષ્યો કેટલા ભેદે છે ? ત્રણ ભેદે - કર્મભૂમિક, અકર્મભૂમક, અંતહીપજ. તે અંતર્લીપજ કેટલા ભેદે છે ? અઠ્ઠાવીસ ભેદે છે - એકોક, આભાસિક, વૈષાણિક, નાંગોલિક, શ્વકર્ણ, ગજકર્ણ, ગોકર્ણ, શક્કુલિકણ, દશમુખ, મેંઢમુખ, અયોમુખ, ગોમુખ, અશ્વમુખ, હસ્તિમુખ, સિંહમુખ,
વ્યાઘમુખ, શ્વકર્ણ, હરિકણ, અકર્ણ, કfપાવરણ, ઉલ્કામુખ, મેઘમુખ, વિધુમુખ, વિધુદ્દા ધનદંત ઉષ્ટદંત ગૂઢદંત, શુદ્ધદંત.
અકર્મભૂમક કેટલા ભેદે છે ? ત્રીશ ભેદે કહ્યા છે – પાંચ ફૈમવત, પાંચ હિરણ્યવંત, પાંચ હરિવર્ષ, પાંચ રમ્યફ વર્ષ, પાંચ દેવકૂરુ પાંચ ઉત્તરકુર વડે છે. તે અકર્મભૂમજ કહ્યા.
• વિવેચન-૧૬૬ (અધુર) - અહીં પણ સંમૂક્કિમ મનુષ્ય વિષયે પ્રવચન બહુમાન વડે અને શિયોને પણ
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ સાક્ષાત્ ભગવંતે આમ કહ્યું છે, એમ બહુમાન ઉત્પન્ન કરવાને અંગસૂત્ર અંતર્ગતું આલાવો કહે છે - પાઠ સુગમ છે. બીજા પણ મનુષ્યસંસર્ગથી અશુચિ થયેલા સ્થાનો છે. તે બધામાં સંમૂર્ણિમ મનુષ્યો ઉપજે છે.
હવે ગર્ભજ મનુષ્યોને કહે છે - વર્ષભૂમી - કૃષિ, વાણિજ્ય આદિ કે મોક્ષાનુષ્ઠાનરૂપ કર્મ પ્રધાન ભૂમિ જેઓની છે તે અકર્મભૂમજ. મfપૂHT - યથોકત કમરહિત ભૂમિ જેમની છે, તે. મંત૬-દ્વીપ - લવણ સમુદ્રની મધ્યે રહેલા દ્વીપો.
- પદ્યાનુપૂર્વી ક્રમે પહેલા અંતદ્વીપકોને કહે છે – સૂત્ર સુગમ છે. ૨૮ પ્રકારે છે, જેવા પ્રકારના, જેટલા પ્રમાણવાળા, જેટલા અંતસ્વાળા અને જે નામના અંતરદ્વીપો હિમવાનુ પર્વતની પૂર્વે અને પશ્ચિમે છે, તેથી ૫૬-અંતર્લીપો થાય છે પણ અત્યંત સમાન હોવાથી ૨૮-ભેદો જ કહ્યા. બોત્પન્ન મનુષ્યો પણ ૨૮-ભેદે કહ્યા છે. પછી અંતર્લીપોનો નામ-નિર્દેશ કરી બતાવેલ છે.
સાત ચતુકથી ૨૮-ભેદે છે. તે પ્રત્યેક હિમવાનું અને શિખરી પર્વત ઉપર છે. તેમાં પહેલા હિમવંતીય કહે છે -
આ જંબૂદ્વીપમાં ભરત અને હૈમવત ક્ષેત્રની મર્યાદા કરનાર હૈમવત્ નામે પર્વત છે. તે ભૂમિમાં પચીશ યોજન ઉંડો, ૧૦૦ યોજન ઉંચો, ભરતોગથી બમણા વિસ્તારવાળો, સુવર્ણમય, ચીની વા જેવા વર્ણવાળો, બંને પડખાં અનેકવર્તી અને વિશિષ્ટ કાંતિવાળા મણિના સમૂહથી સુશોભિત છે. બધે સમાન વિસ્તારવાળો, ગગનમંડળને સ્પર્શતા રનમય ૧૧-શિખરો વડે વિરાજીત છે, જેનું તળ વજમય છે અને તટભાગ વિવિધ મણિ અને સુવર્ણથી શોભિત છે, એવા દશ યોજન ઉંડા, પૂર્વપશ્ચિમ ૧૦૦૦ યોજન લાંબા, ઉત્તર-દક્ષિણ ૫oo યોજન વિસ્તારવાળા પડાદ્રહ વડે તેના શિખરનો મધ્ય ભાગ સુશોભિત છે. ચોતરફ કલાવૃક્ષાની શ્રેણિ વડે રમ્ય, પૂર્વપશ્ચિમે લવણસમુદ્રને સ્પર્શે છે.
આ હિમવાનું પર્વતને લવણસમુદ્રના જળના સ્પર્શથી આરંભી પૂર્વ-પશ્ચિમ દિશામાં પ્રત્યેકને ગજદંતાકારે બન્ને દાઢા નીકળેલી છે. તેમાં ઈશાનીય દાઢા ઉપર હિમવાનના પર્યન્ત ભાગથી આરંભી 300 યોજન લવણસમુદ્રમાં જઈએ ત્યારે અહીં 300 યોજન લાંબો-પહોળો, કંઈક ન્યૂન ૯૪૯ યોજન પરિધિવાળો એકોરક નામે દ્વીપ છે. તે પ૦૦ ધનુષ પહોળી અને બે ગાઉ ઉંચી પાવર વેદિકાથી ચોતરફથી સુશોભિત છે. તે પાવર વેદિકા, ફરતું વનખંડ ઈત્યાદિ જીવાભિગમની ટીકામાં કહ્યા છે, ત્યાંથી જાણી લેવા. - X - X -
હિમવંત પર્વતથી અગ્નિકોણમાં 300 યોજન લવણસમુદ્રમાં પ્રવેશતા બીજી દાઢા ઉપર એકોક દ્વીપના પ્રમાણ જેટલો આભાપિક નામે દ્વીપ છે. પશ્ચિમથી આરંભી તૈઋત્યમાં ૩૦૦ યોજન લવણસમદ્રમાં જઈએ ત્યારે ત્રીજી દાઢા ઉપર વૈષાણિક દ્વીપ છે. પશ્ચિમના છેડાથી આરંભી વાયવ્યકોણમાં 300 યોજન લવણસમુદ્રમાં જતા ચોથી દાઢા ઉપર તાંગોલિક દ્વીપ છે.

Page #40

૧/-/-/૧૬૬
૬૫
એ રીતે ચારે દ્વીપો હિમવંત પર્વતની ચારે વિદિશામાં તુલ્ય પ્રમાણવાળા છે. - ૪ - ૪ - એકોરુક આદિ ચારે દ્વીપની આગળ અનુક્રમે ઈશાનાદિ વિદિશામાં ૪૦૦૪૦૦ યોજન ઓળંગીને જઈએ ત્યારે ૪૦૦ યોજન લાંબા-પહોળા તથા કંઈક ન્યૂન ૧૨૬૫ યોજન પરિધિવાળા ઈત્યાદિ - ૪ - ૪ - હચકર્ણ, ગજકર્ણ, ગોકર્ણ, શકુલીકર્ણ નામે ચાર દ્વીપો છે. તે આ પ્રમાણે – એકોરુની પછી હયકર્ણ, આભાસિક પછી ગજકર્ણ, વૈષાણિક પછી ગોકર્ણ, નાંગોલિક પછી શકુલીકર્ણ છે.
હયકર્ણાદિ ચારે દ્વીપથી આગળ ઈશાનાદિ વિદિશામાં પ્રત્યેક દ્વીપથી ૫૦૦૫૦૦ યોજન જતાં ૫૦૦ યોજન લાંબા-પહોળા, ૧૫૮૧ યોજન પરિધિવાળા ઈત્યાદિ
- ૪ - આદર્શમુખ, મેંઢમુખ, અયોમુખ અને ગોમુખ નામે ચાર દ્વીપો છે. તે આ રીતે – હયકર્ણ પછી આદર્શમુખ, ગજકર્ણ પછી મેંઢમુખ, ગોકર્ણની પછી અયોમુખ અને શકુલીકણું પછી ગોમુખ છે.
આદર્શ મુખાદિ ચારે દ્વીપોથી આગળ અનુક્રમે ઈશાન આદિ પ્રત્યેક વિદિશામાં, પ્રત્યેક દ્વીપથી ૬૦૦-૬૦૦ યોજન જતાં ૬૦૦ યોજન લાંબા-પહોળા, ૧૮૯૭ યોજન પરિધિવાળા ઈત્યાદિ - ૪ - અશ્વમુખ, હસ્તિમુખ, સિંહમુખ, વ્યાઘ્રમુખ ચાર દ્વીપો છે. અશ્વમુખાદિ ચારે દ્વીપથી આગળ ઈશાનાદિ પ્રત્યેક વિદિશામાં પ્રત્યેક દ્વીપથી
૭૦૦ યોજન જતાં ૩૦૦ યોજન લાંબા-પહોળા ૨૨૧૩ યોજન પરિધિવાળા ઈત્યાદિ - x - અશ્વકર્ણ, હરિકર્ણ, અકર્ણ અને કર્ણપાવરણ નામે ચાર દ્વીપો છે.
અશ્વકર્ણાદિ ચારે દ્વીપો પછી ઈશાનાદિ પ્રત્યેક વિદિશામાં પ્રત્યેક દ્વીપથી ૮૦૦-૮૦૦ યોજન અતિક્રમ્યા પછી ૮૦૦ યોજન લાંબા-પહોળા ૨૫૧૯ યોજન
પરિધિવાળા ઈત્યાદિ - x - ઉલ્કામુખ, મેઘમુખ, વિધુર્મુખ, વિધુદ્દા નામે ચાર દ્વીપ છે.
ઉલ્કામુખાદિ ચારે દ્વીપોથી આગળ ઈશાનાદિ પ્રત્યેક વિદિશામાં પ્રત્યેક દ્વીપથી ૯૦૦-૯૦૦ યોજન જતાં ૯૦૦ યોજન લાંબા અને પહોળા, ૨૮૪૫ યોજન પરિધિવાળા ઈત્યાદિ - ૪ - ધનદંત, લષ્ટદંત, ગૂઢદંત, શુદ્ધદંત નામે ચાર દ્વીપો છે.
એ રીતે આ દ્વીપો હિમવંત પર્વત ઉપર ચારે વિદિશામાં રહેલા છે અને બધાં મળીને ૨૮-અંતર્દીપો થાય છે.
એ પ્રમાણે હિમવંત પર્વતના સમાનવર્ણ અને પ્રમાણવાળા, પદ્મદ્રહ સમાન લાંબા-પહોળા-ઉંડા પુંડરીક દ્રથી સુશોભિત શિખરી પર્વતને વિશે લવણસમુદ્રમાં ઉપરોક્ત અંતરવાળા ચારે વિદિશામાં રહેલ એકોરુકાદિ દ્વીપોના સમાન નામવાળા આદિ ૨૮-અંતર્લીપો છે. તેથી કુલ ૫૬-દ્વીપો થયા. તેમાં રહેલા મનુષ્યો ઉપચારથી એ જ નામવાળા કહેવાય છે. - ૪ - ૪ - તે મનુષ્યો કેવા છે ? તે કહે છે –
તે મનુષ્યો વજ્રઋષભનારાય સંઘયણી, કંકપક્ષી જેવા પરિણામી, અનુકૂળ વાયુના વેગવાળા, સમચતુરાસંસ્થાનવાળા હોય છે. સુપ્રતિષ્ઠિત અને કૂર્મના જેવા સુંદર ચરવાવાળા, સુકુમાર, થોડા-રોમવાળી-કુરુવિંદ સરખી ગોળ, બે જાંઘવાળા,
20/5
૬૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
ગુપ્ત અને સુબદ્ધ સંધિવાળા ઢીંચણયુક્ત, હાથીની સૂંઢ જેવા ગોળ સાથળવાળા, સિંહ જેવી કેડવાળા, દક્ષિણાવર્ત નાભિમંડળ યુક્ત, શ્રીવત્સના ચિહ્નવાળી છાતી યુક્ત, નગર દરવાજાની ભોગળ જેવા લાંબા હાયવાળા, રાતા કમળ જેવા હાયપગના તલવાળા, શરદના ચંદ્ર જેવા મુખવાળા, છત્રાકાર મતવાળા, સુવાળા કેશયુક્ત તથા કમંડલ, કળશ, ધૂપાદિ બત્રીશ લક્ષણવાળા છે.
સ્ત્રીઓ પણ ઉત્તમ સર્વાંગ સુંદર, સર્વ પ્રકારના સ્ત્રીઓના ગુણોથી યુક્ત હોય છે. પરસ્પર મળેલી આંગળીવાળા પદ્મની પાંખડી જેવા કોમળ તેમજ કૂર્મના જેવા મનોહર ચરણયુક્ત, પ્રશસ્ત લક્ષણવાળી અને રોમરહિત જંઘાવાળી, ગુપ્ત-પુષ્ટ ઢીંચણ વાળી, કેળના સ્તંભ જેવા સંહત, સુકુમાર, પુષ્ટ સાથળવાળી, મુખની લંબાઈથી ત્રણગુણા, પુષ્ટ, વિશાળ જઘનવાળી, સ્નિગ્ધ કાંતિવાળી, નરમ રોમરાજીવાળી, દક્ષિણાવર્ત નાભિવાળી, જેના સ્તનો સુવર્ણના કળશ જેવા સંહત, અતિ ઉંચા, ગોળ આકૃતિવાળા અને પુષ્ટ છે તેવી, સુકુમાર બાહુવાળી, શંખ-ચક્રાદિ યુક્ત હસ્તતલ, પાદતલવાળી, પુષ્ટ અને શંખના જેવી ડોકવાળી, દાડમના ફૂલ જેવા અધરોષ્ઠવાળી, ક્ત કમળ જેવા તાલુ અને જીભ વાળી, કુમુદની પાંખડી જેવા લોચનવાળી, ચડાવેલા ધનુષ જેવી ભ્રકુટીવાળી, પ્રમાણયુક્ત લલાટવાળી, સ્નિગ્ધ-સુંવાળા કેશવાળી, પુરુષથી કંઈક ન્યૂન ઉંચાઈવાળી, સ્વભાવથી જ ઉદાર શૃંગાર અને સુંદર વેશવાળી છે. વિલાસમાં અત્યંત નિપુણ છે.
પુરુષો-સ્ત્રીઓ સ્વભાવથી જ સુગંધી વદનવાળા, અલ્પકષાયી, સંતોષી, ઔસુયરહિત, સરળ, મમત્વના આગ્રહ રહિત, સર્વથા વૈરાનુબંધ રહિત, હાથી
ઘોડાદિ હોવા છતાં ઉપભોગની ઈચ્છારહિત, પગે ચાલનારા, રોગ-ઉપદ્રવ રહિત હોય છે. પરસ્પર સ્વ સ્વામીભાવથી રહિત હોવાથી અહમિન્દ્ર વત્ છે. તેમને ૬૪-પાંસળી, એકાંતર આહાર ગ્રહણ કરનાર, તે આહાર પણ પૃથ્વીની માટી, કલ્પવૃક્ષના પુષ્પ અને ફળો હોય છે. ક્ષેત્રમાં શાલિ-ઘઉં આદિ છે, પણ મનુષ્યોના ઉપયોગમાં નથી. ત્યાંની પૃથ્વી સાકર કરતાં અનંતગુણ મધુર, કલ્પવૃક્ષના ફળોનો સ્વાદ છે તે ચક્રવર્તીના ભોજનથી પણ અધિક ગુણવાળો છે - ૪ - ૪ - તેથી પૃથ્વી અને કલ્પવૃક્ષના ફળપુષ્પોનો આહાર કરે છે.
આવો આહાર કરી પ્રાસાદાદિ આકૃતિવાળા ઘરના આકાર જેવા કલ્પવૃક્ષોમાં સુખપૂર્વક રહે છે. ત્યાં શરીરને ઉપદ્રવ કરનારા ડાંસ, મચ્છર, જૂ, માંકણ આદિ નથી. સર્પાદિ છે પણ મનુષ્યોને બાધા કરતાં નથી. પરસ્પર હિંસ્ય-હિંસક ભાવમાં વર્તતા નથી. રૌદ્ર પરિણામથી રહિત છે કેમકે તેવો ક્ષેત્રનો પ્રભાવ છે.
આ મનુષ્ય યુગલો છેવટે એક યુગલને જન્મ આપે છે. ૭૯ દિવસ સુધી યુગલનું પાલન કરે છે, ઉંચાઈ ૮૦૦ ધનુપ્ છે. સદા પ્રસન્ન, પલ્યોપમના અસંખ્યાતમા ભાગ પ્રમાણ આયુવાળા છે. - x - ૪ - મરીને સ્વર્ગે જાય છે. મરણ માત્ર બગાસા, ખાંસી કે છીંકથી થાય છે, શરીર પીડા રહિત હોય છે.

Page #41

૧/-I-/૧૬૬
હવે અકર્મભૂમિના મનુષ્યોને કહે છે – અકર્મભૂમિમાં ત્રીશ પ્રકારના મનુષ્યો છે. તે ગીશ પ્રકારના ક્ષેત્રના ભેદથી થાય છે. પાંચ-પાંચ હૈમવત, હૈરમ્યવંત, હરિવર્ષ, રમ્ય વર્ષ, દેવગુરુ અને ઉત્તરકુરુ એ રીતે ૩૦ ક્ષેત્રો થયા. તેમાં હૈમવત અને હૈરાયવતમાં મનુષ્યો ગાઉપ્રમાણ શરીર્ની ઉંચાઈવાળા, પલ્યોપમના આયુવાળા, વજનાભનારાય સંઘયણવાળા, સમચતુરઢ સંસ્થાનયુક્ત હોય છે. ૬૪-પાંસળીવાળા, એકાંતર આહારી ઈત્યાદિ હોય છે.
હરિવર્ષ અને રમ્ય વર્ષમાં બે પલ્યોપમાયુવાળા, બે ગાઉ ઉંચા, વજનભનારાય સંઘયણી, સમચતુરસ સંસ્થાનયુક્ત, બે દિવસે આહાર કરનારા, ૧૨૮ પાંસળીવાળા, ૬૪-દિવસ સંતતિ પાલન કરનારા હોય છે. - - - દેવકુર અને ઉત્તરકુરમાં મનુષ્યો ત્રણ પલ્યોપમ આયુવાળા, ત્રણ ગાઉ ઉંચાઈવાળા, સમચતુરઢ સંસ્થાનવાળા, વજAષભનાટય સંઘયણયુક્ત હોય છે. ૫૬-પાંસળી વાળા છે, ત્રણ દિવસ ગયા બાદ આહાર કરે છે. ૪૯ દિવસ અપત્યની પાસના કરે છે.
આ બધાં ક્ષેત્રોમાં અંતદ્વીપની પેઠે મનુષ્યોને કલાવૃો આપેલ ભોગો હોય છે. પણ અંતરદ્વીપની અપેક્ષાએ ઉક્ત ત્રણે યુગલ ફોકોમાં ક્રમશ: અનંતગુણ માધુર્યાદિ જાણવા.
• સૂત્ર-૧૬૬ (ચાલુ) :
કમભૂમક મનુષ્યો કેટલા ભેદે છે ? પંદર ભેદે કહ્યા છે - પાંચ ભરત, પાંચ ઐરવત, પંચ મહાવિદેહ વડે. તેઓ સંક્ષેપથી બે ભેદે છે – આર્યો અને ઓછો. ઓછો કેટલા ભેદ છે ? અનેક ભેદે છે – શક, યવન, ચિલાત, શબર, ભભર, મુરંડોડ, ભડગ, નિણણગ, પકણીય, ફુલક્ષ, ગોંડ, સિંહલ, હરસ, ગોધ, કોંચ, બડ, ઈદમિલ, ચિલ્લલ, પુલિંદ, હારોસ, દોવ, વોક્કાણ, ગંધાહારગ, પહલિય, આઝલ, રોમપાસ, પઉસ, મલયાય, બંધુયાય, સૂયાલિ, કોંકણા, મેય, પd, માલવ, મમ્મર, આભાસિય, સક્ક, ચીણ, હઢિય, ખસ, ઘાસિય, નહર મોંઢ, ડોંબિલમ, લઓસ, ઓસ, કક્કેચ, અકખાણ, હૂણ, રોમણ, ભરુ ભરૂચ, ચિલાત આદિ.
• વિવેચન-૧૬૬ (ચાલુ) :
કર્મભૂમિમાં પંદર ભેદે મનુષ્યો છે. આ પંદર ભેદ ક્ષેત્રના ભેદથી થયા છે. પાંચ-પાંચ ભરત, ઐરાવત, મહાવિદેહ. તેના સંક્ષેપથી બે ભેદો કહે છે - આર્ય અને સ્વેચ્છ. હેય ધર્મોથી દૂર ગયેલ અને ઉપાદેય ધર્મોની સમીપ રહેલા તે આર્ય કહેવાય અને અવ્યક્ત ભાષા અને આચારવાળા પ્લેચ્છો કહેવાય. અથવા જેઓનો સર્વ પ્રકારનો વ્યવહાર શિણોને અસંમત છે તે સ્વેચ્છ. અાવકતવ્યતાથી પહેલાં મ્લેચ્છોને કહે છે - બ્લેચ્છો અનેક પ્રકારના છે. તેમના શક, ચવન આદિ ભેદો સૂત્રથી જાણવા.
• સૂત્ર-૧૬૬ ચાલુ થી ૧૦ : [૧૬૬] તે આર્યો કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે – ઋદ્ધિપ્રાપ્ત, અતૃદ્ધિપ્રાપ્ત.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ ઋદ્ધિપ્રાપ્ત આયોં કેટલા ભેદે છે ? છ ભેદે કહ્યા છે - અરિહંત, ચક્રવર્તી, બલદેવ, વાસુદેવ, ચારણમુનિ, વિધાધર. વૃદ્ધિ પ્રાપ્ત આ કેટલા ભેદે છે ? નવ ભેદ – ક્ષેત્રાય, જાતિય, કુલાય, કમણિ, રિલાય, ભાષા), જ્ઞાનાય, દર્શનાર્ય, ચાર્ષિ .
ક્ષેમા કેટલા ભેદે છે ? સાડા પચીશ ભેદે કહ્યા છે.
[૧૬] રાજગૃહ-મગધ, ચંપા-ગ, તામલિMી-બંગ, કંચનપુર-કલિંગ, વાણારસી-કાશી, [૧૬૮] સાકેત-કોશલ, ગજપુકુરુ શૌરિય-કુશrd, કાંપિત્રપંચાલ, અહિચ્છમ-જંગલ, [૧૬] દ્વારાવતી-સૌરાષ્ટ્ર, મિથિલા-વિદેહ, વત્સકૌશાંબી, નંદિપુ-શાંડિલ્ય, ભક્િલપુસ્મલય, [૧૭] વરાટ-વત્સ, વરણ-આચ્છા, મૃતિકાવતી-દશાણ, ચેદી-શૌકિનકાવતી, સિંધુસૌવીર-જીતભય, [૧૧] મથુરાશુસેન, પાપા-ભંગ, પુરાવ-માષા, શ્રાવતી-કુણાલ, કોટી વર્ષ-લાટ, [૧] શ્વેતાંબિકા-કઈ એ આદિશો કહ્યા છે. [અહીં પહેલું કદમ રાજfalીનું, પછીનું નામ દેશનું છે. અહીં જિન ચકી, બળદેવ વાસુદેવની ઉત્પત્તિ થાય છે.
[૧૩] જાતિ આર્યો કેટલા ભેદ છે ? છ ભેદ - [૧૪] ભષ્ઠ, કલિંદ, વિદેહ, વેદગ, હરિત, ચુંચણ એ છ ઈભ્યજાતિ છે.
[૧૫] કુલ કેટલા ભેદ છે ? છ ભેદે છે – ઉગ્ર, ભોગ, રાજા , દ્વાકુ, જ્ઞાતિકૌરવ્ય. એમ કુલાર્યો કહ્યા.
તે કમ કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે – દૌણિક, સૌગિક, કપાસિક, સૂવૈકાલિક, ભાંડ વૈકાલિક, કોલાલિય, નર વાહનિક, તે સિવાયના બીજા તેવા પણ કમર્ણિ જાણવા.
શિવાય કેટલા ભેદે છે ? અનેક ભેદે છે - તુvi, dgવાય, પકારુ દેવડ, વટ, છર્વિક, કાષ્ઠપાદુકાકાર, મુંજપાદુકાકાર, છગકાર, વાર, પુસ્તકકાર, લેયકાર, ચિત્રકાર, શંખકાર, દંતકાર, ભાંડકાર, ઝિકાર, સેલગાર, કોટિકાર, તે પ્રકારના બીજા પણ.
ભાષા કેટલા ભેદ છે ? જેઓ અદ્ધમાગધી ભાષા વડે બોલે છે, તે ભાષા આર્યો કહેવાય છે. જ્યાં બ્રાહ્મીલિપી પ્રવર્તે છે, તે બ્રાહ્મી લિપીના અઢાર પ્રકારે લેખ વિધાન છે. તે આ રીતે – બ્રાહ્મી, યવનાની, દોસપુરીયા, ખરીણી, yકરસારિકા, ભોગવતી, પહાઈયા, અંતક્ષરિકા, અક્ષરસ્મૃષ્ટિકા, વૈનાયિકી,. નિલવિકી, અંકલિપી, ગણિતલિપી, ગાંધવલિપી, આદલિપી, માહેશ્વરી, દોમલિપી, પૌલિન્દી. તે ભાષા આર્યો કહ્યા.
જ્ઞાનાય કેટલા ભેદે છે ? પાંચ ભેદે કહેલ છે. તે આ - અભિનિબોધિકજ્ઞાનાયોં, જુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાનાર્યો, મન:પર્યવિજ્ઞાનાય, કેવળજ્ઞાનાય તે જ્ઞાનાયક@ા.
દર્શના કેટલા ભેદે છે ? તે બે ભેદે કહેલ છે - સરાણ દર્શનાર્ય

Page #42

૧૫-I-/૧૬૬ થી ૧૦ વીતરાગદર્શનાર્ય. સરગદર્શનાર્થો કેટલા ભેદે છે ? તે દશ ભેદે કહેલ છે. તે આ પ્રમાણે - [૧૬] નિસરુચિ, ઉપદેશરુચિ, આજ્ઞાચિ, કુતરુચિ, બીજરુચિ, અભિગમરુચિ, વિસ્તારુચિ, કિચરુચિ, સંક્ષેપરુચિ અને ધર્મરુચિ
[૧૭] જેણે જીવ, અજીવ, પુન્ય, પાપ, આસવ, સંવર, આદિ સ્વભાવિક મતિ વડે સત્યરૂપે જાણેલા છે. તેની શ્રદ્ધા કરી છે તે નિસગરચિત
[૧૮] જે જિનોપદિષ્ટ ચાર ભાવોની, ‘એમ જ છે, અન્યથા નથી' એ પ્રમાણે સ્વયં શ્રદ્ધા કરે, તે નિસગરયિ જાણવો.
[૧૯] જે અન્ય છઠસ્થ કે જિનોપદિષ્ટ એસ ઓ જ ભાવોની શ્રદ્ધા કરે તે ઉપદેશરુચિ જાણવો.
[૧૮] જે હેતુને જાણ્યા સિવાય આજ્ઞા વડે “એમ જ છે, અન્યથા નથી” એ પ્રમાણે પ્રવચન રુચિવાળો હોય તે આજ્ઞાશિ.
[૧૮૧] જે સૂઝનું અધ્યયન કરતાં ગ કે આંગબાહા ચુત વડે સમ્યકત્વને પ્રાપ્ત કરે તે સૂચિ જાણવો.
[૧૮] જીવાદિ dcવના એક પદની રુચિ વડે અનેક પદને વિશે જેની સકવરચિ પાણીમાં તેલબિંદુવતુ પ્રસરે તે બીરચિ.
[૧૩] જેણે અગિયાર અંગો, પયા, દષ્ટિવાદ રૂપ શ્રુતજ્ઞાન અર્થથી જાણેલ છે, તે અભિગમરુચિ.
[૧૮] જેણે સર્વ પ્રમાણો અને સર્વ નયો દ્રવ્યના સર્વ ભાવો ઉપલબ્ધ કર્યા છે તે વિસ્તારરુચિ જાણો.
[૧૯૫] દર્શન, જ્ઞાન, ચાસ્ત્રિ, તપ, વિનય, સર્વ સમિતિ અને ગુપ્તિમાં ક્રિયા ભાવની રાશિ તે ક્રિયાશિ જાણવી.
[૧૮૬] જેણે કોઈ પણ કુદૈષ્ટિનો સ્વીકાર કરેલ નથી, જે જૈન પ્રવચનમાં અવિશારદ છે, બાકીના પ્રવચનનું જ્ઞાન નથી તે સંક્ષેપરચિ.
[૧૮] જે જિનેશ્વરે કહેલા અસ્તિકાયધર્મ, મૃતધર્મ અને સાત્રિાધમની શ્રદ્ધા કરે છે તે ધરુચિ જાણવો.
[૧૮] પરમાર્થ સંતવ, સુદષ્ટ પરમાર્થસેવા, વ્યાપw કુદર્શન વર્જના અને સમ્યવની શ્રદ્ધા એ સમ્યગ્દર્શનના ચિહ્નો છે.
[૧૯] નિ:શંકિત, નિકાંક્ષિત, નિર્વિચિકિત્સા, અમૂઢદૈષ્ટિ, ઉપવૃંહણા, સ્થિરીકરણ, વાત્સલ્ય, પ્રભાવના આઠ દર્શનાચાર છે.
[૧૯] તે સરાગ દર્શનાર્યો કહ્યા. વીતરાગદશનાય કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે - ઉપશાંત કયાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અને ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય. • • • તે ઉપશાંત કષાય કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે - પ્રથમ સમય ઉપશાંત કષાય અને આપથમ સમય ઉપશાંત કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અથવા ચમ સમય અને પરમ સમય ઉપશાંત કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ તે llણ કષાય વીતરણ દર્શનાર્ય કેટલા ભેદ છે ? તે બે ભેદે છે - છઠસ્થ allણ અને કેવલી ક્ષીણ કષાય દર્શનાર્ય.
તે છઠસ્થ allણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કેટલા ભેટે છે ? બે ભેદે છે - સ્વયંભુદ્ધ છાસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરામ દનિાય અને બુદ્ધ બોધિત છ$ાસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય
તે સ્વયંભુદ્ધ છઠસ્થ ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કેટલા ભેદે છે તે બે ભેદે છે – પ્રથમ સમય સ્વયંભુદ્ધ છ8ાસ્થ અને પથમ સમય સ્વયંભુદ્ધ છvસ્થ alણ કષાય વીતરાગ દશનાર્ય અથવા ચશ્મ સમય સ્વયંભુદ્ધ છાસ્થo અને અચરમસમય સ્વયંબદ્ધ છID ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય. - ૪ -
બદ્ધબોધિત છઠસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કેટલા ભેદે છે ? તે બે ભેદે છે – પ્રથમ સમય બદ્ધ બોધિત ક્ષીણ-કયાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અને
પ્રથમ સમય બુદ્ધ બોધિત ક્ષીણકષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અથવા ચરમ સમય બુદ્ધ બોધિત છa flણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અને આચરમ સમય બુદ્ધ ભોધિત છઠસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય. આ બુદ્ધબોધિત છSાસ્થo કહ્યા, છાસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કા.
કેવલી ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદ છે – સયોગી કેવલી અયોગી કેવલી ક્ષણ કષાય દર્શનાર્ય.
સયોગી કેવલી #lણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કેટલા ભેટે છે ? બે ભેદ છે - પ્રથમ સમય સયોગી કેવલી અને પ્રથમ સમય સયોગી કેવલી ક્ષણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય. અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમય સયોગી કેવલી ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય. તે સયોગી કેવલી ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્યો કહ્યા.
તે અયોગી કેવલી #lણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કેટલા ભેદે છે? બે ભેદે છે - પ્રથમ સમય અને પ્રથમ સમય અયોગી કેવલી ક્ષીણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્ય અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમય અયોગી કેવલી ક્ષણ કષાય વીતરાગ દર્શનાર્થ. તે અયોગી ડેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગ દશનાર્ય કહા. કેવલી ક્ષીણ કપાય વીતરાગ દર્શનાર્ય કtl- - દર્શના કહil.
• વિવેચન-૧૬૬ થી ૧૯૦ -
સુગમ છે. તેમાં રાજગૃહનગર છે, મગધ દેશ છે. એ પ્રમાણે બધે અક્ષરસંસ્કાર કરવો. અર્થાત્ મગધ જનપદમાં રાજગૃહ તગર, અંગમાં ચંપાનગરી ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થ મુજબ જાણવું. આ પ્રમાણે સાડા પચીશ જનપદરૂપ ોગ આર્ય કહેલ છે. આ જનપદમાં નિન - તીર્થકર, ચક્રવર્તી, રામ - બલદેવ, JT - વાસુદેવોની ઉત્પતિ થાય છે. આના દ્વારા ક્ષેત્રાર્ય વ્યવસ્થિતા કહી, બાકી અનાર્ય છે.
હોત્રાય કહા હવે જાચાર્ય પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે - તે સુગમ છે. વિશેષ એ

Page #43

૧/-I-/૧૬૬ થી ૧૦
કે - બીજા શાસ્ત્રોમાં અનેક જાતિ કહી છે. તો પણ લોકમાં અંબષ્ઠ, કલિંદ, વૈદેહ, વેદંગ, હરિત, ચુંટુણરૂપ ઇભ્ય જાતિઓ પૂજ્ય જાતિ રૂપે પ્રસિદ્ધ છે. તેથી આ જાતિ વડે યુક્ત તે જાતિ આર્યો. પણ બાકીની જાતિ વડે જાતિ આર્ય કહેવાતા નથી.
શિલાર્યો - તપ - સોયથી આજીવિકાંકતાં, તૈધાય - વણકર, પકાર - પટોળા વણનાર, રેવડા - મસક કરનાર, વસ્ફ-પીંછી કરનાર, છર્વિકા-સાદડી આદિ કત. કઢપાઉ-કાઠ પાદુકાકાર, એ રીતે મુંજપાદુકાકાર, છતાર-છાકાર. એ રીતે બાકીના પદો છે.
બ્રાહી, યવનાનિ આદિ લિપિભેદથી સંપ્રદાયથી જાણવા. ભાષાર્યો કહ્યા, હવે જ્ઞાનાર્યો કહે છે. સુગમ છે. હવે દર્શનાર્યો કહે છે. તે બે ભેદે છે – સરાણ દર્શનાર્ય, વીતરાગ દર્શનાર્ય. - X - સરાણ દર્શનાર્ય દશ ભેદે છે - નિસર્ગરચિ ઈત્યાદિ.
( ધે નિસર્ગરચિ કહે છે - નિસf - સ્વભાવ, તેના વડે રુચિ - જિન પ્રણિત તવની અભિલાષારૂપ જેને છે તે. ઉપવેઝ - ગુરૂ આદિ વડે વસ્તુતવનું કથન, તેના વડે રુચિ જેને છે તે. મસા - સર્વજ્ઞ વચનરૂ૫, તેની રુચિ - અભિલાષ તે આજ્ઞાયિ. અર્થાત્ જિનાજ્ઞા જ તવ છે, બાકીની યુક્તિજાળ તવરૂપ નથી, એવું જે માને છે આજ્ઞારુચિ. એ રીતે રુચિ શબ્દ બધે જોડવો.
ya- આચારાંગાદિ પ્રવિષ્ટ છે. અંગબાહ્ય- તે આવશ્યક અને દશવૈકાલિક છે, એટલે કે આચારાંગાદિ અંગપ્રવિટ અને દશવૈકાલિકાદિ ગબાહ્ય સૂત્રનું અધ્યયન કરતા જે સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે અને પ્રસન્ન, પ્રસન્નતર અધ્યવસાય થાય તે સૂગરચિ.
- બીજ માફક અનેકાર્થને જણાવનાર એક પણ વચન તે બીજ જેને છે તે બીજરૂચિ. અધિામ - વિશિષ્ટ પરિજ્ઞાન, તેના વડે રુચિ. વિસ્તાર • સંપૂર્ણ દ્વાદશાંગીનું નયો વડે પર્યાલોચન, તેના વડે વૃદ્ધિગત થયેલ રુચિ જેવી છે તે વિસ્તાર રુચિ. શિયા - સમ્યક્ - સંયમાનુષ્ઠાન, તેમાં રુચિ જેને છે તે ક્રિયારૂચિ. સંક્ષેપ - સંગ્રહ, તેમાં રુચિ જેને વિસ્તૃત અર્ચનું જ્ઞાન નથી. વર્ષ - અસ્તિકાય ધર્મ કે શ્રુતધર્માદિમાં જેને રુચિ છે તે ધર્મરુચિ.
હવે વિસ્તારથી સૂત્રકાર પોતે તેની વ્યાખ્યા કરે છે –
ભતાર્થપણે - આ પદાથોં સદભૂત રૂપે છે એ પ્રમાણે જેણે જીવ, અજીવ, પુન્ય, પાપ, આશ્રવ, સંવર, બંધાદિ જાણેલ છે તે. કઈ રીતે જાણ્યા છે ? આત્માની સાથે રહેલ સંગત - સ્વાભાવિક મતિ વડે અર્થાત્ પરોપદેશ વિના જાતિસ્મરણ અને પ્રતિભાદિ રૂપ મતિ વડે. માત્ર જાણ્યા છે તેમ નહીં, પરંતુ જે જીવાદિ પદાર્થોને અનુભવે તેના ઉપર રુચિ કરે, તવરૂપે આત્મમય પરિણમાવે તે નિસર્ગયિ જાણવો. એ જ અર્થને વધારે સ્પષ્ટ કરે છે –
જે જિનેશ્વરે જાણેલા દ્રવ્ય, ફોગ, કાળ, ભાવના ભેદથી અથવા નામાદિ ભેદથી ચાર પ્રકારના ભાવોને સ્વયં જ - કોઈના ઉપદેશ વિના શ્રદ્ધા કરે. કઈ રીતે શ્રદ્ધા કરે ? આ પ્રમાણે આ જીવાદિ જે રીતે જિનોએ જાણેલા છે, તે પ્રમાણે છે - અન્યથા નથી.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ ઉપદેશરુચિને કહે છે - જિન કે કદાથે ઉપદેશેલા જીવાદિ પદાર્થોની શ્રદ્ધા કરે છે. આજ્ઞાચિને કહે છે – જે વિવક્ષિત અર્થના સાધક હેતુને નથી જાણતો, આજ્ઞાથી જ પ્રવચનની શ્રદ્ધા કરે છે, પ્રવચનોક્ત અર્થ એમ જ છે • અન્યથા નથી તે.
સુણરચિ - જે અંગપ્રવિણ કે અંગબાહ્ય સુખનું અધ્યયન કરતો. તેના વડે જ સમ્યકત્વ પામે છે. બીજરૂચિ - જીવાદિતત્વના એક પદ વડે અનેક જીવાદિ પદોને વિશે ધર્મ અને ધર્મીના અભેદ ઉપચાર વડે જે સમ્યકત્વવાળો આત્મા પાણીમાં તેલબિંદુની માફક પ્રસરે. કેવી રીતે ? જેમ પાણીમાં એક ભાગે રહેલ તેલબિંદુ સર્વભાગને વ્યાપ્ત કરે, તેમ જીવાદિ તત્વના એક અંશમાં ઉત્પન્ન રુચિવાળો આત્મા તથાવિધ ક્ષયોપશમથી બાકીના બધાં તવોમાં રચિવાળો થાય તે બીજરૂચિ જાણવો.
અધિગમરચિ - જેણે શ્રુતજ્ઞાન એટલે અગિયાર અંગો, ઉત્તરાધ્યયનાદિ પ્રકીર્ણક, દૈષ્ટિવાદ, ઉપાંગાદિને જાણેલ છે તે. વિસ્તારરુચિ - ધર્માસ્તિકાયાદિ સર્વે દ્રવ્યોના સર્વ પર્યાયોને યથાયોગ્ય, પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણો વડે અને તૈગમાદિ નયના ભેદોથી જાણેલા છે તે. કેમકે સર્વ દ્રવ્ય-પર્યાયોને જાણવાથી તેની રુચિ અત્યંત નિર્મળ થયેલ છે. કિયારુચિ - દર્શન, જ્ઞાન, ચાત્રિમાં તથા તપ, વિનય, ઈયદિ સર્વ સમિતિમાં અને મન આદિ ગુપ્તિમાં કિયા ભાવની રુચિ અર્થાત્ જેને દર્શનાદિ આસાનું પાલન કરવામાં રુચિ છે તે ક્રિયારુચિ કહેવાય છે.
સંaોપરુચિ - જેણે કોઈપણ કુદર્શનનો સ્વીકાર કર્યો નથી, જે જિનપણિત પ્રવચનને વિશે અકુશળ છે અને કપિલાદિ અન્ય દર્શન અભિમુખતાથી ઉપાદેયરૂપે
સ્વીકારેલ નથી તે સંક્ષેપરચિ જાણવો. આના વડે બીજા દર્શનના પરિજ્ઞાન માનો નિષેધ કર્યો. ધર્મરુચિ - જે જીવ જિનેશ્વરે કહેલા અસ્તિકાય - ધમસ્તિકાયાદિના ધર્મ-ગતિ ક્રિયામાં સહાય આપવા વગેરે સ્વભાવની અથવા શ્રતધર્મ કે ચાઅિધર્મની શ્રદ્ધા કરે છે. તે ધર્મરુચિ.
આ પ્રમાણે નિસગદિની રુચિરૂપ સમ્યક્ દર્શન દશ પ્રકારે કહ્યું. હવે જે લિંગ વડે સમ્યગદર્શન ઉત્પન્ન થયાનો નિશ્ચય કરાય છે, તે લિંગ - ચિહ્નોને બતાવે છે.
પરમાર્થ સંતવ - તાત્વિક એવા જીવાદિ પદાર્થોનો પરિચય, તત્પરતાથી બહુમાનપૂર્વક જીવાદિ પદાર્થોને જાણવાનો અભ્યાસ. સુદર્ટ પરમાર્થસેવના • જેણે યથાર્થ રીતે જીવાદિ પદાર્થોને જાણેલા છે, તેની પર્યાપાસના, ચયાશક્તિ તેની વૈયાવૃત્યમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તથા દર્શનથી ભ્રષ્ટ નિકૂવાદિ અને કુસિત દર્શનવાળાનો ત્યાગ કરવો, તેમનો પરિચય ન કરવો અને સમ્યકત્વની શ્રદ્ધા કરવી, એ પરમાર્થ-સંતવાદિથી સમ્યકત્વનો નિશ્ચય કરાય છે.
આ દર્શનના આઠ આચારો છે, તેનું સમ્યપણે પરિપાલન કરવું. તેના ઉલ્લંઘનથી દર્શનનું પણ ઉલ્લંઘન થાય છે. તેથી આ આચારોને બતાવે છે, તે આ પ્રમાણે -

Page #44

૧/-/-/૧૬૬ થી ૧૦
૦૪
નિવિય - શંકા બે પ્રકારની છે, દેશ શંકા અને સર્વ શંકા. જેનામાંથી શંકા ચાલી ગઈ છે તે નિઃશંકિત. તેમાં દેશશંકા એટલે જેમકે જીવવ સમાન છે છતાં એક ભવ્ય, બીજ અભવ્ય કેમ ? સર્વશંકા - જેમકે બધાં સિદ્ધાંતો પ્રાકૃતમાં હોવાથી કલ્પિત હશે. આ પ્રમાણે બંને શંકા ન કરવી. કેમકે ભાવો બે પ્રકારે છે - હેતુ ગ્રાહ્ય અને અહેતુ ગ્રાહ્ય. તેમાં હેતુગ્રાહ્ય- આત્માનું અસ્તિત્વાદિ કેમકે તેના સાધક પ્રમાણનો
દભાવ છે. અભવ્યવાદિ ભાવો અહેસુગ્રાહ્ય છે. તેના સાધક પ્રમાણનો વિશિષ્ટ જ્ઞાન વિના અભાવ છે. સિદ્ધાંતની પ્રાકૃતસ્યના બાળ આદિના ઉપકારને માટે છે. * * * - X - અહંના શાસનને પ્રાપ્ત થયેલો જીવ જ દર્શનનું આચરણ કરતો હોવાથી તેના પ્રાધાન્યની વિવક્ષાથી નિઃશંકિત દર્શનાચાર કહેવાય છે. આના વડે દર્શન અને દર્શનીને કંઈક અભેદ કહ્યા. જો એકાંત ભેદ હોય તો દર્શન ફળ ભાવે મોક્ષાભાવ થાય. | નિકાંક્ષિત - જેનામાંથી કાંક્ષા ગયેલ છે તે. દેશકાંક્ષા અને સર્વકાંક્ષા હિત. દેશકાંક્ષા - દિગંબરાદિ દર્શનોની ઈચ્છા. સર્વ કાંક્ષા - “બધાં દર્શન સારા છે" તેમ વિચારવું. આ બંને શંકા અયુક્ત છે. કેમકે બાકીના દર્શનોમાં અસત્યપરૂપણા, છકાય પીડા સંભવે છે.
નિર્વિચિકિત્સા વિચિકિત્સા તે મતિવિભમ કે ફળનો સંશય, તેનાથી રહિત હોવું. જિનશાસન ઉત્તમ છે, પણ મને ફળ મળશે કે નહીં • x • આવા સંશયથી હિત હોવું. કેમકે સંપૂર્ણ કારણ એ કાર્યને અવશ્ય સિદ્ધ કરે છે, તેવો નિશ્ચય. - x - અથવા નિશ્વિકુછ - સાધુની જુગુપ્સારહિત. - ૪ -
અમૂઢદૈષ્ટિ - અજ્ઞાન તપસ્વીના તપ, વિધા, અતિશય જોવાથી મૂઢ - સ્વભાવથી જેની સમ્યક્ દર્શનરૂપ દૃષ્ટિ ચલિત થયેલી નથી તે. અહીં સુલતાનું દૃષ્ટાંત છે. • x • એ પ્રમાણે ગુણીપ્રધાન આવાર કહ્યો, હવે ગુણપ્રધાન આચાર કહે છે –
ઉપબૃહણા - સમાન ધર્મવાળાના સદગુણોની પ્રશંસા વડે તેની વૃદ્ધિ કરવી. સ્થિરિકરણ - ધર્મથી ખેદ પામનારને તેમાં ફરી સ્થાપવા, વાત્સલ્ય-સમાનધર્મીનો પ્રીતિ વડે ઉપકાર કરવો. પ્રભાવના - ધર્મકથાદિ વડે તીર્થની ખ્યાતિ કરવી.
અહીં ગુણપ્રધાન આચારનો નિર્દેશ ગુણ અને ગુણીના કથંચિત ભેદને જણાવવા માટે છે. * * * * * આ રીતે દર્શનાચાર કહ્યો. એ રીતે - x • સરાગ દર્શનાર્ય ભેદો કહ્યા. હવે ચાસ્મિાર્ય –
સૂરણ-૧© ચાલુ -
અત્રિા કેટલા ભેદે છે ? તે બે ભેદે છે - સરાણ અસ્મિાર્યો અને વીતરાગ ચાઆિર્યો. સરામ ચા»િા કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદે છે - સૂમપરાય ચાસ્મિાર્યો અને બાદર સપરાય યાસ્મિાર્યો. સુક્ષ્મ સંપરાય યાત્રિા કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદે છે – પ્રથમ સમય અને આપથમ સમય સૂક્ષ્મ સંપરાય સરામ ચાઆિર્યો અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમય સૂક્ષ્મ સંપરાય ચાસ્મિાર્યો
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ અથવા સૂક્ષ્મ સંપરાય સરાગ ચાાિય બે ભેદે છે – સંલિશ્યમાન, વિશુદ્ધયમાન. તે આ સૂક્ષ્મ સંપરાય સરાગ ચા»િાર્યો કહ્યા.
બાદર સંપરાય સરાણ ચાસ્ત્રિાર્થો કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદે છે – પ્રથમ સમય અને આપથમ સમય ભાદર સંપરાય સરાણ ચા»િાય અથવા ચરમ સમય અને આચરમ સમય બાદર સંઘરાય સરાગ ચાસ્મિાર્યો. અથવા ભાદર સંપરાય સરાણ ચાઆિર્યો બે ભેદે છે • પ્રતિપાતી અને આપતિપાતી. તે બાદર સંપરામ સરાબ ચાસ્મિાર્યો કહે છે. તે સરાણ ચારિત્ર કહ્યા.
તે વીતરાગ ચાસ્ત્રિ કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે - ઉપશાંત કયાય અને ક્ષીણ કષાય વીતરાગ ચાસ્મિાર્યો.
ઉપશાંત કપાય વીતરાગ ચાઆિર્યો કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે - પ્રથમ સમય અને પ્રથમ સમય ઉપશાંત કયાય વીતરાગ ચા»િાર્યો અથવા ચમ સમય અને અચરમ સમય ઉપશાંત કષાય વીતરાગ ચારિત્રાય. આ ઉપશાંતકષાયી કહ્યા.
allણકષાય વીતરાગ ચાઢિા કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે - છાસ્થ ક્ષીણ અને કેવલી ક્ષીણ કષાય વીતરાગ ચાસ્ટિયોં.
છગસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ અઆિર્યો કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે - રવયંભુદ્ધ છાસ્થ ક્ષીણકષાય અને બુદ્ધ બોધિત છઘસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ ચાસ્મિાર્યો.
સ્વયંભુદ્ધ છww flણ કષાય વીતરાગ ચાાિય કેટલા ભેટે છે ? બે ભેદે છે - પ્રથમ સમય અને અપથમ સમય સ્વયંભુદ્ધ છાસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ શાસ્મિાર્યો. અથવા ચરમ સમય અને ચરમ સમય સ્વયંભુદ્ધ છાસ્થ ellણ કષાય વીતરાગ ચાસ્મિાર્યો. તે આ સ્વયંભુદ્ધ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ ચાસ્મિાર્યો.
બુદ્ધ ભોધિત છ8ાસ્થ ક્ષlણ કયાય વીતરાગ ચાઆિર્યો કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદ છે : પ્રથમ સમય અને અપથમ સમય બુદ્ધ બોધિત છાસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ ચાાિર્ય અથવા ચરમસમય અને અગમ સમય બદ્ધ બોધિત છઘા કષાય વીતરાગ અસ્મિાર્યો. તે બુદ્ધ બોધિત તે છઠસ્થ ક્ષીણ કષાય વીતરાગ.
કેવલી ક્ષીણ કપાસ વીતરાગ ચા»િર્યો કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદે છે – સયોગી કેવલી ક્ષીણ કષાય વીતરાગ અસ્મિાર્યો અને અયોગી કેવલી ક્ષીણ કષાય વીતરાગ ચાસ્મિાર્યો.
સયોગી કેવલી ક્ષીણ કષાય વીતરાગ ચાસ્ત્રિયોં કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદ છે : પ્રથમ સમય અને પ્રથમ સમય સયોગી કેવલી lણ કયાય વીતરાગ ચાસ્ટિાર્યો. અથવા ચરમ સમય અને અચરમ સમય સયોગી કેવલી ક્ષીણ

Page #45

૧/-I-/૧૯૦
૫
કષાય વીતરાગ ચાસ્મિાર્યો. તે આ સયોગી કેવલી ક્ષીણ કપાય વીતરાગ ચા»િાર્યો
અયોગી કેવલી ક્ષીણકષાય વીતરાગ ચાસ્ત્રિયોં કેટલા ભેદ છે? બે ભેદે છે : પ્રથમ સમય અને આપથમ સમય અયોગી કેવલી ક્ષlણ કષાય વીતરાગ ચાઢિયા અથવા ચરમસમય અને અચરમ સમય કેવલી #lણ કરાય વીરાણા ચાઆિર્યો. તે આ અયોગી કેવલી તે આ કેવલી ક્ષlણ કષાયતે ક્ષીણ કષાય, તે વીતરાગ ચાસ્મિાર્યો.
અથવા ચાસ્મિાર્યો પાંચ ભેદે છે – સામાયિક ચાસ્ત્રિય, છેદોપસ્થાપનીય ચા»િાય, પરિહાર વિશુદ્ધિ ચાસ્ટિાર્સ, સૂક્ષ્મ સંપરાય ચા»િાર્ય અને યથાખ્યાત ચાઆિર્ય.
સામાયિક ચાઆિર્ય કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદ છે - ઇત્વરિક અને યાવકથિત સામાયિક ચાસ્ત્રિ. તે સામાયિક ચાસ્મિાર્ય.
છેદોપસ્થાપનીય ચાસ્ત્રિાર્થ કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે . સાતિચાર અને નિરતિચાર છેદોપસ્થાપનીય ચાસ્મિાર્ય. • x -
પરિહાર વિશુદ્ધિ ચા»િાર્ય કેટલા ભેદ છે ? બે ભેદે છે . નિર્વિશમાનક અને નિર્વિષ્ટકાયિક પરિહર વિશુદ્ધિ અસ્મિાર્ય
સૂક્ષ્મ સંપરાય ચાસ્ત્રિાર્થ કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે છે . સંલિશ્યમાન અને વિશુદ્ધયમાન સૂક્ષ્મ સંપરાય યાસ્મિાર્ય.
યથાખ્યાત યાસ્મિાર્ય બે ભેદ છે - છાWe અને કેવલી યથાખ્યાત ચાસ્મિાર્ય. તે યથાખ્યાત ચાસ્ત્રિાર્ય કહા. તે સ્મિાર્ય કહ્યા, તે અનુદ્ધિપાતાર્ય. તે કમભુમક કહ્યા. તે ગર્ભ યુcક્રાંતિક કહ્યા. તે મનુષ્યો કI.
• વિવેચન-૧૦ ચાલુ :
આરંભની ટીકા સુગમ છે. તેમાં પ્રથમ સમય એટલે ઉપશાંત કષાયવાદિ વિશેષતાના પ્રથમ સમયે વર્તનાર. Hપ્રથમ સમય - દ્વિતીયાદિ સમયમાં વર્તતા. ધરમ HEવ • તે ઉપશાંત કપાયવાદિના છેલ્લા સમયે વર્તતા. મઘરH - ચરમની પૂર્વેના બે ચરમ, ત્રણ ચરમ સમયાદિમાં વર્તતા.
સામાયિકાદિ ચાસ્ત્રિોનું સ્વરૂપ આ છે. સE - રાગ દ્વેષ રહિતત્વથી ય • ગમન તે સમાય. આ બીજી પણ સાધુક્રિયાઓનું ઉપલક્ષણ સૂચવે છે. કેમકે સાધુઓની બધી ક્રિયા રાગદ્વેષ રહિત છે. સમાય વડે કે સમયમાં થયેલ તે સામાયિક અથવા સપ - જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રનો આવ • લાભ તે સામાયિક. -x• તે સર્વ સાવધવિરતિરૂપ છે. જો કે બધાં ચાોિ સામાયિક૫ છે, તો પણ છેદાદિ વિશેષણો વડે વિશિષ્ટ અર્થથી અને નામાંતરથી તેના જુદા જુદા ભેદો થાય છે. પ્રથમ ચામિ વિશેષણ રહિત હોવાથી તેનો ‘સામાયિક' શબ્દથી વ્યવહાર થાય છે. આ સામાયિક બે ભેદે છે - ઈવર, ચાવકયિક.
ઈવર - થોડા કાળનું, ચાવકથિક - જીવનપર્યા. ઈવર સામાયિક ભરત
૩૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ અને રવતમાં પહેલા-છેલ્લા તીર્થકરના તીર્થમાં અનારોપિત મહાવ્રતવાળો શૈક્ષ જાણવો. યાવકયિક - પ્રવજ્યા સ્વીકાર કાળથી જીવનપર્યત હોય છે. તે ભરત -
વતના મધ્યના બાવીશ તીર્થકરના તીર્થમાં તથા મહાવિદેહના તીર્થકરના તીર્થના સાધુને જાણવું. કેમકે તેમને ઉપસ્થાપનાનો અભાવ છે.
ઉપરોકત અર્થને જણાવનાર ત્રણ ગાયા પણ અહીં વૃત્તિકારશ્રીએ નોંધેલી છે.
(શંકા) ઈવર સામાયિક પણ – “હું ચાવજીવ સામાયિકનો સ્વીકાર કરું છું." એમ જીવનપર્યન્ત સ્વીકારાય છે, ઉપસ્થાપના કાળે તેના પરિત્યાગથી વ્રતભંગ કેમ ન થાય?
(સમાધાન) પૂર્વે જ કહ્યું કે બધાં ચારિત્રો સામાન્યથી સામાયિક ચારૂિપ છે, કેમકે બધામાં સાવધ યોગ વિરતિ છે. પણ છેદાદિ વિશુદ્ધિ વિશેષથી અર્થ અને નામાંતરથી ભિજ્ઞત્વ છે. તેથી -x• વિશેષ વિશુદ્ધિરૂપ છેદોપસ્થાપન ચાસ્ત્રિમાં ઈશ્વર સામાયિકનો પ્રતિજ્ઞા ભંગ થતો નથી. જો પ્રdજ્યા છોડે તો જ ભંગ થાય છે. પણ વિશુદ્ધ વિશેષ પ્રાપ્તિમાં ભંગ ન થાય. - ૪ -
પૂર્વ પયયિનો છેદ અને મહાવ્રતોની ઉપસ્થાપના જે ચાસ્ત્રિમાં છે, તે છેદોષસ્થાપન. તે બે ભેદે-સાતિચાર અને નિરતિચાર, ઈત્તર સામાયિકવાળા નવ દીક્ષિતને જે મહાવ્રત આરોપણ કરાય છે, તે તથા તીર્થાન્તરમાં સંક્રમણ જેમકે પાર્શ્વનાથના તીર્થમાંથી વર્તમાનના તીર્થમાં સંક્રમણ કરતાં પાંચ યામ [gd]નો સ્વીકાર તે નિરતિચાર છેદોપસ્થાપનીય. ચારિત્ર અને મૂળગુણનો ઘાત કરનાને ફરી મહાવતોરોપણ તે સાતિચાર છેદોપસ્થાપન ચારિત્ર. * * * બંને પ્રકારના ચાત્રિ સ્થિતકામાં હોય છે. - પહેલા, છેલ્લા તીર્થકરમાં હોય છે.
પરિહાર - તપો વિશેષથી જે ચાસ્ત્રિમાં વિશુદ્ધિ થાય તે પરિહારવિશુદ્ધિક. તે બે ભેદે છે - નિર્વિશમાનક અને નિર્વિષ્ટકાયિક. તેમાં વિવક્ષિત ચાસ્ત્રિના આસેવકનિર્વિશમાનક અને નિર્વિષ્ણકાયિક-વિવક્ષિત ચારિત્રને કાયાથી સેવેલ છે તે. તેના અભેદપણાથી ચામિ પણ તેમજ કહેવાય છે.
અહીં નવ સાધુનો ગણ હોય છે. તેમાં નિર્વિસમાનક ચાર હોય, ચાર અનુચારી હોય અને એક કપસ્થિત વાચનાચાર્ય હોય છે. જો કે બધાં જ શ્રુતાતિશય સંપન્ન હોય છે, તો પણ તેવા પ્રકારના કલાથી તેમાંથી કોઈ એક વાચનાચાર્ય હોય છે.
નિર્વિશમાનકનો પરિહાર [૫] આ પ્રમાણે છે – પરિહાર વિશુદ્ધિકને શીતઉણ-વણકાળે પ્રત્યેકને જઘન્ય-મધ્યમ-ઉત્કૃષ્ટ તપ કસ્તાનો ધીર પુરુષોએ કહેલ છે. ગ્રીમમાં જઘન્ય ચતુર્થભક્ત, મધ્યમ છઠ્ઠભક્ત, ઉત્કૃષ્ટ અટ્ટમ ભક્ત. શિશિર ઋતુમાં બે-ત્રણ-ચાર ઉપવાસ જઘન્યાદિ ભેદે હોય અને વર્ષાઋતુમાં ત્રણથી પાંચ ઉપવાસનો જઘન્યાદિ તપ હોય. પારણે આયંબિલ, ભિક્ષામાં પાંચ ભિક્ષા ગ્રહણ કરવાની અને તેમાં બે ભિક્ષાનો અભિગ્રહ હોય છે. ક૫સ્થિત પ્રતિદિન આયંબિલ કરે છે. એ પ્રમાણે છ માસ તપ કરીને તપ કરનારા વૈયાવચ્ચ કરે છે અને વૈયાવચ્ચે

Page #46

૧/-I-/૧૯૦
કરનારા છ માસ પરિહારિક પદે રહી તપ કરે. પછી કલપસ્થિત પણ એમ છ માસ સુધી તપ કરે, બાકીના બધાં વૈયાવચ્ચ કરે અને તેમાંથી એક કપસ્થિત થાય છે. આ પ્રમાણે અઢાર માસ પ્રમાણ કલા સંક્ષેપથી કહ્યો.
પરિહાર વિશુદ્ધિ કલાની સમાપ્તિ થયા પછી તેઓ ફરીથી પરિહાર વિશુદ્ધિ ચાત્રિને, જિનકલાને કે ગચ્છને પ્રાપ્ત થાય છે. તે ચાગ્નિને અંગીકાર કરવાની ઈચ્છાવાળા તીર્થકરની પાસે કે તીર્થંકર પાસે જેણે એ યાત્રિ પૂર્વે ગ્રહણ કરેલું છે, તેની પાસે એ ચારિત્ર લે છે, અન્યની પાસે લેતા નથી. એમનું ચાસ્ત્રિ તે પરિહારવિશુદ્ધિ ચાત્રિ કહેવાય છે.
આ પરિહાર વિશુદ્ધિક કયા ફોગે અને કયા કાળે હોય છે ? ફોગાદિ નિરૂપણાર્થે વીશ દ્વારો કહે છે - ક્ષેત્રાદિ.
(૧) ગદ્વાર - ક્ષેત્રને વિશે જન્મ અને સદ્ભાવને આશ્રીને બે ભેદે માર્ગણા છે, જે ક્ષેત્રમાં ઉત્પન્ન થયો છે ત્યાં જન્માશ્રિત માગણા અને જે મને વિશે કલામાં વર્તતો હોય ત્યાં સદ્ભાવાશ્રિત માર્ગણા છે. • x - તેમાં પરિહાર વિશુદ્ધિક જન્મથી અને સદ્ભાવથી પાંચ ભરત અને પાંચ ઐવત ક્ષેત્રમાં હોય છે, પણ મહાવિદેહ કોણમાં હોતો નથી. તેઓનું સંહરણ પણ ન થાય, જેથી જિનકલિક માફક સર્વ કર્મભૂમિમાં કે સર્વ અકર્મભૂમિમાં પ્રાપ્ત થાય. • x -
(૨) કાળદ્વાર - તેઓનો જન્મ અવસર્પિણીના બીજા અને ચોથા આરામાં હોય છે સદભાવ પાંચમામાં પણ હોય. ઉત્સર્પિણીમાં બીજા, ત્રીજા, ચોથા આરામાં જન્મ અને સદ્ભાવ ત્રીજા અને ચોથા આરામાં હોય છે. * * * * * નોત્સર્પિણીઅવસર્પિણીરૂપ ચોથા આરા જેવા કાળમાં તેમનો સંભવ નથી. કેમકે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં તેમનો અસંભવ છે.
(3) ચાuિદ્વાર - સંયમ સ્થાન દ્વારથી માગણા - તેમાં સામાયિક અને છેદોપસ્થાપનીય ચાસ્ત્રિના જઘન્ય સ્થાનો પરસ્પર તુલ્ય છે. કેમકે બંનેના પરિણામ સમાન છે. પછી અસંખ્ય લોકાલોકપ્રદેશ પ્રમાણ સંયમ સ્થાનો છોડી ઉપરનો સંયમ સ્થાનકો પરિહારવિશુદ્ધિકને યોગ્ય છે. તે પણ કેવલજ્ઞાનીની પ્રજ્ઞાથી વિચારતા અસંખ્યાતા લોકાકાશપદેશ પ્રમાણ છે. તે પહેલા, બીજા ચાસ્ત્રિની સાથે અવિરોધી છે. કેમકે તેમાં પણ તેમનો સંભવ છે. તેનાથી પછીના સંખ્યાતીત સંયમ સ્થાનો સૂક્ષ્મ સંપરાય અને યથાખ્યાત ચાાિને યોગ્ય છે. - x • x • તેમાં પરિહાર વિશુદ્ધિક કલાનો સ્વીકાર પોતાના જ સંયમ સ્થાનોમાં વર્તતા સાધુને જ હોય છે, બાકીનાને નહીં. જો અતીત નયને આશ્રીને પૂર્વ પ્રતિષજ્ઞની વિવક્ષા કરીએ ત્યારે બાકીના સંયમ સ્થાનોમાં પણ હોય છે. કેમકે પરિહાર વિશુદ્ધિકકલાની સમાપ્તિ પછી બીજા ચારિત્રનો સંભવ હોય છે, તેથી બીજા ચાસ્ત્રિોમાં વર્તમાન છતાં ભૂતકાળની અપેક્ષાએ પૂર્વપતિપત્તપણું અવિરુદ્ધપણે છે. • x •
(૪) તીર્થદ્વાર • પરિહારવિશુદ્ધિક નિયમા તીર્થ પ્રવર્તમાન હોય ત્યારે જ હોય
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ છે. પણ તેના વિચ્છેદ કે અનુત્પત્તિમાં ન હોય કેમકે તીર્થના અભાવે જાતિસ્મરણાદિથી તે ન હોય.
(૫) પાયિદ્વાર - પયય બે પ્રકારે - ગૃહસ્થ પર્યાય, અતિ પયિ. તે પ્રત્યેકના જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી બબ્બે ભેદે છે. તેમાં ગૃહસ્થપર્યાય જઘન્યથી ૨૯ વર્ષ, ચતિપર્યાય ૨૦ વર્ષ છે. ઉત્કૃષ્ટથી બંને પર્યાયો કંઈક ન્યૂન પૂર્વકોટી વર્ષ પ્રમાણ હોય છે.
(૬) આગમ દ્વાર - અપૂર્વ આગમનું અધ્યયન કરતો નથી, કેમકે તે કલાને આશ્રીને ગ્રહણ કરેલા ઉચિત યોગના આરાધનથી જ કૃતકૃત્ય થાય છે. પણ પૂર્વ અધિત વિમરણ ન થાય તે માટે હંમેશાં એકાગ્ર મનવાળો થઈ પ્રાયઃ સારી રીતે તેનું સ્મરણ કરે છે. * * * * * * *
(9) વેદદ્વાર - પ્રવૃત્તિકાળે વેદથી પુરુષવેદ હોય કે નપુંસક વેદ હોય પણ સ્ત્રીવેદ ન હોય, કેમકે સ્ત્રીને પરિહાર વિશુદ્ધિ કાની પ્રાપ્તિ હોતી નથી. પણ અતીત નયને આશ્રીને પૂર્વપ્રતિપન્ન વિચારતા તે વેદસહિત હોય કે વેદરહિત હોય. તેમાં શ્રેણી પ્રાપ્તિના અભાવે વેદ સહિત હોય અને શ્રેણી પ્રાપ્તિમાં વેદરહિત હોય છે.
(૮) કલાદ્વાર - આ સ્થિત કામાં હોય છે, અસ્થિત કલામાં હોતો નથી. કેમકે “શ્ચિત કપમાં અવશ્ય હોય” તે શાસ્ત્રાવચન છે. યેલકાદિ દશે કલ્પમાં રહેલાનો સ્થિત કલા કહેવાય છે. પણ જે શય્યાતર પિંડાદિ અસ્થિત કલામાં રહેલા છે, બાકીના અચેલક આદિ છ કલામાં રહેલ નથી, તેમનો અતિ ભ કહેવાય છે. - x - અચેલકવાદિ દશ સ્થાનકો આ પ્રમાણે છે - અચેતક, ઓશિક, શય્યાતરપિંડ, રાજપિંડ, કૃતિકર્મ, વ્રત, જયેષ્ઠ, પ્રતિકમણ, માસક અને પર્યુષણાક૫. ચાર અવસ્થિત કલા આ રીતે- શય્યાતરપિંડ, ચાતુર્યામ, પુરુષયેઠ, કૃતિકર્મકરણ.
(૯) લિંગદ્વાર - નિયમથી લિંગ બે ભેદે છે - દ્રવ્યલિંગ અને ભાવલિંગ. કેમકે એક પણ લિંગ વિના પરિહાર વિશુદ્ધિક કાને યોગ્ય સામાચારીનો અસંભવ છે.
(૧૦) લેસ્યાદ્વાર - તેજોલેશ્યાદિ ગણ વિશુદ્ધ લેગ્યામાં પરિહારવિશુદ્ધિક કલા સ્વીકારાય છે. પૂર્વ પ્રતિપન્ન બધી લેગ્યામાં કથંચિત્ વર્તે છે. તેમાં પણ બીજી અવિશુદ્ધ લેગ્યામાં-અત્યંત સંક્ષિપ્તમાં વર્તતો નથી. કદાચ વર્તે તો પણ લાંબો કાળ ન રહે પણ થોડો કાળ જ રહે. કેમકે પોતાના સામર્થ્યથી જદી તેથી નિવૃત્ત થાય છે. પ્રથમથી તે અશુદ્ધ લેશ્યામાં કર્મને વશવર્તી થઈ વર્તે છે - કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે. - ૪ -
(૧૧) ધ્યાનદ્વાર - વૃદ્ધિ પામતાં ધર્મધ્યાન વડે પરિહાર વિશુદ્ધિક કલાને સ્વીકારે છે. પૂર્વ પ્રતિપન્ન તો આd, રૌદ્ધ ધ્યાનમાં પણ હોય છે. પણ તે પ્રાયઃ નિરનુબંધ હોય છે. • x• પૂર્વપ્રતિપન્ન ઈતર ધ્યાનમાં હોય તો તેનો પ્રતિષેધ નથી. એ રીતે ઉત્કટ ધ્યાનયોગ છતાં તીવ્ર કર્મના પરિણામથી રૌદ્ર અને આd ધ્યાનમાં પમ એનો સદ્ભાવ છે. પણ પ્રાયઃ તે દુર્ગાનના અનુબંધ રહિત હોય છે.

Page #47

૧/-/-/૧૯૦
E
(૧૨) ગણનાદ્વાર - જઘન્યથી ત્રણ ગણો, ઉત્કૃષ્ટથી સો ગણો આ ચાત્રિનો સ્વીકાર કરે છે. પૂર્વપ્રતિપન્ન તો જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી સેંકડો ગણરૂપ છે. પુરુષની ગણના વડે જઘન્યથી આ કલ્પને સ્વીકારનાર સત્તાવીશ, ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦૦૦ પુરુષો હોય છે અને પૂર્વપત્તિપન્ન જઘન્યથી સેંકડો અને ઉત્કૃષ્ટથી હજારો હોય છે. - ૪ - વળી જ્યારે પૂર્વપત્તિપન્ન કલ્પથી કોઈ એક નીકળી જાય અને અન્ય પ્રવેશ કરે ત્યારે આ કલ્પની પ્રતિપત્તિમાં એક ન્યૂન થતાં તેને ઉમેરતાં કોઈ વખતે એક પણ હોય કે ઘણાં પણ હોય છે. પૂર્વપ્રતિપન્ન પણ એ પ્રમાણે વિકલ્પથી એક પણ હોય કે ઘણાં
હોય. - ૪ -
(૧૩) અભિગ્રહદ્વાર - અભિગ્રહો ચાર ભેદે છે – દ્રવ્યાભિગ્રહ, ક્ષેત્રાભિગ્રહ, કાલાભિગ્રહ, ભાવાભિગ્રહ. બીજે તેની ચર્ચા કરેલ છે. તેમાં પરિહારવિશુદ્ધિકને આ અભિગ્રહો ન હોય, કેમકે તેનો કલ્પ જ ઉક્ત સ્વરૂપના અભિગ્રહરૂપ છે. - ૪ - આ કલ્પમાં ગૌચરી આદિ આચારો નિયત અને અવશ્ય અપવાદ રહિત હોય છે અને તેનું પાલન કરવું એ જ તેનું વિશુદ્ધિ સ્થાનક છે.
(૧૪) પ્રવ્રજ્યાદ્વાર – તે બીજાને દીક્ષા આપે નહીં, કેમકે એવો તેનો કલ્પ છે. - x - પણ યથાશક્તિ ઉપદેશ આપે છે.
(૧૫) મુંડા૫નદ્વાર - તે કોઈને મુંડિત ન કરે. પ્રવ્રજ્યા પછી નિયમથી મુંડન હોય છે. પ્રવ્રજ્યા ગ્રહણથી તેનું ગ્રહણ છે જ. તો પૃથક્ દ્વાર શા માટે ? તે અયુક્ત છે. પ્રવ્રજ્યા દ્વારમાં નિયમથી મુંડન હોય જ તે સંભવ નથી. કેમકે અયોગ્યને કોઈપણ રીતે પ્રવ્રજ્યા આપી હોય, છતાં અયોગ્યતાનું જ્ઞાન થાય તો મુંડનનો
સંભવ નથી.
(૧૬) પ્રાયશ્ચિત્તવિધિદ્વાર - મનથી પણ સૂક્ષ્માતિચાર લાગ્યો હોય તો નિયમથી ચતુર્ગુરુક પ્રાયશ્ચિત હોય છે. કેમકે આ કલ્પ એકાગ્રતા પ્રધાન છે. તેના ભંગમાં મોટો દોષ લાગે છે.
(૧૭) કારણદ્વાર - કારણ એટલે આલંબન. તે વિશુદ્ધ જ્ઞાનાદિ જાણવાં. તે પરિહાર વિશુદ્ધિને ન હોય, જેથી તેને આશ્રીને અપવાદ સેવવો પડે. પણ તે સર્વત્ર
નિરપેક્ષ થઈને ક્લિષ્ટ કર્મક્ષય નિમિત્તે પ્રારંભેલ સ્વ કલ્પને યથોક્ત વિધિથી સમાપ્ત કરે છે.
(૧૮) નિષ્પતિકર્મનાદ્વાર - શરીરના સંસ્કાર રહિત આ મહાત્મા આંખના મેલાદિને પણ દૂર કરતા નથી. પ્રાણાંત કરે પણ અપવાદ ન સેવે. અલ્પદોષ અને બહુદોષની વિચારણાના વિષયથી રહિત હોય છે. અથવા શુભ ભાવથી તેને ઘણું મળે છે. (૧૯,૨૦) ભિક્ષા-વિહાર દ્વાર - ભિક્ષા અને વિહાર ક્રમ ત્રીજા પ્રહરે હોય છે. બાકી પ્રહરમાં કાયોત્સર્ગ હોય છે, નિદ્રા પણ અલ્પ હોય છે. જો કોઈ રીતે તેનું જંઘાબળ ક્ષીણ થયું હોય તો વિહાર ન કરવા છતાં પણ મહાભાગ એવા તે અપવાદ
સેવતા નથી. પણ તે જ સ્થળે રહી કલ્પ પ્રમાણે સંયમ યોગ સાધે છે.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
આ પરિહાર વિશુદ્ધિક બે પ્રકારે છે - ઈન્વર અને યાવત્કથિક. તેમાં જેઓ કલ્પ સમાપ્ત થયા પછી તુરંત તે જ કલ્પ કે ગચ્છને પ્રાપ્ત થવાના છે તે ઈત્વર. જે કલ્પ સમાપ્તિ બાદ તુરંત જિનકલ્પને સ્વીકારનારા છે. તે યાવત્કયિક. - x - અહીં સ્થવિર કલ્પનું ગ્રહણ અન્ય કલ્પનું બોધક છે તેથી સ્વ કલ્પમાં રહેનારા પણ ઈત્વર જાણવા. ઈત્વર પરિહાર વિશુદ્ધિકને કલ્પના પ્રભાવથી ઉપસર્ગો, ઘાતક રોગો, અસહ્ય વેદના ઉત્પન્ન ન થાય, પરંતુ તે યાવત્કથિકને સંભવે પણ ખરા. કેમકે તેઓ જિનકલ્પની ઈચ્છાથી તે ભાવને અનુસરે છે, તેમને ઉપસર્ગાદિ સંભવે છે.
સૂક્ષ્મ સંપરાય - લોભાંશ અવશેષ તે સંપરાય અર્થાત્ કષાયોદય જેમાં છે તે સૂક્ષ્મ સંપરાય. તે બે ભેદે - વિશુદ્ધયમાનક અને સંક્વિશ્યમાનક. તેમાં ક્ષપક કે ઉપશમ શ્રેણીઓ ચઢનારને વિશુશ્ર્ચમાનક સૂક્ષ્મ સંપરાય ચાસ્ત્રિ હોય છે અને ઉપશમશ્રેણિથી પડનારને સંશ્યિમાનક સૂક્ષ્મ સંપરાય ચાસ્ત્રિ હોય છે.
૮૦
અથાખ્યાત - થ શબ્દ યથા અર્થમાં છે. આ મર્યાદાનો સૂચક છે. યથાર્થપણે મર્યાદાપૂર્વક કહેલું, કષાયોદય રહિત ચાસ્ત્રિ તે અયાખ્યાત. તેનું બીજું નામ ‘યથાખ્યાત’ છે. જેમ સર્વ લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે, તેવું કષાયોદય રહિત ચાસ્ત્રિ. તે બે પ્રકારે છે - છાાસ્થિક અને કૈવલિક. છાાસ્થિક શાખ્યાત ચાસ્ત્રિ ઉપશાંતમોહ ગુણ સ્થાનકે હોય છે. કૈવલિક યથાખ્યાત સયોગી અને અયોગી ગુણ સ્થાનકે હોય છે – એ પ્રમાણે મનુષ્યો કહ્યા.
- સૂત્ર-૧૯૧ ઃ
દેવો કેટલા ભેટે છે ? ચાર ભેદે – ભવનવાસી, વ્યંતર, જ્યોતિષ અને વૈમાનિક, ભવનવાસી કેટલા ભેદે છે ? દશ ભેદે છે – અસુરકુમાર, નાગકુમાર, સુવર્ણકુમાર, વિદ્યુતકુમાર, અગ્નિકુમાર, દ્વીપકુમાર, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, વાયુકુમાર, સાનિતકુમાર. તે સંક્ષેપથી બે ભેટે છે – પાતા અને અપર્યાપ્તા. આ ભવનવાસી.
તે વ્યંતર કેટલા ભેદે છે ? આઠ ભેદે છે – કંનર, કિંપુરુષ, મહોરગ, ગંધર્વ, યક્ષ, રાક્ષસ, ભૂત, પિશાય. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે છે – પર્યાપ્તા અને અપાતા. તે અંતર કહ્યા.
તે જ્યોતિક કેટલા ભેદે છે ? પાંચ ભેદે – ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે – પર્યાપ્તા, અપતા.
વૈમાનિક કેટલા ભેટે છે? બે ભેદે છે – કલ્પોપગ અને કલ્પાતીત. કલ્પોપગ કેટલા ભેટે છે ? બાર ભેટે છે
સૌધર્મ, ઈશાન, સનકુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોક, લાંતક, મહાશુક્ર, સહસાર, આનત, પ્રાણત, આરણ, અચ્યુત. તે
સંક્ષેપથી બે ભેદે છે – પર્યાપ્તા અને અપચતા. તે કલ્પોપગ કહ્યા. કલ્પાતીત કેટલા ભેદે છે ? બે ભેદે – પ્રૈવેયકા, અનુત્તરોપપાતિકા. તે ત્રૈવેયકા કેટલા ભેદે છે ? નવ ભેટે – અધઃ અધ:પ્રૈવેયક, અધઃ મધ્યમત્રૈવેયક, અધઃ ઉપમિત્રૈવેયક.
-

Page #48

૧/-/-/૧૯૧ મધ્યમ અધઃશૈવેયક, મધ્યમ મધ્યમપૈવેયક, મધ્યમ ઉપરિમવૈવેયક. ઉપરિમ અધવેયક, ઉપમિ મધ્યમવેયક, ઉપરિમ ઉપરિમ વેચક. તે સંક્ષેપથી બે ભેદે છે - પતિક અને અપયપ્તિક. શૈવેયકો કહ્યા. અનુત્તરોપપાતિક કેટલા ભેદે છે ? પાંચ ભેદે છે – વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત, સાથિસિદ્ધ. તે સોપથી ભેદે છે - પર્યાપ્તક અને પર્યાપ્તક. તે અનુત્તરોપાતિક કા. તે કાતીત કહ્યા, તે વૈમાનિક કહ્યા, તે દેવો કહ્યા, તે પંચેન્દ્રિયો કહ્યા. તે સંસાર સમાપન્ન જીવ પાપના કહી, તે જીવ પ્રજ્ઞાપના કહી -
• વિવેચન-૧૯૧ -
દેવો ચાર પ્રકારે છે - ભવનવાસી આદિ. તેમાં ભવનમાં વસવાના સ્વભાવવાળા તે ભવનવાસી. આ બહલતાથી નાગકુમારાદિની અપેક્ષાએ જાણવું. તેઓ પ્રાયઃ ભવનોમાં વસે છે, કદાચિત આવાસોમાં રહે છે. અસુરકુમારાદિ પ્રચુરતાથી આવાસમાં રહે છે, કદાચિત્ ભવનોમાં. ભવન અને આવાસમાં શો ભેદ છે ? ભવનો બહારથી ગોળ અને અંદરથી સમચતુરસ, નીચેના ભાગે કમળની કર્ણિકાવાળા છે. આવાસો, શરીર પ્રમાણવાળા, મોટા મંડપવાળા, વિવિધ મણિ-રનના દીવાથી દિશાઓના સમુદાયના પ્રભાશક છે.
વ્યંતર - વિવિધ પ્રકારના વન, નગર, આવાસરૂપ અંતર - આશ્રયે જેઓને છે, તે વ્યંતર કહેવાય છે. તેમાં રત્નપ્રભાના પહેલા નકાંડમાં ઉપર-નીચે સો સો યોજન છોડીને વચ્ચેના આઠસો યોજન પ્રમાણમાં ભવનો હોય છે. તગરો તિછલોકમાં હોય છે. તેમાં તિછલોકમાં, જેમકે જંબૂદ્વીપના દ્વારાધિપતિ વિજય દેવની બીજા જંબૂદ્વીપમાં ૧૨,૦૦૦ યોજન પ્રમાણ નગરી છે અને આવાસો ત્રણે લોકમાં હોય છે. ઉર્વલોકમાં પંડક વનાદિમાં છે.
અથવા જેઓનું મનુષ્યોથી અંતર ગયું છે તે વ્યંતર કહેવાય છે. તે આ પ્રમાણે - કેટલાંક વ્યંતરો ચકવર્તી, વાસુદેવ પ્રમુખ મનુષ્યોની નોકર માફક સેવા કરે છે. માટે મનુષ્યોથી તેઓનું અંતર નથી. અથવા - પર્વત, ગુફા કે વનની અંદર વિવિધ પ્રકારના આશ્રયરૂપ અંતર જેઓને છે તે વ્યંતર. વાજપંતર - વનના અંતરોમાં રહેલા તે વાનમંતર. - ૪ -
જે જગતને પ્રકાશિત કરે છે તે જ્યોતિષ - વિમાનો. તેમાં ઉત્પન્ન થયેલા છે જ્યોતિક અથવા મસ્તક ઉપરના મુગટના પ્રકાશના મંડલના સમાન સુદિ મંડલ વડે પ્રકાશિત કરે તે જ્યોતિષ - સૂર્યાદિ દેવો કહેવાય છે. તે આ રીતે - સૂનિ. મુગટના અગ્રભાગમાં તે સૂર્યાકાર, ચંદ્રને ચંદ્રાકાર, ગ્રહને ગ્રહાકાર, નાગને નાગાકાર, તારાને તારાકાર ચિહ્ન છે, તેના વડે પ્રકાશિત કરે છે. તત્વાર્થ ભાષ્યમાં પણ કહે છે પ્રકાશિત કરે તે જ્યોતિષ ઈત્યાદિ. મુગટના જેવા, મસ્તક ઉપરના મુગટમાં રહેલા, પોતપોતાના ચિહ્નરૂપ ઉજ્જવલ પ્રભામંડલ સમાન સૂર્યાદિના મંડલ વડે સુશોભિત કાંતિવાળા જ્યોતિક દેવો હોય છે. 2િ0/6]
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ પુષ્યવાળા જીવો વડે જેનો વિવિધ રીતે ઉપભોગ કરાય તે વિમાનો. તેમાં ઉત્પન્ન થયેલ તે વૈમાનિક.
હવે એ દેવોના ભેદો અનુક્રમે કહે છે – ભવનવાસી દેવો તે અસુરકુમારદિ છે. તે દશેને કુમાર કેમ કહે છે ? કુમારની માફક ચેષ્ટા કરે છે માટે કુમાર કહેવાય છે. કુમારની માફક સુકુમાર, મૃદુ, મધુર, સુંદરગતિવાળા, શૃંગારના અભિપાયથી વિશિષ્ટ અને વિશિષ્ટતર ઉત્તર પૈક્રિય કરવાવાળા, કુમાવતુ ઉદ્ધત રૂ૫, વેષ, ભાષા, આભરણ, શસ્ત્ર, વસ્ત્ર, શિબિકાદિયાન-વાહનવાળા કુમાર માફક ઉકટ રાગવાળા અને કીડામાં તત્પર હોવાથી કુમાર.
નિરો દશ પ્રકારે છે - કિંમર, લિંપુરપ, લિંપુરષોત્તમ, કિંનરોત્તમ, હદયંગમ, રૂપશાલી, અનિંદિત, મનોરમ, તિપ્રિય અને વિશ્રેષ્ઠ. કંપુરષો દશ પ્રકારે છે - પુષ, સપુષ, મહાપુ, પૂરવૃષભ, પુરુષોત્તમ, અતિપુર, મહાદેવ, મરd, મેરૂભ, યશસ્વાનું. મહોરમ દશ પ્રકારે છે – ભુજંગ, ભોગશાલી, મહાકાય, અતિકાય, અંધશાલી, મનોરમ, મહાવેગ, મહાયક્ષ, મેરુકાંત, ભાસ્વા.
ગંધર્વો બાર પ્રકારના છે - હાહા, હૂહૂ તુંબરુ, નારદ, ઋષિવાદિક, ભૂતવાદિક, કાદંબ, મહાકાદંબ, રૈવત, વિશ્વાવસુ, ગીતરતિ, ગીતયશ. યક્ષો તેર પ્રકારે છે - પૂર્ણભદ્ર, માણિભદ્ર, લોભ, હરિભદ્ર, સુમનોભદ્ર, વ્યતિપાતિકભદ્ર, સુભદ્ર, સર્વતોભદ્ર, મનુષ્યપક્ષ, વનાધિપતિ, વનાહાર, રૂપયક્ષ, યક્ષોત્તમ. રાક્ષસો સાત ભેદે છે – ભીમ, મહાભીમ, વિન, વિનાયક, જળરાક્ષસ, રાક્ષસરાક્ષસ, બ્રહ્મરાક્ષસ.
ભૂતો નવ ભેદે છે – સુરૂપ, પ્રતિરૂપ, અતિરૂપ, ભૂતોત્તમ, સ્કંદ, મહાકંદ, મહાવેગ, પ્રતિષ્ણુન્ન, આકાશગ. પિશાચો સોળ પ્રકારે છે - કૂષ્માંડ, પટક, સુજોષ,
હિનક, કાળ, મહાકાળ, ચોક્ષ, અયોક્ષ, તાલપિશાચ, મુખરપિશાચ, અધસ્તારક, દેહ, વિદેહ, મહાવિદેહ, તૃષિણક, વનપિશાય.
વન્ય - આચાર. તે અહીં ઈન્દ્ર, સામાનિકાદિ વ્યવહારરૂપ જાણવો. તે આચારને પ્રાપ્ત તે કલપોપણ કહેવાય. ચોક્ત આચાર રૂપ કાને અતિક્રમેલા તે કલાતીત જાણવા. - X - X -
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલા પ્રજ્ઞાપના પદ-૧-નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ

Page #49

૨/-|-|૧૯૨
પદ-૨-“સ્થાન” છે
— * - * — —
૮૩
એ પ્રમાણે પહેલા પદની વ્યાખ્યા કરી, હવે બીજું આરંભે છે. પહેલા પદમાં પૃથ્વીકાયાદિ કહ્યા, હવે તેના સ્થાનો કહે છે.
• સૂત્ર-૧૯૨ :
ભગવન્ ! બાદર પચતા પૃથ્વીકાયોના સ્થાનો કયાં કહ્યા છે ? હૈ ગૌતમ ! સ્વસ્થાનથી આઠે પૃથ્વીમાં કહ્યા છે. તે આ – રત્નપભા, શકરાભા, વાલુકાપ્રભા, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા, તમ:પ્રભા, તમતમ પ્રભા, ઈષાભારા. અધોલોકમાં પાતાળ કળશોમાં, ભવનો, ભવનપ્રતટો, નસ્કો, નકાવલિકા, નકપ્રસ્તોમાં હોય છે. ઉર્ધ્વલોકમાં કલ્પો, વિમાનો, વિમાનાવલિકા, વિમાનપતટોમાં હોય છે. તિછલિોકમાં ટંકો, ફૂટો, શૈલો, શિખરો, પ્રાગ્મારો, વિજયો, વક્ષસ્કારો, વર્ષોત્રો, વર્ષધર પર્વતો, વેળા, વેદિકાઓ, દ્વારો, તોરણો, દ્વીપો, સમુદ્રોમાં હોય છે. અહીં પતિા બાદર પૃથ્વીકાયિકોના સ્થાનો કા છે. ઉપપ્પાતને આશ્રીને તે લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં હોય છે. સમુદ્દાતની અપેક્ષાએ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં અને સ્વસ્થાનને આશ્રીને પણ તેમજ છે.
ભગવન્ ! અપ્તિ બાદર પૃથ્વીકાયના સ્થાનો કાં કાં છે ? ગૌતમ ! જ્યાં પતિા બાદર પૃથ્વીકાયના સ્થાનો કહ્યા છે, ત્યાં જ અપસપ્તિા ના કહ્યા છે. ઉપપાત વડે સર્વલોકમાં, સમુદ્દાત વડે સર્વલોકમાં, સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગે છે.
ભગવન્ ! પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે ? ગૌતમ ! સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકોમાં જે સપ્તિા અને અપતિા છે, તે બધાં હે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! એક પ્રકારના, અવિશેષ, ભિન્નતારહિત અને સર્વલોકમાં વ્યાપ્ત છે.
ભગવન્ ! પતા ભાદર કાયિકના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે ? ગૌતમ ! સ્વસ્થાનથી સાત ઘનોદધિ, સાત નવલય, અધોલોક, પાતાળકળશ, ભવન, ભવન પ્રસ્તટોમાં છે. ઉર્ધ્વલોકમાં કલ્પ, વિમાન, વિમાનાવલિકા, વિમાન પસ્તટોમાં છે. તિલિોકમાં કૂવા, તળાવ, નદી, દ્રહ, વાપી, પુષ્કરિણી, દીધિકા, ગુંજાલિકા, સરોવર, સરોવરપંક્તિ, સરસરપંક્તિ, બિલ, બિલપંક્તિ, ઝરણા, ઝરા, છિલ્લર, પલ્લવ, વપ, દ્વીપ, સમુદ્ર સર્વે જળાશયો અને જળ સ્થાનોમાં અહીં પતા બાદર, અકાયિકોના સ્થાનો કહ્યાં છે તે ઉપપાત વડે લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં, સમુદ્દાત વડે લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં અને સ્વસ્થાનથી પણ લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં છે.
ભગવન્ ! અપચપ્તિ બાદર અકાયિકોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ ! જ્યાં પર્યાપ્ત ભાદર કાયિકોના સ્થાનો છે, ત્યાં અપચપ્તિ બાદર કાયિકોના
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ સ્થાનો છે. ઉપપ્પાત અને સમુદ્દાત વડે સર્વલોકમાં, સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં છે.
ભગવન્ ! પર્યાતા અને અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ કાયના સ્થાનો કયાં છે ? ગૌતમ ! સૂક્ષ્મ અકાયિકોના પતિપ્તા અને અપર્યાપ્તા બધા એક પ્રકારના, ભેદ રહિત, સર્વલોક વ્યાપી છે.
વિશેષતા
ભગવન્ ! પતા બાદર તેઉકાયિકોના સ્થાનો કયાં છે ? ગૌતમ ! સ્વસ્થાનથી મનુષ્યોગમાં અઢીદ્વીપ સમુદ્રોમાં વ્યાઘાત ન હોય તો પંદર કર્મભૂમિમાં, વ્યાઘાત આશ્રીને પાંચ મહાવિદેહમાં - ૪ - છે. ઉપપ્પાત વડે લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં અને સ્વસ્થાન તથા સમુદ્દાતથી પણ લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં છે.
ભગવન્ ! અપાતા ભાદર તેઉકાયના સ્થાનો ક્યાં છે? પર્યાપ્તાના છે, ત્યાં જ બાદર અપાતા તેઉકાયના સ્થાનો છે. ઉપપાતથી લોકના બંને ઉર્ધ્વ કાટોમાં અને તિછલિોકરૂપ તમાં હોય છે. સમુદ્ઘાતથી સર્વલોકમાં, સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાત ભાગે હોય છે.
૮૪
-
ભગવન્ ! પર્યાપ્તતા, અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ તેઉકાયના સ્થાનો કયાં છે ? ગૌતમ ! પર્યાપ્તા અને અપચપ્તિા સૂક્ષ્મ તેઉકાયો છે તે બધા એક પ્રકારે, વિશેષતા – ભેદ રહિત, સર્વલોક વ્યાપી છે.
• વિવેચન-૧૯૨ :
ભગવન્ ! એ પરમગુરુનું આમંત્રણ પદ છે. પર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વીકાયિકોના સ્વસ્થાનો આદિ ક્યાં છે ? એમ ગૌતમસ્વામીએ પૂછતા. ભગવત્ વર્લ્ડમાન સ્વામીએ ગૌતમને કહ્યું – સ્વસ્થાનાદિ [શંકા] જેનું કુશલનું મૂલ વૃદ્ધિ પામેલ છે એવા ભગવત્ ગૌતમ ગણધર છે. તીર્થંકર કહેલ માતૃકાપદના શ્રવણ માત્રથી અત્યંત શ્રુતજ્ઞાનાવરણનો ક્ષયોપશમ થયેલા, ચૌદપૂર્વી, સર્વાક્ષર સંયોગને જાણનારા છે, તેથી વિવક્ષિત પૂછવા યોગ્ય અર્થના જ્ઞાનસહિત છે, તો શા માટે પૂછે છે ? કેમકે ચૌદપૂર્વી અને સર્વોત્કૃષ્ટ શ્રુતલબ્ધિવાળાને પ્રજ્ઞાપનીય કશું અવિદિત નથી. કહ્યું છે – જો બીજા પૂછે તો અસંખ્ય ભવોને પણ કહે છે, પણ સાતિશય વિશિષ્ટજ્ઞાન રહિત છાસ્થ તેને જાણતો નથી. તો ગૌતમસ્વામી શા માટે પ્રશ્ન કરે છે ? તમારી વાત સત્ય છે, પણ જાણવા છતાં ગૌતમસ્વામી પૂર્વે અન્ય સમયે શિષ્યોને કહેલ અર્થને ફરીથી તેમને પ્રતીતિ કરાવવા વિવક્ષિતાર્થને પૂછે છે. બીજું પ્રાયઃ સૂત્રોની રચના સર્વત્ર ગણધરના પ્રશ્ન અને તીર્થંકરના ઉત્તરરૂપ છે. તે રીતે આ સૂત્રચના કરી છે. અથવા ગૌતમ ગણધરને છાસ્થતાથી અનુપયોગ સંભવે છે. - ૪ - માટે સંશયથી પૂછે તો તેમાં કોઈ પ્રકારે દોષ નથી.
‘ગૌતમ' એ લોકપ્રસિદ્ધ, મહાવિશિષ્ટ, ગોત્રપ્રતિપાદક આમંત્રણ શબ્દ છે. અર્થાત્ હે ગૌતમગોત્રવાળા !
સ્વસ્થાન - જ્યાં બાદર પૃવીકાયિકો રહે છે. વર્ણાદિ વિભાગથી વ્યવહાર કરી

Page #50

૨/-|-|૧૯૨
શકાય છે, તે સ્વસ્થાન, સ્વસ્થાનનું ગ્રહણ ઉપપાત અને સમુદ્ઘાતનું જુદાપણું બતાવવાને છે. આઠે પૃથ્વીમાં બધે પર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વીકાયના સ્થાનો છે. તે આઠે પૃથ્વીના નામો કહ્યા છે. અધોલોકમાં વડવામુખ આદિ પાતાળ કળશોમાં, ભવનપતિ નિકાયના આવાસરૂપ ભવનોમાં, ભવન ભૂમિરૂપ પ્રસ્તટોમાં છે. અહીં ભવનના ગ્રહણથી માત્ર ભવન લેવા. પ્રસ્તટ ગ્રહણથી વચ્ચેની ભૂમિઓ લેવી. નરક - છૂટા છૂટા નસ્કાવાસ. આવલિકાબદ્ધ નકાવાસ, નસ્કની ભૂમિમાં હોય છે. અહીં નરકના ગ્રહણથી કેવળ નકાવાસોનું અને નક પ્રસ્તટના ગ્રહણથી વચ્ચે રહેલ ભૂમિ લેવી. ઉર્ધ્વલોકમાં સૌધર્માદિ કલ્પો, છૂટા છૂટા ત્રૈવેયક સંબંધી વિમાનો, આવલિકાબદ્ધ વિમાનો, વિમાનોની ભૂમિકારૂપ પ્રસ્તટોમાં છે - ૪ - તીર્થાલોકમાં ટૂંકો, છિન્નટંકો, સિદ્ધાયતનાદિ કૂટો, શિખરરહિત પર્વતો, શિખરયુક્ત પર્વતો, કંઈક નીચા પર્વતો, કચ્છાદિ વિજયો ઈત્યાદિમાં કહેલ છે. વધારે શું કહેવું? બધાં દ્વીપ - સમુદ્રોમાં પર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વીકાયના સ્થાનો છે.
૮૫
પપાત - ઉત્પત્તિ, પર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વીકાયિકોના હમણાં જે સ્થાનો કહ્યા તે સ્થાનપ્રાપ્તિની અભિમુખ હોય. ઉપપાતને આશ્રીને બાદર પૃથ્વીકાયિક ચૌદ રાજલોક પ્રમાણ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં રહે છે. અહીં કોઈ આચાર્ય સૂત્રની એવી વ્યાખ્યા કરે છે – સ્થૂળ ઋજુસૂત્રનયની દૃષ્ટિથી પર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વીકાયનો વિચાર કરતા ઉત્પત્તિ સ્થાને આવી આહારાદિ પર્યાપ્તિઓ પૂર્ણ કરી વિશિષ્ટ વિપાકથી પર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયનું આયુ અનુભવે છે તે જ ગ્રહણ કરવા. પણ અંતરાલ ગતિમાં વર્તતા હોય તે ન લેવા. - ૪ - તેથી તેમનું સ્વસ્થાન રત્નપ્રભા આદિ બધાં મળીને પણ લોકનો અસંખ્યાત ભાગ થાય છે. માટે ઉપપાતને આશ્રીને લોકનો અસંખ્યાતમો ભાગ જાણવો. બીજા આચાર્ય કહે છે – પર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વીકાય બીજા બધાંથી થોડાં છે તેથી અંતરાલમાં વર્તતાને ગ્રહણ કરતાં પણ લોકનો અસંખ્યાત ભાગ થાય છે. સમુદ્ઘાતને આશ્રીને પણ તેમજ છે. એમ ન માનો તો સમુદ્દાત અવસ્થામાં સ્વસ્થાન સિવાય બીજા ક્ષેત્રમાં રહેવાનો સંભવ હોવાથી લોકનો અસંખ્યાત ભાગ ઘટી શકશે નહીં, તત્ત્વ કેવલી કે વિશિષ્ટ જ્ઞાની જાણે. - x -
અહીં એમ વિચારવું કે – સોક્રમ કે નિરૂપક્રમ આયુવાળા પર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વીકાયિકો પોતાના આયુનો ત્રીજો ભાગ બાકી રહે ત્યારે પરભવનું આયુ બાંધીને મારણાંતિક સમુદ્દાત કરે છે અને ઉત્પત્તિ સ્થાન પર્યન્ત આત્મપ્રદેશોનો દંડ વિસ્તારવા છતાં પણ થોડાં હોવાથી લોકના અસંખ્યાતમે ભાગે રહે છે. પર્યાપ્તા બાદર પૃવીકાયિકોનું આયુ હજુ સુધી સમુદ્શાતાવસ્થામાં ક્ષીણ થયું ન હોવાથી પર્યાપ્તા કહ્યા છે.
અહીં પૂર્વે પૃથ્વી આદિમાં સ્વસ્થાન માત્ર કહ્યું. હવે સ્વસ્થાનમાં પણ લોકના કેટલા ભાગમાં રહે છે ? તે કહે છે – સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં વર્તે છે. સ્વસ્થાન રત્નપ્રભાદિ છે, તે બધાં મળવા છતાં પણ લોકનો અસંખ્યાતમો ભાગ થાય છે. - ૪ - પાતાળ કળશો પણ લાખ યોજન પ્રમાણ ઉંચા છે, નસ્કાવાસો પણ
૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
૩૦૦૦ યોજન ઉંચા છે વિમાનો પણ ૩૨૦૦ યોજન ઉંચા છે. તે બધાં પરિમિત હોવાથી
લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે વર્તે છે, તેમ કહ્યું.
બાદર અપર્યાપ્ત પૃથ્વીકાયિક સૂત્રમાં ઉપપાત અને સમુદ્ઘાતથી સર્વલોકમાં કહ્યા. અહીં અપર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિકો અંતરાલ ગતિમાં અને સ્વસ્થાનમાં પણ અપર્યાપ્ત બાદર પૃથ્વીકાયિકનું આયુ વિશિષ્ટ વિપાકથી વેદે છે. દેવ અને નારક સિવાય બધેથી આવીને ઉત્પન્ન થાય છે. મરીને પણ દેવ-નાસ્ક સિવાય બધાં સ્થાનોમાં જાય છે. તેથી અંતરાલ ગતિમાં વર્તતા પણ અહીં લેવા. વળી તે સ્વભાવથી પણ ઘણાં
છે, તેથી ઉપપ્પાત, સમુદ્ઘાતથી સર્વલોક વ્યાપી છે.
બીજા કહે છે – તેઓ સ્વભાવથી જ ઘણાં છે તેથી ઉપપ્પાત, સમુદ્દાત વડે સર્વલોકવ્યાપી છે. ઉપપાત કોઈકનો ઋજુગતિ, કોઈકનો વક્રગતિથી થાય છે. - x • એ વક્રગતિમાં પ્રવાહથી વક્રગતિમાં સંહરણ અને તેની પૂર્તિમાં નિરંતર લોક વ્યાપ્ત
થાય છે. સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે રહે છે.
સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિક પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તા સૂત્રમાં પર્યાપ્તા, અપર્યાપ્તા બધાં એક પ્રકારના છે. કેમકે પૂર્વે કરેલા સ્વસ્થાનાદિ વિચારને આશ્રીને તેમાં ભેદ નથી. તેથી તેઓમાં ઉપપાત, સમુદ્ઘાત, સ્વસ્થાનનો ભેદ નથી. વિશેષતારહિત એટલે પર્યાપ્તા જેવા જ અપર્યાપ્તા પણ જાણવા. ભિન્નતા રહિત છે એટલે કે દેશના ભેદથી તેઓના ભેદ નથી. અર્થાત્ જે આધારભૂત આકાશપ્રદેશમાં પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકો છે, ત્યાં જ અપર્યાપ્તા પણ છે. વળી ઉ૫પાત, સમુદ્ઘાત, સ્વસ્થાન વડે સર્વલોક વ્યાપી છે. આના વડે આગમનું કથંચિત્ નિત્યપણું જણાવ્યું. ‘આયુષ્યમાત્ શ્રમણ' એ ગૌતમને કરેલ સંબોધન છે.
એમ અકાયિકના બાદર અને સૂક્ષ્મ પણ જાણવા. વિશેષ એ કે – પર્યાપ્ત બાદર અાયિક સૂત્રમાં તેમનું સ્થાન સાત ઘનોદધિ વલયોમાં છે. તે ઘનોદધિ વલયો સ્વ સ્વ નક પૃથ્વીમાં પર્યન્ત ભાગને વીંટીને રહેલા છે, વલયાકાર છે. અધોલોકમાં વલયામુખાદિ પાતાળ કળશોમાં છે. કેમકે તેમાં પણ બીજા ત્રિભાગમાં દેશથી, ત્રીજા તૃતીયાંશમાં સર્વથા પાણીનો સદ્ભાવ છે. ભવન-કલ્પ-વિમાનોમાં વાવ આદિમાં પાણી હોય છે. જો કે વિમાનો કલ્પગત જાણવા, ત્રૈવેયકાદિમાં વાવોનો અસંભવ છે. કૂવા, તળાવ આદિ પ્રસિદ્ધ છે. નદી-ગંગાદિ, દ્રહ-પદ્મદ્રહાદિ, વાપીપુષ્કરિણી, દીધિકા-ઋજુ લઘુ નદી, ઇત્યાદિ બિલ-સ્વાભાવિક નિષ્પન્ન કૂપિકા, ઉલ્ઝઝરણા, પ્રવાહો નિર્ઝર-ઝરણાં, છિલ્લર-નહીં ખોદેલા અને થોડા પાણીવાળા જમીન કે પર્વતના પ્રદેશો, પલ્વલ-નહીં ખોદેલ સરોવર, વર્ષ-ક્યારા. બધાં જલ સ્થાનોમાં બાદર અકાયિક હોય છે.
હવે બાદર પર્યાપ્તા તેઉકાયિકોના સ્થાનોનો પ્રશ્ન - સુગમ છે. સ્વસ્થાનને આશ્રીને મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં હોય છે. અહીં અઢી વિશેષણ દ્વીપનું છે, સમુદ્રને લાગું ન પડે. વ્યાઘાત અભાવે પાંચ-પાંચ ભરત, ઐરવત, મહાવિદેહમાં અને વ્યાઘાતને આશ્રીને

Page #51

૨-I-I૧૯૨
પાંચ મહાવિદેહમાં હોય છે. અહીં - વ્યાઘાત તે અતિ સ્નિગ્ધ કે અતિ સૂક્ષ કાળા સમજવો. તેવા કાળમાં બાદર અગ્નિનો વિચ્છેદ થાય છે તેથી પાંચ ભરત-પાંચ ૌરવતમાં સુધમસુષમા, સુષમા અને સુષમદુષમામાં અતિ પિ કાળ હોય છે. દષમદષમાં નામક છઠ્ઠા આસમાં અતિરક્ષ કાળ હોય છે. તેવો વ્યાઘાત હોય ત્યારે પાંચ મહાવિદેહોમાં અને વ્યાઘાત ન હોય ત્યારે પંદર કર્મભૂમિમાં બાદર તેઉકાયના સ્થાનો છે.
ઉપપાત • ઉક્ત સ્થાનોની પ્રાપ્તિની અભિમુખતા આશ્રીને અંતરાલ ગતિમાં વર્તતા હોય ત્યારે વિચારતા બાદર તેઉકાયિકો લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં રહે છે. સમુઠ્ઠાતથી પણ તેમજ છે, કેમકે મરણસમુદ્યાત વડે પણ તેઓ થોડાં હોવાથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગ માત્રને વ્યાપ્ત કરે છે. સ્વ સ્થાનને આશ્રીને લોકના અસંખ્યાતમા ભાગને વ્યાપ્ત કરે છે, કેમકે મનુષ્ય ક્ષેત્ર પીસ્તાલીશ લાખ યોજન જ છે.
અપયMિા બાદ તેઉકાયિકના સ્થાનો - જયાં તેના પર્યાપ્તાના સ્થાનો છે, ત્યાં જ તેના અપયપ્તિાના સ્થાનો છે. કેમકે પર્યાપ્તાની નિશ્રાએ જ પિયતાઓ રહે છે. તે ઉપરાતને આશ્રીને બંને ઉર્વ કપાટમાં, તીછ લોકક્ષ સ્થાલમાં રહે છે. અહીં અઢી દ્વીપ-સમુદ્રથી નીકળેલા અઢીદ્વીપ સમુદ્ર પ્રમાણ જાડા પૂર્વ-પશ્ચિમ અને ઉત્તરદક્ષિણ સ્વયંભૂમણ સમુદ્ર પર્યન્ત લાંબા જે બે કપાટો છે, જેણે ઉર્વ-અધો-બંને બાજુ લોકાંતને સ્પર્શેલ છે, તે બંને ઉર્ધ્વ કપાટોમાં તથા સ્વયંભૂરમણ સમુદ્રની વેદિકા પર્યત્ત વિસ્તાસ્વાળા, ૧૮on યોજન પ્રમાણ જાડા સ્થાલના આકાર જેવા તીજીલોકમાં ઉપપાત વડે અપયMિા બાદ તેઉકાયના સ્થાનો કહ્યા છે.
કોઈ આચાર્ય કહે છે - બંને કપાટમાં અને બંને કપાટના અંતર્વર્તી તીછલોકમાં છે. અર્થાત્ કપાટના અંતર્ગત્ તીછલોકમાં છે, પણ બધાં તીછલોકમાં નથી. એ રીતે કપાટ સિવાયના તિલોકનો નિષેધ કર્યો છે, પણ વિધાન કરવા માટે નથી, કેમકે વિધાન તો કપાટના ગ્રહણથી જ સિદ્ધ થાય છે. અહીં તવ કેવલી કે વિશિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાની જાણે.
અહીં ભાવાર્થ આ છે – બાદર અપર્યાપ્ત તેઉકાયો ત્રણ પ્રકારે છે - એકભવિક, બદ્ધાયુ, અભિમુખનામગોત્ર. તેમાં કોઈ એક ભવ પછી તુરત જ બાદર પિયપ્તિ તેઉકાયિકપણે ઉત્પન્ન થશે તે એકભવિક, પૂર્વભવનો ત્રીજો ભાગ આદિ બાકી હોય ત્યારે જેમણે બાદર અપર્યાપ્ત તેઉકાયનું આયુ બાંધેલ છે, તે બદ્ધાયુષ, જેઓ પૂર્વ ભવનો ત્યાગ કરી સાક્ષાત્ બાદર અપર્યાપ્ત તેઉકાયના આયુ, નામ, ગોત્ર વેદે છે, તે અભિમુખ નામ ગોત્ર કહેવાય છે. તેમાં એકમવિક અને બદ્ધાયુક દ્રવ્યથી બાદર અપતિ તેઉકાયિક છે, ભાવથી નહીં. તેથી તે બંનેનો અધિકાર અહીં નથી. પણ અભિમુખ નામ ગોગવાળા બાદર અપર્યાપ્ત તેઉકાયિકોનો અહીં અધિકાર છે. • •
ગજુસૂગ નયની દૃષ્ટિએ બાદર અપર્યાપ્ત તેઉકાયના આયુ-નામ-ગોત્રનો ઉદય હોવાથી પૂર્વોકત બે કપાટ અને તિછલોકની બહાર રહેલ છતાં બાદર અપર્યાપ્ત
૮૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ તેઉકાયિક કહેવાય છે. પણ વ્યવહાર નથી તો કપાટમાં સ્થિતિ અને તીલોકમાં પ્રવેશેલ જ બાદર અપતિ તેઉકાયિક કહેવાય છે. પણ કપાટમાં ન પ્રવેશેલ, તીછલોકમાં ન પ્રવેશેલ, તે પૂર્વભવની અવસ્થાવાળા છે, માટે બાદર અપર્યાપ્ત તેઉકાયિક ન ગણવા. - X - X • સૂત્રનું વ્યાખ્યાન વ્યવહાર નથી કરેલ છે. - x • કેમકે તેવો સંપ્રદાય છે. સૂત્રોની ગતિ વિચિત્ર હોવાથી તે કથન ચુકત છે.
સમુઠ્ઠાત વડે સર્વલોકમાં હોય છે. કપાટો વચ્ચે રહેલ સૂમ પૃથ્વીકાયિકાદિ જીવો બાદ અપતિ તેઉકાયિકોમાં ઉત્પન્ન થનાર છે, તે મારણાંતિક સમુધ્ધાંતથી લંબાઈમાં લોકાંતપર્યન્ત આત્મપદેશોને વિસ્તારે છે, તે અવગાહના સંસ્થાનપદમાં કહેવાશે. -x - X• તેથી સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકાદિ ઉત્પત્તિ દેશ સુધી આત્મપદેશો દંડરૂપે વિસ્તારી અંતરાલ ગતિમાં વર્તતા અને બાદર અપર્યાપ્ત તેઉકાયનો આયને અનુભવતા હોવાથી જેઓ બાદર અપતિ તેઉકાયિક કહેવાય છે. તેઓ • x • સમુઠ્ઠાતથી સર્વલોક વ્યાપી છે.
બીજા આચાર્યો પણ કહે છે – બાદર અપર્યાપ્તા તેઉકાયો ઘણાં છે, કેમકે એક એક પર્યાપ્તાને આશ્રીને અસંખ્યાત અપતિા ઉત્પન્ન થાય છે. તે સૂક્ષ્મમાં પણ ઉત્પન્ન થાય, સમ જીવો તો બધે સ્થળે છે, તેથી બાદર અપર્યાપ્ત તેઉકાયિકો મારણાંતિક સમુઠ્ઠાત કરીને સર્વલોકને પૂરે છે. તેમાં કોઈ દોષ નથી. • x - સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં રહે છે, કેમકે પર્યાપ્તાની નિશ્રામાં અપર્યાપ્તા ઉત્પન્ન થાય છે, પતિાનું સ્થાન મનુષ્યક્ષેત્ર છે અને તે લોકનો અસંખ્યાતભાગ માત્ર છે.
સૂમ તેઉકાયનું સૂઝ, સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયવત્ જાણવું. • સૂત્ર-૧૯૩ :
ભગવાન / જયતા ભાદર વાયુકાયિકોના થાનો ક્યાં કહ્યા છે? ગૌતમ ! સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ સાત વાતમાં, સાત ઘનવાત વલયોમાં, સાત તનુવાતમાં, સાત તનુવાત વલયમાં, અધોલોકમાં પાતાળ, ભવન, ભવનપdટ, ભવનછિદ્ર, ભવનનિકુટ, નક, નક્કાવલિ, નસ્કાdટ, નઋછિદ્ર, નક્કનિકૂટોમાં, ઉદd લોકમાં કહ્યું, વિમાન, વિમાનાવલિકા, વિમાનપતટ, વિમાનછિદ્ર, વિમાન નિકૂટોમાં, તોછલોકમાં - પૂર્વ પશ્ચિમ દક્ષિણ ઉત્તરમાં સર્વે લોકાકાશ છિદ્રોમાં, લોક નિટોમાં પર્યાપ્તા ભાદર વાયુકાયના સ્થાનો કહ્યા છે. ઉપાતી લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં, સમુદ્યાત વડે લોકના અસંખ્યાત ભાગોમાં, પ્રસ્થાન વડે પણ તેમજ છે.
ભગવન! અપર્યાપ્ત બાદર વાયુકાયિકના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ! જ્યાં ભાદર વાયુકાયિકના પયતાના સ્થાનો છે, ત્યાં જ તેના પતિના સ્થાનો છે. ઉપપાત અને સમુદ્રઘાતથી સર્વલોકમાં અને સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે.

Page #52

૯૦
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ સૂમનિગોદોનું આયુ બાંધી મરણ પામે ત્યારે ઉત્પતિ દેશ સુધી આત્મપદેશને વિસ્તારે છે, ત્યારે બાદર પર્યાપ્તા નિગોદો જ સમુદ્યાતને પ્રાપ્ત થયેલા અને સર્વલોકમાં વ્યાપી છે, તેથી સમુઠ્ઠાતથી સર્વલોકમાં છે, તેમ કહ્યું. પણ સ્વ સ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે. કેમકે ઘનોદkયાદિ બધાં સ્થાનો લોકનો અસંખ્યાત ભાગ
૨-I-/૧૯૩
ભગવન્! સૂક્ષ્મ વાયુકાયિક પતા-પિતાના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ! પતિા -અપયક્તિા બંને એક પ્રકારના, વિશેષ રહિત, ભેદ રહિત અને સર્વલોકમાં વ્યાપ્ત છે.
ભગવાન ! ભાદર વનસ્પતિકાયિક જયતાના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ ! સ્વસ્થાનમાં સાતે ઘનોદધિમાં, સાતે ઘનોદધિ વલયોમાં, ધોલોકમાં - પાતાળ, ભવન, ભવનપdટોમાં, ઉદd લોકમાં – કલ્પ, વિમાન, વિમાનાવલિકા, વિમાનપdટોમાં, તીછાં લોકમાં – કૂવા, તળાવ, નદી, દ્રહ, વાપી, પુષ્કરિણી, દીલ્વિકા ગુંજાલિકા સરોવર, સરપંકિત, સરસરપંક્તિ, બિલ, બિલપંક્તિ, ઉર, નિઝર ચિલ્લલ, પલ્લલ, વર્પિણ, દ્વીપ, સમુદ્રમાં, બધાં જળાશયોમાં, જળ સ્થાનોમાં આ પયfપ્તા ભાદર વનસ્પતિકાયિકના સ્થાનોમાં કહેલ છે. ઉપાત અને સમુઘાતથી સર્વલોકમાં, સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં આવેલ છે.
ભગવન / અપર્યાપ્તા ભાદર વનસ્પતિકાયિકોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ ! જ્યાં પ્રયતા ભાદર વનસ્પતિકાયિકના સ્થાનો છે, ત્યાં જ તેના અપરાપ્તિના સ્થાનો છે. ઉપત અને સમઘાતથી સવલોકમાં, સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે.
ભગવન! પ્રયતાઅપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ! પતિા -અપયા બધાં એક પ્રકારના, વિશેષ રહિત, ભેદરહિત અને સર્વલોકમાં વ્યાપ્ત કહેલ છે.
• વિવેચન-૧૯૩ :
એ પ્રમાણે બાદર વાયકાયિક અને વનસ્પતિકાયિકના પ્રત્યેકના પણ ત્રણ ત્રણ સૂત્રો કહેવા, વિશેષ એ કે – બાદર પર્યાપ્ત વાયુકાયિક સૂરમાં ભવનછિદ્ર - ભવનોના અવકાશાંતર, ભવન નિકૂટ-ગવાક્ષાદિ સમાન, નકનિકૂટ-નરકાવાસ પ્રદેશ, ઈત્યાદિ • x . પયર્તિા વાયુ અતિ ઘણાં છે, કેમકે જયાં પોલાણ છે, ત્યાં વાયુ છે. ઉપરાતાદિ લોકના અસંખ્ય ભાગમાં છે.
અપતિ બાદર વાયુકાયિક સૂરમાં દેવ-નાક સિવાયના બાકીના કાયમાંથી, બધાં બાદર પર્યાપ્ત વાયુકાયમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે. • x • બાદર પતિ-જાપતિ વાયકાયિકોના ઘણાં સ્વસ્થાનો છે. વ્યવહારનયના મતે પણ ઉપપાતને આશ્રીને તેમનું સર્વલોક વ્યાપીપણું ઘટી શકે છે. સમુદ્દાત વડે તેમનું સર્વલોકવ્યાપીવ સુપ્રસિદ્ધ છે. કેમકે સૂક્ષ્મ જીવોમાં અને સર્વલોકમાં તેમની ઉત્પત્તિનો સંભવ છે.
બાદર પર્યાપ્ત વનસ્પતિકાય સૂત્રમાં સ્વસ્થાન ઘનોદધિ આદિ છે. તેમાં બાદર નિગોદોમાં શૈવાલાદિ સંભવે છે. સૂક્ષ્મ નિગોદોની ભવસ્થિતિ અંતર્મુહૂર્ત છે. તેથી પર્યાપ્ત બાદર નિગોદોમાં ઉત્પન્ન થતાં અને પર્યાપ્ત બાદર નિગોદનું આયુ અનુભવતા શુદ્ધ જુસૂત્ર નયણી બાદર પતિ વનસ્પતિકાયિક તરીકે કહેવાય છે, ઉપપાતથી સર્વદા સર્વલોકને વ્યાપ્ત કરે છે. • x • સમુાતથી સર્વલોકમાં હોય. બાદરનિગોદો
• સૂઝ-૧૯૪ -
ભગવન / પતિ-પતા બેઈન્દ્રિયોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ ! ઉર્વલોકમાં તેના એક ભાગમાં, અધોલોકના એક ભાગમાં, તિછલિોકમાં - કૂવા, તળાવ, નદી, દ્રહ, વાવ, પુષ્કરિણી, દીક્વિંકા, ગુજલિકા, સરોવર, સરપંકિત, સરસપંક્તિ, બિલો, બિલ પંકિત, ઝરણા, પ્રવાહ, છિલર, પલ્પલ, તપ, દ્વીપ, સમુદ્ર અને બધાં જળાશય, જળ સ્થાનોમાં પતિ-પતિા બેઈન્દ્રિયના સ્થાનો છે. ઉપપત, સમુઠ્ઠાત, સ્વસ્થાની લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે છે.
ભગવન્પતા-આપતા તેઈન્દ્રિયોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ! ઉર્વ અને અધોલોકના એક ભાગમાં, તીજીલોકમાં કૂવા, તળાવ, નદી - x : યાવ4 • x • જળ સ્થાનોમાં આ પયત આપતા તેઈન્દ્રિયના સ્થાનો છે. તેઓ ઉપપત, સમુઘાત અને વરસ્થાન વડે લોકના અસંખ્યામાં ભાગમાં રહે છે.
ભગવન! પતા-પર્યાપ્તા ચતુરિન્દ્રિયોના સ્થાનો કયાં છે ? ગૌતમ! ઉM અને અધોલોકના એક ભાગમાં તીછલિોકમાં કૂવા, તળાવ, નદી રાવતું જળસ્થાનોમાં આ પ્રયતા અપયfપ્તા ચઉરિન્દ્રિયના સ્થાનો છે, ઉપuત સમુદઘાત અને સ્વસ્થાન વડે લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં છે.
ભગવાન ! પર્યાપ્તાપિયત પંચેન્દ્રિયોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ગૌતમ ! ઉદdલોક અને અધોલોકના એક ભાગમાં, તીજીલોકમાં કૂવા, તળાવ, નદી યાવ4 જળસ્થાનોમાં આ પાંચેન્દ્રિય પતા-પતાના સ્થાનો છે. ઉષપાત, સમુઘાત અને સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતભાગમાં છે.
• વિવેચન-૧૯૪ -
એ પ્રમાણે બે-ત્રણ-ચાર ઈન્દ્રિય અને સામાન્ય પંચેન્દ્રિયોના સૂત્રો પણ જાણવા. વિશેષ છે - શંખ આદિ બેઈન્દ્રિયાદિ ઘણાં જીવો પાણીમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી બધાં સૂત્રોમાં કૂવાદિ કહ્યા છે. ઉર્વલોકમાં તેના એક ભાગમાં મેરુ આદિની વાવ વગેરેમાં, અધોલોકમાં - અધોલૌકિકગામના કૂવાદિમાં જાણવું. બાકી સ્વયં જાણવું. હવે પર્યાપ્તાવયપ્તિ નૈરસિકસ્થાન કહે છે
• સૂત્ર-૧૫ :
ભગવન! પતા -પર્યાપ્તા નૈરયિકના સ્થાનો ક્યાં છે? ભગવદ્ ! નૈરયિકો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ! અસ્થાન વડે સાતે પૃથ્વીમાં - રત્નપભા, શર્કરા-વાલુકા-કધૂમ-તમતમતમ ભા. અહીં નરસિકોના ૮૪-લાખ નકાવાસો

Page #53

૨/-/-/૧૯૫
કહ્યા છે. તે નરકો અંદરથી ગોળ, બહારથી ચોરસ, નીચે અસ્માની આકૃતિવાળા છે. તમથી નિત્ય અંધકારવાળા, ગ્રહ-ચંદ્ર-સૂર્ય-નક્ષત્રરૂપ જ્યોતિષ્કના માર્ગરહિત, મેદ-વસા-પર-લોહી-માંસના કીચડથી વારંવાર ખરડાવાથી લિપ્ત ભૂમિતલવાળા, અશુચિ-બીભત્સ-અતિ દુર્ગંધી-કાપોત અગ્નિ વર્ષાભા-કર્કશ સ્પર્શવાળા-દુઃસહ અને અશુભ નરકાવાસો છે. તેમાં અશુભ વેદનાઓ છે. અહીં પર્યાપ્તા-પતા નૈરયિકના સ્થાનો છે તેઓ ઉપપાત, સમુદ્ઘાત, સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાત
ભાગે છે.
અહીં ઘણાં નૈરસિકો વસે છે. તેઓ કાળા, કાળી આભાવાળા, ગંભીરઅતિ રોમાંચ થાય તેવા, ભયંકર, માસ કરનારા અને વર્ણથી હે આયુષ્યમાન્ ! અતિ કાળા છે. તેઓ ત્યાં નિત્ય ડરેલા, નિત્ય માસિત, નિત્ય ઉદ્વિગ્ન, નિત્ય પરમ અશુભ સંબદ્ધ નરક ભયને અનુભવતા રહે છે.
• વિવેચન-૧૯૫ :
પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તા નૈરયિકોના સ્થાનો ક્યાં છે ? એમ પૂછે છે. વિશેષથી પૂછે છે - નાસ્કો ક્યાં વસે છે ? ભગવંતે ઉત્તર આપ્યો કે સાતે પૃથ્વીમાં ઈત્યાદિ. સાતે પૃથ્વીના નકાવાસ કુલ ૮૪ લાખ છે. તે આ રીતે – રત્નપ્રભામાં ૩૦-લાખ, શર્કરાપ્રભામાં ૨૫-લાખ, વાલુકાપ્રભામાં ૧૫-લાખ, પંકપ્રભામાં ૧૦-લાખ, ધૂમપ્રભામાં-૩-લાખ, તમઃપ્રભા પાંચ ઓછા એક લાખ, તમસ્તમપ્રભામાં-પાંચ. એમ ૮૪-લાખ, મેં તથા અન્ય તીર્થંકરોએ કહેલ છે.
૧
તે નસ્કાવાસો અંદરથી ગોળ, બહારથી ચોરા છે. આ કથન પીઠના ઉપરના મધ્ય ભાગને આશ્રીને છે. સર્વ પીઠાદિ અપેક્ષાએ પંક્તિબદ્ધ નરકાવાસો ક્રમશઃ ગોળ, ત્રિકોણ, ચતુષ્કોણ છે અને પુષ્પાવકીર્ણ નરકાવાસો જુદા જુદા સંસ્થાનવાળા છે. નીચે સુપ આકારના છે. તે આ રીતે – ભૂમિતલ કોમળતારહિત હોવાથી તીક્ષ્ણ કાંકરાવાળું છે, કાંકરાના સ્પર્શ માત્રથી અસ્તરા વડે પગ કપાય તેમ પગ કપાઈ જાય છે.
પ્રકાશના અભાવથી જે તમર્ છે, તેનાથી હંમેશા અંધકારવાળા. કેવળ બહારના ભાગે સૂર્યપ્રકાશ હોવાથી અતિ મંદ અંધકાર હોય છે. નરકમાં તો તીર્થંકરના જન્મ, દીક્ષાદિ કાળ સિવાય હંમેશાં લેશમાત્ર પ્રકાશ ન હોવાથી મેઘાચ્છાદિત કૃષ્ણ પક્ષની મધ્ય રાત્રિમાં જન્માંધ માફક ગાઢ અંધકાર હોય છે. - ૪ - ત્યાં પ્રકાશકર્તા સૂર્યાદિના અભાવથી હંમેશાં અંધકાર રહેલો છે. તે આ રીતે – ગ્રહ, ચંદ્ર આદિ પાંચે જ્યોતિકોનો માર્ગ નથી એવા, સ્વાભિક મેદ, ચરબી, પરુ ઇત્યાદિથી લિપ્ત ભૂમિતળવાળા અને આ કારણથી અશુચિ, અતિ સૂત્ર ઉત્પન્ન કર્તા, કાચા મળ જેવી ગંધવાળા, અતિ દુર્ગન્ધી, મૃત કલેવરોથી પણ અતિ અનિષ્ટ દુર્ગંધવાળા, - ૪ - અતિ કૃષ્ણ વર્ણરૂપ અગ્નિની જ્વાળા જેવી આભાવાળા કેમકે નારકોના ઉત્પત્તિ સ્થાન સિવાય નરકાવાસો બધે સ્થાને ઉષ્ણરૂપ છે. આ કથન છટ્ઠી-સાતમી પૃથ્વી સિવાય જાણવું. કેમકે તે પૃથ્વી કૃષ્ણરૂપ અગ્નિ વર્ણ જેવી નથી.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
ત્યાંનો સ્પર્શ અસિપત્ર જેવો દુઃસહ છે, તેથી જ દુઃખે સહન થાય તેવો છે. દર્શન અને ગંધાદિથી પણ આ નસ્કો અશુભ છે. નકની વેદના અત્યંત અસાતારૂપ હોય છે. ઈત્યાદિ - ૪ -
૯૨
ત્યાં વસતા નૈરયિક કાળા છે. કોઈ નૈરયિક થોડો કાળો પણ હોય, તે આશંકા દૂર કરવા કહે છે - કાળી કાંતિવાળા અર્થાત્ કૃષ્ણ પ્રભાના સમુદાયથી ઉપચિત છે. જેનાથી ભય વડે અતિ ઉત્કટ રોમાંચ થાય છે તેવા કેમકે કૃષ્ણ-કૃષ્ણાભા વૈરયિકના દર્શન માત્રથી બીજા નારક જીવોને ભય ઉત્પન્ન કરવા વડે અતિ રોમાંચ ઉત્પન્ન કરે છે. તેથી ભયંકર છે, તેથી બીજા જીવોને ત્રાસદાયી છે. વર્ણથી અતિ કાળા છે, તેથી ભયાનક કોઈ વસ્તુ નથી. તેઓ અત્યંત કૃષ્ણવર્ણવાળા છે.
તેઓ નિત્ય ક્ષેત્રના સ્વભાવથી ઉત્પન્ન અતિ ગાઢ અંધકારના દર્શનથી ભયભીત, સર્વકાળ પરમાધામી કે પરસ્પર ઉત્પન્ન કરેલ દુઃખના ભયથી ત્રાસને પ્રાપ્ત, હંમેશાં ઉદ્વિગ્ન-અતિ દુઃસહ શીતાદિ વેદના, પરમાધામી અને પરસ્પર ઉદીરીત વેદનાથી ઉદ્વિગ્ન, નરકાવાસથી પરાંડ્યુંખ ચિત્તવાળા, તેથી એકાંત અશુભ અને નિરંતર સંબંધવાળા, સતત નદુઃખ અનુભવે છે.
• સૂત્ર-૧૯૬ થી ૨૦૦ :
[૧૯૬] ભગવન્ ! રત્નપ્રભા પૃથ્વી નૈરયિક પતા-અપર્યાપ્તતાના સ્થાનો કર્યાં છે ? ભગવન્ ! રત્નપ્રભા પૃથ્વી નૈરયિકો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ૧,૮૦,૦૦૦ યોજન બાહત્યના ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર યોજન છોડીને વચ્ચેના ૧,૭૮,૦૦૦ યોજન પ્રમાણ ભાગમાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નૈયિકોનો ૩૦ લાખ નકાવાસો કહ્યા છે. તે નરકો અંદરથી ગોળ, બહાર ચોરસ, નીચે સુરપ આકારવાળા, તમી નિત્ય અંધકારવાળા, ગ્રહ, ચંદ્ર, સૂર્ય, નક્ષત્રરૂપ જ્યોતિક માર્ગ રહિત, મેદ-વસા આદિથી લિપ્ત ભૂમિ છે એવા, અશુચિ-વિસ, અતિ દુરભિગંધવાળા, કૃષ્ણ અગ્નિ વભિા, કર્કશસ્પર્શવાળા, દુરધ્યાસ, અશુભ નાસ્કો છે, નકની વેદના અશુભ છે. અહીં રત્નપ્રભા પૃથ્વી વૈરયિક પ્રાપ્તિા-પાપ્તિના સ્થાનો છે. ઉપપાત, સમુદ્ઘાત, વસ્થાનથી તેઓ લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે છે, ત્યાં ઘણાં રત્નપ્રભા પૃથ્વી નૈરયિકો વસે છે.
તેઓ કાળા, કાળી વભિાવાળા, ગંભીર-રોમાંચ થાય તેવા, ભયંકર, ત્રાસ ઉત્પન્નકર્તા, વર્ણથી પરમકૃષ્ણ એવા હે આયુષ્યમાનૢ શ્રમણ ! કહેલા છે. તેઓ નિત્ય ડરેલા, નિત્ય પ્રસ્ત, નિત્ય માસિત, નિત્ય ઉદ્વિગ્ન, નિત્ય પરમ અશુભ સંબદ્ધ અને નકના ભયને અનુભવતા વિચરે છે.
ભગવન્ ! પતિ-અપયોતા શર્કરા પૃથ્વી નૈરયિકોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ભગવન્ ! શર્કરા પૃથ્વી નૈરયિકો ક્યાં રહે છે? ગૌતમ ! ૧,૩૨,૦૦૦ યોજન જાડાઈવાળી શર્કરાપભા પૃથ્વીમાં ઉપર-નીચેથી એક-એક હજાર યોજન છોડીને વચ્ચેના ૧,૩૦,૦૦૦ યોજન ભાગમાં શર્કરાભા પૃથ્વીના ૨૫-લાખ નકાવાસો

Page #54

૨-I-/૧૯૬ થી ૨૦૦
છે, તે નસ્કો અંદરથી ગોળ, બહારથી ચોસ્ટ, નીચે સુરત આકારે છે. તમથી નિત્ય અંધકારવાળા યાવતુ અશુભ નક્કો છે, તે નરકોમાં અશુભ વેદનાઓ છે. અહીં શર્કરાપભાના નૈરયિકોના પયતાઅપતિાના સ્થાનો છે. ઉપપાત, સમુઘાત, વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે છે, ત્યાં ઘણાં શર્કરાપભાવૃદ્ધી નૈરયિકો વસે છે. તે કાળા, કૃણાભા વાળા યાવત્ વથિી પરમકૃષ્ણ છે. તેઓ નિત્ય ડરેલા યાવતુ નરકના ભયને અનુભવતા રહે છે.
ભગવાન ! પર્યાપ્તાપિયા તાલુકાભા પૃથ્વી નૈરયિકોના સ્થાનો જ્યાં છે ? ભગવત્ ! તે વાલુકાપભા પૃતી નૈરયિકો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ / તાલુકાપભા પૃથ્વીની ૧,૨૮,ooo યોજન ઘડાઈના ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર યોજના છોડીને વચ્ચેના ૧,૨૬,000 યોજન ભાગમાં તાલુકાભા પૃdીના નૈરયિકોના ૧૫-લાખ નકાવાસો કહ્યા છે. તે નરકો અંદરતી ગોળ, બહારથી ચોરસ યાવતું • x • દૂરધ્યાસ અશુભ નક્કો છે. નકની વેદના અશુભ છે. અહીં પતિઆપતા વાલુકાપભા પૃથ્વી નૈરસિકોના સ્થાનો છે. ઉપપાતાદિથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગે છે. ત્યાં વાલુકાપભા પૃથ્વીના નૈરયિકો વસે છે. તે કાળા, કાળી વણભિાવાળા ચાવ4 વર્ષથી પરમકૃષ્ણ છે. ત્યાં તેઓ • x • નરક ભયને અનુભવતા રહે છે.
ભગવાન ! પતા-પર્યાપ્તા પંકાભા પૃથ્વીના નૈરયિકોના સ્થાનો છે ? ભગવાન ! પંકણભા પૃeતી નૈરયિકો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ. પંકાભાં પૃથ્વીની ૧,૨૦,ooo યોજના જાડાઈના ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર યોજન છોડીને વચ્ચેના ૧,૧૮,ooo યોજનમાં પંકાભા પૃથ્વીના દશ લાખ નકાવાસો છે. તે નરકો અંદરથી ગોળ, બહારથી ચોરસ ચાવતુ - x • કર્કશ સ્પષ્ટવાળા દૂરદયાસ, અશુભ નરકો, અશુભ નરક વેદનાવાળ છે. અહીં પંકાભા પૃdી નૈરયિકોના પતિ-અપયતાના સ્થાનો છે. ઉuપાતાદિ ત્રણેથી લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં છે. ત્યાં ઘણાં કાભા ગૃdી નૈરયિકો વસે છે. તે કાળા યાવ4 વર્ષથી પરમકૃષ્ણ છે. તે નિત્ય ડરેલા, નિત્ય ત્રસ્ત યાવત નરકમયને અનુભવતા રહે છે.
ભગવન્! પતાજાયયતા ધૂમખભા પૃતી નૈરયિકોના સ્થાનો જ્યાં છે ? ભગવન! ધૂમખભા પૃથ્વી નૈરયિકો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! ધૂમપભા પૃથ્વીની ૧,૧૮,ooo યોજન જાડાઈના ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર યોજના છોડીને વરસોના ૧,૧૬,ooo યોજનમાં ધૂમખભા પૃતીના ત્રણ લાખ નચ્છાવાસો કહ્યા છે. તે નસ્કો દથી ગોળ, બહારથી ચોમ્સ ઈત્યાદિ બધું પૂર્વવત્ કહેવું. અહીં નરકની અશુભ વેદના છે. અહીં પયર્તિા-અપયક્તિા ધૂમપભા પૃથ્વી નરયિકોના સ્થાનો છે. ઉપપાતાદિ ત્રણેથી લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં છે. ત્યાં ઘણાં ધૂમપભા પૃથ્વી નૈરયિકો વસે છે. તેઓ કાળા યાવત પરમકૃણ છે. તેઓ નિત્ય ડરેલા ચાવતુ નરકભયને અનુભવતા રહે છે.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ ભગવાન ! પ્રયતા અપયતા તમપ્રભા પૃથ્વી નૈરયિકોના સ્થાનો કયાં છે ? ભગવન ! તમ:પ્રભા પૃadીર્ને નૈરયિકો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ / ૧,૧૬,ooo યોજન જાડાઈવાળી તમ:પ્રભા પૃથ્વીની ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર યોજના છોડીને વચ્ચેના ૧,૧૪,000 યોજન ભાગમાં તમ:પ્રભા પૃતીના નૈરયિકોના પાંચ જૂન એક લાખ નકાવાયો છે. તે નસ્કો અંદરથી ગોળ, બહારથી ચોરસ ઈત્યાદિ છે. તે નસ્કો શુભ છે, ત્યાંની વેદના અશુભ છે. અહીં પતિઅપતા તમઃ પૃથ્વી નૈરયિકોના સ્થાનો છે. તે ઉપરાતાદિ ત્રણેથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. ત્યાં ઘણાં તમuભા પૃથ્વી નૈરયિકો વારો છે. તેઓ કાળા યાવતુ પરમકૃષ્ણ છે. તેઓ નિત્ય ડરેલા યાવ4 નકભયને અનુભવતા રહે છે.
ભગવાન ! તમતમા પૃપી નૈરયિકોના પતિ-અપયક્તિાના સ્થાનો જ્યાં છે ? ભગવન ! તમતમાં પૃથ્વી નૈરયિકો કયાં વસે છે ? ગૌતમ ! તમતમા yવીની ૧,૦૮,ooo યોજના જાડાઈના ઉપર-સ્નીચેના સાડી બાવન હાર યોજના છોડીને વચ્ચેના ૩ooo યોજનોમાં આ તમતમાં પૃધીના મતઅપયક્તિા નૈરયિકોના પાંચ દિશામાં પાંચ અનુત્તર એ મહા-મોટા નકાવાસો કહેલા છે. તે આ રીતે - કાળ, મહાકાળ, રૌરવ, મહારૌરવ, પ્રતિષ્ઠાન. તે નરકો અંદરથી ગોળ, બહારથી ચોરસ, નીચે સુરઇ સંસ્થાન સંસ્થિત છે. તેમસંથી નિત્ય અંધકારવાળા, ગ્રહ-ચંદ્ર-સૂર્ય-નમ્ર જ્યોતિષ માગ રહિત, મેદ-ચરબીપૂતસમૂહ-લોહી-માંસ-ચિખલાદિથી લિપ્ત થયેલ ભૂમિતલવાળા, આશુચિ-વિયથી પરમ દુર્ગધી, કર્કશ સ્પર્શવાળા, દુરધ્યાસ અશુભ નરકો છે. નરકની વેદના અશુભ છે. અહીં તમતમાં પૃdી નૈરયિકોના સ્થાનો છે.
ઉપપાત, સમુધાત અને સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં તમતમા પ્રજી નૈરયિકો વસે છે. તે કાળા, કાળી ભાવાળા, ગંભીરરોમાંચ થાય તેવા, ભયંકર, ત્રાસોત્પાદક, પરમકૃષ્ણ વર્ણવાા છે. હે આયુષ્યમાન શમણાં તેઓ નિત્ય ડરેલા, નિત્ય ત્રસ્ત, નિત્ય નાસિત, નિત્ય ઉદ્વિગ્ન, નિત્ય પરમ અશુભ સંબઇ, નરકભયને અનુભવતા રહે છે.
[૧૯૭ થી ૨૦૦] એક લાખ ઉપર એંશી, બગીશ, અઠ્ઠાવીશ, વીશ, અઢાર, સોળ, આઠ હજાર યોજન બધાંની નીચેની સાતમી પ્રતીની જડાઈ છે.... એક લાખ ઉપર અફોનેટ, ગીશ, છત્તીશ, અઢાર, સોળ હજાર, છઠ્ઠી પૃથ્વીના ૧,૧૪,ooo યોજનમાં તથા સમસ્તમાં પૃedીના ઉપરના અને નીચેના સાડીબાવન-સાડી ભાવના હજાર છોડીને વચ્ચેના ત્રણ હજાર યોજનમાં નક્કાવાયો છે. જે મીણ લાખ, પચીશ લાખ ઈત્યાદિ પૂર્વવત : x - કહેa.
• વિવેચન-૧૯૬ થી ૨૦૦ :એ રીતે સામાન્યથી નૈરયિક સૂત્રની વ્યાખ્યા કરી. એ પ્રમાણે રત્નપ્રભાદિ

Page #55

૨/-/-/૧૯૬ થી ૨૦૦
સૂત્રોનો યથાયોગ્ય વિચાર કરવો. પણ છઠ્ઠી, સાતમી પૃથ્વીમાં જે નકાવાસો છે. તે કૃષ્ણાગ્નિ વર્ણ જેવા ન કહેવા. કેમકે ત્યાં નારક જીવોની ઉત્પત્તિ સ્થાન સિવાય બધે શીતપરિણામ છે. પણ કૃષ્ણ અગ્નિના વર્ણ જેવી ઉષ્ણરૂપ નથી.
હવે પૂર્વોક્ત નરપૃથ્વીની જાડાઈનું પરિમાણ દર્શાવતી સંગ્રહણી ગાથા કહી છે. શીત - એંશી હજાર અધિક એક લાખ યોજન રત્નપ્રભાની જાડાઈ છે ઈત્યાદિ - ૪ - ૪ - સૂત્રાર્થમાં કહ્યા મુજબ જાણી લેવું. ત્યારપછી ઉપર-નીચે એક-એક હજાર યોજન મૂકીને જેટલી નસ્કાવાસને યોગ્ય નપૃથ્વીની જાડાઈ છે, તેનો સંગ્રહ દર્શાવતી ગાથા કહી છે. પછી નાવાસ સંખ્યા બતાવતી ગાથા કહી છે, જે સુગમ છે.
ЕЧ
• સૂત્ર-૨૦૧ ઃ
ભગવન્ ! પર્યાપ્ત-અપચતિા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે ? ગૌતમ ! ઉર્ધ્વલોકના એક દેશ ભાગમાં, અધોલોકના એક દેશ ભાગમાં, તીછલોકમાં કૂવા, તળાવ, નદી, દ્રહ, વાવ, પુષ્કરિણી, દીધિકા, ગુંજાલિકા, સર, સરપંક્તિ, સરસપંક્તિ, બિલ, બિલપંક્તિ, ઉત્ત્તર, નિર્ઝર, ચિલ્લલ, પલ્લવ, વપ, દ્વીપ, સમુદ્ર, સર્વે જળાશયોમાં, જળ સ્થાનોમાં આ પતા-પતા તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયોના સ્થાનો કહ્ય છે. ઉપપાત, સમુદ્ઘાત, સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગમાં હોય છે.
- વિવેચન-૨૦૧ :
સૂત્ર પૂર્વવત્. ઉર્ધ્વલોકમાં મેરુ આદિની વાવમાં રહેલ મત્સ્યાદિ અને અધોલોકમાં - અધોલૌકિક ગ્રામાદિમાં જાણવા.
સૂત્ર-૨૦૨ :
ભગવન્ ! પર્યાપ્તતા-પર્યાપ્તા મનુષ્યોના સ્થાનો માં કહ્યા છે ? ગૌતમ ! ૪૫-લાખ યોજન મનુષ્યક્ષેત્રમાં અઢીદ્વીપ-સમુદ્રોમાં, ૧૫-કર્મભૂમિમાં, ૩૦અકર્મભૂમિમાં, ૫૬-તદ્વીપોમાં પર્યાપ્તતા-અપાતા મનુષ્યોના સ્થાનો કહ્યા છે. ઉપપાત અને સ્વસ્થાનથી લોકા અસંખ્યાતમા ભાગમાં છે. સમુદ્દાત સર્વલોકમાં છે. • વિવેચન-૨૦૨ :
સૂત્ર સુગમ છે. સર્વલોકમાં સમુદ્લાત, કેવલી સમુદ્દાતને આશ્રીને કહ્યો છે.
હવે ભવનપતિના સ્થાન કહે છે.
• સૂત્ર-૨૦૩ થી ૨૦૫ ચાલુ :
[૨૦૩] ભગવન્ ! પતા-પયતા ભવનવાસી દેવોના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે ? ભગવન્ ! ભવનવાસી દેવો કાં વસે છે ? ગૌતમ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીની ૧,૮૦,૦૦૦ યોજનની જાડાઈના ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર છોડીને વચ્ચેના ૧,૭૮,૦૦૦ યોજન ભાગમાં ભવનવાસી દેવોના સાતક્રોડ બૌતેર લાખ ભવનો છે. તે ભવનો બહારથી ગોળ, અંદરથી ચોરસ, નીચે પુષ્કર કર્ણિકા સંસ્થાનથી સંસ્થિત, ઉત્કિર્ણ અંતરવાળી વિપુલ ગંભીર ખાઈ અને પરિખા ચોતરફ
Εξ
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
છે. પ્રાકાર-અટ્ટાલક-કપાટ-તોરણ-પ્રતિદ્વાર દેશ ભાગવાળા, યંત્રો-શતની-મુશલમુસુંઢીથી યુક્ત, અયોધ્યા, સદા યવાળા, સદા ગુપ્ત, ૪૮-કોષ્ટકરચિત, ૪૮વનમાળા યુક્ત, ક્ષેમ-શિવ-કિંકર દેવોથી દંડોપરીક્ષિત, લીંપણ-ગુંપણથી શોભિત, ગોશી-સરસ-ત ચંદન વડે હાથના થાપા મારેલ છે એવા, ચંદનના કળશો મૂકેલ, ચંદનના ઘટથી શોભિત તોરણો જેના લઘુ દ્વારમાં આવેલ છે એવા, ભૂમિની નીચે લાગેલ અને ઉપર લટકાવેલ ફૂલની માળાઓના ઝુમખાંવાળા, વેરાયેલ પંચવર્ણી સરસ સુગંધી પુષ્પના ઢગલાની શોભાયુકત કાળો અગરુ-શ્રેષ્ઠ કદ્રુપ-તુકની ધૂપથી મઘમઘતા અને ગંધ વડે રમણીય, શ્રેષ્ઠ સુગંધથી ગંધિત, ગંધવર્ણીભૂત, અપ્સરા ગણના સમુદાયથી વ્યાપ્ત, દીવ્ય વાંજિત્ર શબ્દયુક્ત, સર્વત્નમય, અતિસ્વચ્છ, સ્નિગ્ધ, કોમળ, ઘસીને સાફ કરેલા, રજરહિત, નિર્મળ, નિષ્પક, નિરાવરણ, કાંતિ-પ્રભા-કીરણોયુક્ત, ઉધોતવાળા, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ છે.
અહીં પતિ-અપચપ્તિા ભવનવાસી દેવોના સ્થાનો છે. ઉપપાત-રામુદ્દાત
સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં છે. ત્યાં ઘણાં ભવનવાસી દેવો રહે છે.
તે આ
[૨૪] અસુર, નાગ, સુવર્ણ, વિદ્યુત, અગ્નિ, દ્વીપ, ઉદધિ, દિશિ, પવન, સ્વનિત એ દશ ભવનવાસી કુમારો છે.
[૨૦૫-ચાલુ] ભૂષણમાં (૧) ચૂડામણિરત્ન મુગટ, (૨) નાગની ફેણ, (૩) ગરુડ, (૪) વજ્ર, (૫) પૂર્ણ કલશાંકિત મુગટ, (૬) સિંહ, (૭) ઘોડો, (૮) હાથીરૂપ શ્રેષ્ઠ ચિહ્ન છે, (૯) આશ્ચર્યકારી મગર, (૧૦) વર્ધમાનક એ ચિહ્નો અનુક્રમે અસુકુમારાદિ ભવનવાસી દેવોના છે.
તેઓ સુરૂપ, મહર્ષિક, મધુતિક, મહાબલ, મહાયશ, મહાનુભવ, મહાસૌમ્ય, હારથી વિરાજિત છાતીવાળા, કડગ અને મ્રુતિથી સ્તંભિત ભૂજાવાળા, ગદ-કુંડલથી સૃષ્ટ ગંડતલવાળા, કર્ણપીઠધારી, વિચિત્ર હસ્તાભરણવાળા, વિચિત્ર માલ-મૌલિ-મુગટ યુક્ત, કલ્યાણગ-પ્રવર વસ્ત્ર ધારણ કરેલ, કલ્યાણક પ્રવર માળા-અનુલેપનધર, દેદીપ્યમાનશરીરી, લાંબી લટકતી વનમાળા ધારણ કર્તા, દિવ્ય એવા વર્ણ, ગંધ, સ્પર્શ, સંઘયણ, સંસ્થાન, ઋદ્ધિ, ધૃતિ, પ્રભા, છાયા, અર્ચી, તેજ, વેશ્યા વડે દશે દિશાઓને ઉધોતીત, પ્રભાસિત કરતા, ત્યાં પોતપોતાના લાખો ભવનવાસો, હજારો સામાનિકો, ત્રાયશ્રિંશકો, લોકપાલો, અગ્રમહિષી, પર્યાદાઓ, અનિકો, અનિકાધિપતિઓ, હજારો આત્મરક્ષક દેવો, બીજા પણ ઘણાં ભવનવાસી દેવોનું આધિપત્ય, પૌરોપત્ય, સ્વામીત્વ, ભર્તૃત્વ, મહત્તરકત્વ, આજ્ઞા-ઐશ્વર્ય-સેનાપત્ય કરતા, પાલન કરતા, મહા આહત-નૃત્ય-ગીત-વાજિંત્ર-તંતી-તલ-તાલ-ત્રુટિતઘનમૃદંગના રવ આદિ વડે દિવ્ય ભોગ ભોગવતા રહે છે.

Page #56

૨-I-૨૦૩ થી ૨૦૫
• વિવેચન-૨૦૩ થી ૨૦૫ ચાલુ :
ભવનવાસી દેવો, રનપભાના મધ્યના ૧,૩૯,000 યોજનમાં રહે છે. - ૪ - નીચેના ભાગે તે ભવનો કમળકણિકા સંસ્થાનવાળા છે. કમળના મધ્ય ભાગે ઉંચી, સમાન, વિચિત્ર ટપકાવાળી કર્ણિકા કહેવાય છે. કોતરેલ હોય તેવી એટલે અત્યંત સ્પષ્ટ અંતર જેમને છે તેવી વિપુલ અને ગંભીર ખાત અને પરિણા છે. * * * * * ખાત અને પરિણાનો ભેદ આ છે – પરીખા ઉપર પહોળી અને નીચે સંકુચિત હોય છે. ખાત ઉપર નીચે બંને સ્થળે સમાન હોય છે.
દરેક ભવનના પ્રાકાર-કિલા, અટ્ટાલક-કિલ્લા ઉપરના નોકરોને રહેવાના સ્થાન, કપાટ-પોળના દ્વારના કમાડો, આના વડે બધાં ભવનોમાં પોળ-પ્રતોલી હોય છે, તેમ સૂચવ્યું. અન્યથા અહીં કમાડો અસંભવ છે, પોળના દ્વારના તોરણો, પ્રતિદ્વાર એટલે મોટા બારણાની નાની બારીઓ રૂપ વિભાગો જેમાં છે તે.
વિવિધ રંગો, શતક્ની-મોટી લાકડી કે શીલાઓ કે જે પાડવાથી સો પુરુષો નાશ કરે, મુiઢી-એક શસ્ત્ર વડે યુક્ત. તેથી જ હંમેશાં અયોધ્ય-બીજા વડે યુદ્ધ કરવું અશક્ય, તેથી જ જેમનો સદા જય છે એવા. હંમેશાં યુદ્ધપુરષોથી શો વડે ગુપ્ત, કેમકે યોદ્ધાઓ ભવનની ચોતરફ નિરંતર હોવાથી ત્યાં અન્ય શત્રુઓનો જરા પણ પ્રવેશ થવો સંભવિત નથી.
૪૮ પ્રકારની રચનાયુક્ત કોઠક જ્યાં સ્વતઃ સ્પેલા છે, ૪૮ પ્રકારની ભિન્ન રચનાવાળી જ્યાં વનમાળા છે એવા ભવનો છે. અન્ય આચાર્યો કહે છે - “મવાન' શબ્દ પ્રશંસાવાયી છે. તેથી પ્રશસ્ત કોષ્ટક ચનાવાળા આદિ • x • ભવનો છે.
ક્ષેમર - ઉપદ્રવ રહિત, સદા મંગલયુક્ત, ચાકરરૂપે રહેલા દેવોથી દંડ વડે ચોતરફ રક્ષણ કરાયેલ છે. ભૂમિને છાણાદિથી લીપલ, ભીંત અને માળને યુનાથી ધોળેલ, તે વડે સુશોભિત છે. ગોશીષચંદન-x• ગાઢ અથવા હથેલીના થાપા મારેલા છે. મૂકેલ છે માંગલિક કળશો જેમાં એવા, ચંદનના કળશો વડે સુશોભિત તોરણો જેના નાના બારણાના દેશભાગને વિશે છે એવાં,
THવત આદિ - ભૂમિમાં લાગેલ, ઉપર ચંદરવાની નીચે, વિસ્તીર્ણ, ગોળ, લટકતી પુષ્પની માળાઓનો સમૂહ જેમાં છે તે. પાંચ વર્ષના સરસ સુગંધી પુષ્પના ઢગલાના શોભાથી યુક્ત. તારાઆદિ - અગર, પ્રધાન કંદુક્ક, શિલાસ, તેના ધૂપથી મઘમઘાયમાન - ચોતરફ પ્રસરેલ ઉકટ ગંધ વડે મનોહર તથા સુંદર ગંધવાળા ઉત્તમ સુગંધી પદાર્થોની ગંધયુક્ત, સુગંધના અતિશયપણાથી સુગંધદ્રવ્યની ગુટિકા જેવાં તથા અપ્સરા ગણના સમુદાય વડે સમ્યક અત્યંત-રમણીયપણાંથી વ્યાપ્ત થયેલાં.
તથા દિવ્ય વેણ, વીણા, મૃદંગાદિ વાજિંત્રના શબ્દો વડે સમ્યક્ શ્રોતાના મનને હરણ કરવા વડે પ્રકર્ષ શબ્દવાળાં, સર્વ રનમય-માત્ર એક ભાગ રત્નમય નહીં એવા, આકાશ અને સ્ફટિક માફક અતિસ્વચ્છ, સ્નિગ્ધ પુગલ સ્કંધ વડે બનેલાં, સ્નિગ્ધ [20/7]
૯૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ અવયવથી બનેલા પટની માફક મકૃણ, ઘંટેલા પટની માફક કોમળ, સરાણના પત્થરથી પાષાણ પ્રતિમા માફક ઘરેલ. ઘસીને કોમળ કરેલ, તેથી સ્વાભાવિક જરહિત, તેથી ધૂળ વિનાના, આગંતુક મેલ રહિત, કલંક કે કીચડ રહિત, આવરણ રહિત છાયાવાળા, સ્વરૂપથી પ્રભાવાળા, બહાર નીકળતા કિરણોવાળા, બાહ્ય વસ્તુ સમૂહને પ્રકાશક, મનને પ્રસન્ન કરનાર, જોવા યોગ્ય - જેને જોતાં ચક્ષુને શ્રમ ન પડે તેવા, અભિરૂ૫ - અતિ મનોહર, પ્રતિરૂપ છે.
આ અનંતરોત અસુરકુમારાદિ ભવનવાસી યથાક્રમે ચૂડામણિમુગટ આદિ ચિના ધાક છે. તેથી કહે છે - અસુરકુમાર ભવનવાસીના મુગટમાં ચૂડામણિ નામે રન ચિહ્નરૂપ છે. નાગકુમારો ભૂષણમાં રહેલ નાગની ફેણરૂપ ચિના ધારક છે. સુવર્ણકુમાર ગરુડ વિહાર છે. વિદુકુમાર વજરૂ૫ ચિલઘર છે, વજ એટલે શકનું આયુધ, અગ્નિકુમારના મુગટમાં પૂર્ણકળશરૂપ ચિત છે. દ્વીપકુમાર ભૂષણમાં સિંહરૂપ ચિહ્નધર છે. ઉદધિકુમાર ભૂષણમાં શ્રેષ્ઠ ઘોડારૂપ વિલંધર છે. એ પ્રમાણે દિશા કુમારો હાથીરૂપ ચિહ્રધર છે. વાયુકુમાર મગરરૂપ ચિહ્નધર છે. સ્વનિતકુમાર વર્ધમાનક - શરાવ સંપુટપ ચિહ્નધર છે. અહીં અક્ષરગમનિકા બતાવે છે . જેમકે ભૂષણમાં નાગની ફેણ, ગરુડ, વજ જેને છે તેવા • x • ઉફૅસ એટલે મુગટ, અંક-ભૂષણ.
વળી તેઓ કેવા છે ? સરૂપ• શોભનરૂપવાળા અથતિ અતિ કમનીય. મહર્તિકભવન પરિવાર દિ મહાગઠદ્ધિ. શરીરે રહેલ આભરણયુક્ત મહાધુતિ. શાપ અને અનુગ્રહ વિષયક સામર્થ્ય તે મહાનુભાગ. મહાન ઐશ્વર્યયુક્ત પ્રસિદ્ધિવાળા અથવા મહાન પોતાના ઐશ્વર્યાને જણાવનાર • x • અથવા પુષ્કળ માતા વેદનીયના ઉદયથી મોટા સુખવાળા. કોઈ આચાર્ય કહે છે – નવા એવો પાઠ છે તેથી-જલ્દી ગમન કરે છે માટે અશ્વ-મન અને પોતપોતાના વિષયને વ્યાપ્ત કરે છે માટે મક્ષ • ઈન્દ્રિય અર્થાત મહાન મને અને ઈન્દ્રિય જેમને છે એવા. તિયા-].
હાર વડે વિરાજિત વક્ષવાળા. કટક-કલાયિક આભરણ, બુટિત-બાહુરક્ષક, તેના વડે ખંભિત ભુજાવાળા, અંજાર - બાહુ અને શીર્ષનું આભરણ વિશેષ. કુંડલકાનનું આભરણ, ગંડ-કપોલ. વિચિત્ર - વિવિધરૂપવાળા હસ્તાભરણયુક્ત. વિચિત્ર પુષમાળા યુક્ત, મૌલ-મસ્તકમાં મુગટવાળા. - x • x • કલ્યાણકારી જે પ્રવર મારાપુષમાળા અને અનુલેખન ધારક. ભાસ્વર-દેદીપ્યમાન, બોંદિ-શરીર, લાંબી લટકતી વનમાલાના ધારક.
Hષથઇ - શક્તિ વિશેષની અપેક્ષાએ સહનત જ પણ સાક્ષાત સંહનન નથી કેમકે દેવોને સંહનન ન સંભવે. સંહનન એ હાડકાંનો સમૂહ છે, દેવોને હાડકાં ન હોય. • x • દિવ્ય-પ્રધાનતારી, ઋદ્ધિ-પરિવારાદિથી. ધુતિ-ઇપ્ટાર્થસંપ્રયોગ લક્ષણ. પ્રભા-ભવનવાસગત. છાયા-શોભા સમુદાય, અર્ચિઃ-શરીરમાં રહેલ રત્નાદિ તેજ ક્વાલા. લેશ્યા-દેહની વર્ણ સુંદરતા દશે દિશાઓને પ્રકાશિત કરતા અને શોભતા તે દેવો છે.
ત્યાં સ્વસ્થાનમાં પોત-પોતાના [ભવનાવાસાદિનું આધિપત્ય-રક્ષા, તે રક્ષા

Page #57

૨-I-૨૦૩ થી ૨૦૫
સામાન્યથીપણે આરક્ષક વડે કરાય છે, તેથી કહે છે - નગરપતિપણે કરતા • બધાં પોતાનાનું અગ્રેસરત્વ કરતા. તે અગ્રેસર નાયકત્વ વિના પણ સ્વનાયક નિયુક્ત તથાવિધ ગૃહચિંતક સામાન્યપુરુષને પણ હોય છે, તેથી નાયકત્વની પ્રતિપત્તિ અર્થે કહે છે - સ્વામીત્વ એટલે સ્વામીપણું - નાયકપણું, તે નાયકપણું પોષકપણાં સિવાય પણ હોય છે, જેમ સિંહ, હરણનો નાયક છે પણ પોષક નથી. તેથી પોપકપણું બતાવવા કહે છે - ભતૃત્વ એટલે ભતપણું. તેથી જ મહત્તકપણું. આ મહારત્વસતા રહિતનું પણ હોય. જેમ કોઈ વણિકનું પોતાના નોકરવર્ગ પ્રતિ હોય છે. તેથી કહે છે - આફોશર સેનાપત્ય. તેમાં આજ્ઞા-સતા વડે ઈશ્વરપણું - સેનાપતિપણું - પોતપોતાના સૈન્ય પ્રતિ અભૂત આજ્ઞાનું પ્રધાનપણું. એ પ્રમાણે અધિકાર અન્ય પુરૂષો પાસે કરાવતા અને સ્વયં જ પાલન કરતા.
Tદતાત આખ્યાન-કથાનક સંબંધી અથવા અવ્યાહત-નિત્ય ચાલુ જોવા નૃત્ય, ગીત, વાગતી વીણા, હાથના તાલ, કાંસા, અન્ય વાદિનો તથા ચતુર પુરષોએ વગાડેલ મેઘ સમાન ધ્વનિવાળા મૃદંગના મોટા શબ્દ વડે. ઉઘ - સ્વર્ગ સંબંધી શબ્દ વડે ભોગવવા યોગ્ય ભોગો વડે સુખથી રહે છે.
• સૂત્ર-૨૦૫ ચાલુ -
ભગવના પતા-પતા અસુરકુમાર દેવોના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે ? અસુકુમાર દેવો ક્યાં વસે છે? ગૌતમ! આ રનપભા પૃedીની ૧,૮૦,ooo લડાઈના ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર યોજન છોડીને વચ્ચેના ૧,૭૮,ooo યોજનમાં આ સુકુમાર દેવોના ૬૪ લાખ ભવનાવાસો કહ્યા છે, તે ભવનો બહારથી વ્રત, અંદરથી ચોરસ, નીચે પુષ્કર કર્ણિક સંસ્થાન સંસ્થિત [ઇત્યાદિ પૂર્વવતો યાવત્ અભિય, પ્રતિરૂપ છે.
અહીં પર્યાપ્તાઅપર્યાપ્તા અસુકુમાર દેવોના સ્થાનો કહ્યાં છે. તેઓ ઉપપાત, સમુદ્ઘતિ અને સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં અસુકુમાર દેવો વસે છે. તેઓ કાળા, લોહિતાક્ષ બિંબોષ્ઠવાળા, ધવલપુપ દાંતવાળા, કાળા કેશવાળા, ડાબે એક કુંડલધર, દ્ધ ચંદનથી લિપ્ત શરીરવાળા, કંઈક શિલિંઘપુષ [ક] વણી, અસંકિલષ્ટ સૂક્ષ્મ ઉત્તમ વસ્ત્ર ધારણ કરેલા, પ્રથમ વયને ઓળંગી ગયેલા પણ બીજી વયને આસપાd, ભદ્ધ ચૌવનમાં વીતા(તા.
તલભંગ, ગુટિત બીજ શ્રેષ્ઠ આભૂષણો અને નિર્મળ મણિ-રત્નથી મંડિત ભુજાવાળા, દશ મુદ્રાથી મંડિતથી આગ્ર હાથવાળા, ચૂડામસિ વિ»િ ચિલવાળા, સુરપ, મહર્તિક, મહાજાતિક, મહાયશ - x • યાવતું * દિવ્ય વેચાથી દશે દિશાને ઉધોતીત અને પ્રભાસીત કરનારા તથા પોતપોતના લાખો ભવનાવાયો, હજારો સામાનિકો - x • ચાવતુ • x • બીજ ઘણાં ભવનવાસીઓનું આધિપત્ય, પૌરોપત્ય, સ્વામીત્વ, ભતૃત્વ. મહારકતાદિ - x • કરતા ભોગ ભોગવતા ત્યાં રહે છે.
૧૦૦
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર • સટીક અનુવાદ/૧ અહીં ચમર અને બલિ એ બે અસુરકુમારેન્દ્રો, સુકુમાર રાજ વસે છે. તેઓ કાળા, મહાનલ સદેશ, નીલ ગુલિકા-પાડાના શીંગડાઅળસીના પુષ્પ જેવા વણવાળા, વિકસિત કમળ જેવા નિર્મળ, ધોm અને લાલ ત્રવાળા છે. ગરડના જેવી લાંબી, સીધી અને ઉંચી નાસિકાવાળા, ઘસેલી પવાલશિલા અને બિંબફળ સમાન અધરોષ્ઠવાળા છે. શ્રેત-નિકલંક ચંદ્રખંડ, નિર્મળ ઘનરૂપ દહીં, શંખ, ગાયનું દૂધ, મોગરાનું ફૂલ, પાણીના કણો, મૃણાલિકા જેવી ધવલ દંતશ્રેણિવાળા છે. અગ્નિમાં તપાવીને નિર્મળ થયેલ તપ્ત સુવર્ણ જેવા રાતા હાથપગના તલ-તાલ-જીભવાળા, અંજન અને મેઘ જેવા કાળા અને ટુચક રનના જેવા રમણીય તથા નિગ્ધ કેશવાળા, ડાબા ભાગે કુંડલ ધારણ કરનાર [ઈત્યાદિ વર્ણન પૂર્વવતું] - x • ચાવતુ - x • લાંબી વનમાળાને ધારણ કરનારા, દિવ્ય એવા વણ-ગંધ-સ્પર્શ-સંઘયણા-સંસ્થાન-ઋદ્ધિ-ઘુતિ-પ્રભા-છાયા-અર્ચા - તેજ-લેયા વડે દશે દિશાઓને ઉધોતીત કરતા • x - યાવતુ - X • બીજા ઘણાં ભવનવાસી દેવો અને દેવીઓનું આધિપત્ય, પૌરોપત્યાદિ કરતા • x • દિવ્યા ભોગ ભોગવતા રહે છે.
• વિવેચન-૨૦૫ ચાલુ “
અસુકુમારના ઝમાં કાળો-કૃષ્ણવર્ણ, લોહિતાક્ષ-માણેક, બિંબફળ-પાકેલાફળ જેવા અતિ લાલ. મોગરાની કળીઓ જેવા દાંત, અસિત-કાળા વાળવાળા. દેવોને વૈકિય શરીર હોવાથી દાંત અને કેશ વૈક્રિય જાણવા, સ્વાભાવિક નહીં. ડાબા કાને કુંડલ ધારણ કરનાર, સસ ચંદન વડે શરીરનું વિલેપન કસ્તા, કંઈક સતા વર્ણવાળા, અત્યંત સુખોત્પાદક હોવાથી લેશમાત્ર સંલેશને ઉત્પન્ન ન કરે તેવા સૂમ મૃદુ અને લઘુ સ્પર્શવાળા, શ્રેષ્ઠ વસ્ત્રો પહેરેલા, કુમારાવસ્થાના અંતે વર્તતા, ભદ્ર-અતિ પ્રશસ્ત યૌવન વયમાં વર્તતા એવા. તલભંગ-મ્બાહુનું આભરણ, તુટિસ-બાજુબંધ ઈત્યાદિ - x - વડે સુશોભિત હાથ જેમના છે તેવા, દશમુદ્રા વડે મંડિત પ્રહરત જેમના છે. એવા, ચૂડામણિ નામે અદ્ભુત ચિહ્નવાળા છે.
ચમ-મ્બલિના સામાન્ય સૂત્રમાં કાળા-કૃષ્ણવર્ણ, તેને ઉપમાનથી બતાવે છે - અત્યંત કાળી કોઈપણ વસ્તુ લોકપ્રસિદ્ધ હોય તેવા - જેમકે - ગળીની ગુટિકા, પાડાનું શીંગડુ, અળસી પુષ્પ જેવી પ્રભાવાળા, વિકસિત શતપત્ર કમળ જેવા નિર્મળ, અમુક ભાગમાં કંઈક શ્વેત અને લાલ નયનોવાળા, ગરુડના જેવી લાંબી, સરળ, ઉંચી નાસિકાવાળા, ઉપચિત-ઘસેલા પરવાળા અને બિંબફળ સર્દેશ અધરોષ્ઠવાળા છે. પાંડુર-શ્વેત, પણ સંધ્યાકાળે કંઈક વાતો થાય છે તેવો નહીં. એવા ચંદ્રમાનો ખંડ, વળી તે પણ રજ કે કલંક હિત, નિર્મળ દહીં-શંખ-ગાયનું દૂધ-મોગરાનું ફૂલજલકણ-કમળની દાંડી તે બધાં જેવી શ્વેત દાંતની શ્રેણી જેમની છે તેવા અને અગ્નિ વડે તપાવી, તાલુ અને જીભવાળા તથા વર્ષાકાળના મેઘ માફક કૃષ્ણ, રમણીય, નિધ કેશવાળા છે.

Page #58

૨-I-૨૦૫ થી ૨૧૬
૧૦૧ • સૂ-૨૦૫ (ચાલુ) થી ૨૧૬ -
રિષ સાલું] ભગવત્ ! પર્યાપ્તા-પર્યાપ્તા દક્ષિણના અસુરકુમાર દેવોના સ્થાનો ક્યાં કહા છે? ભગવતુ ! દક્ષિણના અસુરકુમાર દેશે ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! જંબૂદ્વીપ દ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે ૧,૮૦,000 યોજન પ્રમાણ ઘડી રતનપભા વૃક્ષની છે, તેમાં ઉપરના-નીચેના એક-એક હજાર યોજન છોડી, મધ્યના ૧,૮,ooo યોજના ભાગમાં દક્ષિણ દિશાના અસુકુમારોના 3૪-લાખ ભવનો છે. આ ભવનો બહારથી ગોળ, અંદરથી ચોરસ છે. ચાવતુ પ્રતિરૂપ છે, ત્યાં સુધી વર્ણન કરવું. અહીં પયપતાઅપયfપ્તા દક્ષિણ દિશાના અસુરકુમાર દેવોના
સ્થાનો કહ્યાં છે, ઉપપાતાદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાત ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં દક્ષિણ દિશાના અસકમર દેવ-દેવીઓ વસે છે. તેઓ કાળા, લોહિતાક્ષ આદિ પુર્વવતું યાવતું ભોગવતા વિચરે છે. એ દેવોને પુર્વવત જ પ્રાયશિ દેવો અને લોકપાલો છે એમ બધે જાણવું.
અહીં અસુરકુમારેન્દ્ર અસુકુમાર રાજા ચમર ભવનવાસી રહે છે. તે કાળો, મહાનલ સર્દેશ યાવત્ પ્રભાસતો, ત્યાં ૩૪ લાખ ભવનાવાસો, ૬૪,૦૦૦ સામાનિકો, 33ઝાયઅિંશક દેવો, ચાર લોકપાલો, સપરિવાર પાંચ અગમહિણી, ત્રણ પદા, સાત સૈન્ય, સાત સૈન્યાધિપતિઓ, ચાર ગુણા ૬૪,ooo આત્મરક્ષક દેવો અને તે સિવાયના બીજ ઘણાં દક્ષિણના દેવો અને દેવીઓનું આધિપત્યાદિ કરતો રહે છે.
- ભગવાન ! પર્યાપ્તાઅપર્યાપ્તા ઉત્તર દિશાના અસુરકુમાર દેવો ક્યાં રહે છે ? ગૌતમ! જંબુદ્વીપદ્વીપમાં મેર પર્વતની ઉત્તરે ૧,૮૦,ooo યોજન ઘડી આ રતનપભા પ્રdીના ઉપર-નીચેના એકએક હજાર યોજન છોડી વચ્ચેના ૧,૮,ooo યોજન ભાગમાં ઉત્તરના અસુરકુમાર દેવોના ૩૦ લાખ ભવનાવાયો છે, તે ભવનો બહારથી ગોળ, આંદી ચોરસ ઈત્યાદિ દક્ષિણની અસુકુમાdહું કહેવું ચાવતું વિચરે છે.
અહીં વૈરોચનેન્દ્ર વૈરોચનરાજ બલી વસે છે. તે કાળો, મહાનલ સર્દેશ ચાવતુ પ્રભાસે છે. તે ત્યાં 30 લાખ ભવનાવાસોનું, ૬૦,ooo સામાનિકોનું, 93પ્રાયઅિંશકોનું, ચાવત - x - ચોગુણા ૬૦,ooo સામાનિકોનું, ઘણાં ઉત્તરના અસુરકુમાર દેવ-દેવીનું આધિપત્યાદિ કરતો વિચરે છે.
ભગવન / પતિ-અપચતા નાગકુમાર દેવોના સ્થાનો કયાં કહળ છે ? ભગવન નાગકુમાર દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! આ રનપભા પૃથ્વીના ૧,૮૦,ooo યોજન જડાઈમાં ઉપર-નીચેના એક-એક હજાર યોજન છોડીને વચ્ચેના ૧,૮,ooo યોજનમાં આ નાગકુમાર પતિ-પતિ દેવોના ૮૪ લાખ ભવનો કહા છે, તે ભવનો બહારથી ગોળ યાવતુ પ્રતિરૂપ છે. ત્યાં પતિ-પતા નાગકુમારના સ્થાનો કા છે. તેમના ઉપપાતાદિ ત્રણે લોકના
૧૦૨
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ અસંખ્યાતમે ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં નાગકુમાર દેવો વસે છે. જે મહદ્ધિકાદિ છે. બાકીનું ઔધિક માફક જાણવું.
ધરણ અને ભૂતાનંદ એ બે નાગકુમારેન્દ્ર નાગ કુમાર રાજ વસે છે. જે મહહિદ્ધક છે, બાકી ઔધિકવતુ જાણવું.
ભગવન દક્ષિણના પતિ-અપર્યાપ્તા નાગકુમાર દેવોના સ્થાનો કયાં કહ્યા છે ? ભગવન ! દક્ષિણના નાગકુમાર દેવો ક્યાં વસે છે ? ભગવન ! દક્ષિણના નાગકુમાર દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ! જંબૂદ્વીપના. મેરુ પર્વતની દક્ષિણે આ રતનપભાના • x • વરચેના ૧,૭૮,ooo યોજનમાં આ દક્ષિણના નાગકુમાર દેવોના ૪૪ લાખ ભવનો કહ્યા છે. તે ભવનો બહારથી ગોળ યાવતું પ્રતિરૂપ છે. અહીં દક્ષિણના પતિ-અપયા નાગકુમારના સ્થાનો છે. ઉપપાતાદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યામાં ભાળે છે. અહીં દક્ષિણના નાગકુમાર દેવો વસે છે. જે મહહિદ્ધક છે સાવ વિચરે છે. અહીં મહર્તિક ચાવ4 પ્રભાસતો નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમારરાજ ધરણ વસે છે. તે ત્યાં ૪૪ લાખ ભવનો, ૬ooo સામાનિકો, 39પ્રાયશિકો યાવત્ બીજ પણ ઘણાં દક્ષિણના નાગકુમાર દેવો-દેવીઓનું આધિપત્યાદિ કરતો રહેલ છે.
ભગવાન ! ઉત્તરના નાગકુમારોના પ્રયતા-પયા દેવોના રથાનો ફાં કહ્યું છે ? ભગવદ્ ! નાગકુમાર દેશે ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! જંબૂદ્વીપ હીપના મેર પર્વતની ઉત્તરે આ રતનપભા પૃdીના - X - મોના ૧,૮,ooo યોજનમાં ઉત્તરના નાગકુમાર દેવોના ૪૦ લાખ ભવનો કહેલા છે. તે ભવનો બહારથી ગોળ ઈત્યાદિ ‘દક્ષિણના' પ્રમાણે જાણવું યાવતું વિચારે છે. નાગકુમારેન્દ્ર નાગકુમારાજ ભૂતાનંદ અહીં વસે છે. તે મહદ્ધિક યાવત્ પ્રભાસે છે. તે ૪૦ લાખ ભવનાવાસોનું આધિપત્યાદિ કરતો યાવત્ વિચરે છે.
ભગવન્! પતા-અપયક્તિા સુવર્ણકુમાર દેવોના સ્થાનો કયાં કહ્યા છે ? ભગવનસુવર્ણકુમાર દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ! આ રનપભા પૃથ્વીના ચાવતુ અહીં સુવણકુમાર દેવોના ૨ લાખ ભવનો કn છે. તે ભવનો બહારથી ગોળ ચાવતુ પ્રતિરૂપ છે. ત્યાં પતિ-પતા સુવણકુમાર દેવોના સ્થાનો છે યાવ4 ઉપપતાદિ ત્રણેથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં સુવણકુમાર દેવો વસે છે તે મહહિદ્રકાદિ છે. બાકી ઔધિક મુજબ ચાવતું રહે છે. વેણુદેવ અને વેણુદાલી બંને સુવર્ણકુમારેન્દ્ર સુવર્ણકુમાર ચા અહીં વસે છે. જે મહર્તિક છે ચાલતું રહે છે.
ભગવાન ! પતા-પતા દક્ષિણના સુવણકુમારોના સ્થાનો કયાં છે ? ભગવના દક્ષિણના સુવણકુમાર દેવો જ્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! ચાવતું વરોના ૧,૮,ooo યોજનમાં આ દક્ષિણના સુવર્ણકુમારોના 30 લાખ ભવનવાસ કહ્યા છે. તે ભવનો બહારથી ગોળ ચાવતુ પ્રતિરૂપ છે. અહીં દક્ષિણના પયર્તિા

Page #59

૨-I-૨૦૫ થી ૨૧૬
૧૦૩
અપર્યાપ્તા સુવર્ણકુમારોના સ્થાનો કહ્યા છે. ઉપપત આદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાત ભાગમાં છે. અહીં ઘણાં સુવર્ણકુમાર દેવો વસે છે. અહીં સુવર્ણીન્દ્ર સુવર્ણકુમાર વેણુદેવ વસે છે. બાકી બધું નાગકુમારવ કહેવું.
ભગવાન ! ઉત્તરના પ્રયતાજાપાિ સુવર્ણ કુમાર દેવોના સ્થાનો કયાં છે ? ભગવન / ઉત્તરના સુવણકુમાર દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમી આ રતનપભામાં યાવતુ ઉત્તરના સુવણકુમારોના ૩૪ લાખ ભવનો કwા છે. તે ભવનો ચાવતું અહીં ઘણાં ઉત્તરના સુવણકુમાર દેવો વસે છે. જે મહર્તિક છે. વાવ4 વિચરે છે. સુવણકુમારે% સુવર્ણકુમારાજ વેણુદાલી અહીં વસે છે. જે મહહિદ્ધક છે. બાકી નાગકુમારવત જાણવું.
એ પ્રમાણે જેમ સુવણકુમારની વકાલતા કહી તેમજ બાકીના ચૌદ ઈન્દ્રોની કહેવી. વિશેષ એ કે ભવનો, ઈન્દ્ર, વર્ણ અને પરિધાનમાં ભેદ જાણવો. તે માટે આ ગાથાઓ છે –
૨૬] અસુરોના ૬૪, નાગોના ૮૪, સુવર્ણના ૭૨, વાયુકુમારના-૯૬... [૨૭].. હીપ-દિશા-ઉદધિ-વિધુતાનિત-અનિકુમાર એ છ એના 95-9૬ લાખ ભવનાવાયો છે... રિ૦૮]...૩૪,૪૪,૩૮,૫o અને શેષ છ ના ૪૦-૪૦ લાખ ભવનો દક્ષિણના જાણવા... [૨૯]...30,૪૦,૩૪,૪૬ અને બાકીના છ ના ૩૬-૩૬ લાખ ભવનો જાણવા.
[૧૦] દક્ષિણ સુરેન્દ્રની ૬૪-લાખ, ઉત્તર અસુરેન્દ્રના ૬૦-લાખ, તે સિવાય બાકીના બધાં દક્ષિણના અને ઉત્તરના દરેકના છ-છ હજાર સામાનિક દેવો છે. આત્મરક્ષક તેવી ચોગુણા છે.
રિ૧૧ ચમર, ધરણ, વેણુદેવ, હરિકાંત, અગ્નિશીખ, પૂર્ણ, જલકાંત, અમિત, વિલંબ અને ઘોસ દક્ષિણના ઈન્દ્રો છે.
[૧] બલિ, ભૂતાનંદ, વેણુદાલી, હરિસ્સહ, અનિમાનવ, વિશિષ્ટ, જલપથ, અમિતવાહન, પ્રભંજન, મહાઘોષ એમ ઉત્તરદિશાના ઈન્દ્રો ચાવતું વિચરે છે.
(ર૧૩-૨૧૪] અસુરકુમારો કાળા, નાગ અને ઉદધિકુમારો શેત, સુવણકુમારો કંઈક લાલ-પીળા, દિફ અને સ્વનિતકુમારો કનક વર્ણના, વિધુઅનિ-ધીપકુમારો શ્યામ અને વાસુકુમારો પ્રિયંગુવૃક્ષના જેવા વના. જાણવા.
રિપ-૨૧૬] સુકુમારના લાલ, નાગ અને ઉદધિ કુમારના લીલા, સુવર્ણ-દિફતનિતકુમારના અશ્વના મુખના ફીણ જેવા ધોળા, વિધુતુ-અગ્નિદ્વીપકુમારોના લીલા અને વાયુ કુમારોના સંધ્યાના આ જેવા વ ાણવા.
• વિવેચન-૨૦૫ (ચાલુ)થી ૨૧૬ :
તિયુર્વ - ઉપપતિ, સમુઠ્ઠાત અને સ્વસ્થાન. જે ગાથાઓ છે તે સુગમ છે. બે ગાથા ભવનસંખ્યા જણાવે છે, બે ગાથા દક્ષિણ-ઉત્તરની ભવનસંખ્યા જણાવે છે.
૧૦૪
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ જેમકે દક્ષિણમાં અસુરકુમારના ભવનો ૩૪-લાખ છે, ઈત્યાદિ ક્રમથી દશે ભવનવાસીના જાણવા. એ રીતે ઉત્તરમાં પણ કહેવું. જેમકે અસુરકુમારના 30-લાખ ઈત્યાદિ ક્રમે જાણવું.
હવે સામાનિક અને આત્મરક્ષક દેવોની સંખ્યા જણાવતી ગાથા કહે છે. જેમકે અસુરકુમારેન્દ્રમાં દક્ષિણના ૬૪,૦૦૦ અને ઉત્તરના ૬૦,૦૦૦ સામાનિકો છે. એ પ્રમાણે અનુક્રમે સંખ્યા જાણવી. આત્મરક્ષક દેવો પ્રત્યેકના ચાર-ચારગણાં કહેવા.
પછીની ગાથામાં દક્ષિણ અને ઉત્તરના અસુરકુમારદિ ઈન્દ્રોના નામો અનુક્રમે કહેલ છે. જેમકે-રામર આદિ દક્ષિણના અને બલિ આદિ ઉત્તરના ઈન્દ્રો જાણવા.
પછી વર્ષની સંગ્રહાર્ય ગાથા બતાવે છે - જેમકે - અસુકુમારનો વર્ણ કાળો છે ઈત્યાદિ ગાચાર્ય મુજબ જાણવું. તેમાં કાળો-કૃષ્ણ વર્ણ, પાંડુર-શ્વેતવર્ણ, કપકરેખાગૌર ઉત્તત કનકવર્ણ-કંઈક લાલ વર્ણ, પ્રિયંગુ-શ્યામ વર્ણ.
હવે વાગત વર્ષની પ્રતિપાદન કરતી બે ગાથા કહી છે. જેમકે અસુરકુમારના લાલ વર્ણ છે. ઈત્યાદિ. તેમાં શિલિંઘપુuપ્રભા-નીલવર્ણ. બાહુલ્યથી શેત વસ્ત્રધર.
• સૂગ-૨૧૭ *
ભગવાન ! વ્યંતરોમાં પતા-પર્યાપ્તા દેવોના સ્થાનો કાં કહેલા છે ? ભગવન | વ્યંતર દેવો ક્યાં વસે છે? ગૌતમ! આ રતનપભા પૃdીના ૧ooo યોજન પ્રમાણ જા રનમય કાંડના ઉપર-નીચેના ૧oo યોજન છોડીને વચ્ચેના Koo યોજનમાં અહીં વ્યંતર દેવોના તીર્થ ભૂમિ સંબંધી અસંખ્યાતા લાખો નગરો છે એમ કહેલ છે. તે ભૌમેય નગરો બહારથી ગોળ, અંદરના ભાગે ચોરસ, નીચે પર કર્ણિકાના આકારે છે. ચોતરફ વિપુલ-ગંભીર ખાત-પરિણી ઘેરાયેલ છે, પ્રાકાર-અટ્ટાલક-કમાડ-તોરણ-પ્રતિદેશ દ્વાર ભાગે છે [ઈત્યાદિ સુકૃત વર્ણન ભવનવાસીના ઔધિક સૂત્ર મુજબ છે માટે ફરી અનુવાદ કરેલ નથી.) યાવતું તે પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂષ, પ્રતિરૂપ છે.
અહીં વયપિતા-પિતા બંતર દેવોના સ્થાનો કા છે. ઉપરાતાદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાતમા ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં વ્યંતર દેવો વસે છે. તે આ પ્રમાણે - પિશાચ, ભૂત, યક્ષ, રાક્ષસ, કંનર, કિંધરષ ભુજગપતિ-મહાકાય અને નિપુણ ગંધર્વોના ગીતની પ્રીતિવાળા ગંધર્વગણો. (તથા) અણજિક, પાપજિક, ઋષિવાદિક, ભૂતવાદિક, કંદિત, મહાકંદિત, કુહંડ અને પતંગદેવો છે.
તે બધાં ચંચળ, અતિ ચપળ ચિત્તવાળા, ક્રીડા અને હાસ્યપિય, ગંભીર હાસ્ય-ગીત-નૃત્યમાં પ્રીતિવાળા, વનમાલા મય શેખર, મુગટ, કુંડલ તથા સ્વછંદપણે વિકÖલા આભરણ વડે સુંદર શોભાને ધારણ કરનાર, સતુક સુગંધી પુણો વડે સારી રીતે ચૅલી લાંબી લટકતી શોભતી પિય વિકસિત અને અનેક પ્રકારની વિચિત્ર વનમાળા વક્ષ:સ્થળમાં પહેરેલ એવા, કામકામા, કામરૂષ દેહધારી, વિકુલા અનેક રૂપવાળા દેહધારી, અનેક વર્ગ-રૂપ-રંગવાળા, પ્રધાન,

Page #60

૨/-|-|૨૧૭
અદ્ભુત, વિચિત્ર, દેદીપ્યમાન વસ્ત્રોને પહેરનાર, વિવિધ દેશી વેશો ધારણ કરેલા, પ્રમુદિત તથા કંદ, કલહ, ક્રીડા, કોલાહલમાં પ્રીતિવાળા, ઘણું જ હાસ્ય અને કોલાહલ કરનારા, હાથમાં તલવાર, મુદ્ગર, શક્તિ, ભાલાવાળા, અનેક પ્રકારના મણિ અને વિવિધ રત્નો વડે યુક્ત, વિચિત્ર ચિહ્નોવાળા, મહાઋદ્ધિક, મહાધુતિક, મહાયશા, મહાબલી, મહાનુભાગ, મહાસૌખ્ય, હારથી વિરાજિત છાતીવાળા, કટક-મુટિતથી સ્તંભિત ભૂજાવાળા, સંગત કુંડલ-મૃષ્ટ ગંડતલકીઠધારી, વિચિત્ર હતાભરણવાળા, વિચિત્ર માળા-મુગટધર, કલ્યાણક-પ્રવ વસ્ત્રધારણ કરેલ, કલ્યાણક-પવર માળા અને વિલેપનધારી, દેદીપ્યમાનશરીરી, લાંબી લટકતી વનમાળાના ધારક, દિવ્ય વર્ણ-ગંધ-સ્પર્શ-સંઘયણ સંસ્થાન-ઋદ્ધિશ્રુતિ-પ્રભા-છાયા-કિરણો-તેજ-લેશ્યા વડે દશે દિશાઓને ઉધોતીત કરતા,
૧૦૫
શોભતા હતા.
ત્યાં પોતપોતાના-અસંખ્યાતા લાખો ભૂમિસંબંધી નગરાવાસોનું, હજારો સામાનિક દેવોનું, અગ્રમહિષી-૫ર્યાદા-સૈન્ય-સેનાધિપતિ-હજારો આત્મરક્ષક દેવોનું, બીજા પણ ઘણાં દેવો અને દેવીઓનું આધિપત્ય, પૌરોપત્ય, સ્વામીત્વ, ભર્તૃત્વ, મહત્તરકત્વ, આજ્ઞાઐશ્વર્યસેનાપત્ય કરતા, પાલન કરતા, મહા આહત-નૃત્યગીત-વાજિંત્ર-તંતી-તાલ-મુટિત-ઘનમૃદંગ-પટુ પ્રવાદિત અવાજ વડે દિવ્ય ભોગ
ભોગવતા વિચરે છે.
• વિવેચન-૨૧૭ :
વ્યંતરમાં તિસુ - ઉપપાત, સમુદ્ઘાત, સ્વસ્થાન છે. તે લોકના અસંખ્યાત ભાગે છે. માનાય - મહોરગ, તે કેવા છે ? તેઓ કેવા છે ? ભુજગપતિ છે. ગંધર્વગણસમુદાય કેવા છે ? નિપુણ-અતિ કૌશલ્યયુક્ત ગંધર્વજાતિના દેવોના ગીતને વિશે પ્રીતિવાળા છે. એ આઠે વ્યંતરોના મૂળ ભેદો છે. તે સિવાય બીજા આઠ પેટા ભેદો છે ‘અણપત્રિક' આદિ છે. આ સોળે પ્રકારના વ્યંતરો કેવા છે ?
ગંધર્વ
ચંચલ-અનવસ્થિત, ચલાપલ-અતિશય ચપળ ચિત્તવાળા, ક્રિડા અને દ્રવપરિહાસ પ્રિય છે તેવા. ગંભીર હાસ્ય, ગીત, નૃત્યને વિશે પ્રીતિવાળા, વનમાલામય જે શેખર, મુગટ અને કુંડલ તથા સ્વચ્છંદપણે વિકુર્વેલ આભરણો વડે સુંદર ભુષણને ધારણકર્તા, સર્વઋતુક સુગંધી પુષ્પો વડે સારી રીતે ગુંથેલ લાંબી લટકતી, શોભતી, પ્રિય, ન કરમાયેલ પુષ્પોવાળી, વિવિધ વનમાળા ધારણ કરેલ. સ્વેચ્છાથી ગતિ કરનાર અથવા સ્વેચ્છાથી મૈથુનસેવા જેમને છે તેવા એટલે કે અનિયમિત વિષય સેવવાવાળા, સ્વૈચ્છિક રૂપવાળા, સ્વ ઈચ્છા મુજબના રૂપવાળા શરીરને ધારણ કરનારા, અનેક પ્રકારના વર્ણો વડે રંગવાળા પ્રધાન અનેક પ્રકારના અથવા અદ્ભુત એવા દેદીપ્યમાન વસ્ત્રોને પહેરનારા, વિવિધ પ્રકારના દેશી પહેરવેશો વડે વેષને ગ્રહણ કરેલા, પ્રમુદિતપ્રસન્ન, કંદર્પ-કામને ઉદ્દીપન કરનાર વચન કે ચેષ્ટા, કલહ-રાડ, કેલિ-ક્રીડા અને કોલાહલ પ્રિય હોય તેવા. પુષ્કળ હાસ્ય અને કોલાહલ કરનારા, તલવ-મુદ્ગ
૧૦૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
શક્તિ એજાતનું શસ્ત્ર-કુંત એટલે ભાલા જેમના હાથમાં છે એવા, અનેક પ્રકારના ચંદ્રકાંત આદિ મણિઓ, કર્મેતનાદિ રત્નો વડે ચુક્ત, અનેક પ્રકારના ચિહ્નો જેમાં રહેલા છે તેવા - - બાકી સુગમ છે.
• સૂત્ર-૨૧૮ થી ૨૨૪ :
[૧૮] ભગવન્ ! પાપ્તિા-અપતિા પિશાચ દેવોના સ્થાનો ક્યાં છે? ભગવન્ ! પિશાય દેવો ક્યાં રહે છે ? ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના હજાર
યૌન જાડા રત્નમય કાંડના ઉપર-નીચેના સો-સો યોજન છોડીને વચ્ચેના ૮૦૦ યોજનમાં પિશાય દેવોના તીંછા અસંખ્યાત લાખ ભૌમેય નગરો છે. એમ કહેલ છે. તે ભૌમેયનગરો બહારના ભાગે ગોળ છે યાવત્ ઔધિક ભવન વર્ણન પ્રમાણે યાવત્ પ્રતિરૂપ કહેવું.
અહીં પર્યાપ્ત અપાતા પિશાચ દેવોના સ્થાનો છે. ઉપપાતાદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાત ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં પિશાચદેવો વસે છે. તે મહર્ષિક છે આદિ ઔધિક મુજબ કહેવું યાવત્ રહે છે. અહીં કાલ, મહાકાલ બે પિશાચેન્દ્ર પિશાચરાજ વસે છે. જે મહદ્ધિક, મહાધુતિક યાવત્ વિચારે છે.
ભગવન્ ! દક્ષિણના પિશાચ દેવોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ભગવન્ ! દક્ષિણના પિશાચ દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! જંબૂદ્વીપ દ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે આ રત્નપ્રભાપૃથ્વીના હજાર યોજન જાડા રત્નકાંડના ઉપર-નીચેના સો-સો યોજન છોડીને વચ્ચે ૮૦૦ યોજનમાં તીંછાં અસંખ્યાત લાખ ભૌમેય નગરો કહ્યા છે.
તેનું વર્ણન ઔધિકવત્ કહેવું યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. ત્યાં દક્ષિણના પર્યાપ્તાઅપતા પિશાચ દેવો વસે છે. તેઓ ઉપપાત આદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાત ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં દક્ષિણના પિશાય દેવો રહે છે. તે મહદ્ધિકાદિ છે. એ ઔધિકવત્ કહેવું યાવત્ વિચરે છે.
અહીં કાલ નામે પિશાચેન્દ્ર પિશાયરાજ વસે છે. તે મહજિક યાવત્ પ્રભાસે છે. તે ત્યાં તિછ- અસંખ્યાતા લાખ ભૌમેયનગરોનું, ૪૦૦૦ સામાનિકોનું, સપરિવાર ચાર અગ્રમહિષીનું, ત્રણ પદ-સાત સૈન્ય-સાત સેનાધિપતિનું, ૧૬,૦૦૦ આત્મરક્ષકોનું તથા બીજા ઘણાં દક્ષિણના વ્યંતર દેવ-દેવીનું આધિપત્યાદિ કરે છે.
ઉત્તર દિશા સંબંધી પૃચ્છા. ગૌતમ ! દક્ષિણના કથન માફક ઉત્તરના પણ કહેવા. વિશેષ આ - મેરુ પર્વતની ઉત્તરે મહાકાલ નામે પિશાચેન્દ્ર પિશારાજા વસે છે, યાવત્ વિચરે છે.
એ પ્રમાણે પિશારાની માફક ભૂતો યાવત્ ગંધર્વ સંબંધે કહેવું. વિશેષ એ – ઈન્દ્રોના નામમાં ભેદ છે તે કહેવો. ભૂતોના સુરૂપ-પ્રતિરૂપ, યક્ષોના પૂર્ણભદ્રમાણિભદ્ર, રાક્ષસોના ભીમ-મહાભીમ, કિન્નરોના કિંનર-કિંપુરુષ, કિંપુરુષોના સત્પુરુષ-મહાપુરુષ, મહોગના અતિકાય-મહાકાય, ગંધવોના ગીતરતિ-ગીતયશ ઇન્દ્રો છે.

Page #61

૨/-|-|૨૧૮ થી ૨૨૪
[૨૧૯,૨૨૦] કાળ, મહાકાળ સાવદ્ ગીતયશ, ઉપર મુજબ. [૨૧] ભગવન્ ! અણપત્રિક દેવોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ભગવન્ ! અણપત્રિક દેવો ક્યાં વસે છે? ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના હજાર યોજન જાડા રત્નમય કાંડના યાવત્ ૮૦૦ યોજનમાં અણપત્રિક દેવોના સ્થાનો છે. ઉપઘાત, સમુદ્ઘાત, સ્વસ્થાનથી લોકના અસંખ્યાતમા ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં અણપત્રિક દેવો વસે છે. તે મહદ્ધિકાદિ છે, તે પિશાચવત્ કહેવું યાવત્ વિચરે છે. સન્નિહિત અને સામાન્ય એ બે અણપત્રિકોના ઈન્દ્ર અને અણપકિકુમાર રાજા વસે છે. તે મહદ્ધિકાદિ છે. એ પ્રમાણે જેમ કાળ, મહાકાળ બંને દક્ષિણના અને ઉત્તરના કહ્યા તેમ સંનિહિત, સામાન્ય કહેવા.
[૨૨૨ થી ૨૨૪] અણપત્રિક, પણપકિ, ઋષિવાદી, ભૂતવાદી, કંદિત, મહાદિત, કોદંડ અને પતંગ એ વ્યંતર દેવો છે. તેઓના ઈન્દ્રો – સંનિહિત, સામાન્ય, ધાતા, વિધાતા, ઋષિ, ઋષિપાલ, ઈશ્વર, મહેશ્વર, સુવત્સ, વિશાળ, હાસ, હાસરતિ, શ્વેત, મહા શ્વેત, પતંગ, પતંગપતિ એ અનુક્રમથી જાણવા.
• વિવેચન-૨૧૮ થી ૨૨૪
દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશાના પિશાચોના ઈન્દ્ર અનુક્રમે કાળ, મહાકાળ જાણવા. ભૂતોના સુરૂપ-પ્રતિરૂપ ઈત્યાદિ જાણવા.
• સૂત્ર-૨૨૫ :
૧૦૭
ભગવન્ ! પતા-પયતા જ્યોતિક દેવોના સ્થાનો ક્યાં છે? ભગવન્ ! જ્યોતિષ્ક દેવો ક્યાં રહે છે? ગૌતમ ! આ રત્નપ્રભાપૃથ્વીના બહુસમરમણીય ભૂમિભાગથી ૭૯૦ યોજન ઉપર જઈએ એટલે ૧૧૦ યોજન
પહોળા અને તીંછાં અસંખ્યાતા યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં જ્યોતિક દેવોનો નિવાસ છે. અહીં જ્યોતિષ્ઠ દેવોના વીછ£ અસંખ્યાતા લાખ જ્યોર્તિક વિમાનો કહ્યા છે. તે વિમાનો આઈ કલ્પિત્ય સંસ્થાન સંસ્થિત, સર્વ સ્ફટિકમય, અભ્યુદ્ગતઉત્કૃત-પ્રહસિત માફક વિવિધ મણિ-કનક-રત્નોની રચના વડે ચિત્ર, વાયુ વડે કંપિત વિજયસૂચક વૈજયંતી પતાકા, છાતિછત્ર કલિત, ઉંચા ગગનતલનું ઉલ્લંઘન કરનારા શિખરોયુક્ત, જાલીના વચ્ચેનો ભાગ રત્નમય છે એવા, પાંજરાથી બહાર કાઢેલા એવા મણિ-કનકની રૂપિકાવાળા, વિકસિત શતપત્રો, પુંડરીક, તિલક, રત્નમય અર્ધ ચંદ્રોથી વિચિત્ર, અનેકવિધ મણિમય માળા વડે સુશોભિત, અંદર-બહાર કોમળ, તપનીય મનોહર વાલુકાના પ્રસ્તટ યુક્ત, સુખકર પર્શવાળા, શોભાયુક્ત, સુંદરરૂપવાળા, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ છે.
અહીં પતિા-અપર્યાપ્તા જ્યોતિક દેવોના સ્થાનો કહ્યા છે. ઉપપાતાદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાતમા ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં જ્યોતિક દેવો રહે છે. તે આ
રીતે – બૃહસ્પતિ, ચંદ્ર, સૂર્ય, શુક્ર, શનૈશ્વર, રાહુ, ધૂમકેતુ, બુધ, મંગળ. તેઓ
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ તપનીય સુવર્ણ જેવા વર્ણવાળા છે. જે ગ્રહો જ્યોતિક્રમાં ફરે છે, ગતિરતિક છે, ૨૮ પ્રકારના નક્ષત્ર દેવગણો છે, તે અનેક પ્રકારની આકૃતિવાળા છે. તારાઓ પાંચ વર્ષના છે, તેઓ બધાં અવસ્થિત લેશ્ય છે.
જેઓ ફરવાના સ્વભાવવાળા છે, તેઓ વિશ્રામરહિત મંડલગતિક, પ્રત્યેકના નામના લાંછન વડે મુગટમાં પ્રગટ કરેલ ચિહ્ન જેમને છે તેવા, મહાઋદ્ધિક યાવર્તી શોભતા ત્યાંના પોતપોતાના-લાખો વિમાનવાસોનું, હજારો સામાનિક દેવોનું, સપરિવાર અગ્રમહિષી, પર્યાદાનું, સૈન્યોનું, સેનાધિપતિઓનું, હજારો આત્મરક્ષક દેવોનું અને બીજા ઘણાં જ્યોતિક દેવો-દેવીઓનું આધિપત્યાદિ કરે છે.
૧૦૮
અહીં ચંદ્ર અને સૂર્ય એ બે જ્યોતિકેન્દ્ર, જ્યોતિષુરાજ રહે છે. તેઓ મહાઋદ્ધિક યાવત્ શોભતા પોતપોતાના લાખો જ્યોતિષ્ક વિમાનાવાસોનું, ૪૦૦૦ સામાનિક દેવોનું, પરિવાર અગ્રમહિષી ચાવત્ બીજા ઘણાં જ્યોતિક દેવોદેવીનું આધિપત્યાદિ કરે છે.
• વિવેચન-૨૨૫ ઃ
અદ્ઘ કપિત્ય - અદ્ધ કોઠાના આકારે. આ સંબંધે શંકા અને સમાધાન ચંદ્રસૂર્ય પ્રજ્ઞપ્તિ ટીકાથી જાણવા. ફાલિહમા-સ્ફટિકમય, અભ્યુદ્ગત - અભિમુખપણે ચોતરફથી નીકળેલ, ઉત્કૃત-પ્રબળપણે સર્વ દિશામાં પ્રસરેલ, દીપ્તિ વડે શ્વેત. વિવિધ મણિ, કનક, રત્નોની રચના વડે આશ્ચર્યભૂત. વાયુથી કંપેલી વિજયને સૂચવતી વૈજયંતી પતાકા અથવા વિજય-વૈજયંતી પાર્શ્વવર્તી કણિકા, પ્રધાન છે જેમાં એવી વૈજયંતી. પાર્શ્વવર્તી કણિકા રહિત હોય તે પતાકા તથા છત્ર ઉપર છત્રો, તેનાથી યુક્ત.
ઉંચુ, આકાશમાર્ગનું અતિ ઉલ્લંઘન કરનારા શિખરો જેઓના છે એવા ભવનની ભીંતમાં રહેલ જાળી, તેની વચ્ચે વિશિષ્ટ શોભા માટે મૂકેલ રત્નો છે, પાંજરાથી બહાર કરાયેલા હોય તેવા, તેની કાંતિ અવિનષ્ટ હોવાથી શોભે છે, તેમ તે વિમાન શોભે છે. મણિ-કનકની રૂપિકાયુક્ત શિખરોવાળા વિકસિત શતપત્ર, તિલક રત્ન આદિ બારણા આદિમાં આકૃતિરૂપે રહેલા છે અનેક પ્રકારના મણિમય માળા વડે અલંકૃત્, - x - સુવર્ણમય મનોહર રેતીની ભૂમિવાળા, સુખ કે શુભ સ્પર્શવાળા વિમાનો છે.
બૃહસ્પતિ, ચંદ્ર આદિ ગ્રહો છે. તે તપનીય કનક જેવા વર્ણવાળા અર્થાત્ કંઈક રાતા વર્ણવાળા, બીજા ગ્રહો જ્યોતિશ્ચક્રમાં ફરે છે. ગમનરતિક કેતુઓ, ૨૮પ્રકારના નક્ષત્ર દેવો, તે બધાં વિવિધ આકારે છે. તારાઓ પંચવર્ણી છે. આ બધાં જ્યોતિષ્ક દેવો અવસ્થિત તેજોલેશ્યાવાળા છે. તથા જે ગમન કરવાના સ્વભાવવાળા છે, તે નિરંતર મંડલાકાર ગતિ કરનારા છે. તેઓ પ્રત્યેક પોત-પોતાના નામનું ચિહ્ન મુગટમાં પ્રગટ કરેલ છે. અર્થાત્ ચંદ્રનતા મુગટમાં ચંદ્રમંડલનું ચિહ્ન છે. સૂર્યને સૂર્યમંડલ, ગ્રહને ગ્રહમંડલ, નક્ષત્રને નક્ષત્રમંડલ, તારાને તારામંડલનું ચિહ્ન છે.

Page #62

૨-I-૨૨૬
૧૦૯
• સૂત્ર-૨૨૬ :
ભગવા પર્યાપ્તા-પર્યાપ્તા વૈમાનિક દેવોના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે ? ભગવાન ! વૈમાનિક દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! આ રતનપભામૃeળીના બહુમ મણીય ભૂમિભાગથી ઉંચે ચંદ્ર-સૂર્ય-ગ્રહ-નક્ષત્ર-તારારૂપથી ઘણાં સેંકડો યોજન, ઘણાં હજારો યોજન, ઘણાં લાખો યોજન ઘણાં કરોડ યોજનો, ઘwl કોડાકોડી યોજનો ઉપર દુર જઈએ એટલે અહીં સૌધર્મ, ઈશાન, સનત કુમાર, માહેન્દ્ર, બ્રહ્મલોક, લiતક, મહાશુક્ર, સહજ્જાર, અનિત, પાણત, આરણ, અરણુત, વેયક અને નુતરોમાં વૈમાનિક દેવોના ૮૪,૯૭,૦૩ વિમાનાલાસો કહેલ છે.
તે વિમાનો સર્વ રત્નમય, સ્વચ્છ, કોમળ, નિષ્પ, વસેલ, સાફ કરેલ, રજરહિત, નિમળ, નિષાંક, નિરાવરણ દીતિવાળા, પ્રભા-શોભા-ઉોત સહિત, પ્રાસાદીય, દર્શનીય, અભિરૂપ, પ્રતિરૂપ છે. અહીં પ્રયતા-અપયા વૈમાનિક દેવોના સ્થાનો કહા છે. ઉપપાતાદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાતમાં ભાગે છે. ત્યાં વૈમાનિક ઘણાં દેવો વસે છે. તે આ પ્રમાણે છે –
, ઈશાન, સનકુમાર, માહેન્દ્ર, બહાલોક, લાંતક, મહાશુક, સહસાર, આનત, પ્રણત, આરણ, અચુત, ચૈવેયક અને અનુત્તરોપપાતિક. તેઓ અનુક્રમે મૃગ, મહિષ, વરાહ, સિંહ, બકરો, દેડકો, ઘોડો, હાથી, સી, ગેંડો, બળદ, વિડિમ રૂપ ચિહ્નો મુગટમાં પ્રગટ કરેલ છે. શિથિલ, શ્રેષ્ઠ મુગટ અને કિરિટને ધારણ કરનારા, ઉત્તમ કુંડલ વડે મુખને પ્રકાશિત કરેલ, મુગટથી દિપ્ત શોભાવાળા, લાલ આભાલાળા, પના જેવા ગૌર, શ્વેત, શુભવણ-ગંધ-સાવાળા, ઉત્તમ વકિપી, પ્રવર વસ-ગંધા-માળા-વિલેપનધારી, મહર્વિક, મહાપુતિક, મહાયા, મહાબલી - x - યાવતુ - x • દશે દિશાઓને ઉધોતીત કરતા, પ્રભાસતા, તેઓ
ત્યાં પોત-પોતાના લાખો વિમાનો - x • ચાવ4 - x • હજારો આત્મરક્ષક દેવો અને બીજી ઘણl વૈમાનિક દેવો અને દેવીઓનું આધિપત્ય કરતા યાવ દિવ્ય ભોગ ભોગવતો રહે છે..
• વિવેચન-૨૨૬ :
વૈમાનિક સૂત્રમાં ૮૪,૯૭,૦૨૩ વિમાનો કહ્યા છે. તે આ - સૌધર્મના ૩૨લાખ, ઈશાનના ૨૮-લાખ ઈત્યાદિ કહેવા. સૌધર્મદેવને મૃગરૂપ ચિહ્ન છે, ઈશાનદેવને મહિપરૂપ ચિહ્ન પ્રગટ કરેલ છે. એ રીતે અનુક્રમે વરાહ, સિંહ, બકરો, દેડકો, અa, ગજપતિ, સર્પ, ગેંડો, વૃષભ ચિહ્નો અનુક્રમે સનકુમારથી અશ્રુતકા દેવોના મુગટનું ચિહ્ન જાણવું.
થાવસ્તુન્નોફT - ઉત્તમ કુંડલો વડે જેમનું મુખ દેદીપ્યમાન કરાયેલ છે તે. બાકી સુગમ છે.
• સૂત્ર-૨૨૩ - ભગવન / પતિ-અપયતા સૌધર્મદિવોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ભગવન !
૧૧૦
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ સૌધર્મ દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! જંબૂદ્વીપ દ્વીપના મેરુ પર્વતની દક્ષિણે આ રતનપભા પૃથ્વીના અતિ સમ રમણીય ભૂમિભાગથી સાવ ઉંચે દૂર ગયા પછી અહીં સૌધર્મ નામે કલ્પ કહેલ છે. પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો, ઉત્તર-દૈક્ષિણ પહોળો, અર્ધ ચંદ્ર સંસ્થાન સંસ્થિત કિરણોની માળા અને કાંતિના સમૂહ જેવા વણવાળો છે. અસંખ્યાત કોડાકોડી યોજન લાંબો-પહોળો છે, તેની પરિધિ અસંખ્યાતા કોડાકોડી યોજના છે. તે સર્વ રનમય, સ્વચ્છ રાવત પ્રતિરૂપ છે. ત્યાં સૌધર્મ દેવોના ૩ર-લાખ વિમાનો છે, તે વિમાનો સર્વ રત્નમય યાવત્ પ્રતિરૂપ છે.
તે વિમાનોના બહુમkય દેશાભાગે પાંચ વર્તસક કહ્યા છે. તે આ પ્રમાણે - અશોકાવતુંસક, સતવણવિસક, ચંપકા વધ્વંસક, ચેતાવર્તસક, મધ્યમાં સૌધમવિતંક. તે અવતંસકો સર્વ રનમય, સ્વચ્છ પાવતુ પ્રતિરૂપ છે. અહીં પર્યાપ્તા-અપયfપ્તા સૌધર્મ દેવોના સ્થાનો કહ્યા છે. ઉપપાતાદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાતમા ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં સૌધર્મદિવો વસે છે. તે મહદ્ધિક યાવતુ પ્રભાસે છે. તેઓ ત્યાં પોત-પોતાના • લાખો વિમાનાવાસો, અગમહિણીઓ, હારો. સામાનિકોનું એ પ્રમાણે ઔધિકમાં કહ્યું તેમ અહીં પણ સમજી લેવું. યાવત્ બીજ ઘણાં સૌમકલાવાસી વૈમાનિક દેવો-દેવીઓનું આધિપત્ય કરતા યાવતું વિચારે છે
દેવેન્દ્ર દેવરાજ જપાણિ, પુરંદર, શતકતુ, માવા, સહitat, પાકalસ, દક્ષિણાદ્ધ લોકાધિપતિ શીશ લાખ વિમાન અધિપતિ, ઐરાવણ વાહન, સુરેન્દ્ર
જરક્તિ આકાશ જેવા વસ્ત્ર ધારણ કરનાર માળા-મુગટ પહેરત, નવા સુદ્ધના સુંદર ચંચલ કુંડલો વડે જેના ગંડસ્થળો ઘસાય છે એવો ઋદ્ધિાળો ચાવતુ પ્રકાશિત કરતો શક ત્યાં ૩ર-લાખ વિમાનાવાસ, ૮૪,૦૦૦ સામાનિકો, 13સાયઅિંશક, ચાર લોકપાલ, સપરિવાર આઠ અગ્રમહિણીઓ, ત્રણ પદિા, સાત સૈન્યો, સાત સેનાધિપતિઓ, ચાર ગુણ ૮૪,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવો, બીજ પણ ઘણાં સૌધર્મકલાવાસી વૈમાનિક દેવો અને દેવીનું આધિપત્યાદિ કરતો યાવતુ રહે છે.
• વિવેચન-૨૨૩ :
સૌધર્મક સૂત્રમાં મfધમતિ કિરણોની માળા અને કાંતિ સમૂહ, હાથમાં વજધારી, અસુરાદિ નગરો વિદારનાર, પૂર્વભવે કાર્તિક શ્રેષ્ઠીના ભવની અપેક્ષાએ સો અભિગ્રહ વિશેષરૂપ પ્રતિમા અથવા શ્રાવકની પાંચમી પ્રતિમા સો વખત વહન કરનાર, જેને પાંચસો મંત્રીની બે આંખો છે એવો સહમ્રાક્ષ, મહામેઘો જેને આધીન છે તે, પાક નામે બળવાનું સાસરૂપ શનું શાસન કરનાર, જ હિત અને સ્વચ્છ હોવાથી આકાશ જેવા વસ્ત્રધારી, માળા અને મુગટધારી, અતિશય સુંદર વર્ણ હોવાથી નવીન હોય તેવા સુવર્ણના સુંદર અને આશ્ચર્યકારી ચંચલ કુંડલો વડે સ્પર્શ કરાતા કપોલ પ્રદેશવાળો એવો ઈન્દ્ર છે.
• સૂત્ર-૨૨૮ થી ૨૩૪ - [૨૨૮) ભગવાન ! પતા-પર્યાદ્ધિા ઈશાન દેવોના સ્થાનો કયાં છે

Page #63

૨/-|-|૨૨૮ થી ૨૩૪
ભગવન્ ! ઈશાન દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! જંબુદ્વીપ દ્વીપના મેરુ પર્વતની ઉત્તરે આ રત્નપભા પૃથ્વીના બહુામ-રમણીય ભૂમિભાગથી ઉપર ચંદ્ર-સૂર્ય-ગ્રહનક્ષત્ર-તારારૂપથી ઘણાં સૌ યોજન, ઘણાં હજારો યોજન યાવત્ ઉર્ધ્વ જઈને ઈશાન નામે કલ્પ કહેલ છે. તે પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો, ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળો, એ પ્રમાણે સૌધર્મકલ્પવત્ 'પ્રતિરૂપ છે' ત્યાં સુધી કહેવું.
ત્યાં ઈશાનદેવોના ૨૮-લાખ વિમાનાવાસ કહેલ છે. તે વિમાનો સર્વ
રત્નમય સાવત્ પ્રતિરૂપ છે. તેમના બહુ મધ્ય દેશ ભાગે પાંચ વાંસક કહ્યા અંકાવતસક, સ્ફટિકાવતસક, રત્નાવતંરાક, જાત્યરૂપાવતંક,
છે. તે આ
-
૧૧૧
મધ્યમાં ઈશાન અવતંક. તે અવતંસકો સર્વરત્નમય યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહીં પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તા ઈશાનદેવોના સ્થાનો કહ્યા છે. તેના ઉપાતાદિ ત્રણે લોકના
અસંખ્યાતમા ભાગે છે. બાકી સૌધર્મ દેવોમાં કહ્યા મુજબ જાણવું ચાવત્ વિચારે છે.
અહીં દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાન વસે છે. તે શૂલપાણી, વૃષભવાહન, ઉત્તરાર્ધ્વ લોકાધિપતિ, ૨૮-લાખ વિમાનાવાસાધિપતિ, રજરહિત સ્વચ્છ વસ્ત્રધારી છે. બાકીનું શક્ર મુજબ “પ્રભાસે છે' ત્યાં સુધી જાણવું. તે ત્યાં ૨૮ લાખ વિમાનાવાસ, ૮૦,૦૦૦ સામાનિકો, ૩૩-પ્રાયશ્રિંશક, ચાર લોકપાલો, સપરિવાર આઠ અગ્રમહિષી, ત્રણ પદા, સાત સૈન્યો, સાત સેનાધિપતિ, ૩,૨૦,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવો, બીજા પણ ઘણાં ઈશાનકલ્પવાસી દેવ-દેવીઓનું આધિપત્યાદિ કરા યાવત્
વિચરે છે.
ભગવન્ ! પર્યાપ્તતા-પર્યાપ્તા સનકુમાર દેવોના સ્થાનો કયાં છે ? ભગવન્ ! સનકુમાર દેવો યાં વસે છે ? ગૌતમ ! સૌધર્મકાની ઉપર ચારે દિશા-વિદિશામાં ઘણાં યોજન, ઘણાં સેંકડો યોજન, ઘણાં હજાર યોજન યાવત્ - ૪ - ઉપર અહીં સનત્કુમાર નામે કલ્પ છે. તે પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો, ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળા છે. સૌધર્મમાં કહ્યા મુજબ ‘પ્રતિરૂપ છે' ત્યાં સુધી જાણવું. ત્યાં સનકુમાર દેવોના બાર લાખ વિમાનો કહેલાં છે. તે વિમાનો બધાં રત્નમય યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. તે વિમાનોના મધ્ય ભાગમાં પાંચ અવતંસકો કહ્યા છે અશોકાવાંક, સપ્તપર્ણ - ચંપક-ચૂતાવહંસક, મધ્યે સનકુમારાવતંસક. તે અવાંસકો સર્વ રત્નમય, સ્વચ્છ યાવત્ પ્રતિરૂપ છે. અહીં પતિા-અપસપ્તિા સનકુમાર દેવોના સ્થાનો છે. ઉપપાતાદિ ત્રણે લોકના અસંખ્યાત ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં સનકુમાર દેવો વસે છે. તેઓ મહર્ષિક યાવત્ પ્રભાસતા રહે છે. વિશેષ આ – અગ્રમહિષી નથી. દેવેન્દ્ર દેવરાજ સનકુમાર અહીં વસે છે. - ૪ - બાકી શક્ર મુજબ. તે ત્યાં બાર લાખ વિમાનો, ૩૨,૦૦૦ સામાનિકો, બાકી શક્ર મુજબ જાણવું. - ૪ -
ભગવન્ ! પતિા-આપતા માહેન્દ્ર દેવોના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે. ભગવન્ ! માહેન્દ્ર દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ! ઈશાન કલ્પની ઉપર ચારે દિશાદિમાં ઘણાં યોજનો યાવત્ ઉંચે જતાં અહીં માહેન્દ્ર નામે ક૨ે છે. તે
-
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ સનકુમારવત્ કહેવો. વિશેષ આ - આઠ લાખ વિમાનાવાસ છે. વતંક ઈશાનવત્. વિશેષ એ - મધ્યમાં મહેન્દ્રાવતંક છે. બાકી સનકુમાર દેવો સમાન કહેવું. દેવેન્દ્ર દેવરાજ માહેન્દ્ર અહીં વસે છે. બાકી સનકુમારવત્ કહેવું. વિશેષ આ - આઠ લાખ વિમાનાવાસ, ૭૦,૦૦૦ સામાનિક દેવો, ચોગુણા ૭૦,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવોનું આધિપત્યાદિ કરે છે.
ભગવન્ ! પર્યાપ્તા-પયતા બ્રહ્મલોક દેવોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ભગવન્ ! બ્રહાલોક દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ! સનકુમાર માહેન્દ્ર કલાની ઉપર સમાન દિશા-વિદિશામાં ઘણાં યોજનો જઈને યાવત્ આ બ્રહ્મલોક નામે કલ્પ છે. તે પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો, ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળો, પ્રતિપૂર્ણ ચંદ્ર આકારે રહેલ, કિરણોની માળા અને કાંતિના સમૂહયુક્ત, બાકી સનકુમારવત્ જાણવું. વિશેષ એ કે - ચાર લાખ વિમાનો છે. અવાંસકો સૌધર્મના અવતંસકવત્ કહેવા. વિશેષ એ કે મધ્યમાં બ્રહ્મલોકવર્તક છે. અહીં બ્રહ્મલોક કલ્પના દેવોના સ્થાનો કહ્યા છે. બાકી પૂર્વવત્ યાવત્ રહે છે. અહીં દેવેન્દ્ર દેવરાજ બ્રહ્મ વો છે. શેષ સનકુમારવત્ કહેવું. વિશેષ એ ચાર લાખ વિમનાવાસ, ૬૦,૦૦૦ સામાનિકો, ચોગુણા ૬૦,૦૦૦ આત્મરક્ષક દેવો, બીજા ઘણાંનું યાવત્ રહે છે.
ભગવન્ ! પતિા-અપયતા લાંતક દેવોના સ્થાનો યાં કહ્યા છે ? ભગવન્ ! લાંતક દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! બ્રહ્મલોક કલ્પની ઉપર સમાન દિશા-વિદિશામાં ઘણાં યોજનો યાવત્ ઘણાં કોડાકોડી યોજન ઉપર દૂર જઈને અહીં લાંતક નામે કલ્પ કહેલ છે. પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો ઈત્યાદિ બ્રહ્મલોક અનુસાર કહેવું. વિશેષ એ ૫૦,૦૦૦ વિમાનાવાસ કહેલ છે. વાંસકો ઈશાનાવર્તક માફક જાણવા. માત્ર મધ્યમાં લાંતકાવાંસક છે. દેવો પૂર્વવત્ યાવત્ વિચરે છે. અહીં દેવેન્દ્ર દેવરાજ લાંતક વસે છે - આદિ સનકુમારવત્ કહેવું. વિશેષ એ
૧૧૨
-
- ૫૦,૦૦૦ વિમાનોનું, ૫૦,૦૦૦ સામાનિકોનું, બે લાખ આત્મરક્ષકોનું, બીજા પણ ઘણાં દેવ-દેવીઓનું આધિપત્યાદિ કરતા યાવત્ રહે છે.
ભગવન્ ! પર્યાપ્તા-આપતા મહાશુક્ર દેવોના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે? ભગવન્ ! મહાશુક દેવો ક્યાં વસે છે? ગૌતમ ! લાંતક કલ્પની ઉપર સમાન દિશા-વિદિશામાં યાવત્ જઈએ ત્યાં મહાશુક્ર નામે કલ્પ કહ્યો છે. પૂર્વ-પશ્ચિમ લાંબો, ઉત્તર-દક્ષિણ પહોળો બ્રહ્મલોક મુજબ જાણવો. વિશેષ આ - ૪૦,૦૦૦ વિમાનો કહ્યા છે. અવતંસકો સૌધર્માવતંરાક માફક જાણવા. વિશેષ એ - મધ્યમાં મહાશુક્રાવતંસક છે યાવત્ વિસરે છે. અહીં દેવેન્દ્ર દેવરાજ મહાશુક્ર છે તે સર્કુમારવત્ જાણવો. વિશેષ આ - ૪૦,૦૦૦ વિમાનો, ૪૦,૦૦૦ સામાનિકો, ૧,૬૦,૦૦૦ આત્મરક્ષકોનું યાવત્ આધિપત્યાદિ કરતાં વિચરે છે.
ભગવન્ ! પતિ-પતા સહસાર દેવોના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે ? ભગવન્ ! સહસાર દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! મહાશુક્ર કલ્પની ઉપર સમાન

Page #64

૨-I-૨૨૮ થી ૨૩૪
૧૧૩
દિશા-વિદિશામાં ચાવત જતાં, અહીં સહસ્ત્રાર નામે કહ્યું છે. શેષ બ્રહwલોકવ4 જાણવું. વિશેષ એ - ૬ooo વિમાનાવાસ કહેલ છે. દેવો પૂર્વવત. અવતંસકો ઈશાનના છે તેમ જાણવા. વિરોધ માં - મધ્યમાં સહસારવતુંસક છે યાવત્ વિચરે છે. અહીં દેવેન્દ્ર દેવરાજ સહમ્રર વસે છે. સનકુમાર માફક જાણવા. વિશેષ એ • ૬ooo વિમાનાવાસ, 30,000 સામાનિકો, ૧,૨૦,ooo આત્મિરક્ષકો યાવતું આધિપત્યાદિ કરતો રહે છે.
ભગવાન ! પતા-પતા આનત-પ્રાણત દેવોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ભગવાન ! આનત-પ્રાણત દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! સહસાર કલાની ઉપર સમાન દિશા-વિદિશામાં ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ! મધ્યમ વૈવેયકની ઉપર યાવત્ જઈને અહીં ઉપલીવેયકના ત્રણ પૈવેયક વિમાન પ્રતટ છે. શેષ નીચલી
વેયકવ4 કહેવું. માત્ર અહીં ૧oo વિમાનાવાય છે. બાકી બધું અનિંદ્ર પર્યન્ત પૂર્વવત્ કહેવું.
૩િ] નીચલી ગૈવેયકના ૧૧૧, મધ્યમના ૧૦૭, ઉપલીના ૧૦૦ અને નુતરના પાંચ વિમાનો કહ્યા છે.
[૩૪] ભગવન! પતિ-અપયતા અનુdોપપાતિક દેવોના સ્થાનો ક્યાં છે ? ભગવન અનુત્તરોuપાતિક દેવો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ ! આ રતનપભાથુધીના બહુ સમ રમણીય ભૂમિભાગથી ઉપર ચંદ્ર આદિની ઘwાં સો યોજન યાવતુ ઘણાં કોડાકોડી યોજન ઊંચે જઈને સૌધર્મ, ઈશનાદિ ચાવતુ ૩૧૮ ઝવેયક વિમાનાવાસને ઓળંગીને ત્યાંથી અત્યંત દૂર જ રજરહિત, નિમળ, નિરંધકાર, વિશદ્ધ એવા પાંચ દિશામાં પાંચ અનુત્તર મહામોટા મહાવિમાનો છે - વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિત, સર્વાર્થસિદ્ધ. તે વિમાનો સર્વે રતનમય, • x • વાવ4 - x - પ્રતિરૂપ છે. અહીં અનુત્તરોપપાતિક પતિ-પતા દેવોના સ્થાનો કહ્યા છે. ત્રણે લોકના અસંખ્યાત ભાગે છે. ત્યાં ઘણાં અનુસરોપાતિક દેવો વસે છે. બધાં સમદ્ધિક x • ચાવત : x • અહમિદ્રનામે દેવગણ કહેલ છે.
• વિવેચન-૨૨૮ થી ૨૩૪ -
સનકુમાર કક્ષામાં - સાવ - ચાર દિશારૂપ પાર્શ્વ ભાગ, પuffle - સમાન ચારે વિદિશામાં. સામાનિકની સંગ્રહણી ગાથા - જેમકે સૌધર્મેન્દ્રના ૮૪,૦૦૦ સામાનિકો, ઈશાનેન્દ્રના ૮૦,000 સામાનિકો ઈત્યાદિ - x - જાણવું. અવતંસકો અતિદેશથી કહાા છે, માટે દૂરવબોધ છે. તેથી શિષ્યજનના અનુગ્રહાયેં કહે છે : સૌધર્મમાં પૂર્વમાં અશોકાવાંસક, દક્ષિણમાં સપ્તપર્ણ, પશ્ચિમમાં ચંપક, ઉત્તરમાં સૂતાવતુંસક, મણે સૌધમવતંસક. એ પ્રમાણે પૂવિિદ ક્રમથી ઈશાનમાં કાવતરકાદિ જાણવા. સનકુમારમાં અશોકાદિ, મહેન્દ્રમાં અંકાદિ એ પ્રમાણે • x • છે.
ગ્રેવેયક સૂત્રમાં - સમઋદ્ધિક ઈત્યાદિ કહેવું. માવા - ઈન્દ્ર રહિત, 2િ0/8]
૧૧૪
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર • સટીક અનુવાદ/૧ અપેસ-પેણ રહિત, ૩મપુરોત્રિ - પુરોહિત-શાંતિકર્મકારી રહિત કેમકે ત્યાં અશાંતિનો અભાવ છે.
• સૂત્ર-૨૩૫ થી ૫૬ :
[૩૫] ભાવના સિદ્ધોના સ્થાનો ક્યાં કહ્યા છે ? ભગવતુ ! સિદ્ધો ક્યાં વસે છે ? ગૌતમ સવથિસિદ્ધ મહાવિમાનની ઉપરની સુપિકાથી ભાર યોજન ઉંચે ઇષતપાગભારા નામે પૃeતી છે. તે ૪૫-લાખ યોજન લંબાઈ-પહોંડાઈથી છે. તેની પરિધિ - ૧,૪૨,૩૯,૨૪૯ યોજનાથી કંઈક અધિક છે. ઈષામારા પ્રહનીના બહાઈવદેશ ભાગને આઠ યોજન પ્રમાણ હોમ, આઠ યોજન જડાઈથી છે. ત્યારપછી થોડી થોડી પ્રદેશ પરિણતિથી ઘટતા-ઘટતા સર્વ બાજુના છેડામાં માખીની પાંખ કરતાં પણ વધુ પાતળી છે અને જાડાઈમાં ગુલનો અસંખ્યાત ભાગ છે.
ઈષતામારા પૃથ્વીના બાર નામ છે – ઈષત, ઉપપ્રાગભારા, હેવી, તનુતની, સિદ્ધિ, સિદ્ધાલય, મુક્તિ, મુક્તાલય, લોકાણ, લોકાગ્રસ્તુપિકા, લોકાગપતિવાહિની, સર્વ પ્રાણ ભૂત જીવ સત્વ સુખાવહા. તે ઈષતામારા પૃની શેત, શંકદલ જેવા વિમલ, સ્વસ્તિક-મૃણાલ-જલકણ-ઝાકળગાયનું દૂધ-હાર જેવા વણવાળી છે. તે ચા મૂકેલા છગના આકારે, સ ોત સુવર્ણમય છે, તે સ્વચ્છ, સુકોમલ, સ્નિગ્ધ, ધૃષ્ટ, મૃદ, રજ-મૂલ-પંક-આવરણ રહિત, પ્રભાશોભા-ઉધોતસહિત, પ્રાસાદીયાદિ ચારે છે.
તે ઈષપામારાથી નીસરણીની ગતિથી એક યોજન ઉપર લોકાંત છે, તે યોજનના ઉપરના એક ગાઉ, તે ગાઉના ઉપરના છઠ્ઠા ભાગમાં સિદ્ધ ભગવંતો સાદિ-અનંત, અનેક જન્મ-રા-મરણ-યોનિના પરિભ્રમણનો કલેશ, પુનર્ભવ અને ગર્ભવાસાના પાંચ રહિત, શાશ્વત, અનાગતકાળ રહે છે. ત્યાં પણ વેદવેદના-મમત્વ રહિત, અસંગ, સંસારથી મુક્ત પ્રદેશનિવૃત્તાકારે રહે છે.
1 [૩૬] સિદ્ધો ક્યાં પ્રતિહd, ક્યાં પ્રતિષ્ઠિત છે ? ક્યાં શરીર છોડીને, કયાં જઈને સિદ્ધિ પદને પામે છે ?.. [૩] અલોકમાં સિદ્ધો રોકાયેલ છે, લોકાણે પ્રતિષ્ઠિત છે. અહીં શરીરનો ત્યાગ કરી ત્યાં જઈને સિદ્ધ થાય છે...
[૩૮] લાંબું કે હું છેલ્લા ભવે જે સંસ્થાન હોય તેનાથી ત્રીજો ભાગ હીન સિદ્ધની અવગાહના કહી છે.
[૩૯] અહીં શરીર તજા છેલ્લા સમયમાં આત્મ પ્રદેશમાં ધનરૂપ જે સંસ્થાન હોય તે સંસ્થાન ત્યાં સિદ્ધને હોય.
રિxo 333-*/નુણ સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહની છે.... [૪૧] ચાર હાથ અને ત્રીજો ભાગ ન્યૂન એક હાથ સિદ્ધોની મધ્યમ અવગાહની છે. [૨૪] એક હાથ અને આઠ આંગુલ અધિક, સિદ્ધોની જઘન્ય અવગાહના છે... ર૪૩] સિદ્ધોની અવગાહના શરીરના ત્રીજા ભાગ વડે હીન છે. તેથી જરા-મરણથી

Page #65

૨|-|-|૨૩૫ થી ૨૫૬
મુક્ત સિદ્ધોનું સંસ્થાન અનિયત છે... [૪૪] જ્યાં એક સિદ્ધ છે, ત્યાં ભવક્ષયથી મુક્ત થયેલ અનંત સિદ્ધો હોય છે. તેઓ પરસ્પર અવગાઢ રહેલા અને બધાં લોકાંતને સ્પષ્ટ છે.. [૨૪૫] સિદ્ધો પોતાના સર્વ આત્મપદેશ વડે અવશ્ય અનંત સિદ્ધોને સ્પર્શે છે, દેશ-પ્રદેશથી પણ પૃષ્ટ છે, તે પણ તેથી અસંખ્યાતગણાં છે... [૨૪૬] તેઓ અશરીરી, જીવઘન, દર્શન-જ્ઞાનના ઉપયોગવાળા છે, તેથી સાકાર-અનાકાર ઉપયોગ એ સિદ્ધોનું લક્ષણ છે... [૪૭] કેવલજ્ઞાનોપમુકતાથી સર્વ ગુણ-પર્યાય જાણે છે. અનંત કેવલદર્શનથી બધું જ જુએ છે.
[૪૮] અવ્યાબાધ સ્વરૂપને પ્રાપ્ત જે સુખ સિદ્ધોને છે, તે સુખ મનુષ્યો કે સર્વ દેવોને પણ નથી... [૪૯] સમસ્ત દેવગણનું સુખ, સર્વકાળના સમય વડે પિંડિત કરી, તેને અનંતગુણ કરી પુનઃ તેનો અનંતવાર વર્ગ કરો તો પણ સિદ્ધિસુખ તુલ્ય ન થાય... [૨૫૦] જો સિદ્ધના સુખની રાશિ સર્વકાળને એકઠો કરેલ હોય તેને અનંત વર્ગમૂલોથી ઘટાડીએ તો પણ સકાશમાં ન સમાય.
[૨૫] જેમ કોઈ મ્લેચ્છ બહુવિધ નગરના ગુણોને જાણતો, ઉપમા અભાવે કહી શકતો નથી... [૫૨] એમ સિદ્ધોનું સુખ અનુપમ છે, તેને કોઈ ઉપમા નથી, તો પણ કંઈક વિશેષતાથી તેનું સાદૃશ્યપણું કહું છું... [૨૫૩] જેમ કોઈ પુરુષ સર્વકામ ગુણિત ભોજન ખાઈને તૃષા-સુધા રહિત થઈ, અમૃતથી તૃપ્ત થયેલ હોઈ તેમ રહે. [૨૫૪] તેમ સર્વકાળ તૃપ્ત, અનુપમ નિર્વાણ પ્રાપ્ત સુખી સિદ્ધો અવ્યાબાધપણે શાશ્વત કાળ રહે
૧૧૫
[૨૫૫,૨૫૬] સિદ્ધ, બુદ્ધ, પારગત, પરંપરગત, કર્મકવચનો ત્યાગ કરેલ, જરા-મરણ-સંગરહિત, સર્વ દુઃખોથી તરી ગયેલ, જન્મ-જરા-મરણ બંધનથી મુક્ત, અવ્યાબાધ સુખને શાશ્વત કાળને માટે સિદ્ધો અનુભવે છે.
• વિવેચન-૨૩૫ થી ૨૫૬ ઃ
સિદ્ધ સૂત્રમાં એક યોજન કોડી ઈત્યાદિ પરિધિ પરિમાણ છે. - x - તેનું ગણિત ક્ષેત્ર સમાસ ટીકાથી જાણવું. ત્યાં ૪૫-લાખ યોજન પ્રમાણ વિસ્તારવાળા મનુષ્ય ક્ષેત્રની પરિધિનો વિસ્તૃત વિચાર છે. ઈષત્ પ્રાક્ભારા પૃથ્વીના બરાબર મધ્યે લંબાઈ-પહોળાઈ-જાડાઈ-ઉંચાઈમાં આઠ યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્ર છે, ઘટતાં-ઘટતાં - x - માખીની પાંચથી પણ પાતળી છેડે થઈ જાય છે. આ પૃથ્વીના બાર નામ –
(૧) સિ - પદના એક દેશમાં ૫દ સમુદાયનો આરોપ થતો હોવાથી કૂંપણ્ - કહેવાય. (૨) રૂંધારા, (૩) તનુ - બાકીની પૃથ્વીની અપેક્ષાએ પાતળી, (૪) તનુતનુ - જગત્ પ્રસિદ્ધ પદાર્થોથી પણ પાતળી, કેમકે માખીની પાંખ પણ છે કે પાતળી હોય છે. (૫) સિદ્ધિ - સિદ્ધ ક્ષેત્રની નીકટતાથી. (૬) સિદ્ધાન્તય - સિદ્ધ ક્ષેત્રની નીકટતાથી ઉપચારથી સિદ્ધોનું આલય કહ્યું. એ રીતે (૭) મુક્તિ, (૮) મુક્તાલય જાણવું. (૯) લોકાણ-લોકના અગ્ર ભાગે હોવાથી. (૧૦) લોકાગ્રસ્તુપિકા, (૧૧) લોકાગ્ર પ્રતિવાહિની લોકના અગ્રભાગ વડે ધારણ કરાય છે માટે. (૧૨) સર્વ
૧૧૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ પ્રાણભૂત જીવ સત્ત્વ સુખાવહ - તે સર્વેને સુખ આપનાર. તેમાં પ્રાણ-બે ત્રણ ચાર ઈન્દ્રિય, ભૂત-તરુ, જીવ-પંચેન્દ્રિય, રાવ-શેષ પ્રાણી.
તે ઈષત્પાભારા પૃથ્વી શ્વેત છે. શ્વેતપણાંને બતાવવા સૂત્રકારે ઉપમાઓ આપી છે. જેમકે શંખદળ ચૂર્ણનો નિર્મળ સ્વસ્તિક, મૃણાલ, જળકણ ઈત્યાદિ. ત્તાન - ઉંધુ કરાયેલ જે છત્ર, તે રૂપ આકારવાળી. સર્વયા શ્વેત સુવર્ણમયી. તે ઈષત્પાગભારા પૃથ્વીથી ઉપર નિસરણીની ગતિથી એક યોજન જતાં લોકાંત પ્રાપ્ત થાય છે. તે એક યોજનનો ઉપલો ચોથો ગાઉ છે. તે ગાઉનો સૌથી ઉપરનો છઠ્ઠો ભાગ, ત્યાં સિદ્ધ રહે છે.
તેઓ સાદિ છે, કેમકે કર્મક્ષય થયા પછી જ સિદ્ધ થાય છે. આના વડે અનાદિ શુદ્ધ પુરુષ પ્રવાદનો નિષેધ જણાવ્યો. તેઓ અનંત છે, કેમકે રાગાદિ અભાવે પડવાનો અસંભવ છે. કેમકે રાગાદિ જ સિદ્ધપણાથી ભ્રષ્ટ કરવા સમર્થ છે. પણ તે સિદ્ધોને નથી. કેમકે સિદ્ધોએ તેનો નિર્મૂળ - નાશ કર્યો છે, તેથી રાગાદિ બીજ ફરી ઉત્પન્ન થતાં નથી. અનેક જન્મ, મરણ વડે તે-તે યોનિમાં સંસાર ભ્રમણથી જે કલંકી ભાવ - કદર્શના થાય છે, તેમજ દિવ્ય સુખને પ્રાપ્ત થયેલાને ફરી સંસારમાં ગર્ભવાસનો પ્રપંચ પ્રાપ્ત થાય છે. તે બંનેને ઓળંગેલા સિદ્ધો તેથી જ શાશ્વત કાળ રહે છે.
સિદ્ધક્ષેત્રમાં ગયેલા તે સિદ્ધ ભગવંતો પુરુષવેદાદિ રહિત, શાતા-અશાતા વેદના રહિત, મમત્વરહિત, બાહ્યાચંતર સંગ રહિત છે. કયા હેતુથી આમ કહ્યું ? સંસારથી મૂકાયેલા છે. તેથી તેઓ અવેદા, અવેદના, નિર્મમ, અસંગ છે. વળી તેઓ આત્મ પ્રદેશો વડે નિષ્પન્ન થયેલ સંસ્થાન જેઓનું છે એવા છે, પણ તેમનું બાહ્ય પુદ્ગલો વડે સંસ્થાન નથી. કેમકે પાંચે શરીર તજેલ છે.
અહીં શિષ્યનો પ્રશ્ન છે – સિદ્ધો ક્યાં સ્ખલના પામે છે ? - X - ક્યાં સ્થાને રહેલા છે? કયા ક્ષેત્રમાં ચાઁવિ - શરીર છોડીને ક્યાં જઈને સિદ્ધ થાય છે - નિષ્ઠિતાર્થ થાય છે ? - ૪ - ૪ - આચાર્ય ઉત્તર આપે છે - અલોકમાં સિદ્ધો સ્ખલિત થાય છે. મોજ - કેવળ આકાશાસ્તિકાય. અહીં અલોકમાં ધર્માસ્તિકાયાદિ અભાવે ગતિ થતી નથી. તેથી અલોકને અડીને રહેવું તે જ સ્ખલના છે, પણ સિદ્ધો પ્રતિઘાત રહિત હોવાથી સંબંધ થતાં વિઘાત થવા રૂપ સ્ખલના થતી નથી. કેમકે પ્રતિઘાતયુક્ત પદાર્થોનો સંબંધ થવાથી વિઘાત થવા રૂપ સ્ખલના થાય છે, અન્યથી નહીં. સિદ્ધો પંચાસ્તિકાયાત્મક લોકાગ્રે પ્રતિષ્ઠિત - ફરી સંસારમાં પાછા ન આવવું પડે તે રીતે રહેલા છે. અહીં - મનુષ્યલોકમાં શરીરનો ત્યાગ કરીને સમયાંતર અને પ્રદેશાંતર -
બીજા આકાશપ્રદેશોનો સ્પર્શ કર્યા વિના ત્યાં લોકના અગ્ર ભાગે સિદ્ધ થાય છે - કૃતાર્થ થાય છે.
હવે સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત થયેલ સિદ્ધોનું સંસ્થાન બતાવે છે - ૫૦૦ ધનુષ્કમાણ દીર્ઘ, બે હસ્તપ્રમાણ હ્રસ્વ. 'વા' શબ્દથી મધ્યમ પ્રકારે છેલ્લા ભાવે જે સંસ્થાન છે, તે શરીરના ઉંદર આદિના છિદ્રો પૂરવાથી તેના ત્રીજા ભાગ વડે હીન, સિદ્ધો જેમાં

Page #66

૨-I-૨૩૫ થી ૨૫૬
૧૧૩ રહે છે, તે અવગાહના - આત્મપદેશોની અવસ્થા તીર્થકર-ગણધરે કહેલ છે. અર્થાત્ પૂર્વભવાપેક્ષાએ મિભાગ સંસ્થાન છે.
આ જ વાત સ્પષ્ટ કરે છે – જેટલા પ્રમાણનું સંસ્થાન આ મનુષ્યભવમાં હતું - [વ - જેમાં કમને વશવર્તી પ્રાણીઓ ઉત્પન્ન થાય તે શરીર] તે શરીરનો ત્યાગ કરતા અથ િકાયયોગ છોડતા છેલ્લા સમયે શુક્લધ્યાનના સૂક્ષ્મ ક્રિયા ચાંપતિપાતી નામે ચોથા પાયાના સામર્થ્યથી વદન, ઉદાદિ છિદ્રોને પૂરવાથી ત્રીજા ભાગ વડે આત્મ પ્રદેશો વડે ઘનરૂપ તે જ સંરથાન મૂળ શરીરના પ્રમાણની અપેક્ષાએ ત્રીજા ભાગ વડે હીન પ્રમાણવાળું તે લોકના અગ્રભાગવત્ન તે સિદ્ધોને હોય છે.
ધે અવગાહનાથી ઉત્કૃષ્ટાદિ અવગાહના ભેદ કહે છે - ૩૩૩-૧/૩ ભાગ, સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના તીર્થકર-ગણધરોએ કહી છે. આ અવગાહના ૫૦૦ ધનુષ શરીરવાળાને આશ્રીને છે. [શંકા મરદેવી નાભિ કુલકરના પત્ની હતા. નાભિનું શરીર પર૫ ગુણ હતુ, તે જ મરુદેવીનું હતું. કેમકે “સંઘયણ-સંસ્થાન-ઉચ્ચત કુલકર સમાન હોય” એ શાસ્ત્ર વચન છે. મરુદેવી મોક્ષે ગયા. તેના શરીરનો ત્રીજો ભાગ બાદ કરતા ૩૫૦ ધનુષુ થાય તો ઉક્ત ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના કેમ ઘટી શકે ? ના, તે દોષ નથી. મરદેવા નાભિથી કંઈક ન્યૂન પ્રમાણ હતા. કેમકે સ્વ-સ્વકાલ અપેક્ષાથી સ્ત્રીઓ કંઈક ન્યૂન હોય છે. તેથી મરુદેવીના ૫oo નુષ શરીરમાં કોઈ દોષ નથી. ભાણકાર કહે છે – નાભિથી કંઈક ન્યૂન હોવાથી ૫૦૦ ઘનુ જે ઘટે અથવા હાથીના ડંઘે આરૂઢ હોવાથી સંકુચિત શરીરે સિદ્ધ થયા છે. તેથી શરીર સંકોચને લીધે અધિક અવગાહના ન હોય.
ચાર હાથ અને બીજો ભાગ ન્યૂન એક હાથ મધ્યમ અવગાહની કહી.
[શંકા જઘન્યપદે સાત હાથ ઉંચાઈવાળાની આગમમાં સિદ્ધિ કહી છે, તો ઉક્ત અવગાહના જઘન્ય કહેવાય. મધ્યમ કઈ રીતે કહી ? (સમાધાન] વસ્તુ તવના
જ્ઞાની હોવાથી અયુકત છે. કેમકે જઘન્ય પદે સાત હાથ પ્રમાણવાળાની સિદ્ધિ તીર્થકરની અપેક્ષાએ કહી છે. સામાન્ય કેવલી તેથી ન્યૂન પ્રમાણવાળા પણ હોય. અહીં અવગાહના પ્રમાણ વિચાર સામાન્ય સિદ્ધોની અપેક્ષાચી છે, માટે કંઈ દોષ નથી. જઘન્ય અવગાહના - પરિપૂર્ણ એક હાથ અને આઠ આંગળ છે. તે બે હાથ પ્રમાણવાળા કમપુિત્ર આદિની જાણવી અથવા સાત હાથની ઉંચાઈવાળા છતાં ચંગમાં પીલવા વડે સંકુચિત શરીરવાળાની અપેક્ષાએ જઘન્ય જાણવી.
ભાષ્યકારશ્રીની ત્રણ ગાથા અહીં વૃત્તિકારે મૂકેલ છે.
ધે સિદ્ધોનું સંસ્થાનલક્ષણ કહે છે – અનિચૅસ્થ છે. * * * * * કેમકે વદનાદિના પોલાણ પૂરવા વડે પૂર્વનો આકાર અન્યથા થવાથી અનિયત આકારવાળું છે. સિદ્ધાદિના ગુણોના વર્ણનમાં “સિદ્ધ દીર્ધ નથી કે હૃસ્વ નથી” એમ કહી દીપિણાદિનો નિષેધ કર્યો છે. તે પણ પૂર્વાકારની અપેક્ષાએ સંસ્થાનના જુદાપણાથી જાણવો, પણ સંસ્થાનના સર્વથા અભાવથી નહીં. * * * * *
૧૧૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ આ સિદ્ધો પરસ્પર ભિન્ન દેશમાં રહેલા છે કે નહીં ? એમ કહીએ છીએ – નથી”. કયા હેતુથી ? જ્યાં એક સિદ્ધ નિવણને પામેલ છે, ત્યાં અનંતા સિદ્ધો ભવના ક્ષયથી મુક્ત થયેલા છે. અહીં ભવાયના કથનથી સ્વેચ્છાએ ભવમાં અવતામ્રહણ શક્તિવાળા સિદ્ધનો નિષેધ કર્યો છે. સિદ્ધો અન્યોન્ય સમવગાઢ છે. કેમકે ધમસ્તિકાયાદિતત તેવા અચિંત્ય પરિણામ છે. તેમજ લોકને અંતે બધાં સ્પર્શીને રહેલા છે. એક સિદ્ધ નિયમા પોતાના સર્વ આત્મપદેશો વડે અનંત સિદ્ધોને સ્પર્શે છે. સર્વ પ્રદેશોથી સ્પેશિત સિદ્ધો કરતાં દેશ-પ્રદેશથી સ્પર્શિત સિદ્ધો અસંખ્યાતપણા છે. કઈ રીતે ? અહીં એક સિદ્ધનું જેટલું અવગાહના ક્ષેત્ર છે, તેટલા પરિપૂર્ણ એક ક્ષેત્રમાં બીજા અનંત સિદ્ધો હોય છે. તે સિવાયના બીજા સિદ્ધો, તે ક્ષેત્રના એકૈક પ્રદેશને સ્પર્શીને રહ્યા છે, તે પણ પ્રત્યેક અનંતા છે. • x - તે મૂળોત્રના એકૈક પ્રદેશને છોડીને રહેલા સિદ્ધો પણ અનંત છે - x • એમ પ્રદેશની હાનિ-વૃદ્ધિ વડે જેઓ રહેલા છે, તે સિદ્ધો પરિપૂર્ણ એક ક્ષેત્રમાં રહેલ સિદ્ધોથી અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે પૂણગાઢ ક્ષેત્રના પ્રતિપદેશ અનંત સિદ્ધો રહેલ છે અને તે પ્રદેશો અસંખ્યાતા છે. - x - x -
હવે સિદ્ધોનું લક્ષણ કહે છે – અવિધમાન શરીરી અથતું દારિકાદિ પંચવિધ શરીર રહિત. ઉદાદિના છિદ્રો પૂરાવાથી આત્મપદેશ ઘન થાય છે માટે જીવઘન. કેવલજ્ઞાન-કેવલદર્શનના ઉપયોગવાળા. સામાન્ય દર્શક જ્ઞાન, વિશેષગ્રાહક જ્ઞાન કહેવાય છે, તેથી સાકા-અનાકાર ઉપયોગરૂપ છે. * * * * * * * હવે સિદ્ધો કેવલજ્ઞાન-ન્ડેવલદર્શન વડે સમગ્ર વસ્તુને જાણે છે, એ બતાવે છે - કેવળજ્ઞાનથી ઉપયકત, પણ અંતઃકરણથી નહીં, કેમકે તેમને અંતઃકરણ ન હોય. તેથી કેવળજ્ઞાનના ઉપયોગવાળા. સર્વ પદાર્થોના ગુણ અને પર્યાયોને જાણે છે. અહીં પ્રથમ બાથ શબ્દ પદાર્થવરાચી, બીજો પર્યાયવાચી છે. ગુણ-પર્યાયનો આ પ્રમાણે ભેદ છે - દ્રવ્યની સાથે રહેનારા ધર્મો તે ગુણ અને અનુક્રમે થનારા ધર્મો તે પયય. અનંત કેવલદર્શનો વડે તેઓ સર્વથા જુએ છે. કેવલદર્શનની અનંતતા સિદ્ધોના અનંતપણાથી જાણવી. અહીં જ્ઞાનનું પ્રથમ ગ્રહણ, પહેલા તેના ઉપયોગમાં રહેલા સિદ્ધ થાય છે, તે જણાવવા છે. હવે તેમના નિરૂપમ સુખવાળાને કહે છે –
ચકવર્તી આદિને પણ તે સુખ નથી. અનુત્તર સુધી સર્વ દેવોને પણ તે સુખ નથી કે જે સુખ વિવિધ બાધાના અભાવવાળા સિદ્ધોને છે. બીજા પ્રકારે આ સુખનો અભાવ કહે છે - દેવગણનું ત્રણે કાળનું સંપૂર્ણ સુખ, તેને સર્વકાળના સમયોગી ગુણીએ, તેને અનંતગણું કરતાં જેટલું સુખ થાય, તે અસત્ કાનાણી, એકૈક આકાશપદેશે સ્થાપીએ. એમ સકલ આકાશ પ્રદેશો પૂરવાથી તે અનંત થાય, તેના અનંતા વર્ષ કરીએ, તો પણ તે સુખ મુક્તિના સુખ તુલ્ય ન થાય.
આ જ વાત બીજા ભંગથી કહે છે - સિદ્ધોના સુખની શશિને સર્વ સાદિ અનંતકાળથી પિડિત કરીએ અર્થાત્ સિદ્ધો જે સુખ પ્રતિ સમય અનુભવે તે એકત્ર

Page #67

૨-I-૨૩૫ થી ૨૫૬
૧૧૯
૧૨૦
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ કરવા “પરંપરાગત” વિશેષણ મૂક્યું. જ્ઞાન-દર્શન-ચારિકરૂપ પંપરાથી અથવા મિથ્યાષ્ટિ, સારવાદન, સમ્ય મિથ્યાદૃષ્ટિ આદિ ચૌદ ગુણસ્થાનકોની પરંપરાથી મુકિતને પામેલા છે. કેટલાક વાદીઓ – “કર્મ કવચથી નહીં મુકાયેલા માને છે" -x- “તીર્થને માટે કરી સંસારમાં અવતાર ધારણ કરવો” એ વાત માને છે. તેમના મતનો નિષેધ કરવા કહે છે - કમરૂપ કવચ રહિત, પ્રબળપણે - ફરી સંસારમાં અવતાર ન ધારણ કરવારૂપે જેણે કર્મરૂપ કવચનો ત્યાગ કર્યો છે એવા. તેથી જ • શરીરના અભાવે જરારહિત, મરણરહિત - કેમકે શરીર સહિત હોવાથી તેને પ્રાણના ત્યાગરૂપ મરણનો અસંભવ છે. * * * * * વળી તેઓ સંગરહિત છે, કેમકે બાહ્ય અત્યંતર પરિગ્રહ રહિત છે.
સર્વ દુ:ખને તરી ગયેલા, જન્મ-જા-મરણ અને તેના બધાંના કારણભૂત કર્મોનો સમગ્રપણે નાશ થયેલ હોવાથી વિશેષથી મુકાયેલા, તેથી સર્વ દુઃખને તરી ગયેલ • કેમકે દુ:ખના કારણોનો અભાવ છે, તેથી જ સિદ્ધો અવ્યાબાધ શાશ્વત સુખને અનુભવે છે.
| મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલા પદ-૨-નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
કરીએ, તેને અનંત વર્ગમૂળોથી ઘટાડતા -x- સિદ્ધપણાના પ્રથમ સમયાભાવી સુખ માત્ર રહે, તે પણ સર્વ આકાશમાં ન સમાય. - x • અહીં ભાવાર્થ આ છે - વિશિષ્ટ આનંદરૂપ સુખ ગ્રહણ કરવું કે જ્યાંથી આરંભી શિષ્ટ પુરુષો સુખ શબ્દનો પ્રયોગ કરે છે. •x• તે સુખથી માંડીને એક એક ગુણની વૃદ્ધિના તારતમ્યથી સુખને અનંતગુણ પર્યન્ત વધારવું. જેનાથી બીજું કોઈ ચડીયાતું ન હોય એવું છેવટનું સુખ એવું અત્યંત ઉપમારહિત, એકાંત ઉત્સુકતાની નિવૃત્તિરૂપ અત્યંત સ્થિરતારૂપ છેલ્લી કોટીનું સુખ તે સર્વદા સિદ્ધોને હોય તે સુખથી માંડીને પ્રથમના સુખથી ઉપર વચ્ચે રહેલ તારતમ્યથી સુખના વિશેષરૂપ અંશો, સવકાશના પ્રદેશોથી ઘણાં વધારે છે, માટે કહ્યું સવકાશમાં ન સમાય. - ૪ -
હવે સિદ્ધના સુખોની નિરૂપમતા બતાવે છે – જેમ કોઈ મ્લેચ્છ ગૃહનિવાસાદિ બહુ પ્રકારના નગરના ગુણો જાણવા છતાં અરણ્યમાં જઈ અન્ય પ્લેચ્છોને કહેવા સમર્થ નથી. કેમકે તેની પાસે ઉપમાનો અભાવ છે. આનો ભાવાર્થ કથાનકથી જાણવો, તે આ છે - એક મહા અરણ્યવાસી પ્લેચ્છ અરણ્યમાં રહે છે. એક સમયે અશ્વથી હરણ કરાયેલ એક રાજા અટવીમાં આવ્યો. તે તેણે જોયો સકારીને રાજાને પોતાને ગામે લઈ ગયો. રાજા પણ તેને નગરમાં લઈ ગયો. તેને ઉપકારી સમજી અત્યંત સન્માન કર્યું. રાજાની જેમ રહેવા લાગ્યો. કેટલાંક કાળે અરણ્યમાં પાછો આવ્યો. અરણ્યવાસીઓએ પૂછ્યું - નગર કેવું લાગ્યું ? તે જાણવા છતાં સ્વેચ્છ ઉપમાના અભાવે કંઈ કહી ન શક્યો.
એ પ્રમાણે સિદ્ધોનું સુખ અનુપમ છે. કેમકે ઉપમા નથી. તો પણ બાળજનોને સમજાવવા કંઈક સરખાપણું કહે છે - X - જેમ કોઈ પુરુષ સર્વ કામના ગુણયુકત, સર્વ પ્રકારના સૌંદર્ય વડે સંસ્કારવાળું ભોજન ખાઈને સુધા-તૃષાથી રહિત થયેલો અમૃતથી તૃપ્ત થયેલ હોય તેમ રહે છે. તેમ નિવણિપાપ્ત સિદ્ધો આદિ-અનંતકાળ વૃદ્ધ-સર્વ પ્રકારની ઉત્સુકતાની નિવૃત્તિ થવાથી પરમ સંતોષને પ્રાપ્ત થયેલા, ઉપમા અભાવે અનન્ય સદેશ, પડવાનો અભાવ હોવાથી શાશ્વત, • x • અવ્યાબાધ સુખને પ્રાપ્ત રહે છે.
એનો વિશેષ વિચાર કરે છે – feત - બાંધેલ આઠ પ્રકારના કર્મ જેઓએ Mાત - ભસ્મીભૂત કર્યા છે, અનેક ભવના કર્મરૂપ ઈંધણ બાળી નાંખેલ છે. ગોવા સિદ્ધો છે. સામાન્યથી કમદિ સિદ્ધો પણ કહેવાય છે. •x - તેથી તેનો નિષેધ કરવા કહે છે. યુદ્ધ - અજ્ઞાન નિદ્રામાં સુતેલ જગતમાં પર-ઉપદેશ વિના જીવાદિ રૂપ તવને જણેલ છે એવા. સર્વજ્ઞ સર્વદર્શી સ્વભાવરૂપ બોધવાળા. વળી “સંસાર અને નિવણમાં રહેલ નથી, પણ વિશ્વ કલ્યાણાર્થે રહેલ છે “એવાનો નિષેધ કરતાં કહ્યું - પરત - જેઓ સંસાર કે પ્રયોજનના અંતને પામેલા છે તે. તથા ભવ્યત્વ વડે સૂચિત સકલ પ્રયોજન સમાપ્તિ વડે સમગ્ર કર્તવ્યશક્તિ હિત.
કેટલાંક સદૈચ્છવાદીઓ ક્રમ સિવાય સિદ્ધપણું જણાવે છે - x - તેનો નિષેધ

Page #68

૩/-[૧/૨૫૭,૨૫૮
પદ-૩-અલ્પબહુત્વ છે
— * — * - * —
૧૨૧
-
૦ બીજા પદની વ્યાખ્યા કરી. હવે ત્રીજું પદ આરંભે છે તેનો સંબંધ આ રીતે - પહેલા પદમાં પૃથ્વીકાયિકાદિ કહ્યા. બીજામાં તેના સ્વસ્થાનાદિ વિચાર્યુ. આ પદમાં દિશાના વિભાગાદિ વડે તેમનું અલ્પબહુત્વ કહેવાનું છે. તેમાં આ દ્વારગાથા સંગ્રહ -
• સૂત્ર-૨૫૭,૨૫૮ :
દિશા, ગતિ, ઈન્દ્રિય, કાય, યોગ, વેદ, કષાય, વેશ્યા, સમ્યકવ, જ્ઞાન, દર્શન, સંયત, ઉપયોગ, આહાર, ભાષક, પત્તિ, પતિ, સૂક્ષ્મ, સંી, ભવ, અસ્તિકાય, જીવ, ક્ષેત્ર, બંધ, પુદ્ગલ અને મહાદંડક [એમ ત્રીજા પદના ૨૭દ્વારો છે.]
• વિવેચન-૨૫૭,૨૫૮ :
પહેલું દિશાદ્વાર, પછી ગતિદ્વાર એ ક્રમથી સૂત્રાર્થમાં જણાવ્યા મુજબ ૨૭દ્વારો છે. તેમાં સોળમું પસ્તિદ્વાર - પ્રત્યેક શરીરી અને શુલ પાક્ષિકોનું દ્વાર. વીસમું
વ - ભવસિદ્ધિક દ્વાર છે.
પદ-૩-દ્વાર-૧ છે
સૂત્ર-૨૫૯ :
દિશાને અનુસરીને સૌથી થોડાં જીવો પશ્ચિમ દિશામાં છે, તેનાથી પૂર્વમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં તેથી વિશેષાધિક અને ઉત્તરમાં તેનાથી વિશેષાધિક છે. • વિવેચન-૨૫૯ :
અહીં પહેલા આચારાંગ સૂત્રમાં દિશાના અનેક પ્રકારો વર્ણવ્યા છે, તેમાં અહીં ક્ષેત્ર દિશા લેવી. કેમકે તે નિયત છે. બીજી પ્રાયઃ અનવસ્થિત અને અનુપયોગી છે. ક્ષેત્ર દિશાનું ઉત્પત્તિસ્થાન તિર્થા લોકના મધ્યભાગે રહેલ આઠ રુચક પ્રદેશો છે. દિશાની અપેક્ષાથી સૌથી થોડાં જીવો પશ્ચિમ દિશામાં છે. કઈ રીતે ? આ અલ્પબહુત્વ બાદર જીવોની અપેક્ષાએ સમજવું. સૂક્ષ્મ જીવાશ્રિત નહીં. કેમકે સૂક્ષ્મ જીવો સર્વલોકમાં વ્યાપ્ત અને પ્રાયઃ બધે સરખાં છે. બાદર જીવોમાં પણ સાર્વથી ઘણાં જીવો વનસ્પતિકાયિકો છે. કેમકે તે જીવો હંમેશાં અનંત સંખ્યારૂપે હોય છે. - ૪ - જ્યાં પુષ્કળ પાણી હોય ત્યાં ઘણાં વનસ્પતિકાયિકો હોય છે. - ૪ - પાણીમાં પનક અને સેવાળાદિ અવશ્ય હોય છે. તે બંને બાદર નામકર્મના ઉદયવાળા છે, તો પણ સૂક્ષ્મ અવગાહના અને ઘણાં જીવોના પિંડરૂપ હોવાથી બધે હોવા છતાં ચર્મચક્ષુથી દેખાતા નથી. કહ્યું છે – તે વાળના અગ્રભાગો સૂક્ષ્મ પનક જીવના શરીરની અવગાહનાથી અસંખ્યાતગણાં છે. ન દેખાય તો પણ છે.
આ વિશ્વમાં સર્વ જીવોથી ઘણાં વનસ્પતિકાયિકો છે. - ૪ - ૪ - પાણીમાં બાદર
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ વનસ્પતિ જીવો પણ હોય છે, પણ તેઓ સૂક્ષ્મ અવગાહનાવાળા અને આજ્ઞાગ્રાહ્ય છે. પુષ્કળ પાણી સમુદ્રાદિમાં હોય છે. કેમકે દ્વીપથી સમુદ્રનો વિસ્તાર બમણો છે. તે સમુદ્રોમાં પ્રત્યેક પૂર્વ-પશ્ચિમમાં અનુક્રમે ચંદ્ર-સૂર્યના દ્વીપો છે. જ્યાં તે દ્વીપ છે, ત્યાં પાણીનો અભાવ છે. પાણીના અભાવે વનસ્પતિનો પણ અભાવ હોય છે. કેવળ પશ્ચિમમાં લવણ સમુદ્રમાં ગૌતમ નામે દ્વીપ અધિક છે. ત્યાં પાણીના અભાવે વનસ્પતિનો અભાવ છે, તેથી પશ્ચિમમાં થોડા વનસ્પતિકાય છે.
૧૨૨
તેનાથી પૂર્વ દિશામાં વિશેષાધિક છે. કેમકે ત્યાં ગૌતમદ્વીપ નથી. - ૪ - તેનાથી દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે ત્યાં ચંદ્ર-સૂર્યના દ્વીપો નથી. પાણી પુષ્કળ
હોવાથી વનસ્પતિકાયિક પણ ઘણાં છે. તેનાથી ઉત્તરદિશામાં વિશેષાધિક જીવો છે. કેમકે ઉત્તર દિશામાં સંખ્યાત યોજન પ્રમાણ દ્વીપોમાં કોઈ દ્વીપમાં લંબાઈ અને પહોળાઈથી સંખ્યાતા ક્રોડ યોજન પ્રમાણ માનસ સરોવર છે તેથી ત્યાં વધુ પાણી છે, પાણી હોવાથી ઘણી વનસ્પતિ છે. શંખાદિ બેઈન્દ્રિયો છે, કીડી વગેરે ઘણાં તેઈન્દ્રિય છે. ભ્રમરાદિ ચઉરિન્દ્રિયો છે અને મત્સ્યાદિ ઘણાં પંચેન્દ્રિયો છે. માટે ઉત્તરમાં ઘણાં જીવો છે, એમ દિશાને આશ્રીને જીવોનું અલ્પબહુત્વ કહ્યું. હવે વિશેષ –
• સૂત્ર-૨૬૦ :
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં પૃથ્વીકાયિકો છે. તેથી ઉત્તરમાં વિશેષાધિક પૂર્વમાં વિશેષાધિક, પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે. દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં અકાયિકો પશ્ચિમમાં છે, પૂર્વમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં વિશેષાધિક, ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં તેઉકાયિકો દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં છે, પૂર્વમાં સંખ્યાતગણા, પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં વાયુકાયિકો પૂર્વમાં, પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક, ઉત્તરમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં વનસ્પતિકાયિક પશ્ચિમમાં, પૂર્વમાં વિશેષ, દક્ષિણમાં વિશેષ ઉત્તરમાં વિશેષ છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં બેઈન્દ્રિયો પશ્ચિમમાં, પૂર્વમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં વિશેષાધિક, ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે. એ પ્રમાણે જ તેઈન્દ્રિયો અને ચઉરિન્દ્રિયોમાં પણ જાણવું.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં નૈરયિકો પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તરમાં છે, દક્ષિણમાં અસંખ્યાતગણાં છે. એ પ્રમાણે જ રત્નપ્રભા પૃથ્વીનૈરયિક, શર્કરાપભાવાલુકાપ્રભા-પંકપ્રભા-ધૂમભા-તમઃપ્રભા-અધઃસપ્તમી પૃથ્વીનેરયિકો સંબંધે પણ
જાણવું.
દક્ષિણના અધઃસપ્તમી નકપૃથ્વીના નૈરયિકોથી છઠ્ઠી તમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકો પૂર્વ-પશ્ચિમ-ઉત્તરમાં અસંખ્યાતગણાં છે, તેથી દક્ષિણ દિશામાં

Page #69

૩/-/૧/૨૬૦
અસંખ્યાતગણાં છે. દક્ષિણ દિશાના તમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકોથી પાંચમી ધૂમપભા પૃથ્વીના નૈરયિકો પૂર્વ-પશ્ચિમ-ઉત્તરમાં અસંખ્યાતગણાં છે તેથી દક્ષિણમાં અસંખ્યાતગણાં છે. એ પ્રમાણે આ જ ક્રમથી પંકપ્રભા, વાલુકાપ્રભા, શર્કરાષભા, રત્નપ્રભાના આલાવા કહેવા.
૧૨૩
દિશાની અપેક્ષાઓ - સૌથી થોડાં પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ પશ્ચિમમાં, પૂર્વમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં વિશેષાધિક, ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે. દિશાની અપેક્ષાએ - સૌથી થોડાં મનુષ્યો દક્ષિણ-ઉત્તરમાં, પૂર્વમાં સંખ્યાતગણા, પશ્ચિમમાં વિશેષ છે. દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં ભવનવાસી દેવો પૂર્વ-પશ્ચિમમાં છે, તેથી ઉત્તરમાં અસંખ્યાતગણાં, દક્ષિણમાં તેથી અસંખ્યાતગણાં છે. દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં વ્યંતરો પૂર્વમાં, પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક, ઉત્તરમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં તેથી વિશેષાધિક છે. દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં જ્યોતિક દેવો પૂર્વ
પશ્ચિમમાં, દક્ષિણમાં વિશેષ, ઉત્તરમાં વિશેષ છે.
દિશાની અપેક્ષાથી સૌથી થોડાં દેવો સૌધર્મ કલ્પમાં પૂર્વ-પશ્ચિમમાં છે, ઉત્તરમાં અસંખ્યાતગણા, દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે. આ પ્રમાણે જ ઈશાનકલ્પથી માહેન્દ્રકલ્પ સુધી લાવો કહેવો. દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડા દેવો બ્રહ્મલોક કલ્પમાં પૂર્વ-પશ્ચિમ-ઉત્તરમાં છે, દક્ષિણમાં અસંખ્યાતગણાં છે. આ પ્રમાણે સહસ્રાસ્કલ્પ સુધી આ આલાવા કહેવા.
ત્યારપછી તે આયુષ્યમાન શ્રમણ ! બહુ સમાનપણે છે. દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં સિદ્ધો દક્ષિણ-ઉત્તરમાં છે, પૂર્વમાં સંખ્યાતણાં, પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૬૦ :
દિશાને આશ્રીને. પૃથ્વીકાયિકને વિચારતા સૌથી થોડાં દક્ષિણ દિશામાં છે, કઈ રીતે ? જ્યાં ધન ભાગ છે, ત્યાં ઘણાં પૃથ્વીકાયિકો છે. પોલાણ છે ત્યાં થોડાં છે. દક્ષિણમાં ભવનપતિના ઘણાં ભવનો, ઘણાં નસ્કાવાસો છે. તેથી ઘણાં પોલાણો સંભવે છે. તેથી દક્ષિણમાં થોડાં પૃથ્વીકાયિકો છે. ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે ત્યાં દક્ષિણથી ઓછા ભવન, ઓછા નસ્કાવાસો છે. તેથી વધુ ધન ભાગ સંભવે છે, તેથી પૃથ્વીકાયિકો વિશેષાધિક કહ્યા. પૂર્વમાં તેથી વિશેષાધિક છે, કેમકે ચંદ્ર-સૂર્યના દ્વીપો છે. તેથી પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે - ૪ - પશ્ચિમમાં ગૌતમ નામે દ્વીપ અધિક છે. (પ્રશ્ન) પશ્ચિમમાં. ગૌતમદ્વીપ છે, તેમ હજાર યોજન ઉંડા અધોલૌકિક ગ્રામો પણ છે. તેથી તુલ્ય પૃથ્વીકાયિક જ પ્રાપ્ત થાય, પણ વિશેષાધિક ન હોય. [ઉત્તર] એમ નથી. કેમકે અધોલૌકિક ગામનું ઉંડાણ ૧૦૦૦ યોજન છે, ગૌતમહીપ ૧૦૭૬ યોજન ઉંચો, વિસ્તારમાં ૧૨,૦૦૦ યોજન છે. મેરુથી આરંભી અધોલૌકિક ગ્રામોની પૂર્વદિશામાં જે નજીકમાં હીનપણું, અધિક હીનપણું છે, તે પૂર્વમાં પુષ્કળ ખાડાં છે તેથી. અધોલૌકિકના ખાલી ભાગ કરતાં ગૌતમ દ્વીપ અધિક જ થાય, તુલ્ય નહીં.
૧૨૪
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
માટે તેટલા અંશે પશ્ચિમમાં પૃથ્વીકાયિક વિશેષાધિક છે.
હવે અકાયિકોનું અાબહુવ-સૌથી થોડાં અકાયિકો પશ્ચિમમાં છે. કેમકે ગૌતમદ્વીપમાં અકાયિકો નથી. તેથી વિશેષાધિક પૂર્વમાં છે કેમકે ગૌતમદ્વીપ નથી. તેથી વિશેષાધિક દક્ષિણમાં છે. કેમકે ત્યાં ચંદ્ર-સૂર્યના દ્વીપો નથી. તેથી વિશેષ ઉત્તરમાં છે. કેમકે ત્યાં માનસ સરોવર છે.
દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં સૌથી થોડાં તેઉકાયિકો છે. કેમકે મનુષ્યક્ષેત્રમાં જ બાદર તેઉકાયિકો છે. તેમાં પણ જ્યાં ઘણાં મનુષ્ય છે ત્યાં તેઉકાયિકો ઘણાં હોય છે. કેમકે ત્યાં રાંધવાદિ ક્રિયાનો વિશેષ સંભવ છે. - ૪ - તેમાં દક્ષિણમાં પાંચ ભરતમાં અને ઉત્તરમાં પાંચ ઐરવતમાં ક્ષેત્ર થોડું હોવાથી મનુષ્યો થોડાં છે. તેથી તેઉકાયિકો પણ થોડાં છે - ૪ - તેથી સૌથી થોડાં તેઉકાયિકો દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં છે. સ્વસ્થાન અપેક્ષાએ પ્રાયઃ પરસ્પર સરખાં છે. તેથી પૂર્વમાં સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે ક્ષેત્ર સંખ્યાતગણું છે. તેથી પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે. કેમકે અધોલૌકિક ગામોમાં ઘણાં મનુષ્યો છે.
અહીં જ્યાં પોલાણ છે, ત્યાં વાયુ છે. ઘન ભાગ છે ત્યાં વાયુનો અભાવ છે. તેમાં પૂર્વ દિશામાં પુષ્કળ ઘન ભાગ છે. માટે ત્યાં થોડાં વાયુ છે. તેથી પશ્ચિમમાં
વિશેષાધિક છે. કેમકે અધોલૌકિક ગ્રામનો સંભવ છે. તેથી ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે. કેમકે ત્યાં ભવન અને નરકાવાસ ઘણા હોવાથી અધિક પોલાણ છે. તેથી દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે કેમકે દક્ષિણમાં ઘણાં ભવન અને નકાવાસો છે.
જ્યાં ઘણું પાણી છે, ત્યાં ઘણી અનંતકાયિક વનસ્પતિ છે. બેઈન્દ્રિયો ઘણાં હોય. શેવાલાદિને આશ્રીને તેઈન્દ્રિયો ઘણાં હોય. ભ્રમરાદિ ચઉરિન્દ્રિયો ઘણાં હોય. તેથી બધાં અકાયિકવત્ કહેવા.
રયિકોમાં સૌથી થોડાં પૂર્વ-ઉત્તર-પશ્ચિમમાં છે. કેમકે ત્યાં પુષ્પાવકીર્ણ નકાવાસો અલ્પ છે. પ્રાયઃ સંખ્યાત યોજન વિસ્તારવાળા છે. તેથી દક્ષિણમાં અસંખ્યાતગણાં નૈરચિકો છે. કેમકે કૃષ્ણપાક્ષિક ઘણાં જીવો દક્ષિણમાં ઉપજે છે. જીવો બે ભેદે-કૃષ્ણ પાક્ષિક અને શુક્લપાક્ષિક. કંઈક ન્યૂન અદ્ધ પુદ્ગલપરાવર્ત સંસાર બાકી છે, તે શુક્લપાક્ષિક. તે સિવાયના કૃષ્ણપાક્ષિક. - ૪ - તેથી શુક્લપાક્ષિકો થોડાં છે, કેમકે અલ્પસંસારી થોડાં છે. કૃષ્ણ પાક્ષિકો ઘણાં છે કેમકે અધિકસંસારી ઘણાં છે. તે તથા સ્વભાવથી દક્ષિણમાં ઉત્પન્ન થાય છે. પૂર્વાચાર્યો કહે છે –
કૃષ્ણપાક્ષિકો દીર્ઘ સંસારી હોય. ઘણાં પાપના ઉદયે દીર્ધસંસારી થાય. કુકમ હોય છે. કુકર્મી તથાસ્વભાવથી તદ્ભવ મોક્ષગામી છતાં દક્ષિણમાં ઉપજે છે. કહ્યું છે પ્રાયઃકુરકર્મી જીવો ભવ્ય છતાં દક્ષિણમાં નૈરયિક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને અસુરાદિ સ્થાનોમાં જાય છે. - ૪ - ૪ -
વૈરયિકોના અાબહુત્વ માફક દરેક નપૃથ્વીના નૈરયિકોનું અલ્પબહુવ કહેવું કેમકે બધે યુક્તિ સમાન છે.
-

Page #70

31-૧/૨૬૦
૧૫
૧૨૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ રીતે લાંતકાદિ કહેવા.
આનતાદિમાં મનુષ્યો જ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી ત્યાંથી પ્રોકમાં ચારે દિશાએ પ્રાયઃ સરખા ઉત્પન્ન થાય છે.
સિદ્ધો દક્ષિણ-ઉત્તરમાં થોડાં છે, કેમકે મનુષ્યો જ સિદ્ધ થાય છે. • x• તેમાં દક્ષિણમાં પાંચ ભરત, ઉત્તરમાં પાંચ ઐરવત ક્ષેત્રમાં ક્ષેત્રની અપતાથી આ૫ મનુષ્યો સિદ્ધ થાય છે, વળી સુષમ સુષમાદિ કાળમાં તો સિદ્ધિનો અભાવ છે. • x • તેનાથી પૂર્વમાં સંખ્યાલગણાં છે, કેમકે પૂર્વમહાવિદેહ ક્ષેત્ર સંખ્યાતગણું છે. તેથી ત્યાંના મનુષ્યો પણ સંખ્યાલગણાં છે, વળી સર્વ કાળે સિદ્ધ થાય છે. તેનાથી પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે. કેમકે ત્યાં અધોલૌકિક ગ્રામો છે.
છે પદ-3-દ્વાર-૨-ગતિ છે
ધે સાતે નરકમૃથ્વીનું દિશાને આશ્રીને અલાબહd-સાતમી નરક પૃથ્વીમાં પૂર્વ-ઉત્તર-પશ્ચિમ દિશાના નૈરયિકોથી દક્ષિણના નૈરયિકો અસંખ્યાતણાં છે. તેથી તમપ્રભા પૃથ્વીના પૂર્વ-ઉત્તર-પશ્ચિમના અસંખ્યાતગણાં, કેમકે અહીં સર્વોત્કૃષ્ટ પાપ કરનાર સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયો સાતમી નક્કે ઉપજે છે. હીન, અધિક હીન આદિ છઠ્ઠી વગેરે નરકમૃથ્વીમાં ઉપજે છે. સર્વોત્કાટ પાપકર્તા સૌથી થોડાં અને ક્રમશઃ હીન, હીનતરાદિ પાપકતાં ઘણાં છે. તેથી સાતમીથી છઠ્ઠીમાં વધુ એ રીતે ઉત્તરોત્તર ક્રમથી વધુ-વધુ કહ્યા છે. * * * * *
તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય સૂત્ર અકાયિક માફક જાણવું.
સૌથી થોડાં મનુષ્યો દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં છે. કેમકે પાંચ ભરત-પાંચ ૌવત ક્ષેત્રો નાના છે. તેવી પૂર્વમાં સંખ્યા ગણાં કેમકે તે ક્ષેત્ર સંખ્યાતગણું છે. તેથી પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે. કેમકે અધોલૌકિક ગ્રામ વિશે મનુષ્ય સંખ્યા ઘણી છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં ભવનવાસી પૂર્વ અને પશ્ચિમમાં છે. કેમકે ત્યાં ભવનો થોડાં છે. તેથી ઉત્તરમાં સંખ્યાતપણાં છે. કેમકે ભવનવાસી દેવોનું પોતાનું સ્થાન છે. તેથી દક્ષિણમાં સંખ્યાલગણાં છે કેમકે ત્યાં ભવનો ઘણાં વધારે છે. પ્રત્યેક નિકાયે ચાર-ચાર લાખ ભવનો અધિક છે. ત્યાં કૃષ્ણ પાક્ષિકો ઘણાં ઉત્પન્ન થાય છે, માટે તે અસંખ્યાતપણાં છે.
વ્યંતર સત્ર - જયાં પોલાણ ભાગ છે, ત્યાં વ્યંતરો ચાલે છે. જ્યાં ઘન ભાગ છે, ત્યાં ચાલતા નથી. પૂર્વમાં ઘન ભાગ હોવાથી વ્યંતરો થોડાં છે. પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે અધોલૌકિક ગામમાં પોલાણનો સંભવ છે. તેથી ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે કેમકે ત્યાં સ્વસ્થાન હોવાથી વ્યંતરોના નગરાવાયો છે. તેથી દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે. કારણ કે ત્યાં ઘમાં નગરો છે.
સૌથી થોડાં જ્યોતિક પૂર્વ-પશ્ચિમમાં છે. કેમકે ચંદ્ર-સૂર્યના દ્વીપોમાં થોડાં જ જ્યોતિકો હોય છે. તેથી દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે. કેમકે ત્યાં ઘણાં વિમાનો છે અને કણપાક્ષિકો દક્ષિણમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે. કેમકે માનસ સરોવરમાં ક્રિડા કરવામાં પ્રવૃત્ત ઘણાં જ્યોતિકો રહે છે. વળી માનસરોવરમાં જે મસ્યાદિ જલચરો છે, તે નજીકમાં રહેલ વિમાનોના દર્શનથી તેને જાતિસ્મરણ થાય છે. કંઈક વ્રત અંગીકાર કરી, અનશનાદિથી નિયાણુ કરી જ્યોતિકમાં ઉપજે છે.
સૌધર્મકલામાં સૌથી થોડાં પૂર્વ-પશ્ચિમમાં દેવો છે. કેમકે આવલિકા પ્રવિષ્ટ વિમાનો ચારે દિશામાં સરખાં છે. જે પુષ્પાવકીર્ણ વિમાનો છે, તેમાં ઘણાં અસંખ્યાતા યોજન વિસ્તારવાળાં છે અને તે દક્ષિણ-ઉત્તરમાં છે. પૂર્વ-પશ્ચિમથી ઉત્તરમાં અસંખ્યાતગણા છે. કેમકે ત્યાં પાવકીર્ણ વિમાનો ઘણાં છે. દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે કૃષ્ણપાક્ષિકો ત્યાં ઉત્પન્ન થાય છે. એ રીતે ઈશાનાદિ.
- બ્રહ્મલોક કલ્પે સૌથી થોડાં પૂર્વ-ઉત્તર-પશ્ચિમના દેવો છે. કેમકે કુણપાક્ષિક તિર્યંચો દક્ષિણમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે જ કારણે દક્ષિણમાં અસંખ્યાતપણાં છે. એ
• સૂત્ર-૨૬૧ -
ભગવાન ! આ નૈરયિક, તિર્યંચયોનિક, મનુષ્ય, દેવ અને સિદ્ધોમાં પાંચ ગતિના સંક્ષેપથી કોણ કોનાથી અભ, બહુ, તુલ્ય કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં મનુષ્યો છે, નૈરયિકો અસંખ્યાતગણી, દેવો અસંખ્યાતગણા, સિહદ્રો અનંતગણા, તેનાથી તિર્યંચો અનંતગણ છે.
ભગવાન ! આ ગૈરયિક, તિચિયોનિક, તિર્યંચયોનિક રુપી, મનુષ્ય, માનુષી, દેવો, દેવી, સિદ્ધો એ આઠ ગતિના સંક્ષેપથી કોણ કોનાથી અશ, બહુ, તુરા, વિશેષાધિક છે ? ગૌતમાં સૌથી થોડાં માનુષીઓ છે, મનુષ્યો અસંખ્યાતપણાં છે, નૈરયિકો અસંખ્યાતગણા, તિચિયોનિકીઓ અસંખ્યાતગણી, દેવો અસંખ્યાત ગણા, દેવીઓ સંખ્યાતગણી, સિદ્ધો અનંતગણા, તિર્યંચીણી અનંતગુણી છે.
• વિવેચન-૨૬૧ -
સૌથી થોડાં મનુષ્યો છે, કેમકે છgવાર છેદ કરવા વડે જે રાશિનો છેદ થાય એટલે જે રાશિનો અદ્ધદ્ધિ છેદ કરતાં છબ્રુવાર છેદ થાય, છબ્રુવાર બમણાં કરતાં જે સંખ્યા થાય તેટલા મનુષ્યો છે. મનુષ્યોથી નૈરયિકો અસંખ્યાતપણાં છે. * * * x - તેથી દેવો અસંખ્યાતગણાં છે • x x • તેથી સિદ્ધો અનંતગણાં છે. કેમકે તે અભવ્યોથી અનંતગણાં છે, તેથી તિર્યંચો અનંતગણાં છે, કેમકે સિદ્ધોથી વનસ્પતિકાયિકો અનંતગણાં છે. એ પ્રમાણે નૈરયિક, તિર્યચ, મનુષ્ય, દેવ અને સિદ્ધોનું અલાબદુત્વ કહ્યું.
હવે નૈરયિક, તિર્યચ, તિર્યચી આદિ આઠેનું અલાબહત્વ કહે છે - સૌથી થોડી મનુષ્યબીઓ છે, કેમકે સંખ્યાતા કોટાકોટી પ્રમાણ છે. તેથી મનુષ્યો અસંખ્યાતપણાં છે. અહીં સંમૂર્ણિમ મનુષ્યો પણ લેવા. કેમકે વેદની વિવેક્ષા નથી. તે સંમૂર્ણિમો વમનથી આરંભી નગરની ખાળ આદિમાં ઉપજતા અસંખ્યાતા હોય છે. મનુષ્યોથી નૈરયિકો અસંખ્યાતપણાં છે. -x-x• તેથી તિર્યંચશ્રીઓ અસંખ્યાતગણી

Page #71

B/-/૨/૨૬૧
૧૨૩ છે. - X - X - તેથી દેવો અસંખ્યાતપણાં છે. - x - તેથી દેવીઓ સંખ્યાતગણી છે, કેમકે દેવ કરતાં બગીશગણી છે. તેથી સિદ્ધો અનંતગણાં છે, તેથી તિર્યંચો અનંતગણાં છે.
છે પદ-૩, દ્વાર-૩-“ઈન્દ્રિયદ્વાર' છે
• સૂત્ર-૨૬૨ -
ભાવના આ ઈન્દ્રિયવાળા, એકેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, વેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિય, અનિન્દ્રિય જીવોમાં કોણ કોનાથી અશ, બહુ, તુલ્ય કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડાં પંચેન્દ્રિયો છે, ચઉરિન્દ્રિય વિશેષાધિક, વેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક, બેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક, અનિન્દ્રિયો અનંતગણા, એકેન્દ્રિયો અનંતગણાં, સઈન્દ્રિય વિશેષ છે.
આ પ્રયતા સેન્દ્રિય, એક-બે-ત્રણ-ચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયમાં કોણ કોનાથી અલ્પ, બહુ, તુ કે વિશેષાધિક છે? ગૌતમ! સૌથી થોડાં પંચેન્દ્રિય પયક્તિા છે, ચઉરિન્દ્રિય અપાયા વિશેષાધિક, તેઈદ્રિય અપયર્તિા વિશેષાધિક, બેઈન્દ્રિય અપર્યાપ્તા વિરોષાધિક, એકેન્દ્રિય અપયા અનંતગણ, સેન્દ્રિય અપયક્તિા વિશેષાધિક છે.
ભગવાન ! આ પયતા સેન્દ્રિય, એક-બે-ત્રણ-ચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયવાળામાં કોણ કોનાથી અલ્પ, બહ, તુલ્ય, વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડાં પર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય, પયત પંચેન્દ્રિય વિશેષાધિક, બેઈન્દ્રિય પયક્તિા વિશેષાધિક, વેઈન્દ્રિય પયક્તિા વિશેષાધિક, એકેન્દ્રિય પર્યાપ્તા અનંતગણાં, સેન્દ્રિય-પયર્તિા તેથી વિશેષાધિક છે.
ભગવતુ ! આ પ્રયતા-અપયતા સેન્દ્રિયોમાં કોણ કોનાથી અભ આદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં કાપતા સેન્દ્રિય છે, પયતા સેન્દ્રિયો તેથી સંખ્યાતગwાં છે.
ભગવન ! આ પતા-અપયા એકેન્દ્રિયોમાં કોણ કોનાથી અલાબહુતુલ્ય-વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડાં આપતા એકેન્દ્રિયો, પાતા એકેન્દ્રિયો સંખ્યાલગણાં છે.
ભગવાન ! આ પતિ-અપયતિત બેઈન્દ્રિયોમાં ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં પર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયો, અપયતા અસંખ્યાતગણાં.
ભગવન્! પયfપ્તા-અપયfપ્તા તેઈન્દ્રિયોમાં? સૌથી થોડા પ્રયતા તેઈન્દ્રિયો, અપયતા અસંખ્યાતગણાં છે.
ભગવન ! પર્યાપ્તા-પર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિયોમાં ? સૌથી થોડાં પયક્તિા ચઉરિન્દ્રિયો, અપયતા અસંખ્યાતપણાં છે.
ભગવન પસતા-અપચતા પંચેન્દ્રિયોમાં ? ગૌતમાં સૌથી થોડાં પર્યાપિતા
૧૨૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ પંચેન્દ્રિયો, અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતગણાં.
ભગવન પર્યાપ્તા-આપતા સેન્દ્રિય એક-બે-ત્રણ-ચાર-પાંચ ઈન્દ્રિયોમાં કોણ કોનાથી આ૫, બહુ, તુલ્ય, વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં પયક્તિા ચઉરિન્દ્રિય, પતિત પંચેન્દ્રિય વિશેષાધિક, પચતા બેઈન્દ્રિય વિશેષાધિકપ્રયતા તેઈન્દ્રિય વિશેષ, અપયતા પાંચેન્દ્રિય સંખ્યાલગણાં, અપચતા ચઉરિન્દ્રિય વિશેષાધિક, અપયતા તેઈન્દ્રિય વિશેષાધિક, અપર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિય વિશેષાધિક, અપર્યાપ્તા એકેન્દ્રિય અનંતગણ, અપયfપ્તા સેન્દ્રિય વિશેષાધિક, પયા એકેન્દ્રિય સંખ્યાલગણાં, પયતા સેન્દ્રિય વિશેષાધિક, તેથી સેન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૬૨ -
હવે ઈન્દ્રિય દ્વાર - સૌથી થોડાં પંચેન્દ્રિયો છે - x • x • તેથી ચઉરિન્દ્રિયો વિશેષાધિક - x • x • તેથી તેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે - x • x • તેથી બેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. • x - તેથી અતિન્દ્રિયો અનંત ગુણ છે, કેમકે સિદ્ધો અનંતા છે. તેથી એકેન્દ્રિયો અનંતગુણ છે. કેમકે વનસ્પતિકાયિકોચી સિદ્ધોથી અનંતગણાં છે. તેનાથી સેન્દ્રિય વિશેષાધિક છે. કેમકે તેમાં બેઈન્દ્રિયાદિનો સમાવેશ છે.
સામાન્યજીવોનું અલાબદુત્વ કહ્યું હવે અપર્યાપ્તાનું-સૌથી થોડાં પર્યાપ્તા પંચેન્દ્રિયો છે. • x • અપર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય તેવી વિશેષાધિક છે - x • તેથી અપર્યાપ્તા તેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. - x - અપર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયો તેથી વિશેષાધિક છે. -x- તેથી પિયMિા એકેન્દ્રિયો અનંતગણો છે કેમકે પિયત વનસ્પતિકાયિકો અનંત હોવાથી હંમેશાં વિદ્યમાન છે. તેથી સેન્દ્રિય અપર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. કેમકે અપર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયોનો તેમાં પ્રક્ષેપ છે.
હવે પયપ્તિાનું અલાબહd - સૌથી થોડાં પર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિયો છે કેમકે તે અપાય છે, તેથી ઘણો કાળ રહેતા નથી, તેથી પ્રસ્ત સમયે થોડાં પ્રાપ્ત થાય. * * - તેથી પયMિા પંચેન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે - X - તેથી પMિા બેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. • x - તેથી પતા તેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. - x - તેથી પર્યાપ્તા એકેન્દ્રિય અનંતગણાં છે. કેમકે વનસ્પતિકાય પયતા અનંત છે તેથી સેન્દ્રિય પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. • x -
હવે પતિા-પિતા સેન્દ્રિયાદિનું અલાબદુત્વ - સૌથી થોડાં સેન્દ્રિય અપર્યાપ્તા, સેન્દ્રિયમાં એકેન્દ્રિયો જ ઘણાં છે, તેમાં સૂક્ષ્મો ઘણાં છે, કેમકે સર્વ લોકમાં વ્યાપ્ત છે. સૂક્ષમ અપર્યાપ્તા સૌથી થોડાં, તેથી પર્યાપ્તા સંખ્યાતપણાં છે. તથા સૌથી થોડાં બેઈન્દ્રિય પયક્તિા છે - x• તેથી અપર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિય અસંખ્યાતપણાં છે. એ રીતે તેઈન્દ્રિયાદિ પણ જાણવા. - હવે પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તા સેન્દ્રિયાદિનું સમુદિત અલાબકુત્વ કહે છે – બધું બીજા, ત્રીજા અવાબદુત્વની ભાવનાનુસાર સ્વયં જાણવું.

Page #72

3/-/૪/૨૬૩
છે પદ-૩, દ્વાર-૪-કાયદ્વાર છે.
• સૂત્ર-૨૬૩ :
ભગવાન ! આ સકાયિક, પૃedીકાયિક, અપ્રકાયિક, તેઉકાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાયિક, અસંકાયિક, અકાયિકોમાં કોણ કોનાથી આ૫, બહુ, તુલ્ય કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં સકાયિક, તેઉકાયિક અસંખ્યાતપણાં, પૃથ્વીકાયિક વિશેષાધિક, અપ્રકાયિક વિશેષાધિક, વાયુકાલિક વિશેષાધિક, અકાયિક અનંતગણાં, વનસ્પતિકાયિક અનંતગણા, સકાયિક વિશેષાધિક છે.
ભગવાન ! આ સકાયિક, પૃedી-અપ-dઉ-વાય-વનસ્પતિ-મસકાયિક, અપર્યાપ્તામાં કોણ કોનાથી અભ આદિ છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડાં આપતા બસકાયિક, અપયfપ્તા તેઉકાયિક અસંખ્યાતપણાં, અપયતા પૃવીકાચિક વિશેષાધિક, પર્યાપ્તા અપ્રકાયિક વિશેષાધિક, પિતા વાયુકાચિક વિશેષાધિક, અપર્યાપ્તા વનસ્પતિકાયિક અનંતગણા, સકાયિક પિયતા વિશેષાધિક છે.
ભગવતુ ! સકાયિક, પૃedી યાવતુ ત્રસકાયિક યતિામાં કોણ કોનાથી અાદિ છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડાં પચતા ત્રસકાયિક, પયતિ તેઉકાયિક અસંખ્યાતપણાં, પ્રયતા પૃedીકાયિક વિશેષાધિક, પયક્તિા અપૂકાચિક વિશેષાધિક, પ્રયતા વાયુકાયિક વિશેષાધિક, પયતા વનસ્પતિકાચિક અનંતગણ, સકાયિક વિશેષાધિક છે.
ભગવાન ! પ્રયતા-પિતા સકાયિકમાં ? સૌથી થોડાં અપર્યાપ્તા સકાયિક, પર્યાપ્તા સકાયિક સંખ્યાલગણા.
ભાવનું પસતા-અપચાિ પૃવીકાચિકમાં ? ગૌતમ / સૌથી થોડાં આપતા પ્રતીકાયિકો છે. તેથી પ્રાપ્તિા પ્રતીકાયિકો સંખ્યાતપણાં છે. આ પ્રમાણે જ આકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાયની અલાવા કહેવા.
ભગવના આ પ્રયતા-પિતા ત્રસકાયિકમાં કોણ-કોનાથી મા, બહુ, તુલ્ય, વિશેષાધિક છે? પયા ત્રસકાયિકો સૌથી થોડાં છે, અપયક્તિા અસંખ્યાતગણાં છે.
ભગવન પયતા-પિતા સકાયિક એવા પૃedી-આ-dઉ-વાયુવનસ્પતિકાયિક અને પ્રસકાયિકોમાં કોણ કોનાથી અત્યo આદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં પ્રયતા પ્રકાયિક છે. અપયતા કસકાયિકો સંખ્યાતણાં છે. અપાતા તેઉકાયિક અસંખ્યાતગણા, અપયતા પૂરતીકાયિક વિશેષાધિક, અપયપિતા અકાયિકો વિશેષાધિક, અપયા વાયુકાયિકો વિશેષાધિક, પયક્તિા તેઉકાયિકો સંખ્યાલગણાં, પતા પૃવીકાયિકો વિરોધાધિક, પર્યાપ્તા અપ્રકાયિકો વિશેષાધિક, પયfપ્તા વાયુકાયિકો વિશેષાધિક, અપયા વનસ્પતિકાયિક અનંતગણાં, અપયfપ્તા સકાયિકો વિશેષાધિક, પતિા વનસ્પતિકાયિક 2િ0/9]
૧૩૦
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ સંખ્યાતપણાં, સકાયિક પ્રયતા વિશેષાધિક, સકાયિક વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૬૩ :
સૌથી થોડાં ત્રસકાયિકો છે. કેમકે બેઈન્દ્રિયાદિ જ કસકાયિક છે. બાકી કાયોની અપેક્ષાએ અભ છે. તેથી તેઉકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે. કેમકે અસંખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. તેથી પૃથ્વીકાયિકો વિશેષાધિક છે, કેમકે ઘણાં અસંખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. તેથી અકાચિક વિશેષાધિક છે. • x • તેથી વાયુમાયિક વિશેષાધિક છે. - X - તેથી અકાયિક અનંતગુણ છે કેમકે સિદ્ધો અનંત છે, તેથી વનસ્પતિકાયિક અનંતગુણ છે. કેમકે અનંત લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. તેથી, સકાયિક વિશેષ છે.
અપર્યાપ્તા સકાયિકાદિનું અાબદુત્વ-સુગમ છે. પતિ સકાયિકાદિનું અલાબહત્વ-સુગમ છે. પતિ-પતિા સકાયિકાદિનું અNબહd-સુગમ છે.
હવે સકાયિકાદિ પયર્તિા-પર્યાપ્તાનું સમુદિત અલાબદુત્વ કહે છે - સૌથી થોડાં પર્યાપ્તા ત્રસકાયિકો છે, તેથી અપર્યાપ્તા ત્રસકાયિકો અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે પર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયાદિથી અપતા બેઈન્દ્રિયો અસંખ્યાતગણાં છે. તેથી અપતિ તેઉકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે, કેમકે તેઓ અસંખ્યાત લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. તેથી અપયક્તિા પૃથ્વી--વાયુ અનુક્રમે વિશેષાધિક છે, તેથી પતિ તેઉકાયિકો સંખ્યાતગણાં છે કેમકે સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તા સંખ્યા ગણાં છે.
• સૂત્ર-૨૬૪ :
ભગવાન ! સૂક્ષ્મો, સૂમપૃeતી, સૂક્ષ્મ અe, સૂક્ષ્મ તેઉo, સૂક્ષ્મ વાયુ, સૂમ વનસ્પતિ, સૂક્ષ્મ નિગોદોમાં કોણ કોનાથી અભ, બહુ, તુલ્ય કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડા સૂક્ષ્મ તેઉકાયિકો છે, સૂક્ષ્મ પૃથ્વી-અ-વાયુકમશઃ વિરોષ છે. સૂક્ષ્મ નિમોો અસંખ્યાતગણાં, સૂમ વનસ્પતિકાલિકો અનતગણાં, તેનાથી સૂક્ષ્મો વિશેષાધિક છે.
ભગવદ્ ! આ અપયતા એવા સૂક્ષ્મો સૂમ પૃથ્વી-અપ-dઉ-વાયુવનસ્પતિકાયિકો, સૂમ નિગોદોમાં કોણ કોનાથી અાદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં આપયક્તિા સૂક્ષ્મ તેઉકાયિકો છે, અપયતા સૂક્ષ્મ પૃd-અ-વાણુ ક્રમશઃ વિશેષાધિક છે, તેથી પિયતા સૂક્ષ્મ નિગોદો અસંખ્યાતગમાં છે, તેથી આપતા. સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિકો અનંતમાં છે, તેથી અપાતા સૂમો વિશેષાધિક છે.
ભગવાન ! પતિ એવા સૂક્ષ્મ, સૂક્ષ્મ પૃedી-અોઉ-વાયુ-વનસ્પતિકાયિક અને સૂક્ષ્મ નિગોદોમાં કોણ કોનાથી અત્યાદિ છે ? ગૌતમાં સૌથી થોડાં પયા તેઉકાયિકો છે. પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ પૃથવી-અડ્ડ-વાયુ અનુકમે વિશેષાધિક છે. પર્યાપ્તા સૂમ નિગોદો અસંખ્યાતગણાં છે, પર્યાપ્તા સૂમ વનસ્પતિકાયિકો અનંતગણાં છે. પર્યતા સૂક્ષ્મો વિશેષાધિક છે.

Page #73

3/-/૪/૨૬૪
૧૩૧
ભગવાન ! પર્યાપ્તા-પતા સૂક્ષ્મોમાં કોણ કોનાથી ? સૌથી થોડાં સૂક્ષ્મ પિયપ્તિા, પર્યાપ્તા સંખ્યાલગણાં. એ પ્રમાણે સૂક્ષ્મ પૃથ્વી યાવત્ સૂક્ષ્મનિગોદો પણ જાણવા.
ભગવાન ! પતિપતા સૂક્ષ્મો, સૂક્ષ્મ પૃedી ચાવ4 વનસપતિo, સૂમ નિગોદોમાં કોણ કોનાથી ? ગૌતમ! સૌથી થોડો અપતિ સૂક્ષ્મ તેઉકાયિકો છે. અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ પૃથવી-અ-વાયુe અનુક્રમે વિશેષાધિક છે. પયત સૂક્ષ્મ તેઉકાયિકો વિશેષાધિક છે, પતિ સૂમ પૃવી-અ-વાયું વિશેષાધિક છે. પિયક્તિા સૂક્ષ્મ નિગોદો અસંખ્યાતપણાં છે. પતિ સૂક્ષ્મ નિગોદો સંખ્યાલગણા, અપયક્તિા સૂક્ષ્મ વન અનંતગણા, અપયક્તિા સૂમો વિશેષાધિક, પયતા સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક સંખ્યાલગણા, પયપ્તા સૂક્ષ્મ વિશેષાધિક છે અને તેથી સૂમો વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૬૪ -
સૌથી થોડાં સૂક્ષમ તેઉકાયિકો છે કેમકે અસંખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. તેથી સૂમ પૃથ્વી વિશેષાધિક છે. • x• તેથી સૂક્ષ્મ અપુ વિશેષાધિક છે. - x • તેથી સૂમ વાયુ વિશેષાધિક છે. તેથી સૂક્ષ્મ નિગોદો અસંખ્યાતગણાં છે. અહીં સૂક્ષ્મનું ગ્રહણ બાદરના નિષેધ માટે છે. નિગોદ બે પ્રકારે - બાદર અને સર્વલોકમાં વ્યાપ્ત એવા સૂક્ષ્મ. સૂમ નિગોદ દરેક ગોળામાં અસંખ્યાતા છે. તેનાથી સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ અનંતગણાં છે. કેમકે નિગોદમાં અનંતા જીવો છે. તેથી સામાન્ય સૂક્ષ્મો વિશેષાધિક છે કેમકે સૂક્ષમ પૃથ્વીકાયિકોનો તેમાં સમાવેશ થાય છે.
ધે અપયતા સૂક્ષ્મ જીવોનું અલાબદુત્વ - આ બધું પૂર્વની માફક જાણવું. પર્યાપ્તિાનું પણ પૂર્વવત્ જ છે.
Q સૂફમાદિ પર્યાતા-પિતાનું અલાબહત્વ-બાદરોમાં પર્યાતાથી અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે એક એક પર્યાપ્તાને આશ્રીને અસંખ્યાત અપતિા ઉપજે છે. પહેલા પ્રજ્ઞાપનપદમાં પણ તે કહ્યું છે -x- સૂક્ષ્મોમાં આ ક્રમ નથી. ત્યાં પતિઅપMિા દીર્ધકાલસ્થિતિક છે. માટે હંમેશાં તે ઘણાં હોય છે. આ પ્રમાણે પૃવીકાયિકાદિમાં પણ જાણવું.
હવે સ્માદિ પર્યાતા-પિતાનું સમુદિત અલાબહત્વ- સૌથી થોડાં અપર્યાપ્તા સૂમ તેઉકાયિકો-xતેનાથી અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ પૃથ્વી-અ-વાયુ અનુક્રમે વિશેષાધિક છે • x • તેથી પMિા સૂક્ષ્મ તેઉ સંખ્યાલગણાં છે, કેમકે અપયદ્ધિાથી પયર્તિા સંખ્યા ગણાં છે, તે હમણાં જ વિચારેલ છે - x•. વિશેષાધિક એટલે કંઈક અધિક, બમણાથી ઓછાં. સક્ષમ અપતિ તેઉકાયિકોથી પતિ સૂક્ષ્મ તેઉ સંખ્યાલગણાં છતાં, અપયક્તિા સૂમ વાયુ સંખ્યાલગણાં છે. તેનાથી સૂક્ષ્મ પૃથ્વી--વાયુ વિશેષાધિક છે. તેથી અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ નિગોદો અસંખ્યાતપણાં છે, કેમકે તે ઘણાં છે. તેથી પર્યાપ્તા સૂમ નિગોદ સંખ્યાતગણાં છે - x • તેનાથી સૂમ વનસ્પતિકાયિક
૧ર
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ અપર્યાપ્તા અનંતગણાં છે • x - તેથી સામાન્યથી અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વિશેષાધિક છે • x • તેનાથી પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ સંખ્યાલગણાં છે, સૂક્ષ્મોમાં પિયતિથી પર્યાપ્તા સંખ્યાલગણાં છે. -x• તેનાથી સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. •x • તેનાથી સૂક્ષ્મ વિશેષાધિક છે. • x • સૂમો કહ્યા, હવે બાદર કહે છે -
• સૂત્ર-૨૬૫ -
ભગવન! આ બાદરો, દાદર પૃથવી, ભાદર આપ, ભાદર તેBo, ભાદર વાયુ, ભાદર વનસ્પતિ પ્રત્યેક શરીર બાદર વન ભાદર નિગોદ, ભાદર અસંકાસિકોમાં કોણ કોનાથી અાદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં ભાદર ત્રસકાયિક, ભાદર તેઉ અસંખ્યાતપણાં, પ્રત્યેક શરીર ભાદર વન અસંખ્યાતગણ, ભાદર નિગોદ અસંખ્યાત ગણા, ભાદર પૃdી. અસંખ્યાતગણા, ભાદર આye અસંe, બાદર વાયુ અસંહ ભાદર વન અનંતગણાં, બાદર વિશેષાધિક છે.
ભગવન્! આ બાદર અપયતા એવા પૃથ્વી થી વનસ્પતિ, પ્રત્યેક શરીર ભાદર વન, ભાદર નિગોદ, ભાદર ત્રસ એ બધાં અપયતામાં કોણ કોનાથી અાદિ છે ? ગૌતમાં સૌથી થોડાં ભાદર ત્રસકાયિક અપયતા છે, ભાદર તેઉ અપયતા અસંખ્યાતગણ, પ્રત્યેક શરીર ભાદર વન અપયક્તિા અર્સ, બાદર નિગોદ પયપ્તા અસંe, ભાદર પૃથ્વી-અ-વાયુ-અપયર્તિા અનકમે અરાખ્યાતગણી, ભાદર વન અપયદ્ધિા અનંતગણ, બાદર અપાતા વિશેષાધિક છે.
ભગવન્! ભાદર પર્યતા એવા ભાદર, બાદર પૃથવી-અપ-ઉ-વાયુ, પ્રત્યેક શરીર ભાદર વન , બાદર નિગોદ, બાદર ત્રસકાયિક એ બધાં પાતામાં કોણ કોનાથી અાદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં ભાદર તેઉકાયિક પર્યાપ્ત છે, ભાદર ત્રસ પતા અસંખ્યાતગણા, પ્રત્યેક શરીર ભાદર વન પ્રયતા અસંખ્યાતપણાં, બાદર નિગોદ પસતા અસંખ્યાતપણાં, ભાદર છવી-અyવાયુ પ્રયતા અનુક્રમે અસખ્યાતગણ, બાદર વન પયક્તિા અનંતગણા, બાદર પયપ્તા વિશેષાધિક છે.
ભગવાન ! ભાદર પચતા-અપયતામાં કોણ કોનાથી ? સૌથી થોડાં બાદર પથતિા, બાદર અપાતા અસંખ્યાતપણાં.
ભગવદ્ ! ભાદર પયતા-પિતા પૃથ્વીકાયિકોમાં કોણ કોનાથી અત્યાદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં પર્યાપ્તા ભાદર પૃdી છે, અપયક્તિા બાદર પૃથવી અસંખ્યાત ગણા છે. આવા જ અલાવા પતિ-અપિયક્તિા ભાદર
પુ, તેf, વાયુ, વનસ્પતિ માં તથા પ્રત્યેક શરીર ભાદર વનસ્પતિકાયિક, ભાદર નિગોદ, બાદર કસ કાયિકોમાં જાણવા. બધે જ પર્યાપ્તાથી અસંખ્યાતગણl અપયતા છે.
ભગવન્! આ ભાદર, ભાદર એવા પૃથ્વી, વાવવ વનસ્પતિ પ્રત્યેક

Page #74

૩/-/૪/૨૬૫
૧૩૩
૧૩૪
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે.
હવે પર્યાપ્તા-અપયક્તિા બાદરાદિ પ્રત્યેક જીવોનું અલાબહવ - અહીં કૈક બાદર પર્યાપ્તાને આશ્રીને અસંખ્યાતા બાદર અપયર્તિા ઉત્પન્ન થાય છે. * * * * • બાદર જીવોની અપેક્ષાએ સર્વ સ્થળે પર્યાપ્તાથી અપયક્તિા અસંખ્યાતપણાં કહેવા
-
X
શરીર ભાદર વન, ભાદર નિગોદ, ભાદર ત્રસકાયિક પતિ-પતિામાં કોણ કોનાથી અ૨, બહુ તુલ્ય, વિશેષ છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડાં બાદર તેઉકાયિક પતિા, બાદર બસ પર અસંખ્યાતપણાં, ભાદર બસ આપતા અસંખ્યાતગણાં, પ્રત્યેક શરીર માદર વન પયતા અસંe, ભાદર નિગોદ પયા/તા સંe, ભાદર પૃથ્વી અપ વાયુ પતિા અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં, બાદર તેઉ અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતગણાં, પ્રત્યેક શરીર ભાદરવન અપતિા અસંખ્યાતપણાં, બદિર નિગોદમૃPવી-અ-વાયુ, અપયક્તિા અસંખ્યાતગણ, ભાદર વન પર્યતા અનંતગણ, ભાદરવન અપયક્તિા અસંખ્યાતગણાં, ભાદર આપતા વિશેષા બાદરા વિરોષle.
• વિવેચન-૨૬૫ -
સૌથી થોડાં બાદર કસકાયિકો છે, કેમકે બેઈન્દ્રિયાદિ જ બાદર બસ છે. તેથી બાદર તેઉકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે, કેમકે અસંખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. તેથી પ્રત્યેક શરીરી બાદર વનસ્પતિકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે. કેમકે તેઓનું સ્થાન અસંખ્યાતગણું છે અને બાદર તેઉ તો મનુષ્યોગમાં જ હોય છે • x • x " અને બાદર વનસ્પતિ ત્રણે લોકમાં ભવનાદિમાં હોય છે. * * * * - એ રીતે ક્ષેત્રના અસંખ્યાતપણાથી તેઉકાય કરતાં અસંખ્યાતપણાં કહ્યા છે. પ્રત્યેક શરીર બાદર વન થી ભાદર નિગોદો અસંખ્યાતપણાં છે, કેમકે બાદર નિગોદની અત્યંત સૂક્ષ્મ અવગાહના છે. તે પાણીમાં સર્વત્ર હોય છે. તે બાદર અનંતકાયિક છે. તેથી બાદર પૃથ્વીકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે, કેમકે આઠે પૃથ્વી, ભવન, વિમાન, પર્વતાદિમાં હોય છે. તેથી અસંખ્યાતપણાં બાદર કાયિકો છે. કેમકે સમુદ્રમાં ઘણું જ પાણી છે. તેથી બાદર વાયુકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે, કેમકે પોલાણમાં બધે વાયુ સંભવે છે. તેથી બાદર વનસ્પતિકાયિક અનંત ગણા છે, કેમકે દરેક બાદર નિગોદમાં અનંત જીવો છે. તેથી સામાન્ય બાદર જીવો વિશેષાધિક છે. એ રીતે પ્રથમ અલાબકુત્વ કહ્યું.
હવે બાદશદિ અપયતાનું બીજું અસાબદુત્વ - સૌથી થોડા અપર્યાપ્તા બાદર બરકાયિકો છે, તેથી પિયMિા બાદ તેઉ અસંખ્યાતપણાં છે, કેમકે અસંખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. એ રીતે પૂર્વોક્ત ક્રમથી અાબહત્વ જાણવું.
( ધે પર્યાપ્તા બાદરાદિનું ત્રીજું અલાબહત્વ - સૌથી થોડાં પMિા બાદર તેઉકાયિકો છે. •x • x • તેથી પર્યાપ્તા બાદર ત્રસકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે. - x • x • તેથી પર્યાપ્તા પ્રત્યેકશરીરી બાદર વનસ્પતિકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે. • * * * * * * તેથી પર્યાપ્તા બાદર નિગોદો અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે સૂક્ષ્મ અવગાહનાવાળા છે, અને બધાં જળાશયોમાં સર્વત્ર હોય છે. તેથી પર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વી અસંખ્યાતપણાં છે. - x - પર્યાપ્તા બાદર વાયુ અસંખ્યાતગણાં છે. * * * x • તેથી બાદર વનસ્પતિ પતિા અનંતગણાં છે - x • તેથી સામાન્ય બાદર
હવે પર્યાપ્તા-પર્યાપ્તા બાદરાદિ, સામુદાયિક અ૫ બહુવ કહે છે - સૌથી થોડાં બાદ તેઉકાયિકો છે. તેથી પર્યાપ્યા બાદ ત્રસકાયિકો અસંખ્યાતગણાં છે. તેથી અપર્યાપ્તા બાદર ત્રસકાયિક અસંખ્યાતગણાં છેઈત્યાદિ સૂત્રાર્થ મુજબ જાણવું. • x • પર્યાપ્ત બાદ વાયુ થી અપર્યાપ્તા બાદર તેઉ અસંખ્યાતગણાં છે. * * * તેનાથી અપયતા પ્રત્યેક બાદર વનસ્પતિકાયિકો અસંખ્યાતપણાં . તેથી અપર્યાપ્ત બાદર નિગોદો અસંખ્યાતપણાં છે, ઈત્યાદિ સૂત્રાર્થ મુજબ જાણવું. • x • અપર્યાપ્તા બાદર વાયુ થી પયર્તિા બાદર વનસ્પતિકાયિકો અનંતગણાં છે, કેમકે બાદર એકેક નિગોદમાં અનંત જીવો હોય છે. તેથી સામાન્ય બાદર પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે, કેમકે પર્યાપ્યા બાદ તેઉકાયિકાદિનો તેમાં સમાવેશ થાય છે. તેથી અપર્યાપ્ત બોદર વનસ્પતિકાયિક અસંખ્યાતપણાં છે -x• તેથી સામાન્ય બાદર પિયક્તિા વિશેષાધિક છે. કેમકે અપયક્તિા બાદ તેઉકાયિકાદિનો પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે. તેથી પર્યાપ્તા અપર્યાપ્તા વિશેષણ રહિત બાદર જીવો વિશેષાધિક છે.
બાદરાશ્રિત સૂત્રો કહ્યા. હવે સૂમ બાદર સમુદાયગત પંચ સૂની કહેવાની ઈચ્છાવાળા પહેલાં ઔધિક સૂક્ષ્મ-Mાદર સૂત્ર કહે છે–
• સૂત્ર-૨૬૬ :
ભગવાન ! આ સૂમો, સૂક્ષ્મ એવા પૃની-અ-ઉ-વાયુ-વનસ્પતિ-નિગોદ, ભાદર, ભાદર પૃથવી-અy-dઉ-વાયુ-વનસ્પતિ, પ્રત્યેક શરીરી બાદર વન, ભાદર નિગોદો, ભાદર ત્રસકાયિકોમાં કોણ કોનાથી આ૫, બહુ, તુલ્ય, વિશેષ છે ?
ગૌતમા સૌથી થોડાં ભાદર ત્રસકાયિકો છે. ભાદર તેઉ અસંખ્યાતગણાં છે, પ્રત્યેક શરીર ભાદર વન અસંખ્યાત, બાદર નિગોદો અસંખ્યાતા, ભાદર પૃથવી-અy-વાયુ ક્રમશઃ અસંખ્યાતા, સૂક્ષ્મ તે અસંખ્યાતા, સૂક્ષ્મ પૃથ્વી
-વાયક્રમશઃ વિશેષાધિક, સૂક્ષ્મ નિગોદ અસંખ્યાતા, ભાદર વન અનંતગણાં, ભાદર વિશેષાધિક, સૂક્ષ્મ વન અસંખ્યાતા, તેથી સૂક્ષ્મ જીવો વિશેષાધિક છે..
ભગવન / અપર્યાપ્તા એવા સૂક્ષ્મ, સૂક્ષ્મ પૃની યાવત્ વનસ્પતિકાયિક, સૂક્ષ્મ નિગોદ, બાદર, બાદર પૃથ્વી યાવત વનસ્પતિકાયિકો, પ્રત્યેક શરીર ભાદર વન બાદર નિગોદ, ભાદર ત્રસકાયિકોમાં કોણ કોનાથી અભ, બહુ, તુલ્ય કે વિશેષ છે
ગૌતમ ! સૌથી થોડાં અપચતા બાદ ત્રસકાયિકો છે, અપચર્તિા ભાદર

Page #75

૧૩૫
૩|-|૪/૨૬૬
તેઉ અસંખ્યાતા, અપર્યાપ્તા પ્રત્યેક શરીર બાદર વન અસંખ્યાતા, અપતા બાદર નિગોદો અસંખ્યાતા, અપર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વી-અદ્-વાયુ ક્રમશઃ અસંખ્યાતા, અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ તેઉ અસંખ્યાતગણાં, અપચપ્તિતા સૂક્ષ્મ પૃથ્વી-અપ-વાયુ ક્રમશઃ વિશેષાધિક, અપસપ્તિા સૂક્ષ્મ નિગોદ અસંખ્યાતા, અપાતા બાદર વન અનંતગણા, અપચતા બાદર વિશેષાધિક, અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ અસંખ્યાતા, અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મો વિશેષ છે.
ભગવન્ ! પર્યાપ્તા-સૂક્ષ્મો, સૂક્ષ્મ પૃથ્વી, યાવત્ વનસ્પતિકાયિક, સૂક્ષ્મ નિગોદ પર્યાપ્તા-બાદર, બાદર પૃથ્વી, યાવત્ વન પ્રત્યેક શરીર ભાદર
વનસ્પતિકાયિક, બાદર નિગોદ, બાદર ત્રાકાયિક, એ બધાં પર્યાપ્તામાં કોણ કોનાથી અલ્પ, બહુ, તુલ્ય, વિશેષ છે ?
ગૌતમ ! સૌથી થોડાં પતા બાદર તેઉકાયિકો છે, પાિ બાદર પ્રસકાયિક અસંખ્યાતગણા, પતા પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિકાયિક
અસંખ્યાતગણા, પચતા ભાદર નિગોદ અસંખ્યાતગણા, પતા બાદર પૃથ્વીઅ-વાયુ ક્રમશઃ અસંખ્યાતગણા, પતા સૂક્ષ્મ તેઉંકાયિક અસંખ્યાતગણા, પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ પૃથ્વી અધ્ વાયુ અનુક્રમે વિશેષાધિક, સૂક્ષ્મ નિગોદ પર્યાપ્તા
અસંખ્યાતગણાં, પતિા બાદર વનસ્પતિકાયિક અનંત ગણા, પતા બાદર વિશેષાધિક, યાિ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિક અસંખ્યાત-ગણાં, પાપ્તા સૂક્ષ્મ વિશેષાધિક છે.
ભગવન્ ! પર્યાપ્તા-પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ અને બાદરમાં કોણ કોનાથી અલ્પ, બહુ, તુલ્ય કે વિશેષાધિક છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં બાદર પર્યાપ્તતા છે, બાદર અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતગણાં. અપચાિ સૂક્ષ્મ અસંખ્યાતગણાં, પાિ સૂક્ષ્મ
સંખ્યાતગણાં.
ભગવન્ ! આ સૂક્ષ્મ પૃથ્વી અને બાદર પૃથ્વી માં પતિા-અપચતામાં કોણ કોનાથી અલ્પાદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં પાતા બાદર પૃથ્વી છે, અપર્યાપ્તા બાદર પૃથ્વી અસંખ્યાતા, અપચપ્તિા સૂક્ષ્મ પૃથ્વી અસંખ્યાતા, પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ પૃથ્વી સંખ્યાતા. • એ પ્રમાણે પર્યાપ્તા-પતિા સૂક્ષ્મ અને બાદર અકાય, તેઉકાય, વાયુકાય, વનસ્પતિકાય, નિગોદ સંબંધી સૂત્રો જાણવા. આ બધામાં બાદર પર્યાપ્તાથી બાદર અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતગણા, તેથી સૂક્ષ્મ અપાતા અસંખ્યાતગણા, સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તી સંખ્યાતા છે.
---
ભગવન્ ! આ સૂક્ષ્મ, સૂક્ષ્મ પૃથ્વી, સાતત્ વન, સૂક્ષ્મ નિગોદ, ભાદર, પૃથ્વી થાવત્ વનસ્પતિકાય, પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિકાય, બાદર નિગોદ, બાદર સકાયિક પર્યાપ્તા-પર્યાપ્તામાં કોણ કોનાથી અલ્પ આદિ છે ?
ગૌતમ ! સૌથી થોડાં પચતા ભાદર તેઉકાયિકો છે. પર્યાપ્તતા બાદર સકાયિક અસંખ્યાતગણાં, પતા બાદર ત્રસ અસંખ્યાતગણાં, પતિા
૧૩૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ પ્રત્યેક શરીર બાદર વન અસંખ્યાતા, પર્યાપ્તા બાદ નિગોદ અસં, પતા બાદર પૃથ્વી અ વાયુ અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં, અર્થાતા બાદર તેઉં અસંખ્યાતગણાં, અયપ્તા પ્રત્યેક શરીર બાદર વનસ્પતિ અસંખ્યાતગણાં, અયતા ભાદર નિગોદ અસંખ્યાતગણાં, અપતા બાદર પૃથ્વી અ વાયુ અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં, અપચપ્તિા સૂક્ષ્મ તેઉ અસંખ્યાતગણા, અપયતા
સૂક્ષ્મ પૃથ્વી અધ્ વાયુ અનુક્રમે વિશેષાધિક, પયપ્તા સૂક્ષ્મ તેઉ અસંખ્યાતગણા, પતા સૂક્ષ્મ પૃથ્વી અર્પી વાયુ અનુક્રમે વિશેષાધિક, સૂક્ષ્મ નિગોદ અપચપ્તિા અસંખ્યાતગણાં, સૂક્ષ્મ નિગોદ પર્યાપ્તા સંખ્યાતગણાં, પતિા બાદર વનસ્પતિ અનંતગણાં, પર્યાપ્તા ભાદર વિશેષાધિક, અપચપ્તિા બાદર વન અસંખ્યાતગણાં, અપતા બાદર વિશેષાધિક, બાદર વિશેષાધિક, અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વન અસંખ્યાતગણાં, અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વિશેષાધિક, પશ્તિા સૂક્ષ્મ વ સંખ્યાતગણાં, સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તા વિશેષ, સૂક્ષ્મ વિશેષ.
• વિવેચન-૨૬૬ ઃ
બાદર સંબંધી અલ્પ બહુત્વનો વિચાર બાદરના પાંચ સૂત્રમાંના પ્રથમ સૂત્રવત્ બાદર વાયુકાય પદ સુધી જાણવો. પછી સૂક્ષ્મ સંબંધે અલ્પબહુત્વ પણ સૂક્ષ્મના પાંચ સૂત્રોમાં જે પહેલું સૂત્ર છે, તેની માફક સૂક્ષ્મ નિગોદ સુધી જાણવું. પછી બાદર વનસ્પતિકાયિક અનંતગણાં છે કેમકે એકૈક બાદર નિગોદમાં અનંત જીવો છે. તેથી
બાદર જીવો વિશેષાધિક છે. કેમકે તેમાં બાદર તેઉ સમાવેશ થાય છે. તેથી સૂક્ષ્મ વન અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે બાદર નિગોદથી સૂક્ષ્મ નિગોદો અસંખ્યાતગણી છે. તેથી સામાન્ય સૂક્ષ્મો વિશેષાધિક છે. - ૪ - એમ પ્રથમ અાબહુત્વ કહ્યું.
હવે સૂક્ષ્માદિ અપર્યાપ્તાનું બીજું અાબહુત્વ - સૌથી થોડા અપર્યાપ્તા બાદર ત્રાકાયિકો છે, તેથી અપર્યાપ્તા બાદર તેઉ બાદર પ્રત્યેક વન, બાદર નિગોદ, બાદર પૃથ્વી-અપ્-વાયુ અનુક્રમે ઉત્તરોત્તર અસંખ્યાતગણાં છે. અહીં અલ્પબહુત્વ વિચાર બાદર સંબંધી બીજા અપર્યાપ્ત સૂત્રવત્ કરવો. અપર્યાપ્ત બાદર વાયુ અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ તેઉ અસંખ્યાતગણાં છે. - ૪ - તેથી અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ પૃથ્વી અધ્ વાયુ સૂક્ષ્મ નિગોદ અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં છે. અહીં સૂક્ષ્મના પાંચ સૂત્રોમાં બીજા સૂત્રવત્ અલ્પબહુત્વ છે.
અપર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ નિગોદથી બાદર વન અનંતગણાં છે, કેમકે એકૈક બાદરમાં અનંતજીવો છે. તેથી અપર્યાપ્તા સામાન્ય બાદર વિશેષાધિક છે. - ૪ - તેથી સૂક્ષ્મ વન અપર્યાપ્તા અસંખ્યાત ગણાં છે. અપર્યાપ્ત બાદર નિગોદથી અપર્યાપ્ત સૂક્ષ્મ નિગોદો અસંખ્યાતગણાં છે, તેથી સામાન્ય સૂક્ષ્મ અપર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે.
હવે સૂક્ષ્માદિ પર્યાપ્તાનું ત્રીજું અલ્પબહુત્વ - સૌથી થોડાં પર્યાપ્તા બાદર તેઉકાયિકો છે. તેથી બાદર ત્રાકાયિક, બાદર પ્રત્યેક વન, બાદર નિગોદ, બાદર પૃથ્વી-અ-વાયુ અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં છે. અહીં બાદરના પાંચ સૂત્રોમાંના

Page #76

B/-/૪/૨૬૬
૧૩૩
૧૩૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ સૂમ વનસ્પતિકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે. કેમકે બાદર નિગોદ કરતાં સૂક્ષ્મ નિગોદ અસંખ્યાતગણાં છે. તેનાથી સામાન્ય સૂટમ અપર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. • x • તેથી પર્યાપ્તા સૂમ વન સંખ્યાતપણાં છે. કેમકે તેના પિતાથી પર્યાપ્તા સંખ્યાત ગણાં છે. • x• તેથી સામાન્ય સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. •x • x • એમ સૂમબાદરનું સામુદાયિક અલાબદુત્વ કહ્યું.
છે પદ-૩, દ્વાર-૫-“યોગદ્વાર" – X - X - X - X - X
છે –
બીજા પતિ સૂગવત્ વિચારવું. પયત બાદર વાયુ થી પતિ સૂક્ષ્મ તેઉ અસંખ્યાતપણાં છે. * * * * તેથી પયક્તિા સૂમ પૃથ્વી-ચા-વાયુ અનુક્રમે વિશેષાધિક છે. પર્યાપ્તા સૂમ વાયુ થી પર્યાપ્તા સૂમ નિગોદો અસંખ્યાતપણાં છે. કેમકે એકૈક ગોળામાં ઘણાં હોય છે. તેથી પયતા બાદર વનસ્પતિ અનંતગણાં છે, “x- તેથી સામાન્ય બાદર પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. - x• તેથી પર્યાપ્તા સૂક્ષમ વન અસંખ્યાતગણાં છે • x • તેથી સામાન્ય સૂમ પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. એમ ત્રીજું અલાબહુવે કહ્યું.
પતિ-અપયર્તિા સૂમ બાદરદિ પ્રત્યેકનું પૃથ-પૃથક્ અલબહુ - સૌથી થોડાં બાદર પયતા છે, કેમકે તે પરિમિત ક્ષેત્રમાં રહે છે, તેથી બાદર અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતગણાં છે, - x • તેથી સૂક્ષ્મ અપયક્તિા અસંખ્યાતગણા છે, કેમકે સર્વલોક વ્યાપી હોવાથી તેમનું ફોત્ર અસંખ્યાતગણું છે, તેથી સૂમ પર્યાપ્તા સંખ્યાલગણાં છે • x • એમ ચોયું અલબહુત કહ્યું.
હવે પયર્તિા-અપયક્તિા સૂમ, સૂક્ષ્મપૃથ્વીકાયાદિ અને બાદર, બાદર પૃથ્વીકાયાદિનું સામુદાયિક પાંચમું અાબહત્વ કહે છે - સૌથી થોડાં પયક્તિા બાદર તેઉકાયિકો છે * * તેવી પદ્ધિા બાદર ત્રસકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે - X - X- તેથી પતિ પ્રત્યેક બાદર વન બાદર નિગોદ, બાદર પૃથ્વી અાપુ, વાય અનુક્રમે અસંખ્યાતપણાં છે * * તેથી બાદર અપયતા તેઉ. અસંખ્યાતપણાં છે, કેમકે તે અસંખ્યાતા લોકાકાશના પ્રદેશ પ્રમાણ છે. તેથી અપર્યાપ્તા પ્રત્યેક શરીર બાબર વન બાદર નિગોદ, બાદર પૃથ્વી, અપૂ, વાયુ અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં છે. અપર્યાપ્યા બાદ વાયુ થી અપયપ્તિા સૂમ તેઉ અસંખ્યાતગણા છે. તેથી અપર્યાપ્તા સૂમ પૃથ્વી, અપુ, વાયુ અનુક્રમે વિશેષાધિક છે. તેથી પર્યાપ્તા સૂમ તેઉ સંખ્યાલગણાં છે, કેમકે સૂક્ષ્મ જીવોમાં પિયક્તિા કરતાં પયપ્તા સામાન્ય રીતે સંખ્યાતપણાં છે. તેથી પચતા સુક્ષમ પૃથ્વી, અપ, વાયુ અનુક્રમે વિશેષાધિક છે. તેથી અપતિ સૂક્ષ્મ નિગોદ અસંખ્યાતપણાં છે, - X - તેથી પર્યાપ્તા સૂમ નિગોદો સંખ્યાતપણાં છે, કેમકે સમમાં અપયક્તિા કરતાં પયર્તિા સામાન્ય રીતે સંખ્યાતપણાં હોય છે.
જો કે આ બધાં બાદર પતા તેઉકાયિકથી પર્યાપ્તા સૂમ નિગોદ સુધીના પદાર્થો અન્યત્ર સામાન્યથી અસંખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ કહ્યા છે. તો પણ અસંખ્યાતા અસંખ્યાતા ભેદો હોવાથી અહીં આ અસંખ્યાતા-વિશેષ-સંપાતા આદિ જે કહેલ છે, તે વિદ્ધ ન સમજવા. પયતા સૂક્ષ્મ નિગોદોથી પયMિા બાદર વન અનંતગણો છે, કેમકે એક બાદરનિગોદમાં અનંત જીવો છે. તેથી સામાન્ય બાદર પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે - x અપયક્તિા બાદર વન તેથી અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે તેના એકૈક પર્યતાને આશ્રીને અપર્યાપ્તાની ઉત્પત્તિ થાય છે. - X - તેથી સામાન્ય બાદર વિશેષાધિક છે. કેમકે તેમાં પયપિતાનો પણ સમાવેશ થાય છે. તેથી અપતિના
• સૂત્ર-૨૬૭ :
ભગવાન ! આ સયોગી, મનોયોગી, વચનયોગી, કાયયોગી અને અયોગીમાં કોણ કોનાથી આ૫, બહ, તુલ્ય, વિશેષ છે ? ગૌતમાં સૌથી થોડા જીવો મનોયોગી છે, વચનયોગી અસંખ્યાતe અયોગી અનંતગણ, કાયયોગી અનંતગણા, સયોગી વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૬૭ :
સૌથી થોડાં મનોયોગી છે, કેમકે સંજ્ઞી પર્યાપ્તા જ મનોયોગવાળા છે, વચનયોગી અસં કેમકે બેઈન્દ્રિયાદિ વચનયોગી છે તેથી અયોગી અનંતગણો છે કેમકે સિદ્ધો અનંતા છે. કાયયોગી અનંતગણા, કેમકે વનસ્પતિકાયિકો અનંત છે. * * * * * તેથી સામાન્ય સયોગી વિશેષાધિક છે. કેમકે તેમાં વાયોગી આદિ છે.
છે પદ-૩-દ્વા-૬-“વેદદ્વાર” છે. - X - X - X - X - X -
• સૂત્ર-૨૬૮ :
ભગવાન ! જીવો સવેદી, પ્રીવેદી, પરવેદી, નપુંસક વેદ, વેદીમાં કોણ કોનાથી અભ, આદિ છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડાં જીવો પરવેદી છે, સ્ત્રીવેદી સંખ્યાતપણાં, અવેદી અનંતગા, નપુંસકવેદી અનંતગણ, સવેદી વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૬૮ :
હવે વેદદ્વાર - સૌથી થોડાં પુરુષવેદી, કેમકે સંજ્ઞીમાં જ તિર્યચ, મનુષ્યોમાં તથા દેવોને પુરુષવેદ છે. સ્ત્રીવેદી સંખ્યાલગણાં કેમકે – તિર્યચોથી તિર્યચી ત્રણ ગણી અને ત્રણ અધિક છે. મનુષ્યોથી માનુષી સ્ત્રી ૨૩ ગણી અને ૨૭ અધિક છે. દેવોથી દેવી 3-ગણી અને ઉર-અધિક છે. - x - x • તેથી અવેદી અનંતગણાં છે કેમકે સિદ્ધો અનંત છે. તેથી નપુંસકવેદી અનંતગણા છે, કેમકે સિદ્ધોથી વનસ્પતિ અનંતગણાં છે. તેથી સામાન્ય સવેદી વિશેષ છે કેમકે તેમાં સ્ત્રી વેદી, પુરુષ વેદીનો સમાવેશ થાય છે.

Page #77

3-1/ર૬૯
૧૩૯
૧૪૦
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
છે પદ-૩, દ્વાર-૭ “કપાય”
&
• સૂત્ર-૨૬૯ -
ભગવન! આ સકષાયી, ક્રોધ-માન-માયા-લોભ કષાયી, કષાયીમાં કોણ-કોનાથી અાદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડા જીવો કષાયી છે, માનકષાયી અનંતગણા, ક્રોધ-માયા-લોભ કષાયી અનુક્રમે વિશેષાધિક, સકવાયી વિશેષાધિક છે..
વિવેચન-૨૬૯ :
સૌથી થોડાં અકષાયી છે, કેમકે સિદ્ધો અને કેટલાંક મનુષ્યો અકષાયી છે. તેનાથી માનકષાય પરિણામી અનંતગણા છે. કેમકે છ એ જીવનિકાયમાં માનકષાયના પરિણામ હોય, ક્રોધ, માયા, લોભ કષાય પરિણામી અનુક્રમે વિશેષાધિક છે કેમકે માનકષાય પરિણામના કાળની અપેક્ષાએ ક્રોધાદિ કષાયના પરિણામનો કાળ અનુક્રમે વિશેષાધિક છે. લોભકષાયીથી સકષાયી વિશેષાધિક છે, કેમકે તેમાં માનાદિ કષાયનો સમાવેશ થાય છે. અહીં સાવિ - “કષાયોદય સહિત” એવો અર્થ છે. અર્થાત વિપાકાવસ્થા પ્રાપ્ત પોતાના ઉદયને પ્રદર્શિત કરતા કર્મ પરમાણુ, કેમકે તેવા પ્રકારના કર્મ પરમાણુ જેમને હોય ત્યારે જીવને અવશ્ય કપાયોદય હોય.
છે પદ-૩, દ્વાર-૮-'લેશ્યા' છે
ઈશાન દેવો પણ તેજોવૈશ્યી છે, તો અસંખ્યાતપણાં કેમ નહીં? (સમાધાન) તમારી શંકા અયુક્ત છે. કેમકે વેશ્યાપદમાં આ વિષયે સ્પષ્ટીકરણ આવશે * * * * * * *
સૂનનું તાત્પર્ય એ છે કે - પાલેશ્ય દેવોની અપેક્ષાએ જોલેશ્યી દેવોને જ વિચારાય તો અસંખ્યાતપણાં થાય, પણ પાલેશ્યીમાં તિર્યચો પણ હોવાથી સંખ્યાતગણાં છે.
તેમનાથી અલેશ્યી જીવો અનંતગણાં છે, કેમકે સિદ્ધો અનંત છે, તેથી કાપોતલેયી અનંતગણા છે કેમકે વનસ્પતિ ને કાપોતલેશ્યા સંભવે છે. તેનાથી નીલલેી વિશેષાધિક છે, કેમકે ઘણાં જીવોને તે સંભવે છે. તેથી કૃષ્ણલેશ્વી વિશેષાધિક છે. તેનાથી સામાન્ય લેશ્યી જીવો વિશેષાધિક છે - ૪ -
છે પદ-૩, દ્વાર-૯ “સમ્યકત્વ” છે
• સૂત્ર-૨૭૧ :
ભગવાન ! આ સમ્યક્ર-મિથ્યા-મિશ્ર દષ્ટિમાં કોણ કોનાથી અથo દિ છે ? ગૌતમ સૌથી થોડાં સમ્યક્ મિથ્યાર્દષ્ટિ છે, સમયર્દષ્ટિ અનંતગણ, મિશ્રાદષ્ટિ અનંતગણાં છે.
• વિવેચન-૨૭૧ :
સૌથી થોડાં સમ્યક્ મિથ્યાદેષ્ટિ છે, કેમકે તે પરિણામ કાળ અંતમુહૂર્ત પ્રમાણ છે. પૃચ્છા સમયે થોડાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. તેનાથી સગર્દષ્ટિ અનંતગણો છે, કેમકે સિદ્ધો અનંત છે. તેથી મિથ્યાદેષ્ટિ અનંતગણાં છે, કેમકે વનસ્પતિકાયિકો અનંત છે.
છે પદ-૩, દ્વા-૧૦, “જ્ઞાન” છે
સૂત્ર-૨૩૦ :
ભગવન્! આ સલેચી, કૃષ્ણ-નીલ-કાપોત-dઉ-પા-શુકલ લેચી, અલેચીમાં કોણ કોનાથી અલ્પ આદિ છે ? ગૌતમાં સૌથી થોડાં જીવો શુક્લવેચી છે, પાલેયી સંખ્યાતના, તેજલેશ્યી સંખ્યાલગણાં, અવેસ્ત્રી અનંતગણા, કાપોદલેરથી અનંતગણા, નીલ-કૃષ્ણ-સએશયી અનુક્રમે વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૩૦ :
સૌથી થોડાં શુકલતેશ્યા, કેમકે લાંતકથી અનુત્તર સુધી વૈમાનિકોમાં, કેટલાંક ગર્ભજ કર્મભૂમિના સંખ્યાતા વર્ષાયુવાળા મનુષ્યોમાં, સંખ્યાતા વર્ષાયુવાળા કેટલાંક તિરંગોમાં શુક્લલેશ્યા સંભવે છે, તેથી પડાલેશ્યી સંખ્યાલગણાં, કેમકે તે સનકુમારથી બ્રાહાલોક કલાવાસીમાં તથા ઘણાં જ ગર્ભજ કર્મભૂમિજ સંખ્યાતા વર્ષાયુ મનુષ્ય આદિ - માં હોય છે - x - તેથી તેજલેશ્ય સંખ્યાતપણાં છે, કેમકે સૌધર્મ, ઈશાન,
જ્યોતિક, કેટલાંક ભવનપતિ, વ્યંતર, ગર્ભજ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય, મનુષ્યો અને બાદર પતા એકેન્દ્રિયોમાં તેજલેશ્યા હોય છે.
પ્રશ્ન- પાલેશ્લીથી તેજોલેસ્પી અસંખ્યાતગણાં કેમ ન હોય ? કેમકે જ્યોતિકો ભવનવાસીથી અસંખ્યાતપણાં છે. • x • જયોતિકો બધાં તેજોલેશ્યી છે, સૌધર્મ
• સૂત્ર-૨૩૨ -
ભગવન! આભિનિબોધિક-કૃત-અવધિ-મન:પર્યવ-કેવળજ્ઞાનીઓમાં કોણ કોનાણી આભ આદિ છે ? ગૌતમ! સૌથી થોડાં જીવો મનઃપવાની, અવધિજ્ઞાની અસંખ્યાતગણાં, અભિનિ અને શ્રુતજ્ઞાની બંને તુલ્ય અને વિશેષ, કેવલી અનંતe
ભગવાન ! આ મતિઅજ્ઞાની, શ્રુતજ્ઞાની, વિલંગ જ્ઞાનીમાં કોણ કોનાથી અલ્પ આદિ છે ? ગૌતમાં સૌથી થોડાં જીવો વિલંગાની, મતિ-બુત અડાની બંને તુલ્ય અને અનંતગણા.
ભગવાન ! આ અભિનિભોધિક ચાવત કેવળજ્ઞાની અને મતિજ્ઞાનીથી વિર્ભાગજ્ઞાનીમાં કોણ કોનાથી અલ્પ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો મન:પર્યવફાની, અવધિ અસંખ્યામણાં, અભિનિ અને ચુત બને તુલ્ય અને વિશેષાધિક, વિર્ભાગજ્ઞાની અસંખ્યાતગણાં, કેવલજ્ઞાની અનંતગણd, મતિજ્ઞાની-ચુતઅજ્ઞાની બંને તુલ્ય અને અનંતગણાં છે.

Page #78

૩/-/૧૦/૨૭૨
૧૪૧
૧૪૨
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર • સટીકઅનુવાદ/૧
• વિવેચન-૨૩૪ -
સૌથી થોડાં સંયતો, કેમકે ઉત્કૃષ્ટી હજાર ક્રોડ પૃથકવ પ્રમાણ હોય છે. • x - તેનાથી સંયતાસંયત-દેશવિરતિ અસંખ્યાતા છે કેમકે તિર્યંચ પંચમાં અસંખ્યાતોને દેશવિરતિ સંભવે છે. તેનાથી નોસંયતા અનંતગણો છે, કેમકે તેવા સિદ્ધો હોય છે. તેનાથી અસંયતો અનંતગણાં છે, વનસ્પતિ અનંત છે.
# દ્વાર-3, પદ-૧૩-“ઉપયોગ” છે
• વિવેચન-૨૭ર :
સૌથી થોડાં મન:પર્યવજ્ઞાની, કેમકે સંયતોને જ મન:પર્યવજ્ઞાન સંભવે છે, અવધિજ્ઞાની તેથી અસંખ્યાતપણાં, કેમકે તે જ્ઞાન ચારે ગતિમાં સંભવે છે. તેનાથી આભિનિ શ્રત વિશેષાધિક, કેમકે સંજ્ઞી તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય મનુષ્યોમાં કેટલાંકને આ જ્ઞાનો સંભવે છે, સ્વસ્થાને બંને તુલ્ય છે, કેવલજ્ઞાની તેમનાથી અનંતગણાં છે.
જ્ઞાની કહા, હવે અજ્ઞાનીનું અલાબહત્વ - સૌથી થોડાં વિભંગાની, કેમકે કેટલાંક ચારે ગતિનાને વિર્ભાગજ્ઞાન હોય છે. તેનાથી મતિ અને શ્રુત જ્ઞાની અનંતગણો કેમકે વનસ્પતિને પણ આ અજ્ઞાન સંભવે છે. તે બંને સ્વસ્થાને પરસ્પર તુલ્ય છે.
હવે જ્ઞાની-અજ્ઞાની બંનેનું સામુદાયિક અસાબદુત્વ સૌથી થોડાં મન:પર્યવજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની તેથી અસંખ્યાતપણાં, તેનાથી આધના બે જ્ઞાની વિશેષાધિક * * * તેનાથી વિર્ભાગજ્ઞાની અસંખ્યાતપણાં કેમકે દેવ-નારકગતિમાં સભ્યથી મિથ્યાર્દષ્ટિ અસંખ્યાતગણાં છે, - x - તેનાથી કેવળજ્ઞાની અનંત ગણાં કેમકે સિદ્ધો અનંત છે, તેનાથી મતિ-શ્રુત અજ્ઞાની અનંતગણો, કેમકે વનસ્પતિ અનંત છે. - x - જ્ઞાન દ્વાર પૂરું થયું.
છે પદ-૩, દ્વાર-૧૧-“દર્શન' છે
• સૂત્ર-૨૩પ :
ભગવાન ! આ સાકારોપયુક્ત, આનાકારોપયુકતોમાં કોણ કોનાથી અલા આદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો અનાકારોપયુકત છે, સાકારોપયુકત જીવો સંખ્યાતગણ છે.
• વિવેચન-૨૭૫ -
અનાકારોપયુકત કાળ સૌથી થોડો છે, સાકારોપયુક્ત કાળ સંખ્યાતગણો છે, તેથી અનાકારોપયુક્ત સૌથી થોડાં કહા ઈત્યાદિ.
છે દ્વાર-૩-પદ-૧૪ “આહાર" છે.
• સૂઝ-૨83 +
ભગવન! આ ચ-અય-અવધિ-કેવલEશનિીમાં કોણ કોનાથી અWe આદિ છે ? સૌથી થોડી અવધિદરની છે, ચક્ષુદની અસંખ્યાતપણાં, કેવલદ શનિી અનંત અચક્ષુદર્શની અનંતe
• વિવેચન-૨૭૩ :
સૌથી થોડાં અવધિદર્શની છે. કેટલાંક દેવ, નાકી, સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય તિર્યંચમનુણોને તે હોય છે, તેનાથી ચક્ષદર્શનીઓ અસંખ્યાતપણાં, કેમકે બધાં દેવ, નાડી, ગર્ભજ મનુષ્યો, સંજ્ઞી તિર્યંચ પંચે અસંજ્ઞી તિરીય પંચે ચઉરિન્દ્રિયોને. ચાદર્શન હોય. તેનાથી કેવળદર્શની અનંતગણા, તેનાથી ચાદર્શની અનંતગણા કેમકે વનસ્પતિકાયિકો સિદ્ધોથી અનંતગણાં છે.
છે પદ-૩, દ્વાર-૧૨-“સંત” હg
• સૂત્ર-૨૩૬ :
ભગવના આ આહારક - અનાહાફમાં કોણ કોનાથી ? સૌથી થોડાં જીવો અનાહાસ્ક છે, આહારકો સંખ્યાલગણાં છે.
• વિવેચન-૨૩૬ :
સૌથી થોડાં અનાહાક છે, કેમકે વિગ્રહગતિ આદિમાં જ અનાહારક છે. કહે છે - કેવલી, સમુહd, યોગી, સિદ્ધો અણાહારક છે, બાકીના આહારક છે. આહાકો અસંખ્યાતપણાં છે. [પ્રશ્ન વનસ્પતિકાયિકો સિદ્ધોથી અનંત છે, તેઓ આહાકપણે છે, તો અનંત કેમ ન કહ્યા ? તે અયુક્ત છે, સૂક્ષ્મનિગોદ અસંખ્યાતા છે • x - તે સર્વકાળે વિગ્રહમાં હોય છે, તેથી અનાહારકો અતિ-ઘણાં છે. * * * તેનાથી આહાકો અસંખ્યાતપણાં છે, અનંતગણાં નથી.
છે પદ-3-દ્વાર-૧૫ થી ૨૦ છે
• સૂત્ર-૨૭૪ -
ભગવાન ! આ સંયત, અસંયત, સંયતાસંગત અને નોસંયતનોઅસંયતનોસંયતાસંયતમાં કોણ કોનાથી અભo છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો સંયત, સંયતાસંયત અસંખ્યાતપણાં, નોસંયતનોઅસંયતનોસંતાસંયત અનંત અસંત અનંત છે.
• સૂત્ર-૨૭૭ થી ૨૮૨ [છ દ્વારો અનુક્રમે -
રિ૭૭-હાર-૧૫) ભગવનું ભાષક અને અભાષક જીવોમાં કોણ કોનાથીe ? ભાષક સૌથી થોડાં, ભાપકો અનંતગણાં છે.
(૨૮-દ્ધાર-૧૬] ભગવત્ ! આ રીત્ત, અપરીત્ત, નોપરીત્તનોપરીત્ત જીવોમાં કોણ કોનાથી સૌથી થોડાં પરીd, નોપરિતનોઅપરિd અનંતગણ, અપરીd અનંતગણો છે.

Page #79

૧૪૪
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧ ચુક્તાનંત પરિણામવાળા છે. નોભવસિદ્ધિકનો ભવસિદ્ધિકો અનંતગણો છે કેમકે તે સિદ્ધો છે. •x• તેથી ભવસિદ્ધિક અતિ ભવ્ય અનંતગણો છે. ભવ્યો નિગોદના અનંતભાગ છે
છે પદ-૩, દ્વાર-૨૧, “અસ્તિકાય છે.
-૧૫ થી ૨૦,૨૭૭ થી ૨૮૨
૧૪૩ (ર૭૯-દ્વાર-૧૭] ભગવન્! પતિ , અપયક્તિા અને નોપયક્તિાનોઆપયતમાં કોણ કોનાથીe ? સૌથી થોડાં નોપયતાનોઅપયતા છે, અપયતા અનંતગણાં, પયક્તિા સંખ્યtતમeli.
(ર૮૦-ek-૧૮) ભગવાન ! સૂક્ષ્મ, ભાદર, નોસૂમનોભાદર જીવોમાં કોણ કોનાણી સૌથી થોડા નોસૂમનોભાદર જીવો છે, ભાદરો અનંતગણો છે, સૂમો અસંખ્યાતગણાં છે.
રિ૮૧-૮-૧૯] ભાવના આ સંજ્ઞી, અસંજ્ઞી અને નોસંસીનોસંજ્ઞા જીવોમાં કોણ કોનાથી? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો સંજ્ઞી છે, નોસંજ્ઞીનોસંજ્ઞી અનંતગણા, અસંજ્ઞી અનંતગણાં.
[૨૮ર-દ્વાર-ર૦] ભગવન ! આ ભવસિદ્ધિક, અભવસિદ્ધિક, નોભવસિદ્રિકનો ભવસિદ્ધિક જીતોમાં કોણ કોનાથી આ૫ આદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો ભવસિદ્ધિક, નોભવસિદ્ધિકનોઅભવસિદ્ધિકો અનંતગણાં, ભવસિદ્ધિકો અનંતગણ છે.
• વિવેચન-૨૭૭ થી ૨૮૨ :- દ્વિા-૧૫ થી ૨૦]
સૌથી થોડાં ભાષક-ભાષા લબ્ધિસંપન્ન, કેમકે બેઈન્દ્રિય આદિને તે છે. અભાષક - ભાષા લબ્ધિ સહિત તે અનંતગણાં છે.
પરીત-બે ભેદે છે, ભવ પરીત અને કાય પરીd. તેમાં ભવ પરીવ - જેમને કંઈક ન્યૂન અદ્ધ પુદ્ગલપરાવર્ત સંસાર બાકી છે તે શુલપાક્ષિક. કાય પરીdપ્રત્યેકશરીરી. આ બંને સૌથી થોડાં છે, કેમકે શુલપાક્ષિક અને પ્રત્યેકશરીરી જીવો થોડાં છે. તેનાથી નોપરીતનોઅપરીત્ત અનંતગણાં છે કેમકે તે સિદ્ધો છે. તેનાથી અપરીત જીવો અનંતગણાં છે. કેમકે કૃષ્ણપાક્ષિક અને સાધારણ વનસ્પતિકાયિક સિદ્ધોથી અનંતગણાં છે.
પતિદ્વારમાં સૌથી થોડાં નોપયતિનો અપર્યાપ્ત જીવો, કેમકે તે સિદ્ધો છે. તેનાથી અપર્યાપ્તા અનંતગણાં છે. સાધારણ વનસ્પતિકાયિક સદા અપર્યાપ્તપણે પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી પર્યાપ્તા સંખ્યાલગણાં છે. કેમકે ઘણાં સૂક્ષ્મ જીવો છે. જેમાં પર્યાપ્તા સંખ્યાતા છે.
સૂમદ્વારમાં - સૌથી થોડાં નોસૂમનોબાઇર અર્થાત્ સિદ્ધો છે. કેમકે તેઓ સૂક્ષ્મ અને બાદર રાશિના અનંતમાં ભાગે છે. તેથી બાદર જીવો અનંતગણાં છે- x • તેથી સૂક્ષ્મ જીવો અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે બાદર નિગોદ કરતાં સૂમનિગોદ અસંખ્યાતા છે.
સંજ્ઞીદ્વારમાં - સૌથી થોડાં જીવો સંજ્ઞી છે કેમકે મનવાળા જ સંજ્ઞી હોય. તેથી નોસંજ્ઞીનોઅસંજ્ઞી અનંતગણા છે કેમકે તે સિદ્ધો છે. તેથી અસંજ્ઞી અનંતગણા છે. - X -
ભવસિદ્ધિકદ્વાર - સૌથી થોડાં અભવસિદ્ધિક - અભવ્યો છે કેમકે જઘન્ય
• સૂત્ર-૨૮૩ :
ભગવન! ધમસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, જીવારિકાય, પગલાસ્તિકાય અને અહદ્રાસમયોમાં દ્રવ્યાફિયે કોણ કોનાથી અલા, બહું, તુલ્ય કે વિશેષ છે ? ગૌતમ ધર્મ અધમ આકાશo ગણે આરિતકાય કંથાલાણી તુલ્ય અને સૌથી થોડા છે. તેથી જીવાસ્તિકાય દ્વવ્યાતાથી અનંતગણ છે, તેથી ૫ગલાસ્તિકાય દ્વવ્યાર્થરૂપે અનંતગુણ, આદ્રાસમય દ્રવ્યારૂપે અનંતગણાં છે.
ભગવાન ! ધમસ્તિકાય યાવત અહહાસમયોમાં પ્રદેશ કોણ કોનાથી અલાદિ છે ? ગૌતમ ! ધમસ્તિકાય અને આધમસ્તિકાય બંને પ્રદેશારૂપે તુલ્ય અને સૌથી થોડાં છે, જીવાસ્તિકાય-૫ગલાસ્તિકાય, અદ્રાસમયો, આકાશાસ્તિકાય અનુક્રમે પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણ છે.
ભગવન ! ધમસ્તિકામાં દ્રવ્યાર્થ-પ્રદેશપણે કોણ કોનાથી ? સૌથી થોડાં ધમાં દ્રવ્યરૂપે એક, પ્રદેશરૂપે અસંખ્યાતા. અધમસ્તિકાય સંબંધે આ રીતે જ પ્રશ્ન અને ઉત્તર કહેવા.
ભગવના આકાશાસ્તિકાયમાં દ્રવ્યરૂપે • પ્રદેશ કોણ કોનાથી આ૫e આદિ છે ? ગૌતમ ! દ્રવ્યરૂપે આકાશાસ્તિકાય એક અને સૌથી થોડાં છે, પ્રદેશરૂપે અનંતગણાં છે.
જીવાસ્તિકાય અને પુદ્ગલાસ્તિકાયનો આલાવો ધમસ્તિકાયવત્ કહેવો. અદ્ધાસમયને પ્રદેશોનથી, તેથી પ્રશ્ન જ નથી.
ભગવાન ! ધમસ્તિકાય યાવત્ અદ્ધ સમયમાં દ્રભાઈ અને પ્રદેશાપિણે કોણ કોનાથી આ૫ આદિ છે ? ગૌતમ! ધર્મ અધર્મઆકાશ મણે દ્રવ્યાપણે તુલ્ય અને સૌથી થોડાં છે. ધર્મ અધર્મ બંને તુલ્ય અને પ્રદેશાર્થતાથી અસંખ્યાતપણાં છે. જીવાસ્તિકાય દ્વવાર્થપણે અનંતગણાં અને પ્રદેશ અસંખ્યાતપણાં છે. તેથી પુગલાસ્તિકાય દ્રવ્યપે અનંતગણ, પ્રદેશ અસંખ્યાતપણાં છે. અદ્ધાસમય દ્રભાઈ-uદેશાર્થતાથી અનંતગણ છે. આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશરૂપે અનંતગણ છે.
• વિવેચન-૨૮૩ -
ધર્મ અધર્મ, આકાશ ત્રણે અતિકાય દ્રવ્ય સ્વરૂપે તુલ્ય છે. કેમકે પ્રત્યેક એકૈક દ્રવ્યરૂપ છે, માટે સૌથી થોડાં છે. તેથી જીવાસ્તિકાય દ્રવ્યરૂપે અનંતગણાં છે,

Page #80

3/-/૨૧/૨૮૩
કેમકે પ્રત્યેક જીવો દ્રવ્ય છે. તે અનંતા છે. તેથી પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યરૂપે અનંતગણાં છે. અહીં પરમાણુ, દ્વિપ્રદેશિકાદિ જુદા જુદા દ્રવ્યો છે. તે સામાન્યરૂપે ત્રણ પ્રકારે છે – પ્રયોગ પરિણત, મિશ્ર પરિણત, વિસસા પરિણત. તેમાં પ્રયોગ પરિણત પણ જીવોથી અનંતગણા છે. કેમકે એકૈક જીવ જ્ઞાનાવરણીયાદિ પ્રત્યેક કર્મના અનંત પુદ્ગલસ્કંધોથી પરિવષ્ટિત છે. તો બીજા વિશે શું કહેવું ? પ્રયોગ થી મિશ્રપરિણત પુદ્ગલ દ્રવ્યો અનંતગણાં છે. તેથી વિસસા પરિણત અનંતગણાં,
- ૪ - તેથી જીવાસ્તિકાયથી પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યરૂપે અનંતગણાં છે. તેથી અહ્લાસમય દ્રવ્યાર્ણપણે અનંતગણાં છે. કઈ રીતે ? એક જ પરમાણુ ભાવિકાળમાં દ્વિ-પ્રિદેશિક યાવત્ દશપદેશિક, સંખ્યાત-અસંખ્યાત-અનંતપ્રદેશિક સ્કંધોમાં પરિણત થવાથી જુદા જુદા કાળે થનારા અનંત ભાવી સંયોગો કેવળી જાણે છે. - x - તે બધાંના પરિણામ મનુષ્ય (?) લોકક્ષેત્ર અંતર્વર્તી સંભવે છે. ક્ષેત્રથી પણ આ પરમાણુ આ આકાશપ્રદેશમાં એક સમયાદિ સ્થિતિક, એમ એક પરમાણુના । એક આકાશપ્રદેશમાં
અસંખ્યાતા ભાવી સંયોગો થવાના છે, ઈત્યાદિ - ૪ - કાળના અનંતભાવી સંયોગો છે. - ૪ - ભાવથી આ પરમાણુ આ કાળે એકગુણ કાળો છે એમ એક પરમાણુના જુદા જુદા કાળે અનંત સંયોગો થવાના છે. - ૪ - એ રીતે એકૈક પરમાણુના દ્રવ્યાદિ
ચાર ભેદે અનંત ભાવી સમયો કેવળીએ જાણેલા છે. ઈત્યાદિ - X - x - આ રીતે
૧૪૫
અતીત સમયો પણ સિદ્ધ થાય છે માટે દ્રવ્યરૂપે પુદ્ગલથી અનંતગણાં અહ્વા સમય છે.
પ્રદેશાર્થરૂપે અલ્પબહુત્વ - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય એ બંને પરસ્પર પ્રદેશાર્થતાથી તુલ્ય છે કેમકે બંને લોકાકાશ પ્રદેશ પરિણામ છે. તેથી બીજાની અપેક્ષાએ થોડાં છે. તેથી જીવાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગુણ છે, કેમકે જીવો અનંત છે - x - પુદ્ગલ તેથી પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણા છે. કેમકે કર્મસ્કંધ પ્રદેશો સર્વ જીવપ્રદેશોથી અનંતગણાં છે. પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ અનંતાનંત કર્મપરમાણુથી વીંટાયેલ છે. - x - તેથી અહ્લાસમયો પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણાં છે, કેમકે દ્રવ્યાદિ ભેદે અનંત અતીત-અનાગત સમયો થાય છે. તેથી આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણું છે. કેમકે અલોક ચારે તરફ અનંત છે.
હવે પ્રત્યેક દ્રવ્યોનું દ્રવ્યાર્થ-પ્રદેશાર્થરૂપે અલ્પબહુત્વ ઃ- સૌથી થોડાં ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યપણે છે. કેમકે તે એક છે અને પ્રદેશાર્થરૂપે અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. એ રીતે અધર્માસ્તિકાય કહેવા. આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્યાર્થપણે એક પણ પ્રદેશાર્થપણે અનંતગણું છે, કેમકે અપરિમિત છે. જીવાસ્તિકાય પણ પ્રદેશાર્થરૂપે અસંખ્યાતગણું છે - x - પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યરૂપે સૌથી અલ્પ, કેમકે બધે થોડાં છે, પ્રદેશાર્થતાથી અસંખ્યાતગણાં છે.
(પ્રશ્ન) જગતમાં અનંતપ્રદેશિક સ્કંધો ઘણાં છે, તો પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણાં કેમ ન સંભવે ? શંકા ખોટી છે. કેમકે અનંતપ્રદેશિક સ્કંધો થોડાં છે, પરમાણુ આદિ
20/10
૧૪૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
ઘણાં જ છે. - ૪ - ૪ - તેથી જ્યારે સર્વ પુદ્લાસ્તિકાયને પ્રદેશરૂપે વિચારીએ ત્યારે અનંત પ્રદેશિક સ્કંધો ઘણાં થોડાં હોવાથી - ૪ - અસંખ્યાત જ ઘટે, અનંતગુણ ન ઘટે. અદ્ધા સમયને પ્રદેશો નથી માટે તેનો પ્રશ્ન થતો નથી.
(પ્રશ્ન) કાળ દ્રવ્યરૂપે હોવામાં શો નિયમ છે ? તેમાં પ્રદેશાર્થતા પણ હોવી જ જોઈએ ? ઈત્યાદિ આ શંકા અયુક્ત છે. કેમકે દૃષ્ટાંત અને દાન્તિકનું સમાનપણું નથી. - X - અદ્ધા સમયો પરસ્પર નિરપેક્ષ છે. કેમકે વર્તમાન સમય વિધમાન હોય છે ત્યારે અતીત અને અનાગત સમયો હોતા નથી. તેથી તે સ્કંધરૂપે ન પરિણમે, સ્કંધ અભાવે અદ્ધા સમયના પ્રદેશો નથી.
હવે ધર્માસ્તિકાયાદિ બધાંનું સાથે દ્રવ્યાર્ય-પ્રદેશાર્થપણે અાબહુત્વ - ધર્મ અધર્મ આકાશ ત્રણે દ્રવ્યરૂપે તુલ્ય અને સૌથી થોડાં છે કેમકે પ્રત્યેક એકૈક દ્રવ્ય છે, ધર્મ અને અધર્મ બંને પ્રદેશાર્થરૂપે અસંખ્યાતગણાં અને સ્વસ્થાન અપેક્ષાએ તુલ્ય છે. તેથી જીવાસ્તિકાય દ્રવ્યાર્થરૂપે અનંતગણાં છે, કેમકે અનંત જીવદ્રવ્યો છે. જીવાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થરૂપે અસંખ્યાતગણાં છે કેમકે દરેક જીવને અસંખ્યાતા પ્રદેશો છે. પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યાર્ય રૂપે અનંતગણાં છે, કેમકે જીવના પ્રત્યેક પ્રદેશે અનંતા જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મપુદ્ગલ સ્કંધો લાગેલા છે. તેથી પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થપણે અસંખ્યાતગણાં છે, તેનાથી અહ્લાસમયો અનંતગણાં છે. તેથી આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણાં છે, કેમકે સર્વ દિશામાં અંત નથી અને અહ્લાસમય માત્ર મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં છે.
પદ-૩, દ્વાર-૨૨,૨૩
• સૂત્ર-૨૮૪,૨૮૫ [બંને દ્વાર] :
[૨૮૪દ્વાર-૨૨] ભગવન્ ! આ સરમ અને અચરમ જીવોમાં કોણ-કોનાથી અલ્પ આદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો અચરમ છે, ચરમ જીવો તેથી
અનંતગણાં છે.
[૨૮૫-દ્વાર-૨૩] ભગવન્ ! જીવો, પુદ્ગલો, અદ્ધારામયો, સર્વ દ્રવ્યો, સર્વ પ્રદેશો, સર્વ પર્યાયોમાં કોણ કોનાથી અલ્પાદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો, પુદ્ગલો અનંતગણાં, અાસમયો અનંતગણાં, સર્વ દ્રવ્યો વિશેષાધિક, સર્વ પ્રદેશો અનંત સર્વ પર્યાયો અનંત
• વિવેચન-૨૮૪,૨૮૫ :
ચરમદ્વાર-જેને યોગ્યતા વડે છેલ્લો ભવ સંભવે છે તે ચરમ એટલે ભવ્ય, બીજા અચરમ-અભવ્ય અને સિદ્ધ. કેમકે તે બંનેને ચરમભવ નથી. તેમાં અચરમો થોડાં છે, અભવ્ય અને સિદ્ધો બંને મળીને પણ મધ્યમયુક્ત અનંતપરિણામી છે. તેથી અનંતગણાં ચરમ-ભવ્યો છે. કેમકે અજઘન્યોત્કૃષ્ટ અનંતાનંત પરિણામી છે.
જીવદ્વાર-સૌથી ચોડાં જીવો, તેથી પુદ્ગલો અનંતગુણ, તેથી અહ્લાસમયો

Page #81

૩/-/૨૨,૨૩/૧૮૪,૨૮૫
૧૪૩
૧૪૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
અનંતગુણ, તેથી સર્વદ્રવ્યો વિશેષાધિક છે, કેમકે તેમાં જીવાદિ બધાં દ્રવ્યો નાંખતા કંઈક અધિક થાય છે. તેથી સર્વ પ્રદેશો અનંતગણાં છે, કેમકે આકાશ અનંત છે. તેથી સર્વે પર્યાયો અનંતગુણ છે, કેમકે એક આકાશપદેશમાં અનંત અગુરુલઘુ પર્યાયો છે.
છે દ્વાર-3, પદ-૨૪-“ક્ષેત્રદ્વાર” છે
• સગ૨૮૬ -
ત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં જીવો ઉdલોક-તિછલિોકમાં છે, અધોલોકતિલોકમાં વિશેષાધિક છે, તિલોકમાં અસંખ્યાતમાં, ત્રણે લોકમાં અસંખ્યાતગણો છે, ઉtવલોકમાં અસંખ્યાતપણાં, અધોલોકમાં વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૮૬ :
ફોગાનુસાર - સૌથી થોડાં જીવો ઉર્વલોક-તિછલોકમાં છે, અહીં ઉર્ધ્વલોકનું સૌથી નીચેનું આકાશપ્રતર, તિલોકનું સૌથી ઉપરનું આકાશપતર છે ઉર્વલોકતિછલિોક છે. ચૌદરાજ પ્રમાણ સર્વલોકના ત્રણ વિભાગ - ઉદd, તિ, અઘોલોક, તે વિભાગ રુચક પ્રદેશોથી થાય. રુચકપ્રદેશ નીચે ૯૦૦ અને ઉપર ૯૦૦ યોજન છે તિછલિોક. તિછની નીચે તે અધોલોક, ઉપર તે ઉદdલોક. સાત સજ પ્રમાણથી કંઈક જૂન ઉર્વલોક, કંઈક અધિક તે અધોલોક.
ચકની સમભૂતળ પૃથ્વીથી ૯૦૦ યોજન જઈને જે જયોતિશકની ઉપર તિછલિોકનું એક પ્રદેશાત્મક આકાશપ્રતર તે તિછલોકપ્રતર, ઉપરનું એક પ્રદેશાત્મક આકાશપતર તે તિછલોકાતર, ઉપરનું એક પ્રદેશાત્મક તે ઉtવલોક પ્રતર. તે બંને તે ઉદર્વલોક-
તિલોક કહેવાય, તે અનાદિ પ્રવચન પરિભાષા છે. ત્યાં રહેતા જીવો સૌથી થોડાં છે. કેમકે જેઓ ઉર્ધ્વથી તિછલોકમાં અને તિછથી ઉર્વલોકમાં ઉપજે, તે બંને પ્રતરને સ્પર્શે છે. તે સિવાય બીજા કેટલાંક જીવો, જે ત્યાં રહીને બંને પ્રતસ્તો આશ્રય કરે છે, તેઓ જ આ બે પ્રતરમાં રહેનાર છે. પણ ઉદર્વથી અધોલોકમાં ઉપજતાની અહીં ગણના ન કરવી. કેમકે તેઓ બીજા સૂત્રનો વિષય થાય છે. • x
(પ્રજ્ઞા) ઉર્વલોકમાં રહેલા સર્વ જીવોનો અસંખ્યાતમો ભાગ નિરંતર મરણ પ્રાપ્ત હોય છે, તેઓ તીછલોકમાં ઉપજતા ઉપરોક્ત બે પ્રતરને સ્પર્શે છે, તો જોવા જીવો થોડા કેમ કહેવાય ? આ શંકા અયુક્ત છે. કેમકે વસ્તુતત્વના અપરિજ્ઞાનથી થઈ છે. ઉક્ત મરણ પ્રાપ્ત જીવો માત્ર તીછરલોકમાં નથી ઉપજતા, પણ અધો અને ઉર્વલોકમાં પણ ઉપજે છે, તેથી ઉક્ત જીવો થોડાં જ છે.
તેનાથી અધોલોક-ની છલોકના જીવો વિશેષાધિક છે. અહીં અધોલોકના ઉપરનું એક પ્રદેશવાળું આકાશપ્રદેશ પ્રતર અને વીછલોકનું નીચેનું તેવું પ્રતર, તે બંને અધોલોકતીછલોક કહેવાય છે. કેમકે તેવું પ્રવચનમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં વિગ્રહગતિથી અથવા ત્યાં રહેવા વડે તે બંને પ્રતરોમાં વર્તે છે. તેઓ વિશેષાધિક છે.
જેઓ અધોલોકથી તીછમાં અને તીછલોકથી અધોમાં ઈલિકા ગતિથી ઉપજે છે, તેઓ ઉક્ત બંને પ્રતરોને સ્પર્શે છે અને જે ત્યાં રહેલા છે, તે પણ બે પ્રતરનો આશ્રય કરે છે. તે બંનેને ઉપરના પ્રતરમાં રહેનારા કહેવાય છે. પણ જે અધોલોકથી ઉદર્વમાં ઉપજે છે, તેમને ગ્રહણ ન કરવા • X - X -
તેનાથી તીછલોકમાં રહેલા જીવો અસંખ્યાતગણા છે, કેમકે ઉક્ત બંને ફોમ કરતા તિછલિોકનું ક્ષોત્ર અસંખ્યાતગણું છે. તેનાથી ત્રણે લોકને સ્પર્શતા જીવો અસંખ્યાતગણાં છે. અહીં જેઓ માત્ર ઉd, અધો કે તીછલોકમાં રહે છે, જેઓ વક્રગતિથી ઉર્વ અને તીલોકને સ્પર્શે છે, તેની ગણના ન કરવી, પણ વિગ્રહગતિ પ્રાપ્ત જે ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે, તે ગ્રહણ કરવા કેમકે આ સૂત્ર વિશેષાર્થનો વિષય છે. તીજીલોકવર્તીથી તે અસંખ્યાત ગણાં જ છે. તે આ રીતે - અહીં ઘણાં સૂક્ષ્મ નિગોદો ઉદd અને અઘોલોકમાં મરણ પામે છે. પણ જે સૂક્ષ્મ નિગોદો તિછલોકમાં મરણ પામી અધો, ઉધઈ કે તે જ તીછલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ ત્રણ લોકને સ્પર્શતા નથી, માટે તેઓ આ સૂત્રનો વિષય નથી. • x - કેટલાંક મરણ પામીને સ્વસ્થાને ઉપજે છે.
તેનાથી અસંખ્યાતપણાં અધોલોકમાં રહેલા ઉદર્વ લોકમાં અને ઉદર્વલોકમાં રહેલા અધોલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ તે પ્રકારે ઉત્પન્ન થતાં ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે માટે અસંખ્યાત ગણા છે. [પ્રશ્ન ઘણાં જીવો હંમેશાં વિગ્રહગતિ પ્રાપ્ત હોય છે. એ કઈ રીતે જાણી શકાય ? યુકિતથી. જે પૂર્વે સ્થાનપદમાં કહ્યું છે. “અપર્યાપ્તા અનંતગણાં છે, તેથી પર્યાપ્તા સંખ્યાલગણા છે” એ પ્રમાણે અપયMિા ઘણાં છે કેમકે પાતા તેનાથી સંખ્યાલગણાં જ છે. • x • ઘણાં અપર્યાપ્તા તો અંતરાલગતિમાં વર્તતા હોય છે. તેથી ત્રણ લોકનો સ્પર્શ કરનારા જીવો કરતાં ઉર્ધ્વલોકમાં રહેલા જીવો અસંખ્યાતપણાં હોય છે. કેમકે ઉપજવાનું ફોત્ર ઘણું મોટું છે અને તેના અસંખ્યાતા જીવોની જ ઉદ્વર્તન થાય છે.
તેનાથી અધોલોકમાં રહેલ જીવો વિશેષાધિક છે, કેમકે ઉર્વીલોકના ફોનથી અધોલોકનું ક્ષેત્ર વિશેષાધિક છે. • x -
• સૂત્ર-૨૮૭ :
મને આશ્રીને સૌથી થોડાં નૈરયિકો ત્રણ લોકમાં છે, અધોલોકતીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણ, ધોલોકમાં અસંખ્યાતગણાં.
ક્ષેત્રને આશ્રીને સૌથી થોડાં તિચયોનિકો ઉર્વલોક-તીછલોકમાં, અધોલોક તીજીલોકમાં વિશેષાધિક, વીછલોકમાં અસંખ્યાતપણાં, મિલોકમાં અસંખ્યાતપણાં, ઉર્વલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં વિશેષાધિક છે.
મને આશ્રીને સૌથી થોડી તિર્યંચ રુશીઓ ઉtવલિોકમાં છે, ઉMલોકતીલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ત્રિલોકમાં સંખ્યાતગણ, અધોલોક-cીછલોકમાં સંખ્યtતગણ, ધોલોકમાં સંખ્યાતગણ, તીછલોકમાં સંખ્યતગણાં છે.

Page #82

૩/-/૨૪/૨૮૭
ક્ષેત્રને આશ્રીને સૌથી થોડાં મનુષ્યો ત્રિલોકમાં, ઉર્ધ્વલોક-તીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં, અધોલોકીલોકમાં સંખ્યાતગણાં, ઉર્ધ્વલોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં, તીલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે.
૧૪૯
ક્ષેત્રને આશ્રીને સૌથી થોડી મનુષ્યની ત્રિલોકમાં, ઉર્ધ્વલોક-તીછલિોકમાં સંખ્યાતગણી, અધોલોક તીલોકમાં સંખ્યાતગણી, ઉર્ધ્વલોકમાં અધોલોક, તીછલોકમાં અનુક્રમે સંખ્યાતગણી.
ક્ષેત્રને આશ્રીને સૌથી થોડાં દેવો ઉર્ધ્વલોકમાં, ઉર્ધ્વલોક-તીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ત્રિલોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોક-તીલોકમાં સંખ્યાતગણા, અધોલોકમાં સંખ્યા તીછલિોકમાં સંખ્યાø
ક્ષેત્રને આશ્રીને દેવી સંબંધી લાવો દેવ મુજબ જાણતો. • વિવેચન-૨૮૭ :
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ નૈરયિક - સૌથી થોડાં ત્રણ લોકને સ્પર્શ કરનારા છે. કઈ રીતે? જે મેરુ શિખરે કે અંજન-દધિમુખ પર્વતના શિખરાદિમાં કે વાવોમાં વર્તતા મત્સ્યાદિ નકમાં ઉત્પન્ન થનાર છે, તે ઈલિકાગતિ વડે આત્મપદેશોને વિસ્તારી ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે, તેઓ મરીને તત્કાળ નકમાં ઉત્પન્ન થતા હોવાથી અને નરકાયુપ્ અનુભવતા હોવાથી નારકો છે એવા થોડાં હોય છે. - ૪ - અથવા પૂર્વોક્ત વાવોમાં તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયપણે ઉપજતા અને મરણ સમુદ્દાત વડે આત્મપ્રદેશોને ઉત્પત્તિ સ્થાન પર્યન્ત વિસ્તારતા એવા નાસ્કો જ ગ્રહણ કરવા, - x - તે ત્રણ લોકનો સ્પર્શ કરનારા છે.
તેનાથી અધોલોક-તીછલિોક સંજ્ઞક પૂર્વોક્ત પ્રતરનો સ્પર્શ કરનારા અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે અસંખ્યાતા દ્વીપસમુદ્રોમાં ઘણાં તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયો નરકમાં ઉપજતાં ઉક્ત બે પ્રતરનો સ્પર્શ કરે છે, તેથી પૂર્વોક્ત ત્રિલોક સ્પર્શી કરતાં અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે ક્ષેત્ર અસંખ્યાતગણું છે બીજા કહે છે – અસંખ્યાત દ્વીપ સમુદ્રમાં તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયપણે ઉપજતાં અને મરણ સમુદ્ઘાતથી ઉત્પત્તિસ્થાન સુધી આત્મપ્રદેશ વિસ્તારતા નારકો જ અહીં લેવા. તે અસંખ્યાતગણાં છે.
તેથી અધોલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે સ્વસ્થાન છે.
હવે તિર્યંચગતિ - આ અાબહુત્વ સામાન્ય જીવસૂત્ર માફક જાણવું. કેમકે તે અલ્પબહુત્વ સૂક્ષ્મનિગોદોને આશ્રીને કહ્યું છે.
હવે તિર્યંચ સ્ત્રી-ક્ષેત્રાનુસાર વિચારતાં તિર્યંચ સ્ત્રી સૌથી થોડી ઉર્ધ્વલોકમાં
છે, તેનાથી ઉર્ધ્વલોક-તીર્કાલોક પ્રતર દ્વયમાં અસંખ્યાતગણી છે. કેમકે સહસ્રાર સુધીના દેવો પણ ગર્ભજ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયોમાં ઉપજે છે, બીજી કાયમાં પણ ઉત્પન્ન થાય. તે બધાં જીવો ઉર્ધ્વલોક તીર્છાલોકમાં તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય સ્ત્રીપણે આયુ વેદતા હોય છે. તીર્કાલોક્વાસી તિર્યંચસ્ત્રી ઉર્ધ્વલોકમાં દેવરૂપ કે બીજીકાયમાં ઉપજે છે, તે મરણ સમુદ્દાત વડે ઉત્પત્તિ સ્થાને પોતપોતાના આત્મપ્રદેશને વિસ્તારતા પૂર્વોક્ત બે
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ પ્રતરને સ્પર્શે છે, તે તિર્યંચ સ્ત્રી તેથી અસંખ્યાતગણી છે કેમકે ક્ષેત્ર અસંખ્યાતગણું છે. તેનાથી ત્રિલોકમાં સંખ્યાતગણી છે, કેમકે વ્યંતરાદિ જીવો અધોલોકથી ઉર્ધ્વલોકમાં પણ તિર્યંચ પંરોન્દ્રિય સ્ત્રીપણે ઉપજે છે અને ઉર્ધ્વલોકથી દેવાદિ પણ અધોલોકમાં ઉપજે છે, તેઓ મરણ સમુદ્દાત કરી, પોતપોતાના આત્મપદેશથી ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે. તેઓ ઘણી છે, તિર્યંચસ્ત્રી આયુ વેદવાથી તિર્યંચ સ્ત્રી કહેવાય છે.
તેનાથી અધોલોકતી[લોક નામે બે પ્રતરમાં રહેલી સંખ્યાતગણી છે, કેમકે ઘણાં નાકાદિ જીવો સમુદ્દાત સિવાય પણ તીર્કાલોકમાં પંચેન્દ્રિય સ્ત્રીરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે અને તીર્કાલોકમાં રહેલ જીવો તિર્યંચસ્ત્રીધમે અધોલૌકિક ગ્રામોમાં પણ ઉપજે છે અને તે રીતે બે પ્રતરને સ્પર્શે છે. આયુવેદનથી તે તિર્યંચ સ્ત્રીઓ પણ કહેવાય છે. તથા અધોલૌકિકગ્રામો ક્રમશઃ વધતા છેવટે ૧૦૦૦ યોજન ઉંડા છે. તેની પૂર્વે
૯૦૦ યોજન ઉંડાઈવાળા પ્રદેશ પણ છે, ત્યાં રહેવા વડે ઉક્ત બે પ્રતરનો આશ્રય કરે છે માટે પૂર્વોક્ત તિર્યંચ સ્ત્રીઓથી સંખ્યાતગણી છે, તેથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણી છે. કેમકે અધોલૌકિક ગ્રામો અને સમુદ્રો ૧૦૦૦ યોજન ઉંડા છે, નવસો યોજનથી નીચેની તિર્યંચસ્ત્રીઓનું સ્વસ્થાન હોવાથી સંખ્યાતગણી છે. તેનાથી તીાિંલોકમાં
સંખ્યાતગણી છે.
૧૫૦
હવે મનુષ્યગતિ - ક્ષેત્રાનુસાર ત્રિલોકસ્પર્શી મનુષ્યો સૌથી થોડાં છે, કેમકે ઉર્ધ્વલોકથી અધોલૌકિકગ્રામોમાં ઉપજવાની યોગ્યતાવાળા મારણાંતિક સમુદ્ઘાત કરે ત્યારે આત્મપ્રદેશો વડે ત્રિલોકને સ્પર્શે છે, જેઓ વૈક્રિય કે આહારક સમુદ્દાત પ્રાપ્ત થયેલા તથાવિધ પ્રયત્નથી અતિ દૂર ઉર્ધ્વ અને અધોલોકે આત્મપ્રદેશોને વિસ્તારે છે તે અને કેવલી સમુદ્દાત પ્રાપ્ત, તે બધાં ત્રિલોકને સ્પર્શે છે, તેઓ થોડાં છે, માટે સૌથી થોડાં છે તેમ કહ્યું.
તેનાથી ઉર્ધ્વલોક-તીર્થાલોકને સ્પર્શતા અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે વૈમાનિક દેવાદિ જીવો યથાસંભવ ઉર્ધ્વલોકથી તીછલોકમાં મનુષ્યપણે ઉપજે છે, તે બે પ્રારોને સ્પર્શે છે. વિધાધરો પણ મેરુ પર્વતાદિમાં જાય છે. તેમના વીર્ય-રુધિરાદિમાં સંમૂર્ણિમ મનુષ્યો ઉપજે છે, જે બંને પ્રતરોનો સ્પર્શે છે માટે અસંખ્યાતગણાં કહ્યા.
તેનાથી અધોલોક-તીખ઼લોકમાં સંખ્યાતગણાં છે. કેમકે અધોલૌકિક ગ્રામોમાં સ્વભાવથી જ ઘણાં મનુષ્યો છે, જેઓ તીર્કાલોકથી મનુષ્યાદિ જીવો અધોલૌકિક ગ્રામોમાં મનુષ્યરૂપે ઉપજે છે કે અધોલોક અને અધોલૌકિક ગામોથી તીછછલોકમાં મનુષ્યરૂપે ઉપજવાના છે, તે પૂર્વોક્ત બે પ્રતરોને સ્પર્શે છે, તેઓ ઘણાં છે ઈત્યાદિ
- X --
તેનાથી ઉર્ધ્વલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે. કેમકે સૌમના વનાદિમાં ક્રીડાર્થે કે ચૈત્યવંદન નિમિતે ઘણાં વિધાધર અને ચારણ મુનિઓના ગમનાગમનનો સંભવ છે. તેમના રુધિરાદિમાં સંમૂર્છિમ મનુષ્યો સંભવે છે. તેનાથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે. કેમકે સ્વસ્થાન હોવાથી ઘણાં છે. તેથી તીઈલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે ક્ષેત્ર

Page #83

3/-]૨૪/૨૮૭
સંખ્યાતગણું છે અને સ્વસ્થાન છે.
હવે મનુષ્ય સ્ત્રી-ક્ષેત્રાનુસાર સૌથી થોડી મનુષ્યસ્ત્રી ત્રિલોકને સ્પર્શનારી છે. યુક્તિ પૂર્વવત્. તેનાથી ઉર્ધ્વલોક તીઈલોકમાં વર્તતી સ્ત્રીઓ સંખ્યાતગણી છે. યુક્તિ મનુષ્યવત્ - x · તેનાથી અધોલોક-પીછલોકમાં સંખ્યાતગણી છે. યુક્તિ મનુષ્યવત્ - ૪ - તેનાથી ઉર્ધ્વલોકમાં સંખ્યાતગણી છે. પૂર્વવત્ - x - તેનાથી તીછાં લોકમાં સંખ્યાતગણી છે. કેમકે ક્ષેત્ર સંખ્યાતગણું અને સ્વસ્થાન છે.
દેવગતિ આશ્રીને - ક્ષેત્રાનુસાર વિચારતા સૌથી થોડાં દેવો ઉર્ધ્વલોકમાં છે, કેમકે ત્યાં વૈમાનિક દેવો છે, તેઓ થોડાં છે, ભવન૫ત્યાદિ જિન જન્મ મહોત્સવે મેરુ પર્વતાદિએ જાય છે, તેઓ પણ થોડાં છે તેનાથી ઉર્ધ્વલોક-તીલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે જ્યોતિકોને નજીક છે, સ્વસ્થાન છે. ભવનપત્યાદિ મેરુ પર્વતાદિ ઉપર તથા સૌધર્માદિમાં ગયેલ સ્વસ્થાનમાં ગમનાગમન કરતા અને વૈમાનિકપણે ઉત્પન્ન થવાની યોગ્યતાવાળા છે અને દેવાયુષુ વેદતા ઉત્પત્તિ સ્થાન સુધી જાય છે. તેઓ પૂર્વોક્ત બે પ્રતરને સ્પર્શે છે. - ૪ - તેમનાથી ત્રિલોકને સ્પર્શનાર સંખ્યાતગણાં છે કેમકે ચારે
૧૫૧
પ્રકારના દેવો તયાવિધ પ્રયત્નથી વૈક્રિય સમુદ્દાત વડે ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે ઈત્યાદિ
- ૪ - તેનાથી અધોલોક-તીછાં લોક નામે બે પ્રતરમાં વર્તતા સંખ્યાતગણાં છે કેમકે તે બે પ્રતર ભવનપતિ અને વ્યંતરોને સ્વસ્થાન છે. ઘણાં ભવનપતિ તીર્થા
લોકમાં ગમનાગમન વડે, મરણ પામતા વૈક્રિય સમુદ્દાત વડે સમવહત થયેલા તથા તીતિલોકમાં રહેનારા તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય, મનુષ્યો ભવનપતિપણે ઉત્પન્ન થતા બે પ્રતરને સ્પર્શે છે. તેનાથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે કેમકે ભવનપતિનું સ્વસ્થાન છે. તેથી તીર્કાલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે તે જ્યોતિ અને વ્યંતરોનું સ્વસ્થાન છે. દેવીની અલ્પબહુત્વ દેવની જેમ કહેવું.
હવે ભવનપત્યાદિ વિશેષ વિષયનું પ્રતિપાદન કરે છે -
• સૂત્ર-૨૮૮ :
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં ભવનવાસી ઉર્ધ્વલોકમાં, ઉર્ધ્વતીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ત્રિલોકમાં સંખ્યાતગણા, ધોલોકીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં, તીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણા, અધોલોકમાં અસંખ્યાતગણાં... ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ભવનવાસીની દેવીનું અલ્પબહુત્વ સૂત્રમાં કહેલ છે, તે ભવનવાસી દેવવત્ જાણવું.
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં વ્યંતર દેવો ઉર્ધ્વલોકમાં છે. ઉર્ધ્વલોકતીલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ત્રિલોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોકતીલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં, તી[લોકમાં સંખ્યાતગણાં છે... વ્યંતર દેવીનો આલાવો પણ વ્યંતર દેવની માફક જ જાણવો. જેમકે સૌથી થોડી ઉર્ધ્વલોકમાં આદિ.
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં જ્યોતિક દેવો ઉર્ધ્વલોકમાં, ઉર્ધ્વલોક
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ તીલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ત્રિલોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોક તીઠ્ઠલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં, તીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે. જ્યોતિકદેવીનો આલાવો જ્યોતિદેવની માફક જ જાણવો.
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં વૈમાનિકદેવો ઉર્ધ્વલોક-તીછલોકમાં છે, ત્રિલોકમાં સંખ્યાતણાં, અધોલોકતીછલિોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં, તીછલિોકમાં સંખ્યાતગણાં, ઉર્ધ્વલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે. વૈમાનિક દેવી પણ આ રીતે જાણવી.
• વિવેચન-૨૮૮ :
૧૫૨
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ભવનવાસી દેવોમાં સૌથી ચોડાં ઉર્ધ્વલોકમાં છે. કેટલાંકે સૌધર્માદિમાં પૂર્વની મિત્રતાથી ગમન થાય છે. કેટલાંક તીર્થંકરજન્મ મહિમા નિમિત્તે મેરુ આદિએ જાય છે. કેટલાંક ક્રીડા નિમિત્તે ત્યાં જાય છે, તે બધાં થોડાં હોય છે. તેનાથી ઉર્ધ્વલોક તીર્કાલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે તીર્થાલોકવાસી ભવનવાસી વૈક્રિય સમુદ્ઘાત કરી બંને પ્રતરને સ્પર્શે છે તથા તીર્કાલોકના ભવનવાસી મરણસામુદ્ઘાત વડે ઉર્ધ્વલોકમાં સૌધર્માદિ કલ્પમાં બાદર પર્યાપ્ત પૃથ્વી-અદ્-વનસ્પતિકાયિક વડે મણિ આદિ શુભ સ્થાનમાં ઉપજવાના છે, પણ હજી સ્વભવાયુ અનુભવે છે. પણ પૃથ્વીકાયાદિ પરભવનું આયુ અનુભવતા નથી.
મારણાંતિક સમુદ્ઘાતથી સમવહત બે પ્રકારના છે, કેટલાંક પરભવનું આયુ વેદે છે અને કેટલાંક વેદતા નથી. અહીં ભગવતીજીની સાક્ષી મૂકી છે. - ૪ - ૪ - જે પોતાના ભવનું આયુ વેદે છે, તે ભવનવાસી જ કહેવાય. તેઓ ઉત્પત્તિ સ્થાન સુધી આત્મપ્રદેશને વિસ્તારે છે, તથા ઉર્ધ્વ લોકમાં જવા-આવવાથી અને બે પ્રતર પાસે તેમનું ક્રીડા સ્થાન હોવાથી ઉક્ત બે પ્રતરને સ્પર્શે છે, તેથી અસંખ્યાતગણાં કહ્યા.
તેનાથી ત્રિલોકસ્પર્શી સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે જે ઉર્ધ્વલોકવાસી તિર્યંચે પંચેન્દ્રિય ભવનપતિપણે ઉપજવાના છે અને જે સ્વસ્થાને વૈક્રિય કે મરણ સમુદ્દાત વડે સમવહત થાય છે, તે ત્રિલોકને સ્પર્શે છે. માટે સંખ્યાતગણાં છે - x - તેનાથી અધોલોક તીર્છાલોક્વર્તી ભવનપતિ સંખ્યાતગણાં છે. સ્વસ્થાન નજીક હોવાથી અને તી[લોકમાં ગમનાગમનથી, સ્વસ્થાને ક્રોધાદિ સમુદ્દાત પ્રાપ્ત થતાં ભવનપતિઓ પૂર્વોક્ત બે પ્રતરને સ્પર્શે છે.
તેનાથી તીર્થાલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે કેમકે સમોસરણમાં વંદનાદિ નિમિત્તે કે ક્રીડાર્થે આવવાનો સંભવ છે. તેનાથી અધોલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે, કારણ કે અધોલોક એ ભવનવાસીનું સ્વસ્થાન છે. આ રીતે ભવનવાસીદેવીનું જાણવું.
હવે વ્યંતરનું અલ્પબહુત્વ - ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં વ્યંતર ઉર્ધ્વલોકમાં, કેમકે કેટલાંક વ્યંતર મેરુના પંડકવનાદિમાં હોય છે. તેનાથી ઉર્ધ્વલોકતીછલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે કેટલાંકને બંને પ્રતર પોતાના સ્થાનમાં આવી જાય છે, કેટલાંકને નજીક છે, કેટલાંક ગમનાગમનથી ત્યાં સ્પર્શે છે - x - તેનાથી ત્રિલોકમાં

Page #84

૩/-/૨૪/૨૮૮
સંખ્યાતગણાં છે કેમકે તેઓ ત્યાં તથાવિધ પ્રયત્નથી વૈક્રિય સમુદ્દાત વડે
આત્મપદેશોથી ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે. - ૪ - તેથી અધોલોક તીર્થાલોકમાં અસંખ્યાતગણાં
૧૫૩
છે કેમકે ત્યાં તેમનું સ્વસ્થાન છે. તેનાથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે અધોલૌકિક ગ્રામોમાં તેમનું સ્વસ્થાન છે, ઘણાં અધોલોકમાં ક્રીડાર્થે ગમન કરે છે તેથી તીર્કાલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે તે તેમનું સ્વસ્થાન છે. - - - એ રીતે વ્યંતર દેવીનું પણ અલ્પબહુત્વ જાણવું.
હવે જ્યોતિક સંબંધે અલ્પબહુત્વ - ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં જ્યોતિકો ઉર્ધ્વલોકમાં છે. કેમકે કેટલાંક તીર્થંકરના જન્મ મહોત્સવ નિમિત્તે મેરુ આદિ ઉપર
જાય છે ઈત્યાદિ - ૪ - તેનાથી ઉર્ધ્વલોક તીલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે કેમકે સ્વ
સ્થાનથી નીકટ હોવાથી ત્યાં સ્પર્શે છે. કેટલાંક વૈક્રિય સમુદ્ઘાતથી ઈત્યાદિ - x - . તેનાથી ત્રણ લોકને સ્પર્શનારા સંખ્યાતગણાં છે. કેમકે તેવા પ્રકારના તીવ્ર પ્રયત્નથી ત્રણે લોકનો સ્વપ્રદેશ વડે સ્પર્શ કરે છે. તેનાથી અધોલોક તીઈલોકમાં સ્પર્શતા અસંખ્યાત ગણા છે, કેમકે અધોલૌકિક ગ્રામોમાં સમોસરણાદિ નિમિત્તે જાય છે ઈત્યાદિ - ૪ -. તેનાથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે - ૪ - તેનાથી અસંખ્યાતગણાં તી[લોકમાં છે. એ રીતે જ્યોતિક દેવી કહેવી.
હવે વૈમાનિક દેવ સંબંધી અલાબહુત્વ - ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ વૈમાનિક દેવો સૌથી થોડાં ઉર્ધ્વલોક-તીર્થાલોકમાં છે. કેમકે નીચેના લોકના જીવો વૈમાનિકમાં ઉત્પન્ન થાય, ગમનાગમન કરે, ક્રીડા સ્થાને આવે, સમુદ્ઘાતથી આત્મપ્રદેશ વિસ્તારે તે ઉક્ત બે પ્રતરને સ્પર્શે છે. તેનાથી ત્રણ લોકમાં સંખ્યાતગણાં છે કેમકે અધોલૌકિક ગ્રામોમાં ગયેલ વૈમાનિકો, સમુદ્ઘાતાદિ પ્રવૃત્ત દેવો કે ચવીને અધોલૌકિકમાં ઉપજતા ત્રમે લોકને સ્પર્શે છે. તેનાથી અધોલોક-તીર્કાલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે, યુક્તિ પૂર્વવત્
- ૪ • તેનાથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં - x - તેનાથી તીછલિોકમાં સંખ્યાતગણાં છે કેમકે ઘણાં વૈમાનિકો સમોસરણમાં કે ક્રીડા સ્થાનમાં આવે છે. ઉર્ધ્વલોકમાં તેથી અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે તે તેમનું સ્વસ્થાન છે. ત્યાં ઘણાં જ વૈમાનિક દેવો રહે છે. આ રીતે જ વૈમાનિક દેવી સંબંધે સૂત્ર વિચારવું.
• સૂત્ર-૨૮૯ :
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં એકેન્દ્રિય જીવો ઉર્ધ્વલોક-તૌલિકમાં છે અધૌલોકતીછલિોકમાં વિશેષાધિક, તીછલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ત્રિલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ઉર્ધ્વલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ધોલોકમાં વિશેષાધિક છે.... ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં અપયતા એકેન્દ્રિય જીવો ઉર્ધ્વલોકીલિોકમાં ઈત્યાદિ ઉપરના સૂત્ર મુજબ જાણવું.... એ જ પ્રમાણે પતિા એકેન્દ્રિયમાં જાણવું.
• વિવેચન-૨૮૯ :
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ વિચારતા સૌથી થોડાં એકેન્દ્રિય જીવો ઉર્ધ્વલોકી[લોક સંજ્ઞક બે પ્રતરમાં છે. કેમકે જેઓ ત્યાં રહેલા છે, ઉર્ધ્વથી તીર્છા કે તીથી ઉર્ધ્વમાં
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
જતાં મરણ સમુદ્ઘાત કરી તે પ્રતરને સ્પર્શે છે, તે થોડાં છે. તેનાથી અધોલોકતીછલોકમાં વિશેષાધિક છે. - x + પૂર્વોક્ત યુક્તિ તથા ઉર્ધ્વથી અધોલોકમાં એકેન્દ્રિયો વિશેષ છે. તેનાથી તી[લોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે કેમકે ઉક્ત પ્રતર ક્ષેત્રથી તીર્થાલોક ક્ષેત્ર અસંખ્યાતગણું છે. તેનાથી ત્રિલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે ઘણાં ઉર્ધ્વથી અધો કે અધોથી ઉર્ધ્વલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં ઘણાં મરણ સમુદ્દાત વડે આત્મપ્રદેશ
વિસ્તારી ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે. તેનાથી ઉર્ધ્વલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે
૧૫૪
ઉપજવાનું ક્ષેત્ર ઘણું મોટું છે. તેથી અધોલોકમાં વિશેષાધિક છે. - ૪ - ૪ - સૂત્ર-૨૯૦ ઃ
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં બેઈન્દ્રિયો ઉર્ધ્વલોકમાં છે, ઉર્ધ્વલોકતીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ત્રિલોકમાં અને અધોલોક તીછલિોકમાં અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં, અધોલોક-તીરછાલોકમાં અનુક્રમે સંખ્યાતગણાં છે... ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં અપર્યાપ્તતા બેઈન્દ્રિયો ઉર્ધ્વલોકમાં ઈત્યાદિ ઔધિક સૂત્રવત્ છે. એ જ રીતે પર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયનું સૂત્ર જાણવું....તેઈન્દ્રિયોના ત્રમે સૂત્રો બેઈન્દ્રિય પ્રમાણે જ જાણવા.... રાઉરિન્દ્રિયોના ત્રણે સૂત્રોનું અલ્પબહુત્વ પણ બેઈન્દ્રિયવત્ જાણવું.
• વિવેચન-૨૯૦ :
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ વિચારતા સૌથી થોડાં બેઈન્દ્રિયો ઉર્ધ્વલોકમાં છે, કેમકે ઉર્ધ્વલોકમા એક ભાગમાં તેનો સંભવ છે. તેનાથી ઉર્ધ્વલોક-તીર્થાલોક નામે બે પ્રતરમાં અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે જેઓ ઉર્ધ્વથી તીર્છા કે તીર્છાથી ઉર્ધ્વલોકમાં
બેઈન્દ્રિયપણે ઉપજવાના છે, તેનું આયુ અનુભવતા ઈલિકાગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે તે અને બેઈન્દ્રિયો જ છે ઈત્યાદિ તથા મરણસમુદ્ઘાતથી આત્મપ્રદેશો વિસ્તારે છે, તેઓ પૂર્વોક્ત બે પ્રતમાં ઉપજે છે. તેનાથી ત્રિલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે કેમકે બેઈન્દ્રિયોના ઘણાં ઉત્પત્તિ સ્થાનો અધોલોકમાં છે, તેથી ઘણાં તીર્થાલોકમાં છે, તેમાં અધોથી ઉર્ધ્વ કે ઉર્ધ્વથી અધોલોકમાં ઉપજનારા જીવો મરણ સમુદ્દાત વડે આત્મપ્રદેશો વિસ્તારે ત્યારે બેઈન્દ્રિયાયુને અનુભવતા ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે. તેનાથી અધોલોકીછલોકરૂપ પ્રતમાં અસંખ્યાતગણાં છે - “યુક્તિ ત્રિલોકવત્ છે, પણ અહીં અધોલોક અને તીર્કાલોકનો સંબંધ કહેવો. તેનાથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે કેમકે ત્યાં તેના ઉત્પત્તિસ્થાનો ઘણાં છે. તેનાથી તીર્થાલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે ત્યાં તેમના ઉત્પત્તિસ્થાનો અતિઘણાં છે. બેઈન્દ્રિયના સામાન્ય સૂત્ર માફક ચઉરિન્દ્રિય પર્યન્તના સૂત્રો કહેવા.
હવે ઔધિક પંચેન્દ્રિયનું અાબહત્વ –
- સૂત્ર-૨૯૧ :
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં પંચેન્દ્રિયો ત્રિલોકમાં છે, ઉર્ધ્વલોકતીછલિોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોકીલોકમાં સંખ્યાતગણા, ઉર્ધ્વલોકમાં

Page #85

૩/-/૨૪/૨૯૧
સંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં, તીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે.. અપર્યાપ્તાનો આલાવો ઔધિકની માફક કહેવો... ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં પંચેન્દ્રિય પર્યાપ્તા ઉર્ધ્વલોકમાં, ઉર્ધ્વલોકીછલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, ત્રિલોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોકતીછલોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં સંખ્યાત તીછલિોકમાં અસંખ્યાત
• વિવેચન-૨૯૧ :
૧૫૫
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ વિચારતા સૌથી થોડાં પંચેન્દ્રિયો ત્રણ લોકને સ્પર્શનારા છે કેમકે અધોથી ઉર્ધ્વલોકમાં અને ઉર્ધ્વથી અધોલોકમાં બાકીની કાયાવાળા પંચેન્દ્રિયાયુો અનુભવ કરવા ઈલિકાગતિથી ઉત્પન્ન થાય છે. વળી “ x - આ બંને લોકમાંના કોઈપણ કાયપણે ઉત્પન્ન થવાની ઈચ્છાવાળા મરણ સમુદ્દાત કરી ઉત્પત્તિ સ્થાન સુધી આત્મપ્રદેશ વિસ્તારી હજી પંચેન્દ્રિયાયુનો અનુભવ કરે છે તે ત્રણે લોકમાં સ્પર્શનારા છે, તે થોડાં છે.
તેનાથી ઉર્ધ્વલોક-તીર્થાલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે કેમકે ઘણાં જીવોના ઉપજવા તથા સમુદ્દાત વડે બે પ્રારને સ્પર્શે છે. તેનાથી અધોલોક તીછલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે તેને અત્યંત ઘણાં જીવો ઉક્ત રીતે સ્પર્શે છે. તેનાથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં છે. કેમકે વૈમાનિક દેવો કરતાં સંખ્યાતગણાં નાસ્કો ત્યાં રહે છે. તેનાથી તીર્થાલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે. - x - x - એ પ્રમાણે અપર્યાપ્તા પંચેન્દ્રિયો પણ કહેવા.
પર્યાપ્ત પંચેન્દ્રિયોમાં ક્ષેત્ર અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં ઉર્ધ્વલોકમાં કેમકે પ્રાયઃ ત્યાં વૈમાનિક છે. તેનાથી ઉર્ધ્વલોક તીલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં કેમકે જ્યોતિકો નજીક છે. જ્યોતિષ્ઠાશ્રિત ક્ષેત્રમાં વ્યંતર, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો, વૈમાનિકાદિ ગમનાગમન કરતા તે બે પ્રારને સ્પર્શે છે. તેનાથી ત્રણ લોકમાં સ્પર્શનારા સંખ્યાતગણાં છે -
અધોલોકવાસી ભવનપતિ, વ્યંતરાદિ ત્રણે વૈક્રિય સમુદ્દાત કરતા તથાવિધ પ્રયત્નથી આત્મપ્રદેશને ઉર્ધ્વલોકમાં વિસ્તારતા ત્રણે લોકને સ્પર્શે છે. તેનાથી અધોલોકતીતિલોકમાં સંખ્યાતગણાં કેમકે ઘણાં વ્યંતરોને સ્વસ્થાન નજીક છે, તીાિંલોકમાં ભવનપતિ, ઈત્યાદિ અન્ય દેવો અધોલૌકિક ગ્રામોમાં ગમનાગમન કરે છે - x - ઈત્યાદિ કારણે આ બે પ્રતરને સ્પર્શે છે. તેનાથી અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં, કેમકે વૈરયિક, ભવનપતિ ત્યાં રહે છે. તેનાથી તીલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, મનુષ્યો, અંતરાદિનું સ્વસ્થાન છે.
હવે એકેન્દ્રિય ભેદોમાં પૃથ્વીકાયિકાદિનું અલ્પબહુત્વ - સૂત્ર-૨૯૨ :
ક્ષેત્રની અપેક્ષાઓ સૌથી થોડાં પૃથ્વીકાયકો ઉર્ધ્વલોક-તીછલિોકમાં છે, અધોલોક તીછલોકમાં વિશેષાધિક છે. તીછલિોક-ત્રિલોક-ઉર્ધ્વલોકમાં અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં અધોલોકમાં વિશેષાધિક છે. અપયતા અને યતા પૃથ્વીકાયના બંને આલાવા ઔઔધિક પૃથ્વીકાય માફક જ જાણવા.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં કાયિકો ઉર્ધ્વલોક-તીછલિોકમાં છે, અધોલોકીછલોકમાં વિશેષાધિક, તીછલિોક-ત્રિલોક-ઉર્ધ્વલોકમાં અનુક્રમે અસંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં વિશેષાધિક છે. અપતા અને પર્યાપ્તતા અકાયિક સૂત્રો એ પ્રમાણે જ જાણવા.
તેઉકાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક એ ત્રણેના સામાન્ય, અપર્યાપ્તતા, પર્યાપ્તતા એ ત્રણે સૂત્રો અકાયવત્ જ જાણવા.
• વિવેચન-૨૯૨ :
૧૫૬
આ પંદર સૂત્રો [પૃથ્વીકાયિકાદિ પાંચે કાયના ત્રણ-ત્રણ સૂત્રો પૂર્વે કહેલા એકેન્દ્રિયના સૂત્રવત્ કહેવા. હવે ઔધિક પ્રસકાય અને અપર્યાપ્તા, પર્યાપ્તા પ્રસકાયના સૂત્રો કહે છે.
* સૂત્ર-૨૯૩ :
મને આશ્રીને સૌથી થોડાં ત્રસકાયિકો ત્રિલોકમાં છે, ઉર્ધ્વલોકતીછલિોક અસંખ્યાતગણાં, અધોલોકતીછલિોકમાં સંખ્યાતગણાં, ઉર્ધ્વલોકમાં સંખ્યાતગણાં, અધોલોકમાં સંખ્યાતગણાં, તીછલિોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે. આ પ્રમાણે જ અપર્યાપ્તા અને પર્યાપ્તતા બંને કાયિકોના સૂત્રો જાણવા.
• વિવેચન-૨૪૩ :
પંચેન્દ્રિયસૂત્રવત્ આ સૂત્ર કહેવું. હવે બંધદ્વાર કહે છે –
પદ-૩-, દ્વારા-૨૫, “બંધદ્વાર” છુ
* સૂત્ર-૨૯૪ ઃ
ભગવન્ ! આ આયુકર્મ બંધક, અબંધક, પર્યાપ્તતા, અપચાિ, સુપ્ત, જાગ્રત, સમવહત, અસમવહત, સાતાવેદક, આસાતાવેદક, ઈન્દ્રિયોપયુક્ત, નૌઈન્દ્રિયોપયુક્ત, સાકારોપયુક્ત, અનાકારોપયુક્ત જીવોમાં કોણ કોનાથી અલ્પ, બહુ, તુલ્ય કે વિશેષ છે ?
ગૌતમ! સૌથી થોડાં જીવો આયુકર્મબંધક, અપર્યાપ્તા સંખ્યાતગણાં, સુપ્ત સંખ્યાતગણાં, સમવહત અસંખ્યાતગણા, સાતા વેદક સંખ્યાતગણા, ઈન્દ્રિયોપયુક્ત સંખ્યાતગણાં, અનાકારોપયુત સંખ્યાતગણમાં, સાકારોપયુક્ત સંખ્યાતગણાં, નૌઈન્દ્રિયોપયુક્ત વિશેષ અધિક છે, અસાતાવૈદક વિશેષાધિક, અસમવહતવિશેષાધિક, જાગૃત વિશેષાધિક, પર્યાપ્તતા વિશેષાધિક, આયુકર્મબંધક વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૯૪ :
આયુકર્મબંધક આદિનું અલ્પબહુત્વ - પહેલાં પ્રત્યેકનું અલ્પબહુત્વ કહીએ છીએ, જેથી સમુદાયનું સુખેથી સમજાય.
સૌથી થોડાં આયુકર્મબંધક છે, તેથી અબંધક સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે વર્તમાન

Page #86

3/-/૨૫/૨૯૪
ભવે અનુભવાતા આયુનો ત્રીજો ભાગ, ત્રીજા ભાગનો ત્રીજો ભાગ, તેનો પણ ત્રીજો ભાગ ઈત્યાદિ બાકી હોય ત્યારે જીવો પરભવનું આયુ બાંધે છે. તેથી બેતૃતીયાંશ અબંધકકાળ છે. - ૪ - તથા સૌથી ચોડાં અપર્યાપ્તા છે, તેથી પર્યાપ્તા સંખ્યાતગણાં છે. આ સૂક્ષ્મ જીવોને આશ્રીને જાણવું. કેમકે સૂક્ષ્મ જીવોમાં ઉપક્રમ હોતો નથી. તેથી ઘણાંની નિષ્પતિ અને થોડાંની અનિષ્પત્તિ જાણવી.
૧૫૭
સૌથી યોડાં સુપ્ત છે, તેથી જાગ્રત સંખ્યાતગણાં છે. આ પણ સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિય જીવોની અપેક્ષાએ જામવું. કેમકે અપર્યાપ્તા સૂતેલા હોય છે અને પર્યાપ્તા જાગતા પણ હોય છે - x - x - સમવહત સૌથી થોડાં છે. કેમકે અહીં મરણસમુદ્દાત ગ્રહણ કરવો. તે મરણ કાળે જ હોય અને બધાં જીવોને મરણ સમુદ્દાત હોતો નથી. તેનાથી અસમવહત અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે જીવનકાળ ઘણો છે.
સૌથી થોડાં સાતાવેદક છે. કેમકે ઘણાં જીવો સાધારણ શરીરી હોય, થોડાં પ્રત્યેકશરીરી હોય છે, સાધારણ શરીરીમાં ઘણાં આસાતાવેદક અને થોડાં સાતાવેદક છે. પ્રત્યેકશરીરીમાં ઉલટું છે. સાતા વેદકથી અસાતાવેદક સંખ્યાતગણાં છે. સૌથી થોડાં ઈન્દ્રિય ઉપયુક્ત છે, તેનાથી નોઇન્દ્રિયોપયુક્ત સંખ્યાતગણાં છે. કેમકે ઈન્દ્રિયનો ઉપયોગ વર્તમાનકાળ વિષયક હોય છે. માટે તેનો ઉપયોગકાળ થોડો હોય છે. તે જ અર્થને ઈન્દ્રિય વડે જાણીને ઓઘ સંજ્ઞાથી વિચારે છે. ત્યારે તે નોઈન્દ્રિયોપયુક્ત કહેવાય છે. તેનો ઉપયોગ અતીત-અનાગત કાળ વિષયક હોવાથી ઘણો કાળ હોય છે. માટે તે સંખ્યાતગણાં છે. સૌથી થોડાં અનાકાર ઉપયોગવાળાં હોય છે, કેમકે દર્શનોપયોગકાળ થોડો છે, તેનાથી સાકારોપયોગ સંખ્યાતગણાં છે.
હવે સૂત્રોક્ત સામુદાયિક અાબહુત્વ - સૌથી થોડાં જીવો આયુકર્મના બંધક છે, કેમકે આયુબંધનો કાળ પ્રતિનિયત છે તેથી પર્યાપ્તા સંખ્યાતાગણા છે, કેમકે અપર્યાપ્તા અનુભવાતા વર્તમાન ભવાયુનો ત્રીજો ભાગાદિ રહે ત્યારે પરભવાયુ બાંધે છે. તેથી અબંધકાળ ૨/૩ છે અને બંધકાળ ૧/૩ છે. તેથી બંધકાળથી અબંધકાળ સંખ્યાતગણો છે. તેથી આયુબંધકથી અપર્યાપ્તા સંખ્યાતગણાં છે. અપર્યાપ્તાથી સુપ્ત સંખ્યાતગણાં છે. કેમકે અપર્યાપ્તા-પર્યાપ્તા બંને સુપ્ત હોય અને પર્યાપ્તા અપર્યાપ્તાથી સંખ્યાતગણાં છે. તેનાથી સમવહત સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે બધાં મરણ સમુદ્ઘાતને પ્રાપ્ત થવા સંભવે છે. તેથી સાતા વેદક સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે આયુ બંધક, અપર્યાપ્તા, સુપ્ત બધામાં સાતાવેદક સંભવે છે.
તેનાથી ઈન્દ્રિયોપયુક્ત સંખ્યાતગણાં છે કેમકે અસાતા વેદકમાં પણ ઈન્દ્રિયોપયોગ હોય. તેનાથી અનાકારોપયુક્ત સંખ્યાત ગણાં છે - ૪ • તેનાથી નોઈન્દ્રિયોપયુક્ત વિશેષાધિક છે - ૪ - અહીં શિષ્યોના અનુગ્રહ માટે અસદ્ભાવના સ્થાપનાથી દૃષ્ટાંત કહે છે – સાકારોપયુક્ત ૧૯૨ છે, તે બે પ્રકારે – ઈન્દ્રિય સાકારોપયુક્ત, નોઈન્દ્રિયસાકારોમુક્ત. તેમાં પહેલા અત્યંત થોડાં છે, માટે તેની સંખ્યા વીશ કલ્પવી. બાકીના ૧૩૨ નોઈન્દ્રિય સાકારોપયુક્ત છે. નોઈન્દ્રિય
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ અનાકારોપયુક્ત પર જેટલા છે. તેથી સામાન્યથી સાકારોપયુક્તથી ૨૦ જેટલા ઈન્દ્રિય સાકારોપયુક્ત બાદ કરીએ, તેમાં બાવન જેટલાં અનાકારોપયુક્ત નાંખતા ૨૨૪ થાય છે માટે સાકારોપમુક્તથી નોઇન્દ્રિયોપયુક્ત વિશેષાધિક છે.
તેનાથી અસાતાવેદક વિશેષાધિક છે, કેમકે ઈન્દ્રિયોપયુક્ત પણ અસાતાવેદક છે. તેનાથી અસમવહત વિશેષાધિક છે. - X - તેનાથી જાગૃત વિશેષાધિક છે. કેમકે સમવહતમાં પણ કેટલાંક જાગૃત હોય છે. તેથી પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. કેમકે કેટલાંક સુપ્ત પર્યાપ્ત પણ હોય છે અને જાગૃત પર્યાપ્તા જ હોય છે. તેનાથી આયુ કર્મના બંધક વિશેષાધિક છે. કેમકે અપર્યાપ્તા પણ આયુબંધક હોય છે. આ જ અલ્પબહુત્વ શિષ્યોના અનુગ્રહ માટે સ્થાપનારાશિ વડે બતાવાય છે [અહીં વૃત્તિકાશ્રીએ બે પંક્તિ દ્વારા અસતકલ્પનાથી અંક સંખ્યા દ્વારા ઉક્ત અલ્પબહુત્વ જણાવેલ છે, જેની સ્થાપના અમે અહીં બતાવેલ નથી, સુગમ છે. વૃત્તિ જોઈ લેવી. - ૪ - ૪ - એ પ્રમાણે બંધદ્વાર કહ્યું. હવે પુદ્ગલદ્વાર કહે છે
-
પદ-૩-દ્વાર-૨૬- “પુદ્ગલ”
૧૫૮
સૂત્ર-૨૫ ઃ
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં પુદ્ગલો ત્રણ લોકમાં છે, તેનાથી ઉર્ધ્વલોકતીછલિોકમાં અનંતગણાં છે, તેનાથી અધોલોકતીછલિોકમાં વિશેષાધિક છે, તેથી તિર્થાલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે, તેનાથી ઉર્ધ્વલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે, તેથી અધૌલોકમાં વિશેષાધિક છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં પુદ્ગલો ઉર્ધ્વ દિશામાં છે, અધોદિશામાં વિશેષાધિક છે, ઈશાનમાં નૈઋત્યમાં અસંખ્યાતગણાં અને બંને વિદિશામાં પરસ્પરતુલ્ય, તેથી અગ્નિ અને વાયવ્યમાં બંને સ્થાને સરખા અને વિશેષાધિક, પૂર્વમાં અસંખ્યાતા પશ્ચિમમાં દક્ષિણમાં, ઉત્તરમાં અનુક્રમે વિશેષાધિક છે.
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં દ્રવ્યો ત્રિલોકમાં, ઉર્ધ્વલોક તીંછલિોકમાં અનંતગણા, અધોલોકતીલોકમાં વિશેષાધિક, ઉર્ધ્વલોકમાં અસંખ્યાતગણાં, અધોલોકે અનંતગણા, તિલિોકે સંખ્યાતગણા.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં દ્રવ્યો અધોદિશામાં, ઉર્ધ્વ દિશામાં અનંતગણાં, ઈશાન અને નૈઋત્ય બંનેમાં તુલ્ય અને અસંખ્યાતગણાં, અગ્નિ અને વાયવ્યમાં બંનેમાં તુલ્ય અને વિશેષાધિક, પૂર્વમાં અસંખ્યાતગણાં, પશ્ચિમદક્ષિણ-ઉત્તરમાં ક્રમશઃ વિશેષાધિક.
• વિવેચન-૨૯૫ :
આ પુદ્ગલોનું અાબહુત્વ દ્રવ્યાપિણાને આશ્રીને સમજવું. કેમકે તેવી પરંપરા છે. તેમાં ક્ષેત્રાનુસાર વિચારતાં ત્રિલોક સ્પર્શી પુદ્ગલો સૌથી થોડાં છે, - x - કેમકે અચિત્ત મહાકંધો જ ત્રિલોક વ્યાપી છે. તેથી ઉર્ધ્વલોક તીછલોકમાં અનંતગણાં છે,

Page #87

B/-/૨૬/૨૫
૧૫૯
કેમકે તે બે પ્રતને, તેને અનંત સંખ્યાતપદેશી ચાવતુ અનંત અનંત પ્રદેશી ઢંધો સ્પર્શે છે માટે દ્રવ્ય સ્વરૂપે અનંતગમાં છે.
તેનાથી અધોલોકતી છલોકમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે લંબાઈ-પહોળાઈમાં ક્ષેત્ર કંઈક અધિક છે. તેથી તીરછલોકમાં અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે ક્ષેત્ર અસંખ્યાતગણું છે. તેથી ઉર્વલોકમાં અસંખ્યાતપણાં છે કેમકે તીછલોકથી તે અસંખ્યાતપણે કોગ છે. તેથી અધોલોકમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે તે ઉર્વલોકગી વિશેષાધિક છે.
હવે દિશાને આશ્રીને અલાબહત્વ - સૌથી થોડાં પગલો ઉર્વદિશામાં છે. રાપભાના સમભૂતળ મેરના મધ્ય ભાગમાં ચાર ઉપર અને ચાર નીચે એમ આઠ પ્રદેશોનો રૂચક છે, તેથી ચાર પ્રદેશની લોકાંત પર્યન્ત ઉર્વદિશા નીકળી, તેમાં સૌથી થોડાં પદગલો છે. તેનાથી અધોદિશામાં વિશેષાધિક છે. અધોદિશા સૂચકથી ચાર પ્રદેશ નીચે લોકાંત પર્યા છે. તે દિશા ઉર્વદિશાથી વિશેષાધિક છે.
તેનાથી ઈશાન અને નૈઋત્ય પ્રત્યેકમાં અસંખ્યાતગણમાં છે અને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાએ પરસ્પર તુલ્ય છે. કેમકે તે બંને વિદિશા પણ સુચકથી નીકળી મોતીની માળાના આકારે તીછ-અધો-ઉર્વલોકના અંત સુધી ગયેલ છે, ક્ષેત્ર અસંખ્યાતગણું છે. પણ સ્વસ્થાન ક્ષેત્ર તુલ્ય છે. તેનાથી અગ્નિ અને વાયવ્યમાં પ્રત્યેકને આશ્રીને વિશેષાધિક અને સ્વસ્થાને તુલ્ય છે. વિશેષાધિક હોવાનું કારણ આ છે – અહીં સૌમનસ અને ગંધમાદન પર્વતમાં સાત સાત શિખરો, વિધુતપ્રભ અને માલ્યવંતમાં નવ નવ શિખરો છે. તેમાં ઝાકળ આદિના ઘણાં સૂમ પુદ્ગલો છે. માટે વિશેષાધિક છે. અને સ્વસ્થાને તુલ્ય છે.
તેનાથી પૂર્વમાં અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે ક્ષેત્ર અસંખ્યાતગણું છે, તેથી પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે, અધોલૌકિક ગ્રામોમાં ખાલી જગ્યા હોવાથી ત્યાં ઘણાં પુદ્ગલો છે. તેથી દક્ષિણમાં વિશેષાધિક તેનાથી ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે કેમકે ઉત્તરમાં સંખ્યાતા કોડાકોડી યોજન પ્રમાણ માનસ સરોવર છે, તેમાં ઘણાં જીવો છે, તેઓના તૈજસ કામણ પુદ્ગલો અધિક છે, એ પ્રમાણે પુદ્ગલનું અલાબહવે કહ્યું.
હવે ફોગાનુસારી સામાન્ય દ્રવ્યોનું અલા બહુત્વ-ફોન અપેક્ષાઓ - સૌથી થોડાં દ્રવ્યો ત્રિલોકને સ્પર્શે છે. કેમકે - ધર્મ-અધર્મ-આકાશ દ્રવ્ય, પુદગલાસ્તિકાય મહાત્કંધ અને જીવાસ્તિકાયમાં મરણ સમુઠ્ઠાતને પ્રાપ્ત જીવો ત્રિલોક વ્યાપી છે. તેનાથી ઉર્વલોક તીછલોકમાં અનંતગણાં દ્રવ્યો છે કેમકે તેને અનંત પુદ્ગલ દ્રવ્યો અને અનંતજીવ દ્રવ્યો સ્પર્શે છે, તેથી અધોલોક-લીછલોકમાં વિશેષાધિક છે - ૪ - તેનાથી ઉદર્વલોકે અસંખ્યાતપણાં છે કેમકે ક્ષેત્ર અસંખ્યાતગણું છે, તેનાથી અધોલોકમાં અનંતગણાં છે કેમકે અધોલૌકિક ગ્રામોમાં કાળ છે, તે કાળ - x - અનંત છે. તેનાથી તીછલોકમાં સંખ્યાલગણાં છે - X - X -
હવે દિશાને આશ્રીને સામાન્ય દ્રવ્યોનું અાબહત્વ સૌથી થોડાં દ્રવ્યો અધો દિશામાં છે, તેનાથી ઉર્વમાં અનંતગમાં, કેમકે ઉર્વમા મેરનો ૫oo યોજનનો સ્ફટિકમય
૧૬૦
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ કાંડ છે - x • તેમાં ક્ષણાદિકાળ વિભાગ થાય છે, કાળ - x • અનંત છે, તેથી ઈશાનમાં અને નૈઋત્યમાં અસંખ્યાતા દ્રવ્યો છે. સ્વસ્થાનમાં તુલ્ય છે. તેનાથી અગ્નિ અને વાયવ્યમાં વિશેષાધિક છે - x - તેનાથી પૂર્વમાં અસંખ્યાતગણાં છે કેમકે ફોન અસંખ્યાતગણું છે. તેનાથી પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે કેમકે અધોલૌકિક ગામોમાં ખાલી જગ્યામાં પગલો સંભવે છે. તેનાથી દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે કેમકે ભવનોનો ખાલી ભાગ છે. તેથી ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે.
હવે પરમાણુ પુદ્ગલ, સંખ્યાતાદિ પ્રદેશોનું અલાબદુત્વ - • સૂત્ર-૨૯૬ -
ભગવદ્ ! આ પરમાણુ યુદ્ગલ, સંખ્યાત પ્રદેશિક, અસંખ્યાતપદેશી, અનંતપદેશી કંધોમાં દ્રવ્યતાણી, પ્રદેશાર્થપણાથી, દ્રવ્યા-uદેશાર્થતાથી કોણ કોનાથી અ૫૦ છે ?
ગૌતમ ! સૌથી થોડાં અનંતપદેશી કંધો દ્રવ્યાર્થપણે, પરમાણુ યુગલો દ્રવ્યાપણે અનંતગણ, સંખ્યાત પ્રદેશી કંધો દ્રવ્યોથપણે સંખ્યાલગણાં, અસંખ્યાતપદેશી કંધો દ્રવ્યાપણે અસંખ્યાતગણાં છે. અનંતપદેશી કંધો પ્રદેશાર્થપણે સૌથી થોડાં છે, પરમાણુ યુગલો પ્રદેશાર્થપણે અનંતગણ છે, સંખ્યાત પ્રદેશી કંધો પ્રદેશાણપણે સંખ્યાલગણ છે, અસંખ્યાતપદેશી કંધો પ્રદેશાર્થપણે અસંખ્યાતગણાં છે.
દ્વવ્યા-પ્રદેશાર્થપણે – સૌથી થોડાં અનંતપદેશી કંધો દ્રવ્યાપણે છે, તે પ્રદેશાર્ણપણે અનંતગમાં છે. પરમાણુ યુગલો દ્રવ્યા-uદેશાપિણે અનંતગણાં, સંખ્યાતપદેશી કંધ દ્રવ્યાપણે સંજ્ઞાતવાણા, તે જ પ્રદેશાર્થપણે સંખ્યાતપણાં છે, અસંખ્યાતપદેશી કંધ દ્રવ્યાર્થપણે અસંખ્યાતગણ, તે જ પ્રદેશાર્ણપણે અસંખ્યાતમાં છે.
ભગવન ! એક પ્રદેશાવગઢ, સંગીત પ્રદેશાવમાઢ, અસંખ્યાત પ્રદેશાવગઢ પદગલોમાં દ્રવ્યાપણે, પ્રદેશાઈપણે, દ્રવ્યાર્થ-uદેશાથપણે કોણ કોનાથી અલ્પ, બહુ, તુરા, વિશેષ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં એક પ્રદેશાવગાઢ યુગલો દ્રવ્યાપણે છે. તેથી સંખ્યાતપદેશાવગઢ યુગલો દ્રવ્યાપિણે સંખ્યાતપદેશાવગાઢ છે, તેથી અસંખ્યાતપદેશાવગાઢ પુગલો દ્રવ્યાર્થપણે અસંખ્યાતગણ છે. પ્રદેશાર્થપણે - સૌથી થોડા એક પ્રદેશાવગાઢ, સંખ્યાતપદેશાવગાઢ સંખ્યાલગણા, અસંખ્યાતપદેશાવગાઢ અસંખ્યાતગણાં છે. • • • દ્રવ્યાપદેશાઈપણે સૌથી થોડાં એકપદેશાવગાઢ યુગલો દ્વવ્યાર્થ-uદેશાર્થપણે છે. સંખ્યાતપદેશ વગાઢ પગલો બંને રીતે સંખ્યાતપણાં, અસંખ્યાતપદેશાવગાઢ યુગલો બંને રીતે અસંખ્યાતગણાં છે.
ભગવાન ! એક સમચસ્થિતિક, સંખ્યાત સમયસ્થિતિક, અસંખ્યાત સમય સ્થિતિક યુગલોમાં કોણ કોનાથી ?

Page #88

૩-૨૬/૨૯૬
૧૬૧
૧૬૨
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ સૌથી થોડાં છે, સંખ્યાતપદેશાવગાઢ એકગુણ કર્કશ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલો દ્રવ્યાપણે સંખ્યાલગણાં છે, તેથી અસંખ્યાત પ્રદેશાવગાઢ એકગુણ કર્કશ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલો દ્રવ્યાર્થપણે અસંખ્યાતગણી છે ઈત્યાદિ. આ પ્રમાણે મૃદુ, ગુરુ, લઘુ સ્પર્શ સંબંધ જાણવું. બાકીના સ્પર્શી વર્ણાદિવત છે. પુદ્ગલ દ્વાર કહ્યું, હવે મહાદંડક દ્વાર કહે છે –
( પદ-૩-દ્વાર-૨-“મહાદંડક" .
ગૌતમ ! (૧) દ્રવ્યાર્થપણે - સૌથી થોડાં એક સમય સ્થિતિક પુદ્ગલો, સંખ્યાત સમય સ્થિતિક સંખ્યાતપણાં, તેથી અસંખ્યાત સમય સ્થિતિક અસંખ્યાતમwઈ છે. () દેશાપિણે સૌથી થોડાં એક સમય સ્થિતિક પુદગલો, સંખ્યાત સમય સ્થિતિક સંખ્યાલગણાં, અસંખ્યાતસમય સ્થિતિક અસંખ્યાતગણમાં છે. (૩) દ્રવ્યાર્થ-uદેશાર્થપણે - સૌથી થોડાં એક સમય સ્થિતિક પગલો, સંખ્યાત સમય શિતિકબંને રીતે સંખ્યાલગણા, અસંખ્યાત સમય સ્થિતિક બંને રીતે અસંખ્યાતગણાં છે.
ભગવન! એક ગુણ કાળા, સંખ્યાતગુણકાળા, અસંખ્યાતગુણ કાળા, અનંતગુણકાળ યુગલોમાં દ્વવ્યાપણે, પ્રદેશાર્થપણે, દ્વવ્યા-પ્રદેશાર્થપણે કોણ કોનાથી અન્ય આદિ છે ? ગૌતમ! સામાન્ય પુદ્ગલો સંબંધે કહ્યું તેમ અહીં કહેવું. એ પ્રમાણે બાકીના વર્ણ, ગંધ, રસ સંબંધે કહેવું. સ્પર્શમાં કર્કશમૃદુગર-લઘસ્પર્શ સંબંધે એક પ્રદેશાવગાઢ માફક કહેવા. બાકીના સ્પર્શી વર્ષો કા તેમ કહેવા.
વિવેચન-૨૯૬ :
પરમાણુ પુદ્ગલ, સંખ્યાતપદેશી આદિ પાઠસિદ્ધ છે. વિશેષ આ • અાબહવા બધે સ્થળે તથા સ્વભાવ કારણ જાણવું.
હવે ફોગ પ્રાધાન્યથી અબદુત્વ - અહીં ક્ષેત્રની મુખ્યતા હોવાથી પરમાણુથી આરંભી અનંતપ્રદેશી ઢંધો પણ એક પ્રદેશાશ્રિત હોય તો આધાર-આધેય અભેદતાથી એક દ્રવ્ય ગણાય છે. કેમકે તેનું આધારક્ષેત્ર એક આકાશપ્રદેશ છે. આવા એક પ્રદેશાવગાઢ પદગલ દ્રવ્ય સૌથી થોડાં છે, લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. - x • તેનાથી સંખ્યાત પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલો પ્રભાર્થપણે સંખ્યાત ગણાં છે. તે આ રીતે - ફોનથી, પ્રાધાન્યતાથી દ્વિપદેશથી અનંતપદેશી ઢંધ એક દ્રવ્ય ગણાય છે. તે પૂર્વોક્તથી સંખ્યાતગણા છે. • x-x• એક પ્રદેશાવગાઢથી દ્વિપદેશાવગાઢ પુદ્ગલો સંખ્યાલગણા, તેનાથી પ્રદેશાવગાઢ સંખ્યાલગણા ઈત્યાદિ • x • x • એ પ્રમાણે અસંખ્યાતા પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલો દ્રથાર્થપણે અસંખ્યાતપણાં છે કેમકે અસંખ્યાતાના અસંખ્યાતા ભેદો છે.
પ્રદેશાર્થતા સૂત્રો, વ્યાર્થ-પ્રદેશાર્થતા સૂત્રો સુગમ હોવાથી તેનો સ્વયં વિચારવા. કાળ અને ભાવ સૂત્રો પણ સુગમ છે. પૂર્વે જેમ સામાન્ય રીતે પુદ્ગલો કહ્યા, તેમ એકગુણકાળા આદિ પુદ્ગલો કહેવા. તે આ રીતે - સૌથી થોડાં ચોકગુણકાળા અનંતપદેશી ઢંધો છે, તેનાથી એકગુણ કાળા પરમાણુ પુદ્ગલો દ્રવ્યાપણે અનંતગણાં છે. તેનાથી એક ગુણ કાળા સંખ્યાતપદેશી ઢંધો સંખ્યાલગણાં છે ઈત્યાદિ - ૪ - કહેવું.
આ પ્રમાણે બાકીના વર્ણ, ગંધ, રસ સંબંધે કહેવું.
કર્કશ સ્પર્શ- એક પ્રદેશાવગાઢ એકગુણ કર્કશ સ્પર્શવાળા પુદ્ગલો દ્રવ્યાર્થપણે 2િ0/11]
સૂત્ર-૨૯૭ :
ભગવાન ! હવે સર્વ જીવોના અલાબકુત્વ મહાદંડકનું વર્ણન કરીશ. ૧સૌથી થોડાં ગભજ મનુષ્યો, ર-માનુષી સંખ્યાતગણી, ૩-પયક્તિા ભાદર તેઉકાયિક અસંખ્યાતગણા, ૪-અનુત્તરોપાતિક દેવો અસંખ્યાતગણાં, પ-ઉપલી વયકના દેવો સંખ્યાતગણ, ૬-મધ્યમ વેયક દેવો સંખ્યાતપણાં, 9-નીચલા ગ્રીવેયક દેવો સંખ્યાલગણાં, ૮ થી ૧૧ - અશ્રુત-આરણ-પાણત-આનતકલ્પના દેવો અનુક્રમે સંખ્યાલગણાં છે.
૧૨,૧૩ • સાતમી અને છઠ્ઠી પૃedીના નાસ્કો ઉત્તરોત્તર અસંખ્યાતગણ, ૧૪,૧૫ • સહમત અને મહાશુક્રના દેવો ક્રમશઃ અસંખ્યાતગણાં, ૧૬ - પાંચમી પૃવીના નાકો અસંખ્યાતi, ૧૭ - લtતક કો દેવો અસંખ્યાતગણાં, ૧૭ચોથી પૃવીના નાકો અસંખ્યાતગણાં, ૧૯બ્રહમલોક કલે દેવો અસંખ્યાતગણ, ૨૦-બીજી કૃતીના નાકો અસંખ્યાતગણાં, ૨૧-માહેન્દ્રકલાના દેવો અસંખ્યાતગણાં, રરસનકુમાર કાના દેવો અસંખ્યાતગણા, ૨૩-બીજી પૃથ્વીના નારકો અસંખ્યાતગણાં, ૨૪-સંમૂર્ણિમ મનુષ્યો અસંખ્યાતગણાં, ૨૫-ઈશાનકલાના દેવો અસંખ્યાતગણાં, ૨૬ થી ૨૮ ઈશાનકલ્પની દેd, સૌધર્મના દેવો, સૌધર્મની દેવી ક્રમશઃ સંખ્યાતગણી. ર૯ભવનવાસી દેવો અસંખ્યાતગણા, ૩૦-ભવનવાસી દેવી સંખ્યાતગણી છે.
૩૧-રતનપભા પૃતીના નાસ્કો અસંખ્યાતગણાં છે. ૩ર-ખેચર પંચેન્દ્રિય પણ તિર્યંચો અસંખ્યાતગણ, 33-ખેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યચ»ી સંખ્યાતગણી. ૩૪ થી સ્થલચર પંચે પુરષ તિર્યંચો, સ્થલચર પંચે તિર્યંચ રુશી, જલચર પંચે પણ તિયો, જલચર પંચે તિર્યંચ ીઓ ક્રમશઃ સંખ્યાતગણાં છે. ૩૮ થી ૪૧ - વ્યંતરદેવ, વ્યંતર દેવી, જ્યોતિષ દેવ, જ્યોતિષ્ક દેવી ક્રમશઃ સંખ્યાલગણાં છે. ૪૨ થી ૪૪ - ખેચર પચે નપુંસક તિર્યંચ થલચર પંચે નપુંસક તિચિ, જલચર પંચે નપુંસક તિચિ ક્રમશઃ સંખ્યાબંગણાં છે, ૪૫પતિ ચઉરિન્દ્રિયો સંખ્યાતગw ૨, ૪૬ થી ૪૮ પયત પંચેન્દ્રિયો, પયતા બેઈન્દ્રિય, પ્રયતા તેઈન્દ્રિય ઉત્તરોત્તર વિશેષાધિક છે. ૪૯-અપયતિત પંચે અસંખ્યાતણાં છે, ૫૦-અપર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. ૫૧-, તેથી

Page #89

૧૬૩
|-|૨૨૯૭ આપતા તેઈન્દ્રિય, અપયા બેઈન્દ્રિયો ક્રમશઃ વિશેષાધિક છે.
૫૩ થી ૬૪ - પર્યાપ્તા પ્રત્યેક શરીર ભાદર વનસ્પતિકાય, પયક્તિા ભાદર નિગોદ, પતિ બોદર પૃedી, પયક્તિા ભાદર અપુe, પયક્તિા ભાદર વાયુ, અપયfપ્તા બાદ તેઉ અપયતા પ્રત્યેકશરીર ભાદર વનસ્પતિ, આપયક્તિા બાદર નિગોદો, અપયત બાદર પૃથવી, અપયક્તિા ભાદર અe, આપતા ભાદર વાયુ, અપચતા સૂક્ષ્મ તેઉ ક્રમશઃ અસંખ્યાતગણાં છે. ૬ થી ૭ - ઉપયfiા સુક્ષ્મ પૃedીઅપMિા સુમ અપ, અપયતા સૂમ વાયુ ક્રમશઃ વિશેષાધિક છે. ૬૮ થી ૬૧ - તેથી પતિ સૂક્ષ્મ તેઉ, પયા સૂમ પૃedી, પર્યતા સૂક્ષ્મ અપ, પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મ વાયુ વિશેષાધિક છે. ૨ - અપતિ સૂક્ષ્મ નિગોદ અસંખ્યાતપણાં, 93-પતિ સૂક્ષ્મ નિગોદ સંખ્યાલગણાં છે.
૪ થી ૬ : અભવ્યો, પતિત સમૃષ્ટિ , સિદ્ધો ક્રમશ: અનંતગણ છે, gયતા ભાદર વનસ્પતિ અનંત ગણા છે, ૩૮-ભાદર પયક્તિા વિશેષાધિક છે, 96-અપયfપ્તા ભાદર વનસ્પતિ અસંખ્યાતપણાં છે, ૮૦-ભાદર અપયક્તિા વિશેષાધિક છે, ૮૧-ભાદર જીવો વિશેષાધિક છે. -અપયતિ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિ અસંખ્યાતગણી છે, ૮૩-સૂમ પિયતા વિશેષાધિક છે, ૮૪-સપ્તિા સૂબ વનસ્પતિ સંખ્યાતપણાં છે. ૮૫-સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. ૮૬-સૂક્ષ્મ વિશેષાધિક છે. ૮૦-ભવસિદ્ધિકો વિશેષાધિક છે, ૮૮-નિગોદો વિશેષાધિક છે. ૮૯વનસ્પતિજીનો વિશેષાધિક છે. 6,૯૧ એકેન્દ્રિયો, તિર્યંચ ક્રમશઃ વિશેષાધિક છે. ૧ થી ૮ : મિશ્રાદેષ્ટિ, અવિરતિ, સકષાયી, છકાસ્થ, સયોગી, સંસારી, સજીવો ઉત્તરોત્તર વિશેષાધિક છે.
• વિવેચન-૨૯૭ :
ભગવનું ! સર્વ જીવોના અલાબદુત્વ મહાદંડકનું વર્ણન કરીશ • સૂત્ર ચીશ. આના દ્વારા જણાવે છે - તીર્થકર અનુજ્ઞા માત્ર સાપેક્ષ જ ગણધરો સૂગ ચના કરે છે. પણ શ્રતાભ્યાસ સાપેક્ષ નહીં. અથવા એમ જણાવે છે - કુશલ કાર્યમાં પણ ગુરની અનુજ્ઞા વિના પ્રવૃત્તિ ન કરવી, અન્યથા વિનયપણું ન ઘટે.
વિનયનું લક્ષણ - પોતાના આત્મા ગુરુને નિવેદિત કર્યો છે, ગુરુની ચિતવૃત્તિને અનુસરે છે, મુક્તિ માટે હંમેશા પ્રયત્ન કરે છે, તે શિષ્ય. તે ગુરુ કેવા હોય ? ધર્મજ્ઞ, ધર્મકd, ધર્મપ્રવર્તક અને પ્રાણીઓને ધર્મશાસ્ત્રના અર્થનો ઉપદેશ કરનાર હોય, તે ગુર
હવે કૃપતિજ્ઞાનુસાર મહાદંડકનું વર્ણન કરે છે –
૧-સૌથી થોડાં ગર્ભજ મનુષ્યો છે, કેમકે તે સંખ્યાતા કોટાકોટી પ્રમાણ છે. ૨-તેનાથી મનુષ્ય સ્ત્રી સંખ્યાતગણી છે, કેમકે તે ૨૭ગુણી છે. 3-તેનાથી પર્યાપ્તા બાદર તેઉકાયિક અસંખ્યાતપણાં છે - x - ૪-તેનાથી અનુત્તરોપપાતી દેવો અસંખ્યાતપણાં છે. • X - ૫-તેનાથી ઉપલી સૈવેયકના દેવો સંખ્યાતપણાં છે - X
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ • કારણ ત્યાં ઘણા વિમાનો છે - x • ૬-તેનાથી મધ્યમ રૈવેયકના દેવો સંખ્યાલગણાં છે. તેનાથી નીચેના પૈવેયકના દેવો સંખ્યાલગણાં છે. ૮-તેનાથી અમ્રુતકલાના દેવો સંખ્યાતપણાં છે. તેનાથી આરણકાના દેવો સંખ્યાલગણાં છે. જો કે આરણ અને અયુત બંને સમશ્રેણિક છે, વિમાનસંખ્યા પણ સરખી છે, તો પણ કૃષ્ણપાલિક જીવો તથા સ્વભાવથી દક્ષિણ દિશામાં ઉપજે છે. •x - ૧૦-તેનાથી પ્રાણતકાના દેવો સંખ્યાતગણાં છે.
૧૧-તેનાથી આનતકલાના દેવો સંખ્યાલગણાં છે. અહીં આરણકલાવતું વિચાર્યું. ૧૨-તેનાથી સાતમીનાકના નારકો અસંખ્યાતગણાં છે - x - ૧૩-તેનાથી છઠ્ઠી નકવાળા અસંખ્યાતગણા છે. પૂર્વદિશાની અપેક્ષાએ નૈરયિકોના અલાબહત્વનો વિચાર કર્યો. ૧૪-તેનાથી સહસારકા દેવો અસંખ્યાતપણાં છે • x • ૧૫-તેનાથી મહાશુક ક૫ દેવો અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે અહીં ઘણાં વિમાનો છે. વિમાનો ૪૦,૦૦૦ છે, નીચે-નીચેના વિમાનમાં ઘણાં વધારે દેવો છે. ૧૬-તેનાથી પાંચમી નરકમાં નાહો અસંખ્યાતપણાં છે. -x- ૧૭તેનાથી લાંતકકથદેવો અસંખ્યાતપણાં છે x- ૧૮-તેનાથી ચોથી નકના નાકો અસંખ્યાતપણાં છે, યુક્તિ પૂર્વવતું. ૧૯તેનાથી બ્રહ્મલોકકલા દેવો અસંખ્યાતપણાં છે. યુક્તિ પૂર્વવતું. ૨૦-તેનાથી ત્રીજી. નકના નારકો અસંખ્યાતપણાં જાણવા.
૨૧-તેનાથી માહેન્દ્રકા દેવો અસંખ્યાતપણાં છે. ૨૨-તેનાથી સનકુમારકલા દેવો અસંખ્યાતપણાં છે. બધે યુક્તિ પૂર્વવતું. ૨૩-તેનાથી બીજી નરકના નારકો અસંખ્યાતગણાં છે. સાતમીથી બીજી પૃથ્વી સુધી પ્રત્યેકને સ્વસ્થાનની અપેક્ષાઓ વિચારતાં બધાં ઘનીકૃત લોક શ્રેણીના અસંખ્યાતમા ભાગ આકાશપ્રદેશ સશિ પ્રમાણ છે. ૨૪-તેનાથી સમૃદ્ધિમમનુષ્યો અસંખ્યાતપણાં છે. • x • ૨૫-તેનાથી ઈશાનકાદેવો અસંખ્યાતપણાં છે - x - x • ૨૬-તેનાથી ઈશાનકલાદેવી સંખ્યાતગણી છે, કેમકે તે બત્રીશગણી છે. - x • ૨૭-તેનાથી સૌધર્મકતા દેવો સંખ્યાતગણાં છે, કેમકે ત્યાં ઘણાં વિમાનો છે. ૩૨ લાખ વિમાનો છે. દક્ષિણ દિશામાં હોવાથી કૃષ્ણપાક્ષિક જીવો ઘણાં ઉપજે છે [પ્રશ્ન આ યુક્તિ બીજા-ચોયા કલામાં પણ કહી છે, તો ત્યાં અસંખ્યાતગણા અને અહીં સંખ્યાલગણાં કેમ કહ્યા?
[ઉ] શાસ્ત્ર પ્રામાયથી આ માનવું, અહીં પાઠની ભ્રાંતિ નથી - ૪ - ૨૮તેનાથી સૌધર્મકપદેવીઓ સંખ્યાતગણી છે, કેમકે તે દેવોથી ૧૨-ગણી છે. ૨૯દેવીથી અસંખ્યાતપણાં ભવનવાસી દેવો છે. - X - X - 30-તેનાથી ભવનવાસિની દેવીઓ સંખ્યાતગણી છે. કેમકે તે બબીશગણી છે.
૩૧-તેનાથી પહેલી પૃથ્વીના નારકો અસંખ્યાતપણાં છે - x-x - ૩૨-તેનાથી ખેચર પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિક પુરષો અસંખ્યાતપણાં છે - X - X - 33-તેનાથી ખેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક સ્ત્રીઓ સંખ્યાતગણી છે. કેમકે તે ત્રણગુણી છે - x • ૩૪તેનાથી સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિક પુરુષો સંખ્યાલગણાં છે * * * * * ૩૫

Page #90

૩/-/૨/૨૯૭
૧૬૫
૧૬૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
તેનાથી સ્થલયર પંચેન્દ્રિય તિર્યચસ્ટી સંખ્યાતગણી છે, કેમકે તે ત્રણ ગણી છે. ૩૬તેનાથી જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ યોનિક પુરુષો સંખ્યાલગણાં છે * * 39તેનાતી જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચશ્રીઓ સંખ્યાતગણી છે, કેમકે તે ત્રણગણી છે. ૩૮તેનાથી વ્યંતર દેવો સંખ્યાલગણાં છે - X - X - X - ૩૯-તેનાથી વ્યંતરીઓ બત્રીશગણી હોવાથી સંખ્યાતગણી કહી છે. ૪૦-તેનાથી જ્યતિક દેવો સંખ્યામણાં છે - x • x
૪૧-તેનાથી જ્યોતિક દેવી સંખ્યાતગણી છે, કેમકે મીશગણી છે. ૪૨તેનાથી ખેચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નપુંસકો સંખ્યાલગણાં છે, ક્યાંક “અસંખ્યાતપણા" પાઠ છે, પણ તે યોગ્ય નથી. કેમકે આગળ પયક્તિા ચઉરિન્દ્રિયો કહેવાશે, તે પણ
જ્યોતિક દેવોથી સંખ્યાલગણાં જ ઘટી શકે, તે નહીં ઘટે. * * * * * * * * - ૪૩-તેનાથી સ્થલચર પંચેન્દ્રિય નપુંસકો સંખ્યાલગણાં છે. ૪૪-તેનાથી જલચર પંચેન્દ્રિય નપુંસકો સંખ્યાલગણાં છે. ૪૫-નાથી પયક્તિા ચઉરિન્દ્રિયો સંખ્યામણાં છે. ૪૬-તેનાથી પર્યાપ્તા સંજ્ઞી અને અસંજ્ઞી પંચેન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. ૪-તેનાથી પMિા બેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. ૪૮-તેનાથી પયક્તિા તેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. - x • x , બીજે સ્થળે પણ આ પ્રમાણે અલાબહેવ કહ્યું છે –
તેથી નપુંસક ખેચર, નપુંસક સ્થલચર, નપુંસક જલચર, પર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિય સંખ્યાલગણાં છે, તેનાથી પર્યાપ્તા પંચેન્દ્રિય, બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય કંઈક અધિક છે. ૪૯-તેનાથી અપર્યાપ્તિ પંચેન્દ્રિયો અસંખ્યાતગમાં છે. • x - x - ૫o-તેનાથી અપર્યાપ્તા ચઉરિન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે.
- પ૧-તેનાથી અપર્યાપ્તા તેઈન્દ્રિય વિશેષાધિક છે. પર-તેનાથી અપયર્તિા બેઈન્દ્રિયો વિશેષાધિક છે. * * * * * ૫૩-તેનાથી પ્રત્યેક બાદર વનસ્પતિકાયિક પયક્તિા અસંખ્યાતપણાં છે. •x• x-x- ૫૪-તેનાથી પર્યાપ્ત અનંતકાયિક જીવના શરીરરૂપ બાદ નિગોદો અસંખ્યાતપણાં છે. પપ-વેનાથી બાદર પૃવીકાયિક પયક્તિા અસંખ્યાતપણાં છે. ૫૬-તેનાથી પર્યાપ્તા બાદર અપ્રકાયિકો અસંખ્યાતપણાં છે • x • x - અંગુલના અસંખ્યાત ભાગના અસંખ્યાત ભેદો હોવાથી અહીં અસંખ્યાતપણાં કહેવામાં કોઈ દોષ નથી. પ૩-તેનાથી પયક્તિા બાદર વાયુકાયિકો અસંખ્યાતગણાં છે. * * * * * ૫૮-તેનાથી બાદર તેઉકાયિક અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે તેઓ અસંખ્યાત લોકના આકાશપ્રદેશના રાશિ પ્રમાણ છે. પ૯-તેનાથી પ્રત્યેકશરીર બાદર વનસ્પતિકાયિક અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતગણાં છે. ૬૦-તેનાથી અપર્યાપ્તા બાદર નિગોદ અસંહ છે.
૬૧-તેનાથી બાદર પૃથ્વીકાયિક અપર્યાપ્તા અસંખ્યાતપણાં છે. ૬૨-તેનાથી બાદર અપુ અપર્યાપ્તા અસં છે. ૬૩-તેનાથી બાદર વાયુ અપર્યાપ્તા અસં છે. ૬૪-તેનાથી સૂક્ષ્મ તેઉ અપયતા અસં છે. ૬૫-તેનાથી સૂક્ષ્મ પૃથ્વી અપયક્તિા વિશેષાધિક છે. ૬૬-તેનાથી સૂક્ષ્મ અ9 અપર્યાપ્તા વિશે છે. ૬૭-તેનાથી સૂમ
વાયુ અપર્યાપ્તા વિશે છે. ૬૮-તેનાથી સૂઢમ તેઉ પર્યાપ્તા સંગ્રામમાં છે, કેમકે અપર્યાપ્તા સૂમોથી પર્યાપ્તા સૂક્ષ્મો સ્વભાવથી જ ઘણાં છે. * * * * * ૬૯-તેનાથી સૂક્ષ્મ પૃથ્વી પર્યાપ્તા વિશે છે. ૩૦-તેનાથી સૂક્ષ્મ અપ પર્યાપ્તા વિશે છે.
૩૧-તેનાથી સુક્ષ્મ વાયુ પયપિતા વિશે છે. તેનાથી સુક્ષ્મ નિગોદ અપયા અસં છે. 93-તેનાથી પMિા સૂક્ષ્મ નિગોદો અસં છે - x • x • x • 9૪-તેનાથી અભવસિદ્ધિકો અનંતગણો છે કેમકે તે જઘન્યયુક્ત અનંત પ્રમાણ છે. ૩૫-તેનાથી સમ્યગ્દર્શન પતિત અનંતગણાં છે. ૩૬-તેનાથી સિદ્ધો અનંતગણા છે. 99-તેનાથી બાદર વન પMિા અનંતગણાં છે. ૩૮-તેનાથી સામાન્ય બાદ પયક્તિા વિશે છે. કેમકે તેમાં બાદર પૃથ્વીનો પણ સમાવેશ થાય છે. ૩૯-તેનાથી બાદર અપર્યાપ્ત વન અસંખ્યાતા છે, કેમકે એકેક પર્યાપ્યા બાદ નિગોદમાં અસંખ્યાતપણાં બાદર પથતિ નિગોદો ઉપજે છે. ૮૦-તેનાથી સામાન્ય બાદર પિયર્તિા વિશે છે. કેમકે તેમાં બાદર અપર્યાપ્ત પૃથ્વીનો સમાવેશ છે.
૮૧-તેનાથી સામાન્ય બાદરો વિશે છે, કેમકે તેમાં પર્યાપ્તા-અપચતા બંનેનો સમાવેશ થાય છે. ૮૨-તેનાથી સૂક્ષ્મ વન અપર્યાપ્તા અસં છે. ૮૩-તેનાથી સામાન્ય સક્ષમ અપાતા વિશે છે. * * * ૮૪-તેનાથી સૂમ વન પર્યાપ્તા સંગ્રામમાં છે, કેમકે સૂમ અપાતાથી સૂક્ષ્મ પતા સ્વભાવથી જ સંખ્યાલગણાં છે, ૮૫-તેનાથી સામાન્ય સૂક્ષ્મ પર્યાપ્તા વિશેષાધિક છે. કેમકે પર્યાપ્તા સૂમ પૃથ્વીકાયાદિનો તેમાં સમાવેશ છે. ૮૬-તેનાથી પયતા અપર્યાપ્તા વિશેષણ રહિત સૂક્ષ્મો વિશે છે. કેમકે તેમાં અપતિ સક્ષમ સર્વેનો સમાવેશ છે. તેનાથી ભવસિદ્ધિક - ભવ્ય જીવો વિશે છે. કેમકે જઘન્ય યુક્ત અનંત અભવ્ય સિવાય બઘાં ભવ્ય છે. ૮૮-તેનાથી સામાન્ય નિગોદ વિશે છે કેમકે ભવ્ય, અભવ્ય, સૂમ-બાદર નિગોદ જીવાશિમાં જ પ્રાપ્ત થાય છે. * * * * * ૮૯-તેનાથી સામાન્ય વનસ્પતિ જીવો વિશેષાધિક છે, કારણ કે પ્રત્યેક શરીરવાળા વનસ્પતિ જીવોનો તેમાં સમાવેશ થાય છે. ૦-તેનાથી સામાન્ય એકેન્દ્રિય જીવો વિશેષાધિક છે. કેમકે બાદર અને સૂક્ષમ પૃવીકાયિકાદિનો પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે.
૯૧-તેનાથી સામાન્ય તિર્યચો વિશેષાધિક છે. કેમકે પતિ અને પર્યાપ્તિ બેઈન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય, ચઉરિન્દ્રિય અને તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયોનો તેમાં સમાવેશ થાય છે. ૯૨-તેનાથી ચારે ગતિમાં રહેલા મિથ્યાર્દષ્ટિ જીવો વિશેષાધિક છે. કારણ કે અહીં કેટલાક અવિરતિ સમ્યગુર્દષ્ટિ આદિ સંજ્ઞી જીવો સિવાય બાકીના બધાય તિર્યંચો મિથ્યાષ્ટિ છે અને ચારે ગતિના મિથ્યાદૈષ્ટિના વિચારમાં અસંખ્યાતાનારકાદિનો પ્રક્ષેપ કરવો. તેથી તિર્યંચ જીવરાશિની અપેક્ષા વિચાર કરતાં ચાર ગતિના મિથ્યાદેષ્ટિ જીવો વિશેષાધિક છે. ૯૩-તેનાથી વિરતિરહિત જીવો વિશેષાધિક છે, કારણ કે અવિરતિ સભ્યદૈષ્ટિ જીવોનો પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે. ૯૪તેનાથી સકષાયી જીવો વિશેષાધિક છે. કેમકે દેશવિરતાદિ સકષાયી હોવાથી

Page #91

B/-/૨૭/૨૯૭
૧૬૭ તેનો પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે. ૫-તેનાથી છાસ્થ જીવો વિશેષાધિક છે, કેમકે ઉપશાંત મોહાદિનો તેમાં સમાવેશ થાય છે. ૯૬-તેનાથી સયોગી જીવો વિશેષાધિક છે, કેમકે સયોગી કેવલીનો તેમાં સમાવેશ થાય છે. ૯૩-તેનાથી સંસારી જીવો વિશેષાધિક છે, કેમકે અયોગી કેવલીનો પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે. ૯૮-તેનાથી સર્વ જીવો વિશેષાધિક છે. કેમકે સિદ્ધોનો પણ તેમાં સમાવેશ થાય છે.
| મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ પદ-3-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ છે પદ-૪-“સ્થિતિ' .
- X - X - X - • સૂત્ર-૨૯૮ :
ભગવાન ! નાસ્કોની કેટલા કાળની સ્થિતિ કહી છે ? ગૌતમ! જઘન્ય દશ હજાર વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ ૩૩-સાગરોપમ ભગવદ્ ! અપયતિ નૈરયિકોની કેટલો કાળ સ્થિતિ કહી છે ? ગૌતમ ! જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી તમુહૂર્ત. ભગવન ! પતિ નૈરયિકોની કેટલો કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત જૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂર્ત ન્યૂન 33-સાગરોપમ.
ભગવન ! રતનપભા પૃedી નૈરયિકની કેટલો કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ! જઘન્ય ૧૦,૦૦૦ વર્ષ ઉત્કૃષ્ટ સાગરોપમ. અપર્યાપ્ત રતનપભા પૃતી નૈરયિકની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ પણ અંતમુહૂર્ત. પતિ રતનપભા પૃથ્વીનૈરયિકની સ્થિતિ કેટલો કાળ છે? ગૌતમ! જઘન્ય અંતમુહૂર્ત ધૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ણ ન્યૂન સાગરોપમ.
ભગવાન ! શર્કરાપભા પૃdી નૈરયિકની કેટલો કાળ સ્થિતિ કહી છે? ગૌતમ! જઘન્ય એક સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ પ્રણ સાગરોપમ. અપયતિ શર્કરાyedી નૈરયિકની સ્થિતિ કેટલો કાળ છે? ગૌતમ ! જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ પણ અંતમુહૂર્ત પયપિતા શર્કરાપભા પૂરતી નૈરચિકની કેટલો કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ! જઘન્યથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન સાગરોપમ. ઉત્કૃષ્ટથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન કણ સાગરોપમ.
ભગવદ્ / વાલુકાપભા પૃની નૈરચિકની સ્થિતિ કેટલી કહી છે ? ગૌતમ! જઘન્ય 3-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ -સાગરોપમ. પિયતા વાલુકાપભા પૃથ્વી નૈરયિકની સ્થિતિ : જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ પણ અંતમુહૂર્ત. પયક્તિા વાલુકાપભા પૃની નૈરયિકની સ્થિતિ ? જEIન્ય અંતમુહૂર્ત ન્યૂન ૩-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન સાગરોપમ.
ભગવાન ! પંકણભા પૃથ્વી નૈરયિકની સ્થિતિ કેટલી છે ? જઘન્ય સાત સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ દશ સાગરોપમ. અપર્યાપ્તા પંકણભા પૃedી નૈરયિકની સ્થિતિ જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ પણ અંતમુહૂર્ત પ્રયતા પંકાભા પૃથ્વી નૈરયિકની સ્થિતિ જન્ય અંતમુહૂર્ત ન્યૂન સાત સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂર્ણ ન્યૂન દશ સાગરોપમ.
ભગવન ધૂમખભા પૃવી નૈરયિકની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ જઘન્ય દશ સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૧૭-સાગરોપમ. અપયત ઘૂમપભા પૃની નૈરયિકની સ્થિતિ ? ગૌતમ ! જાન્ય, ઉત્કૃષ્ટ પણ અંતર્મહત્ત. પયક્તિા માપમાં ઔરસિકની સ્થિતિ જન્ય અંતમુહૂર્ત ન્યૂન ૧૦ સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ તમુહૂર્વાણ ૧૦ સાગરોપમ.
ભગવાન ! તમભા પૃવી નૈરયિકની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ / જઘન્ય ૧સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૨૨-સાગરોપમ. અપયક્તિા તમwભા પૃથ્વી નૈરચિકની

Page #92

૪/-|-|૨૯૮
સ્થિતિ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ પણ અંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તા તમઃપ્રભા પૃથ્વીનૈરયિકની સ્થિતિ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૧૭ સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ આંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૨૨
સાગરોપમ છે.
૧૬૯
ભગવન્ ! અધઃસપ્તમી પૃથ્વી નૈરયિકની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્ય ૨૨-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૩૩-સાગરોપમ. અપચાિ અધઃસપ્તમી પૃથ્વી નૈરયિકની કેટલી સ્થિતિ છે ? જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ આંતર્મુહૂર્ત છે. પર્યાપ્તા અધઃસપ્તમી પૃથ્વી નૈરયિકની સ્થિતિ કેટલી છે ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્તન્યૂન ૨૨-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટી અંતર્મુહૂર્તન્યૂન ૩૩-સાગરોપમ છે.
• વિવેચન-૨૯૮ -
હવે ચોથું પદ કહે છે. તેનો સંબંધ આ છે – પૂર્વના પદમાં દિશાની અપેક્ષાએ અલ્પબહુત્વની સંખ્યા નિર્ધારિત કરી. અહીં તે જીવોની જન્મથી મરણ સુધીના નાકાદિ પર્યાયરૂપે નિરંતર સ્થિતિનો વિચાર કરાય છે. આ સંબંધથી પ્રાપ્ત સ્થિતિપદનું
સૂત્ર –
ભગવન્ ! નૈરયિકોની સ્થિતિ કેટલી છે ? જેના વડે રહેવાય તે સ્થિતિ – આયુક્ કર્મનો અનુભવ કે જીવન. જો કે અહીં જીવે મિથ્યાત્વાદિ હેતુથી ગૃહીત, જ્ઞાનાવરણીયાદિ રૂપે પરિણત કર્મ પુદ્ગલોનું જે રહેવું તે સ્થિતિ. તો પણ નાકાદિ વ્યવહારનો હેતુ જે આયુકર્મનો અનુભવ તે પણ સ્થિતિ કહેવાય. તે આ – જો કે નરકગતિ, પંચેન્દ્રિયજાતિ આદિ નામકર્મના ઉદયને આશ્રીને નારકત્વ પર્યાય છે, તો પણ ઉદયના પ્રથમ સમયે નકક્ષેત્રને અપ્રાપ્ત છતાં નારકપણાંનો વ્યવહાર થાય છે. - ૪ - ૪ - માટે અહીં નાકપણાંના વ્યવહારનું કારણ આયુકર્મના અનુભવને ઉક્ત વ્યુત્પતિથી સ્થિતિ કહી છે. ભગવત્ ઉત્તર આપે છે. હે ગૌતમ ! ઈત્યાદિ. અહીં
પર્યાપ્ત-અપર્યાપ્તાના વિભાગ સિવાય સામાન્યથી ઉત્તર આપેલ છે. પર્યાપ્તા-અપર્યાપ્તાના
વિભાગ વડે સ્થિતિનો વિચાર કરતાં અપર્યાપ્તાદિ સૂત્ર જાણવા.
અહીં અપર્યાપ્તા લબ્ધિ અને કરણ વડે બે ભેદે છે – તેમાં નાસ્કો, દેવો, અસંખ્યાત વર્ષાયુષ્ક તિર્યંચ અને મનુષ્યો કરણો વડે જ અપર્યાપ્તા છે. કેમકે લબ્ધિ અપર્યાપ્તાની તેઓમાં ઉત્પત્તિ નથી - ૪ - અંતર્મુહૂર્ત સુધી અપર્યાપ્તા હોય છે. બાકીના તિર્યંચ અને મનુષ્યો ઉત્પત્તિ સમયે અને લબ્ધિ વડે અપર્યાપ્તા હોય છે.
એટલે કરણ અપર્યાપ્તા અને લબ્ધિ અપર્યાપ્તા બંને છે.
અપર્યાપ્તા જઘન્યથી અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત પર્યન્ત હોય છે. માટે કહ્યું છે – જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી અપર્યાપ્તાની સ્થિતિ અંતર્મુહૂર્ત છે. અપર્યાપ્તાનો કાળ પૂરો થયા પછી બાકીનો પર્યાપ્તાનો કાળ છે. તેથી પર્યાપ્તાના સૂત્રમાં કહ્યું છે – જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન દશ હજાર વર્ષ ઈત્યાદિ - ૪ - સામાન્ય નરક પૃથ્વીને આશ્રીને વિચાર્યુ. હવે પૃથ્વીના વિભાગ વડે વિચારે છે. તેમાં રત્નપ્રભા ઈત્યાદિ બધું સુગમ છે.
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
સૂત્ર-૨૯૯ થી ૩૦૫ :
[૨૯] ભગવન્ ! દેવોની કેટલો કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્ય ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ ૩૩-સાગરોપમ. અપર્યાપ્ત દેવોની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૩૩-સાગરોપમ
૧૭૦
ભગવન્ ! દેવીની કેટલો કાળ સ્થિતિ છે ? જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી ૫૫-પલ્યોપમ. અપચાિદેવીની સ્થિતિ? ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન દશ હજાર વર્ષ. ઉત્કૃષ્ટથી તમુહૂર્ત ન્યૂન પંચાવન પલ્યોપમની સ્થિત્વિ છે.
ભગવન્ ! ભવનવાસી દેવોની કેટલો કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી દશ હજાર વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી સાધિક સાગરોપમ. અપતિ ભવનવાસી દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત પતિ ભવનવાસી દેવોની સ્થિતિ? જઘન્યે આંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન સાતિરેક સાગરોપમ છે.
ભગવન્ ! ભવનવાસી દેવીની કેટલી કાળ સ્થિતિ કહી છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી સાડા ચાર પલ્યોપમ છે. પર્યાપ્ત ભવનવાસી દેવીની સ્થિતિ ? જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટથી પણ આંતર્મુહૂ. પા ભવનવાસી દેવીની સ્થિતિ ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન દશ હજાર વર્ષ અને ઉત્કૃષ્ટથી આંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન સાડા ચાર પલ્યોપમની કહી છે.
ભગવન્ ! અસુરકુમાર દેવોની સ્થિતિ કેટલી છે? ગૌતમ! જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી સાતિરેક સાગરોપમ છે. અપર્યાપ્તા અસુકુમારોની સ્થિતિ? જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તતા અસુરકુમારની ? જઘન્યથી
તમુહૂર્ત ન્યૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી તમુહૂર્ત ન્યૂન સાતિરેક સાગરોપમ છે.
ભગવન્ ! સુકુમાર દેવીની કેટલી સ્થિતિ છે? ગૌતમ ! જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી સાડાચાર પલ્યોપમ અપર્યાપ્ત અસુકુમાર દેવીની ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટપણ અંતર્મુહૂત્ત અસુરકુમારી પર્યાપ્ત દેવીની સ્થિતિ કેટલી ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂ ન્યૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી તમુહૂર્ત ન્યૂન સાડાચાર
પલ્યોપમની છે.
ભગવન્ ! નાગકુમાર દેવોની કેટલી સ્થિતિ છે? ગૌતમ ! જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ દેશોન બે પલ્યોપમ છે. પર્યાપ્તા નાગકુમારની સ્થિતિ? જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂર્ત. પર્યાપ્તતા નાગકુમારની સ્થિતિ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન દેશોન બે પલ્યોપમની છે.
ભગવન્ ! નાગકુમારી દેવીની સ્થિતિ કેટલી છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી દેશોન પલ્યોપમ અપાતા નાગકુમારદેવીની ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તા નાગકુમાર દેવીની ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન

Page #93

૪/-|-|૨૯૯ થી ૩૦૫
૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન દેશોન પલ્યોપમ.
ભગવન્ ! સુવર્ણકુમાર દેવોની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ! જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી કંઈક ન્યૂન બે પલ્યોપમ. અપતા સુવર્ણકુમાર દેવોની ? જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તાની ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન દેશોન બે પલ્યોપમ.
સુવર્ણકુમાર દેવીની પૃચ્છા - જઘન્ય ૧૦,૦૦૦ વર્ષ ઉત્કૃષ્ટ દેશોન પલ્યોપમ. અપચપ્તિ દેવીની પૃચ્છા જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ બંને આંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તી દેવીની પૃચ્છા- જઘન્ય તમુહૂર્ત ન્યૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન દેશોન પલ્યોપમ.
૧૭૧
એ પ્રમાણે સ્તનિતકુમાર પર્યન્ત સામાન્ય, અપર્યાપ્તા અને અપચાના ત્રણ-ત્રણ સૂત્રો નાકુમારની માફક જાણવા.
[૩૦] ભગવન્ ! પૃથ્વીકાયિકોની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ૨૨,૦૦૦ વર્ષ. અપતા પૃથ્વીકાયની ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂર્તઃ પર્યાપ્તા પૃથ્વી પૃચ્છા-જઘન્યથી આંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત જૂન ૨૨,૦૦૦ વ.
સૂક્ષ્મ પૃથ્વીકાયિકની પૃચ્છા-જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતમુહૂર્ત. અપતા અને પર્યાપ્તા બંને આલવા એ જ રીતે છે. બાદર પૃથ્વીકાયિકની પૃચ્છા - તે સામાન્ય પૃથ્વી માફક જાણવા.
ભગવન્ ! કાયિકની કેટલી કાળ સ્થિતિ છે? ગૌતમ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ૭૦૦૦ વર્ષ. અપર્યાપ્તા કાયિકની ? જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતમુહૂ. પર્યાપ્તા કાયિકની પૃચ્છા - સામાન્ય કાયિકવત્ જાણવી.
-
સૂક્ષ્મ અકાયિકના ત્રણે સૂત્રો પૃથ્વીવત્ જાણવા. બાદર અકાયિક પર્યાપ્તા ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૩૦૦૦ વર્ષ.
àઉકાયિક સંબંધે પ્રા - જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ અહોર અપચપ્તિ ઉકાયિકોનો પ્રશ્ન બંને અંતમુહૂર્ત, પતા તેઉકાયિકોનો પ્રk - ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ત્રણ રાત્રિદિવસ. - - - અપર્યાપ્તા સંબંધી ત્રણે પ્રશ્ન - જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂત્ત. - - બાદર તેઉ પૃચ્છા-જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ત્રણ અહોરાત્ર. ભગવન્ વાયુકાયિકોની સ્થિતિ કેટલા કાળની છે? ગૌતમ! જઘન્ય અંતમુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ૩૦૦૦ વર્ષ. - - અપચતા વાયુની પૃચ્છા ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂર્વ પતિા વાયુ પૃચ્છા-જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત
ઘન્ય,
જૂન ૩૦૦૦ વર્ષ.
સૂક્ષ્મ વાયુના ત્રણે પ્રશ્નનો - જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ બંનેથી તમુહૂર્ત બાદર
૧૭૨
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
વાયુનો પ્રr - ત્રણે સ્થિતિ ઔધિકવત્ છે.
ભગવન્ ! વનસ્પતિકાયિકની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ અપાતા વનનો પ્રશ્નન - જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂ. પર્યાપ્તા વનનો પ્રન - જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન દશ હજાર વર્ષ સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિકની ત્રણે સ્થિતિ - જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂ. બાદર વન પ્રશ્ન-ત્રણે સ્થિતિ ઔધિકવત્ કહેવી. અંતર્મુહૂર્તન્યૂન
[૩૦] ભગવન્ ! બેઈન્દ્રિયોની કેટલા કાળની સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ બાર વર્ષ. અપર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયની સ્થિતિ-જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત, પર્યાપ્તા બેઈન્દ્રિયનો પન-જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન બાર વર્ષ.
ભગવન્ ! તેઈન્દ્રિયોની કેટલા કાળની સ્થિતિ છે ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ ૪૯ અહોરાત્ર. અપયર્યાપ્ત તેઈન્દ્રિયોનો સ્થિતિ - બંને અંતર્મુહૂર્વ. પપ્તિ તેઈન્દ્રિયની સ્થિતિ ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી આંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૪૯ અહોરાત્રિ. ભગવન્ ! ચઉરિન્દ્રિયોની કેટલી કાળ સ્થિતિ છે ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ છ માસ. અપર્યાપ્ત રાઉરિન્દ્રિયની સ્થિતિ? બંને અંતર્મુહૂ. પર્યાપ્તા ચરિન્દ્રિય સંબંધી પ્રશઅન-જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન
છ માસ.
[૩૨] ભગવન્ ! પોન્દ્રિય તિયિની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી આંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમ. અપર્યાપ્તાની પૃચ્છા-ગૌતમ ! જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત. પર્યાપ્તતાની પૃછા - ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ત્રણ પલ્યોપમની છે.
સંમૂર્ણિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકની પૃચ્છા - જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વ ક્રોડ. અપચપ્તિાની પૃચ્છા-જન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી બંને અંતર્મુહૂ. પતાની પૃચ્છા-જઘન્યથી ગૌતમ ! અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી આંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન પૂર્વકોડ.
ગર્ભજ તિર્યંચ પંચેન્દ્રિયની પૃચ્છા-ગૌતમ ! જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમ. એ રીતે બંને સૂત્રો જાણવા.
ભગવન્ ! જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકની કેટલી કાળ સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત. ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકોડી. પર્યાપ્તાની પૃચ્છા. - જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તાની પૃચ્છા જઘન્યથી આંતર્મુહૂર્ત ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન પૂર્વકોડ. સંમૂર્ત્તિમ જલચર પંચે તિય જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી યૂક્રોડ. બાકી બંને સૂત્રો ઔધિક સંમૂર્ણિમવત્ જાણવા. પર્યાપ્તાની પૃચ્છા - ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન પૂર્વકોડ.
ગર્ભજ જલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકની પૃચ્છા. ગૌતમ ! જઘન્યથી આંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકોડ. પર્યાપ્તાની પૃચ્છા - જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી

Page #94

૪/-|-|૨૯૯ થી ૩૦૫
અંતમુહૂ. પપ્તાની પૃચ્છા - જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી આંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન પૂર્વકોડ.
૧૭૩
ચતુષ્પદ સ્થલચર પંચે. તિર્યંચની પૃચ્છા-જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમ. અપતા તુ॰ સ્થ૰ પંચે તિર્યંચની પૃચ્છા-જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી તમુહૂર્ત પર્યાપ્તાની પૃચ્છા. જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અંતન્યૂન ત્રણ પલ્યોપમ. સંમૂર્ત્તિમ ચતુ॰ સ્થલ પંચે તિગની પૃચ્છા-ગૌતમ ! જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ ૮૪,૦૦૦ વર્ષ. અપચપ્તિા૰? બંને અંતર્મુહૂત્ત. પર્યાપ્તા સંબંધે પશ્ત્રજઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૮૪,૦૦૦ વર્ષ.
ગર્ભજ તુ સ્થ૰ પંરો તિય સંબંધે પ્રા. જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમ. અપચતિાની સ્થિતિ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તાની સ્થિતિ ? જઘન્યથી આંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી અંત ન્યૂન ત્રણ પલ્યોપમ. ઉરપરિસર્પ સ્થ૰ પંચે તિચિહની સ્થિતિ? જઘન્ય આંતર્મુહૂત્ત, ઉત્કૃષ્ટ પૂર્વક્રોડ અપર્યાપ્તાની ? બંને અંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તતાની ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ તન્યૂન પૂર્વક્રોડ.
સંમૂર્ત્તિમ ઉપરિસર્પની સ્થિતિ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ ૫૩,૦૦૦ વર્ષ. પતિાની ? બંને અંતમુહૂ. પાતાની ? જાન્ય અંતમુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૫૩,૦૦૦ વર્ષ
ગર્ભજ ઉપરિસર્પ સ્થÜોતિયની સ્થિતિ? જઘન્યથી અંતમુહૂત્ત, ઉત્કૃષ્ટથી પૂર્વકોડી. અપસપ્તિાની પૃચ્છા-જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂર્ત
પર્યાપ્તાની સ્થિતિ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન પૂર્વકોડી. ભુજપરિસર્પ સ્થલયર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકની સ્થિતિ? ગૌતમ ! જઘન્યથી આંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ક્રોડપૂર્વ. એ રીતે અપતા અને પર્યાપ્તાની પણ ગભજવત્ કહેવી.
સંમૂર્ત્તિમ ભુજ પરિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકની સ્થિતિ ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ૪૨,૦૦૦ વર્ષ અપર્યાપ્તાની સ્થિતિ? જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી બંને અંતર્મુહૂર્વ. પર્યાપ્તાની સ્થિતિ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અંત ન્યૂન ૪૨,૦૦૦ વર્ષ.
ગર્ભજ ભુજ પરિસર્પ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચની સ્થિતિ ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ પૂર્વકોડ. અપર્યાપ્તાની સ્થિતિ? જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત. પર્યાપ્તાની સ્થિતિ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન પૂર્વકોડ.
ખેચર પંચેન્દ્રિય તિચિયોનિકની સ્થિતિ? જઘન્ય આંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમનો અસંખ્યાતમો ભાગ. અપર્યાપ્તાની સ્થિતિ? જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂત્ત. પર્યાપ્તાની સ્થિતિ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ અંત ન્યૂન
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
પલ્યોપમનો અસંમો ભાગ.
સંમૂર્ત્તિમ ખેચર પંચે તિર્યંચની સ્થિતિ? જઘન્ય, અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ ૭૨,૦૦૦ વર્ષ. અપતિાની સ્થિતિ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટથી તમુહૂ. પર્યાપ્તાની સ્થિતિ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્તન્યૂન ૭૨,૦૦૦ વર્ષ.
૧૭૪
ગર્ભજ ખેચર પોતિયની સ્થિતિ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ પલ્યોપમનો અસંખ્યાતમો ભાગ. અપતા-પર્યાપ્તાની સ્થિતિ પણ સામાન્ય ખેચર પંચે મુજબ કહેવી.
[૩૦] ભગવન્ ! મનુષ્યોની કેટલી સ્થિતિ છે ? ગૌતમ ! જઘન્યથી તમુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમ. અપર્યાપ્તા મનુષ્યની સ્થિતિ ? બંને અંતર્મુહૂર્ત. પર્યાપ્તા મનુષ્યોની સ્થિતિ ? જઘન્ય અંતર્મુહૂર્ત, ઉત્કૃષ્ટ આંતન્યૂન ત્રણ પલ્યોપમ.
સંમૂર્ત્તિમ મનુષ્યોની સ્થિતિ? બંને આંતર્મુહૂર્ત. ગર્ભજ મનુષ્યની સ્થિતિ? ગૌતમ! જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ત્રણ પલ્યોપમ. અપર્યાપ્તાની સ્થિતિ? બંને અંત, પર્યાપ્તાની ? જઘન્ય આંત ઉત્કૃષ્ટ અંતન્યૂન ત્રણ
પલ્યોપમ.
[૩૪] ભગવન્ ! વ્યંતર દેવોની કેટલા કાળની સ્થિતિ છે? ગૌતમ ! જઘન્યથી ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ પલ્યોપમ. અપચતા વ્યંતર દેવોની સ્થિતિ? જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂર્ત, પતિાની સ્થિતિ ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટથી તમુહૂર્ત ન્યૂન પલ્યોપમ.
વ્યંતર દેવીની સ્થિતિ? જઘન્ય ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ અર્ધ પલ્યોપમ. અપચપ્તિની ? બંને અંતર્મુહૂર્ત. પાપ્તિની ? જઘન્ય અંગૂન ૧૦,૦૦૦ વર્ષ, ઉત્કૃષ્ટ ન્યૂન અદ્ધ પો
[૩૫] જ્યોતિક દેવોની સ્થિતિ ? જઘન્યથી પલ્યોપમનો આઠમો ભાગ, ઉત્કૃષ્ટ પલ્યોપમ અને એક લાખ વિિધક. પર્યાપ્ત જ્યોતિકનો પ્રશ્નજઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ બંને અંતર્મુહૂર્ત પાપ્તિાની સ્થિતિ ? જઘન્યથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન પલ્યોપમનો આઠમો ભાગ, ઉત્કૃષ્ટ અંતમુહૂર્ત ન્યૂન લાખવધિક પલ્યોપમ.
જ્યોતિક દેવીની સ્થિતિ ? ગૌતમ ! જઘન્ય પલ્યોપમનો અથ્યભાગ, ઉત્કૃષ્ટ અપિલ્યોપમ અને ૫૦,૦૦૦ વષધિક. અપયતા જ્યોતિક દેવીની સ્થિતિ? ગૌતમ ! જઘન્ય પણ, ઉત્કૃષ્ટ પણ આંતર્મુહૂત્ત. પાપ્તિા જ્યોતિક દેવીની સ્થિતિ ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન કરતા જે આવે તે.
ચંદ્રદેવની સ્થિતિ? જઘન્ય ચતુર્ભાિગ પલ્યોપમ. ઉત્કૃષ્ટ લાખ વિિધક પલ્યોપમ. પયતિાની ? બંને અંતમુહૂ. પર્યાપ્તાની? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતર્મુહૂર્ત બાદ કરવું.
ચંદ્ર વિમાને દેવીની સ્થિતિ ? જઘન્ય ચતુભગ પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૫૦,૦૦૦ વર્ષાધિક અર્ધપોપમ. અપાતા દેવીની ? બંને અંતર્મુહૂર્ત પર્યાપ્તા દેવીની ?

Page #95

૪-I-ર૯૯ થી ૩૦૫
૧૫
જઘન્ય અંતe જૂન ચતુભગ પલ્યોપમાં ઉત્કૃષ્ટ અંતoળ્યુન ૫૦,ooo વષધિક અર્ધપલ્યો
સૂર્ય વિમાને દેવોની સ્થિતિ? જાન્યથી ચતુભગ પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ હાર વષધિક પલ્યોપમ આપતાની ? બંને અંતમુહૂર્ણ પાપ્તિાની ? સામાન્ય સ્થિતિમાં અંતમુહૂર્ત ન્યૂન.
| સુવિમાને દેવીની સ્થિતિ? જઘન્ય ચતુભગ પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ પoo વર્ષાધિક અધપલ્યોપમ. અપર્યાપ્તાની ? બંને અંતર્મુહૂર્વ પર્યાપ્તાની ? સામાન્યમાં અંતર્મુહૂર્વજૂન.
ગ્રહવિમાને દેવોની સ્થિતિ? જઘન્યથી ચતુભગ પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ પલ્યોપમ. પિયપિતાની ? બંને અંતમુહૂર્ત પર્યાપ્તાની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન કરવી.
ગ્રહતિમાને દેવીની સ્થિતિ ? જઘન્ય ચતુભગિ પડ્યો. ઉત્કૃષ્ટ અર્ધપલ્યોપમ. અપયક્તિા દેવીની ? બને અંતમુહૂર્ત. પર્યાપ્તાદેવીની સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન કરવી.
નto વિમાને દેવોની સ્થિતિ? જાન્યથી ચતુભગિ પલ્યોપમાં ઉત્કૃષ્ટથી આઈપલ્યોપમ અપયતિાની 7 બંને સ્થિતિ અંતમુહુર્ત. પયક્તિાની સ્થિતિ
તમુહૂર્ત ધૂન ચતુભગ પડ્યો જઘન્ય સ્થિતિ અને ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મુહૂર્ત જૂન આઈપલ્યોપમ.
નક્ષત્ર વિમાને દેવીની સ્થિતિ? જઘન્યથી ચતુભગિ પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ સાતિરેક ચતુભગ પલ્યો, અપયfપ્તાની ? બંને અંતમુહૂર્ત. પયક્તિાની ? સામાન્યમાંથી અંતર્મહત્ત બાદ કરવા.
તારાવિમાને દેવોની સ્થિતિ? જઘન્યથી અષ્ટભાગ પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ચતુભગિ પડ્યો, અપયતાની ? અંતર્મુહૂર્વ પતિાની ? જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ બંનેમાં અંતમુહd ન્યૂન.
તારા વિમાને દેવીની સ્થિતિ ? જઘન્યથી અષ્ટભાગ પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ સાતિરેક અeભાગ પલ્યોપતિદેવીની ? બંને સ્થિતિ અંતમુહૂર્ત. પતિદેવીની ? જઘન્ય અંતમુહૂર્ત ન્યૂન અષ્ટભાગ પડ્યો, ઉત્કૃષ્ટ અંત ન્યૂન સાતિરેક અષ્ટભાગ પડ્યો
• વિવેચન-૨૯૯ થી ૩૦૫ -
ચંદ્ર વિમાનમાં ચંદ્ર ઉત્પણ થયા છે. બાકીના તેમના પરિવારરૂપ છે. ઉત્કૃષ્ટથી કેટલાંક ઈન્દ્ર, સામાનિક આદિની લાખ વર્ષ અધિક પલ્યોપમ. ચંદ્રદેવની ચોકત ઉત્કૃષ્ટ જ છે.
• સૂઝ-30૬ * ભગવન / વૈમાનિક દેવોની કેટલા કાળની સ્થિતિ કહી છે ગૌતમ
૧૭૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીક અનુવાદ/૧ જન્યથી પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૩૩ન્સાગરોપમઅપયપ્તિાની સ્થિતિ ? ગૌતમ ! જન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી પણ અંતર મુહૂર્ત પ્રયતાની સ્થિતિ? જાન્યથી અંતર્મુહૂર્ત જૂન પલ્યોપમ. ઉત્કૃષ્ટથી અંતર્મુહૂdજૂન 33-સાગરોપમ.
ભગવતુ ! વૈમાનિક દેવીની કેટલો કાળ સ્થિતિ છે ? જાન્યથી પલ્યોપમ, ઉતકૃષ્ટથી પંચાવન પલ્યોપમ. અપતિની સ્થિતિ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ બને અંતમુહૂર્ત. પયપ્તિીની 7 જાન્ય અંતર્મુહૂર્તધૂન પલ્યો ઉત્કૃષ્ટ તo ન્યૂન પપ-પલ્યો,
સૌધર્મકથે દેવ સ્થિતિ? જઘન્ય પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ બે સાગરોપમ. આપતાદેવની ? બંને અંતમુહૂર્ત. પર્યતા દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતર્મુહૂર્ત બાદ કરવું.
સૌધર્મ કયે દેવીની સ્થિતિ? જઘન્ય પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૫૦-પલ્યોપમાં અપયfપ્તા દેવીની 7 બંને તહત પ્રયતા દેવીની 7 સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્તન્યૂન સ્થિતિ
સૌધમકશે પરિગૃહીત દેવીની સ્થિતિ? જઘન્ય પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ સાત પલ્યોપમ. અપયત પરિંગૃહીતાદેવીની ? બંને અંતર્મુહુd. પરિગૃહીતા પ્રયતા દેવીની જાન્યણી અંતમુહdજૂન પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ અંતન સાત પલ્યો
સૌધર્મકર્ભે અપરિગૃહીતા દેવીની સ્થિતિ? જઘન્ય પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ પ૦-પલ્યોપમ. આપયતીદેવીની ? બંને અંતર્મહત્ત પયપ્તિીની ? સામાન્યમાં અંતમુહૂર્ત બાદ.
ઈશાનકર્ભે દેવોની સ્થિતિ? જઘન્યથી સાતિરેક પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ સાતિરેક બે સાગરોપમ. પયતાની ? બંને અંતમુહૂર્ત. પર્યાપ્તિાની ? સામાન્યમાંથી અંતમુહૂર્ણ ન્યૂન.
ઈશાનકલો દેવીની સ્થિતિ? જઘન્ય સાતિરેક પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ વર્ષપલ્યો, અપયતા દેવીની ? બંને અંતમુહૂર્ત. પયતા દેવીની ? સામાન્યમાંથી અંતર્મુહૂર્ત ન્યૂન.
ઈશાનકર્થે પરીગૃહીતાદેવીની ? જઘન્ય સાતિરેક પલ્યો, ઉત્કૃષ્ટ નવ પડ્યો. આયર્તિાદેવીની ? અંતમુહૂર્ત પ્રયતા દેવીની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન.
ઈશાનકો અપરિગૃહીતા દેવીની સ્થિતિ? જઘન્ય સાતિરેક પલ્યો, ઉત્કૃષ્ટ પપ-પચો, અપચતાદેવીની ? બંને સ્થિતિ અંતમુહૂર્ત છે. પચતાદેવીની ? ગૌતમ ! જઘન્ય અંતમુહૂર્ત ન્યૂન સાતિરેક પલ્યોઉત્કૃષ્ટ અંdo ન્યૂન ૫૫પલ્યોપમe
સનકુમાર કલ્ય દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય બે સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ સાત સાગરોપમ. પાતાની ? અંતમુહૂર્ત. પયતાની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી

Page #96
4/-I-Ja06 133 અંતર્મુહૂર્તન્યૂન. માહેન્દ્રકલે દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય સાતિરેક બે સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ સાતિરેક સાત સાગરોપમ. અપયદ્ધિા દેવોની ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ બને અંતમહત્ત. પતિદેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતર્મુહૂન્યૂન સ્થિતિ આવે તે સ્થિતિ. બ્રહાલોક કલ્પ દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય સાત સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ દશ સાગરોપમ આપતાની ? બંને અંતમુહૂર્ત. પ્રયતાની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતર્મુહૂર્ણ ન્યૂન. લાંતક કલો દેવોની સ્થિતિ ? જઘન્ય દશ સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ચૌદ સાગરોપમ. અપર્યાપ્તાની 7 બંને અંતર્મુહd સ્થિતિ. પતિ દેવોની ? સામાન્યમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન એવી સ્થિતિ. મહાશુક્ર કહ્યું દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય 14 સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ 1 સાગરોપમ. પિયતા દેવોની ? અંતર્મુહુર્ત. પયતિતા દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન. સહસારકો દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય-૧-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૧૮સાગરોપમઅપતિદેવોની ? બંને અંતમુહૂર્ત. પતિદેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન. આનત કો દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય ૧૮-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૧૯સાગરોપમ આપતા દેવોની ? બંને અંતમુહૂર્ત. પતિ દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન પાણતંકલ્પ દેવોની સ્થિતિ? જELજ્ય 19 સાગરોપમ, ઉકૃષ્ટ ૨૦-સાગરોપમ. આપતિદેવોની બંને અંતમુહૂર્ત. પ્રયતા દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ણ ન્યૂન. અરણ કશે દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય ર૦ સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૨૧સાગરોપમ અપર્યાપ્તાની ? જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ અંતર્મહતું. પયતા દેવોની ? જઘન્યથી અંતમુહૂર્તણૂન ર૦-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટથી અંતમુહૂર્ત ધૂન ૨૧-સાગરોપમની છે. અચુત કલ્થ દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય ર૧-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ રરસાગરોપમ. અપતિદેવોની ? બંને અંતમુહૂર્ત. પીતા દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ણ ન્યૂન. નીચલીનીચલી ગૈવેયક દેવોની ? જઘન્યથી બાવીશ સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટથી ર૩-સાગરોપમ. અપયતિનિી ? અંતર્મહત્ત. પતાની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતર્મુહૂર્ણ ન્યૂન. નીચલી મધ્યમ શૈવેયકદેવોની ? જાન્યથી તેવીશ સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ર૪-સાગરોપમ. 2i0/12] પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ અપર્યાપ્તાની ? અંતમુહૂર્ત. પતાદેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન. નીચલી-ઉપલી વૈવેયક દેવોની ? જઘન્ય ર૪ન્સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ-૨૫સાગરોપમ, અપયર્તિા દેવોની ? બંને અંતર્મહતું. પયાદેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન. મધ્યમ-નીચલી ગૈવેયક દેવોની સ્થિતિ? જાન્ય રપ-સાગરોપમ, ઉકૃષ્ટ ૨૬-સાગરોપમ. અપયતિાની ? અંતર્મહત્ત. પયા દેવોની? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત બાદ. મધ્યમ-મધ્યમ શૈવેયક દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય ૨૬-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ રસાગરોપમ. અપયfપ્તા? અંતર્મહd. પ્રયતા દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન. મધ્યમ-ઉપલી વેયક દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય રસાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૨૮-જાગરોપમ. અપર્યાપ્તાની ? અંતર્મહતું. પયા દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતર્મહત્ત ન્યૂન. ઉપરની નીચલી ઝવેયક દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય ૨૮-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ર૯-સાગરોપમ. અપર્યાપ્તાની ? અંતમુહૂર્ત. પ્રયતા દેવોની? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન. ઉપરની મધ્યમ ઝવેયક દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય ૨૯-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ 30-સાગરોપમ. અાપતાની ? અંતમુહૂર્ત. યદ્ધિા દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન ઉપરની ઉપલી વેયક દેવોની સ્થિતિ? જઘન્ય 30-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટ ૩૧-સાગરોપમાં અપર્યાપ્તાની ? અંતર્મહત્ત. પતિ દેવોની ? સામાન્ય સ્થિતિમાંથી અંતર્મહત્ત ન્યૂન. ભગવન / વિજય, વૈજયંત, જયંત, અપરાજિતમાં દેવોની કેટલા કાળની સ્થિતિ કહી છે? ગૌતમાં જઘન્યથી ૩૧-સાગરોપમ, ઉત્કૃષ્ટથી 31-ન્સાગરોપમ. અપાતા દેવોની સ્થિતિ? જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી બંને અંતમહd. પતિ દેવોની સ્થિતિ? જધન્યથી અંતર્મુહૂર્ણ ન્યૂન ૩૧-સાગરોપમ,

Page #97
4/-I-Ja06 139 ઉત્કૃષ્ટથી અંતમુહૂર્ત ન્યૂન 33-સાગરોપમ છે. ભગવન / સવથિસિદ્ધના દેવોની કેટલી સ્થિતિ કહી છે 1 ગૌતમ આજઘન્યોત્કૃષ્ટ ૩૩ન્સાગરોપમ સ્થિતિ છે. સવથિસિદ્ધના અપર્યાપ્તા દેવોની સ્થિતિ? જઘન્યથી, ઉત્કૃષ્ટથી બંને તમુહૂર્ત. સવથિસિદ્ધના પર્યાપ્તા દેવોની સ્થિતિ ? આજઘન્યોત્કૃષ્ટ અંતમુહૂર્ત જૂન 33-સાગરોપમ છે. મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ પદ-૪-નો ટીકા સહિતનો અનુવાદપૂર્ણ પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ છે પદ-૫-“પર્યાયિ” . - X - X - X - છે એ પ્રમાણે ચોથા પદની વ્યાખ્યા કરી, હવે પાંચમું કહે છે. તેના સંબંધ આ છે - ચોથા પદમાં નાકાદિ પર્યાયરૂપે જીવોની સ્થિતિ કહી. અહીં તેમના ઔદયિક, ફાયોપથમિક, ક્ષાયિક ભાવને આશ્રીને પર્યાયોની સંખ્યા બતાવે છે. તેનું આદિ સૂત્ર આ પ્રમાણે છે– સૂત્ર-309 : ભગવાન ! પયયિો કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! બે ભેદ - જીવપયયિ અને અજીવપર્યાય. ભગવાન ! જીવપયરિયો સંગાતા, અસંખ્યાતા કે અનંતા ? ગૌતમ ! સંખ્યાત કે અસંખ્યાત નથી, અનંત છે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! નૈરયિકો, અસુર-નાગજુવર્ણ-વિધુત-અનિ-હીપ-ઉદધિ-દિશા-વાયુ-ખનિતકુમારો, પૃedીઅy-dઉ-વાયુકાયિકો (એ બધાં) અસંખ્યાત છે. વનસ્પતિકાયિકો અનંતા છે. બે-ત્રણ-ચાર ઈન્દ્રિયોવાળા, પંચેન્દ્રિય તિર્યંચો, મનુષ્યો, વ્યંતરો, જ્યોતિકો વૈમાનિકો ભul] અસંખ્યાત છે. તથા સિદ્ધો અનંતા છે. તેથી હે ગૌતમ. એમ કહ્યું કે - અનંત છે. * વિવેચન-3૦૭ : પર્યાયો કેટલા ભેદે કહ્યા છે ? ગૌતમે કયા અભિપ્રાયથી આમ પૂછયું ? પહેલા પદના પ્રારંભે પ્રજ્ઞાપનાના બે ભેદો કહ્યા છે - જીવપ્રજ્ઞાપના, અજીવપાપના. તેમાં જીવ, અજીવ દ્રવ્યો છે. કેમકે ગુણ-પર્યાયવાળું દ્રવ્ય છે. તેથી જીવ, અજીવ પર્યાયના ભેદો જાણવા આ પ્રશ્ન કર્યો. ભગવંત ઉત્તર આપે છે - પર્યાયિો બે ભેદે, જીવ અને અજીવ પર્યાયો. તેમાં પર્યાય, ગુણ, વિશેષ, ધર્મ એ પર્યાયવાચી છે. પ્રગ્ન-સંબંધમાં ઔદયિકાદિ ભાવોને આશ્રીને પયયિસંખ્યા બતાવવાની છે. ઔદયિકાદિ ભાવો જીવાશ્રિત છે, તો અહીં જીવ અને અજીવ પર્યાયો કેમ કહ્યા ? ઉત્તર-આ શંકા અયુક્ત છે. કેમકે ઔદયિકાદિ ભાવો પુદ્ગલને વિશે પણ હોય છે. તેથી જીવ અને અજીવના ભેદ વડે ઔદયિકાદિ ભાવ હોવાથી દોષ નથી. હવે પયયનું પરિમાણ જાણવાને પૂછે છે - જીવ પયરય સંખ્યાતા છે ઈત્યાદિ. અહીં વનસ્પતિ અને સિદ્ધ સિવાય બધા નાકાદિ જીવ પ્રત્યેક અસંખ્યાતા છે. વનસ્પતિ અને સિદ્ધો અનંતા છે, તેથી પર્યાયવાળા જીવો અનંતા હોવાથી અનંતા જીવપર્યાયો કહ્યા. એ પ્રમાણે ગૌતમે સામાન્યથી જીવપયયિો પૂછ્યા અને ભગવંતે પણ સામાન્ય ઉત્તર કહ્યો. હવે વિશેષ વિષય પ્રશ્ન * સૂત્ર-3૦૮ : ભગવન / નાકોના કેટલા પચયિો છે? ગૌતમ ! અનંતા પચયિો છે. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! એક નાક, બીજ નાકની અપેક્ષાઓ દ્વવ્યાપણે

Page #98
5/-I-Ja08 181 તુલ્ય છે, પ્રદેશાર્થપણે તુલ્ય છે, પણ અવગાહના વડે કદાચ હીન, કદાચ તુલ્ય, કદાચ હીન હોય. જો હીન હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ હીન હોય, સંખ્યાતમો ભા+સંખ્યાત ગુણ કે અસંખ્યાતગુણ હીન હોય છે અધિક હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ યાવતુ અસંખ્યાતગુણ અધિક હોય. સ્થિતિની અપેક્ષાથી કદાચ હીન, કદાચ તુલ્ય કે કદાચ અધિક હોય. જે હીન સ્થિતિક હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ ચાવતું સંખ્યાતગુણ હીન હોય. જે અધિક હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ ચાવતુ અસંખ્યાતગુણ અધિક સ્થિતિવાળો હોય, કાળા વણ પાયિની અપેક્ષાથી કદાચ હીન, કદાચ તુલ્ય કે કદાચ અધિક હોય. જે હીન હોય તો અનંતઅસંખ્યાત-સંખ્યાતમો ભાગ હીન હોય અથવા સંખ્યાત-અસખ્યાત-અનંતગુણ હીન હોય. જે અધિક હોય તો અનંતમો ભાગ ચાવ4 અનંતગુણ અધિક હોય. એ રીતે નીલસ્કd-હાદ્ધિ અને શુકલવર્ણની અપેક્ષાથી પણ છ સ્થાન પતિત જાણવો. - સુગંધ અને દુર્ગધ પાયિની સાપેક્ષાથી છ સ્થાન પતિત હોય, તિકdકટક-કયાય-અસ્વ-મધુરસ પર્યાયિની અપેક્ષાએ છે સ્થાન પતિત હોય, કર્કશમૃદુ-ગુર-લઘુ-શીત-ઉઝ-નિધન્ટ્સ સ્પર્શ પયય વડે જ સ્થાન પ્રાપ્ત હોય. આભિનિબોધિક-કૃત-અવધિ-મન પયયજ્ઞાન પયરય તથા મતિજ્ઞાન-શ્રત આજ્ઞાન-વિર્ભાગજ્ઞાન પર્યાય વડે, ચક્ષુ-ચક્ષુ-અવધિ દર્શન પયય વડે છ સ્થાનને પ્રાપ્ત હોય. * * * તે કારણથી હે ગૌતમ! એમ કહ્યું કે નાસ્કોના અનંતા પાયિ હોય છે. * વિવેચન-૩૦૮ : ભગવદ્ ! નારકોના કેટલા પર્યાયો કહ્યા છે ? આ પ્રશ્ન કયા અભિપાયથી છે ? પહેલા સામાન્ય જીવોના પ્રશ્નમાં પર્યાયવાળા જીવો અનંત હોવાથી અનંતપર્યાયો કહ્યા, પણ જ્યાં પર્યાયવાળા જીવો અનંતા નથી, ત્યાં પર્યાયોનું અનંતપણું કઈ રીતે ઘટે ? ત્યાં એ જ ઉત્તર આપે છે - “નારકોના અનંતપર્યાયો છે.” અહીં સંશય કરે છે કે એમ શા હેતુથી કહો છો ? તેનો ઉત્તર - એક નૈરયિક, બીજા નૈરયિકની અપેક્ષાએ દ્રવ્યસ્વરૂપે તુલ્ય છે. ઈત્યાદિ. અનંત પર્યાયો શી રીતે ઘટે, તે બતાવે ચે - કોઈ પણ એક દ્રવ્ય અનંત પર્યાયવાળું છે, કેમકે નાક જીવ પણ દ્રવ્ય છે તેથી એક નાક જીવ દ્રવ્ય, બીજા નારક જીવની અપેક્ષાથી દ્રવ્યસ્વરૂપે તુલ્ય છે. પ્રદેશની અપેક્ષાથી - નાક જીવ દ્રવ્યના પ્રદેશ લોકાકાશના પ્રદેશો જેટલા છે, તેથી પ્રદેશાર્થપણે બંને તુલ્ય છે. પ્રદેશાર્થપણે તુલ્ય છે તેમ કહીને દ્રવ્યો પ્રદેશવાળા અને પ્રદેશવાળા છે એમ બે ભેદ જણાવે છે. તેમાં પરમાણુ અપ્રદેશ દ્રવ્ય છે તથા દ્વિપદેશાદિ દ્રવ્યો પણ છે. તથા અવગાહનાની અપેક્ષાથી કદાચ હીન હોય અર્થાત્ અસંખ્યાત પ્રદેશી નૈરયિક કદાચ બીજા તુાપદેશી નૈરયિકથી અવગાહનાની અપેક્ષાથી હીન હોય. અહીં થાત્ શબ્દ પ્રશંસા, અસ્તિત્વ, 182 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ વિવાદ, વિચારણા, અનેકાંત, સંશય, પ્રગ્નાદિ અર્થમાં છે એટલે અનેકાંતપણે કદાચ હીન હોય, કદાચ તુચકે અધિક હોય. કેમકે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નાકોના ભવધારણીય વૈક્રિય શરીરની અવગાહના જઘન્યથી અંગુલનો અસંખ્યાતમો ભાગ અને ઉત્કૃષ્ટથી સાત ધનુષ ત્રણ હાથ છ આંગળ છે અને ઉત્કૃષ્ટથી વધતાં વધતાં સાતમી નારકમાં તે પno ધનુષ હોય છે. ઉક્ત અવગાહના જો એક-બીજી નરકની અપેક્ષાથી ગણીએ તો અસંખ્યાતમોસંખ્યાતમો ભાગ હીન પણ હોય. સંખ્યાત કે અસંખ્યાતગુણ હીન પણ હોય એ રીતે અધિક હોય તો અસખ્યાત ભાગ ચાવત્ અસંખ્યાતગુણ અધિક પણ હોય. કેમકે એક નારકમાં ઉંચાઈ 500 ધનુષ છે, બીજામાં અંગુલનો અસંખ્યાતભાણ હીન છે. * * * * * આ રીતે “વૃત્તિકાર" ગણિત દ્વારા હીન-અધિકતા કહે છે. * x * તેમાં અસંખ્યાત ગુણને જણાવતા કહે છે કે- એક તારક અપયપ્તિ અવસ્થામાં ગુલનો અસંખ્યાત ભાગ છે, તો આ અસંખ્યાતને અસંખ્યાત વડે ગુણતા 500 ધનુષ થાય છે તેથી અસંખ્યાતગુણ હીન કહેલ છે. બીજો પહેલાંથી અસંખ્યાતગુણ અધિક કહેવાય છે. જેમ અવગાહના વડે હાનિ અને વૃદ્ધિના ચાર સ્થાનકો કહ્યાં, તેમ સ્થિતિ વડે પણ ચાર સ્થાનકો કહેવા. તે આ રીતે - એક નાકમાં 33-સાગરોપમ સ્થિતિ છે, બીજાની સમયાદિ જૂન 13-સાગરોપમ સ્થિતિ છે. એ રીતે -x *x * અસંખ્યાતભાગ હીન કે અધિક થયા. કેમકે અસંખ્યાતા સમયોની એક આવલિકા, સંગાતી આવલિકાનો એક ઉચ્છવાસનિ:શ્વાસ, સાત ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસ વડે એક સ્તોક, સાત તોકનો એક લવ, 338 લવનો એક મુહd. એ રીતે *x - X - અસંખ્યાતા વર્ષે એક પલ્યોપમ થાય. એ રીતે સમયાદિ હીન નારક, પૂર્ણ સ્થિતિવાળાની અપેક્ષાઓ અસંખ્યાતમો ભાગ હીન થાય, બીજો તેની અપેક્ષાએ અધિક થાય. વળી દશ કોડાકોડી પલ્યોપમથી એકે સાગરોપમ થાય. તેથી કેટલાંક પલ્યોપમ ન્યૂન સ્થિતિવાળો પૂર્ણ સ્થિતિવાળા નારકની અપેક્ષાએ સંખ્યાતમો ભાગ હીન છે, બીજો તેનાથી અધિક છે, આ જ વસ્તુ સાગરોપમની તુલનાથી પણ વૃત્તિકારે બતાવી છે. તેમજ અસંખ્યાતગુણ હીનતા બનાવતા કહે છે - દશ હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળો 33-સાગરોપમની અપેક્ષાઓ અસંખ્યાતગુણહીન છે. એ રીતે ફોનને આશ્રીને અવગાહનાનું હીનાધિકત્વ અને કાળને આશ્રીને સ્થિતિનું હીનાધિકત્વ હોવાથી ચતુઃસ્થાનની પ્રાપ્તિ કહી છે. હવે ભાવને આશ્રીને હીનાધિકત્વ કહે છે - સર્વ જીવ અને અજીવ દ્રવ્યોનો પરસ્પર દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવ વડે વિભાણ થાય છે. જેમકે ઘડો, કોઈ માટીનો હોય કોઈ સોનાનો હોય વગેરે. તે દ્રવ્ય વિભાગ. ક્ષેત્રની એક અહીં તો, બીજો પાટલીપુત્રનો કાળથી આ આજનો, આ બીજા વર્ષનો ભાવથી એક કાળો, બીજો લાલ વગેરે. એમ બીજા દ્રવ્યો સંબંધે પણ જાણવું.

Page #99
પ/-I-J૩૦૮ 183 તેમાં પ્રથમ પુદ્ગલ વિપાકી નામ કર્મના ઉદયથી જીવના ઔદયિક ભાવનું હીનાધિકત્વ બતાવે છે. કાળા વર્ણ પર્યાય વડે કદાચ હીન, કદાચ તુલ્ય, કદાચ અધિક હોય. અહીં ભાવની અપેક્ષાએ હીનપણી અને અધિકપણાના વિચારમાં હાનિ અને વૃદ્ધિના પ્રત્યેકના છ-છ સ્થાનક પ્રાપ્ત થાય છે અને તે છે સ્થાનકોમાં જે જેની અપેક્ષાએ અનંતભાગહીન હોય તેને સર્વ જીવ પ્રમાણ અનંત સંખ્યા વડે ભાગવાતી જે પ્રાપ્ત થાય તે અનંતમાં ભાગ વડે હીન હોય છે. જે જેની અપેક્ષાએ અસંખ્યાતમો ભાગ હીન હોય છે, તેને અસંખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ સશિ વડે ભાગ આપવાથી જે પ્રાપ્ત થાય, તેટલા ભાગ વડે ચૂત હોય છે. [ઈત્યાદિ વૃત્તિથી જાણવું.] કર્મપ્રકૃત્તિ સંગ્રહણી ગાથા-૩૩ની અહીં સાક્ષી આપી છે. કૃષ્ણ વર્ણના પર્યાયિનું પરિમાણ વાસ્તવિક રીતે અનંત છે. તો પણ અસકલાનાથી દશ હજાર ગણવું. તેને સર્વ જીવના અનંત શશિરૂપ કલિત સો સંખ્યા વડે ભાગવા. તેથી સો સંખ્યા આવે, તેમાં એક નારકના કૃષ્ણવર્ણ પચયિનું પરિમાણ 10,000 છે, બીજાના 1oo પર્યાયો ઓછા હોવાથી 900 છે તેને શત સવારૂપ સજીવોના અનંત વડે ભાગવાથી 100 એ અનંતમો ભાગ થાય છે. તેથી જેને 1oo ન્યૂન દશ હજાર કૃષ્ણવર્ણ પર્યાયો છે, તે નારક પરિપૂર્ણ કૃષ્ણ વર્ણ પર્યાય નાકથી અનંતભાગ હીન છે. તેવી અપેક્ષાઓ પૂર્ણ કૃષ્ણવર્ણ પર્યાયી નાક અનંતભાગ અધિક છે. વર્ણ પયય પરિમાણ 10,000 છે. તેને અસંખ્યાતા લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ કથિત 50 વડે ભાગ આપતા 200 આવે છે. તે અસંખ્યાતમો ભાગ છે. ઈત્યાદિ * x * x * એ રીતે 1000 ઓછા હોય તો - x * 9000 કૃષ્ણ વર્ણ પાયિવાળો નારકપૂર્ણ કૃષ્ણ વર્ણ પર્યાયવાળા નાક કરતાં સંખ્યાતભાગહીન છે, તેની અપેક્ષાએ બીજો સંખ્યાતભાગ અધિક છે. ઈત્યાદિ * xxx * વૃત્તિકારશ્રીએ અનંતગુણહીન ચાવત્ અનંતગુણ અધિકને સંખ્યા દેટાંતથી જણાવેલ છે એ રીતે - * * * કૃષ્ણ વર્ણ પયયથી હાનિ અને વૃદ્ધિના છ સ્થાનકો કહ્યાં છે. તેમ બાકીના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શોને આશ્રીને પ્રત્યેકના છ સ્થાનકો જાણવા. એ પ્રમાણે પુદ્ગલવિપાકી નામકર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન થયેલ જીવના દયિક ભાવાપેક્ષા સ્થાનકો બતાવ્યા. હવે જીવવિપાકીકર્મના ક્ષયોપશમભાવથી છ સ્થાનક - અહીં પૂર્વવત પ્રત્યેક આભીતિબોધિકાદિ જ્ઞાનમાં છ સ્થાનકોનો વિચાર કરવો. અહીં દ્રવ્યથી તુલ્યપણું બતાવતા સૂત્રકારે જેમાં ભેદ-પ્રભેદનું બીજ તિરોહિત છે, મયરના ઇંડાના રસની માફક જેમાં દેશ અને કાળનો ક્રમ અવ્યક્ત છે એવું તથા વિશેષ ભેદના પરિણામને યોગ્ય દ્રવ્ય છે. એટલે અભેદરૂપ, દેશ-કાળના કમરહિત તથા વિશેષ અને ભેદના પરિણામને યોગ્ય દ્રવ્ય છે. એ જણાવ્યું. અવગાહના વડે ચાર સ્થાનક બનાવતા સૂત્રકારે “ોગથી આભા સંકોચ અને વિસ્તાર પામવાના સ્વભાવવાળો છે, પણ દ્રવ્યના પ્રદેશની સંખ્યાનો સંકોચ અને 184 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧ વિસ્તાર થતો નથી.” અતિ દ્રવ્યના પ્રદેશની સંખ્યામાં હાનિ કે વૃદ્ધિ થતી નથી. એમ બતાવ્યું છે. * * * * * સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાનને જણાવતાં સૂpકારે આયુકર્મની સ્થિતિબંધના કારણભૂત અધ્યવસાય સ્થાનોનો ઉત્કર્ષ અને અપકર્ષ બતાવ્યો છે, એમન હોય તો ચાર સ્થાનક ઘટી ન શકે. અહીં આયકર્મના ઉપલક્ષણથી સર્વકર્મના સ્થિતિબંધના હેતુભૂત અધ્યવસાયોનો ઉત્કર્ષ અને અપકર્ષ જાણવો. * * * * * પ્રશ્ન-નાકોના પર્યાયસંબંધી પ્રશ્નમાં ભગવંતે “અનંતપર્યાયો છે” એમ કહેવું જોઈએ, તો પછી દ્રવ્યાદિ ચારે કેમ કહ્યા ? (ઉત્તર) - શંકા યુક્ત છે. અહીં બધાં જીવોના બધાં સ્વપર્યાયોની સંખ્યા સરખી હોતી નથી. પણ તેમાં છ સ્થાનો હોય છે, તેમ હમણાં બતાવ્યું તે છ સ્થાનની પ્રાપ્તિ પરિણામીપણા સિવાય હોતી નથી. તે પરિણામીવ ઉક્ત લક્ષણવાળા દ્રવ્યનું જ છે, માટે દ્રવ્યથી તુલ્યપણું કહ્યું. આત્મા કેવળ કૃષ્ણાદિ પર્યાય વડે જ પર્યાયવાળો નથી * x * પણ તેને અધ્યવસાય સ્થાનો વડે પણ પર્યાયવાળો છે. માટે ક્ષેત્રાદિ પણ કહ્યા. હવે અસુરકુમારમાં પર્યાયસંખ્યા સંબંધે પ્રશ્ન• સુગ-3૦૯ થી 314 - [36] ભગવત્ ! અસુકુમારોના કેટલા પચયિો કઈ છે ? ગૌતમ ! અનંતપરાયો છે. એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ! એક અસુરકુમાર બીજ અસુરકુમાર કરતાં દ્રવ્યાપણે તુલ્ય છે, પ્રદેશાર્થપણે તુલ્ય છે. અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. સ્થિતિ વડે ચતુ રસ્થાન પતિત છે. કાળાવણ પર્યાયથી છ સ્થાનને પ્રાપ્ત થયેલ છે. એ રીતે નીલા -પીત-શુકલવર્ણ પયથિ વડે, સુગંધ-દુર્ગધ યય વડે, તિકd-કર્ક-કષાય-અમ્લ-મધુર સ પર્યાય વડે, કર્કશ-મૃદુ-ગુરુલઘુ-શીત-ઉણ-નિધનુક્ષ સ્પર્શ પર્યાય વડે, અભિનિભોધિકાદિ ચાર જ્ઞાન, મતિ આદિ ત્રણ અજ્ઞાન વડે તથા ચક્ષુ-ચક્ષુ-અવધિ દર્શન પચયિ વડે છે સ્થાનક પતિત છે. તે ગૌતમ ! એ કારણથી કહું છું કે - અસુરકુમારને અનંત પયરિયો કા છે. બાકી બધું નૈરસિકવતુ જણાવું. અસુરકુમારની માફક નિતકુમાર સુધી કહેતું. [31] ભગવન | પૃવીકાયિકોને કેટલા પયયો છે ? ગૌતમ અનંત પચયિો છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! એક પૃવીકાયિક, બીજ પૃedીકાયિકની અપેક્ષાએ દ્રષાર્થ અને પ્રદેશા તુલ્ય છે, અવગાહનારૂપે કદાચિત હીન-તુલ્ય કે અધિક હોય છે. જે ન્યૂન હોય તો અસંખ્યાતમોસંખ્યાતમો ભાગ ન્યૂન હોય છે કે સંખ્યાત ગુણ-અસંખ્યાતગુણ અધિક હોય છે. સ્થિતિની અપેક્ષાએ મિસ્થાન પતિત હોય - કદાચ જૂન-તુલ્ય કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ * સંખ્યાતમો ભાગ * સંખ્યાતગુણ જૂન હોય. જે અધિક હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ-સંખ્યાતમો ભાગ * સંગીતગુણ અધિક હોય. વર્ણ, ગંધ, સ, સ્પર્શ, મતિ અને શ્રુત અજ્ઞાનપયચિ, આચશુદર્શન

Page #100
5/-I-|309 થી 314 185 પર્યાય વડે જ સ્થાન પતિત હોય છે. ભગવન! કાયિકોને કેટલા પર્યાયો છે ? અનંત પર્યાયો છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! એક અકાયિક બીજા પ્રકાયિકની અપેક્ષાઓ દ્રભાઈ-uદેશાર્થપણે તુલ્ય છે. અવગાહના રૂપે ચાર સ્થાન અને સ્થિતિરૂપે મિસ્થાન પતિત હોય છે. વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ, મતિઅજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, ચક્ષુદર્શનથી છ સ્થાન પતિત હોય. - તેઉકાયિકના કેટલા પર્યાયો છે ? અનંત. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! એક તેઉકાચિક, બીજી એક તેઉકાયિકની અપેક્ષાથી દ્રવ્યfપદેશાર્થપણે તુલ્ય છે. અવગાહનરૂપે ચતુઃસ્થાન સ્થિતિરૂપે બિસ્થાન પતિત હોય છે. વણદિચાર, મત્સાદિ બે અજ્ઞાન, આચદશન વડે પચયિ છ સ્થાનપતિત હોય છે. વાયુકાયિકના કેટલા પયિો છે ? આનંd. એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! એક વાયુકાયિક બીજી એક વાયુકાયિકની અપેક્ષાથી દ્રવ્યાર્થ અને પ્રદેશાફિયે તુલ્ય છે. અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન, સ્થિતિરૂપે બિસ્થાનપતિત છે. વણિિદ ચાર, મતિ આદિ બે અજ્ઞાન, અચાદર્શન પયય વડે જ સ્થાનપતિત હોય છે. વનસ્પતિકાયિકના કેટલા પર્યાય છે ? અનંત. ભગવતુ ! એમ કેમ કહું ? ગૌતમાં કોઈ એક વનસ્પતિકાયિક બીજા વનસ્પતિકાયિકની અપેક્ષાએ દ્રવ્યાર્થ અને પ્રદેશાથથી તુલ્ય છે. અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન અને સ્થિતિરૂપે બિસ્થાનપતિત છે. વદિ ચાર, મત્યાદિ બે અજ્ઞાન, અચક્ષુદન પચયિ વડે જ સ્થાનપતિત છે.. [311] બેઈન્દ્રિયોને કેટલા પયિ છે? અનંતા. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમાં એક બેઈન્દ્રિય, બીજ નેઈન્દ્રિયની અપેક્ષાથી દ્રવ્યા-uદેશાપિણે તુલ્ય છે. અવગાહનાથી કદાચ જૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો અસંખ્યાત કે સંખ્યાત ભાગ ન્યૂન તથા સંખ્યાત કે અસંખ્યાતગુણ ન્યૂન હોય. જે અધિક હોય તો અસંખ્યાત ભાગ ચાવત અસંખ્યાતગુણ અધિક હોય છે. સ્થિતિને આશ્રીને મિાનપતિત હોય. વદિ ચાર, અભિનિભોધિકાદિ બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન અને અચસુદન પર્યાય વડે જ સ્થાન પતિત હોય છે. એ પ્રમાણે તેઈન્દ્રિય અને ચઉરિન્દ્રિયો આવો જાણવા. પણ ચઉરિન્દ્રિયોમાં ચક્ષુ અને ચક્ષુ એ બે દશનિ હોય છે.. [31] નૈરયિકોવત્ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચયોનિકને કહેવા. [31] મનુષ્યોને કેટલા પાયયિો છે ? અનંતા. ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! કોઈ એક મનુષ્ય, બીજ મનુષ્યની અપેક્ષાણી દ્વવ્યા-uદેશાપિણે તુલ્ય છે. અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત અને સ્થિતિરૂપે પિસ્થાન પતિત છે. વણિિદ ચાર અભિનિભોધિકાદિ ચાર જ્ઞાનથી છ સ્થાનપતિત છે. કેવળજ્ઞાન પાયથી તુલ્ય છે. ત્રણ અજ્ઞાન, ત્રણ દર્શન વડે જ સ્થાન પતિત છે. કેવળદરના મયિથી તુલ્ય છે. 186 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧ [31] વ્યંતરો અવગાહના અને સ્થિતિરૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વણદિથી છ સ્થાનપતિત છે. જ્યોતિષ અને વૈમાનિક પણ એ જ પ્રકારે છે. પણ સ્થિતિ વડે ત્રિસ્થાનપતિત છે. * વિવેચન-૩૦૯ થી 314 - અસુકુમારોના કેટલાં પર્યાયો છે ? ઈત્યાદિ. ઉક્ત અર્થ બધાં અસુરકુમારાદિમાં જાણવો. ચોવીશે દંડકના સૂત્રો પૂર્વવત્ કહેવા. વિશેષ એ કે - પૃથ્વીકાયિકાદિની અવગાહના અંગુલનો અસંખ્યાતમો ભાગ પ્રમાણ છે. તેમાં ચાર સ્થાનકો જાણવા. કેમકે ગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણના અસંખ્યાતા ભેદો છે. તેના સ્થિતિ આશ્રિત હીન અને અધિકત્વમાં ત્રણ સ્થાનકો છે. કેમકે તેમાં અસંખ્યાતગુણ વૃદ્ધિ અને હાનિનો સંભવ નથી. કેમકે અહીં પૃથ્વીકાયિકાદિનું સૌથી જઘન્યાયુ ક્ષુલ્લકભવપ્રમાણ છે, જે 56 આવલિકા થાય. બે ઘડીમાં ક્ષુલ્લક ભવોની સંખ્યા 65,536 થાય છે. * * * પૃથ્વીની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટથી સંખ્યાતા વાપમાણ છે. તેથી અસંખ્યાતગુણ વૃદ્ધિનહાનિ સંભવ નથી. ત્રણ વૃદ્ધિ-હાનિ આ પ્રમાણે- એક પૃથ્વીની સ્થિતિ સંપૂર્ણ 22,000 વર્ષ છે, બીજાની સમય ન્યૂન 22,000 છે. તેથી બીજો પહેલાની અપેક્ષાએ અસંખ્યાતમો ભાગ ન્યૂન છે અને બીજો અસંખ્યાત ભાગ અધિક છે. એક પૃથ્વી 22,000 વર્ષ સ્થિતિ છે, બીજાની અંતર્મુહૂતિિદ ન્યૂન સ્થિતિ છે. જે અંતમુહૂતદિનો સંખ્યાતમો ભાગ થાય છે. અંતર્મુહૂર્ત આદિ ન્યૂન 22,000 વર્ષની સ્થિતિવાળો પૂર્ણ 22,000 વર્ષની સ્થિતિવાળાની અપેક્ષા સંખ્યાત ભાણજૂન છે. તેની અપેક્ષાએ સંપૂર્ણ 22,000 સ્થિતિવાળો સંખ્યાતભાગ અધિક છે. [ઈત્યાદિ ગણિત વૃત્તિમાં છે તે જોવું]. આ પ્રમાણે અકાયથી ચઉરિન્દ્રિય પર્યાપ્તા સુધી પોતપોતાની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અનુસાર સ્થિતિ વડે પ્રસ્થાનક વિચારવા. તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય અને મનુષ્યને ચાર સ્થાનકો જાણવા. કેમકે તેઓની સ્થિતિ ઉત્કૃષ્ટ ત્રણ પલ્યોપમ છે. પલ્યોપમ અસંખ્યાતા વર્ષ પ્રમાણ હોવાથી અસંખ્યાતગણ વૃદ્ધિ-હાનિનો સંભવ છે. એ રીતે વ્યંતરોને પણ જાણવા. કેમકે તેની જઘન્ય સ્થિતિ 10,000 વર્ષ ઉકાટ પલ્યોપમ છે. જ્યોતિક અને વૈમાનિકની સ્થિતિને આશ્રીને ત્રણ સ્થાનકો જાણવા. કેમકે જ્યોતિકનું જઘન્યાય પલ્યોપમનો અષ્ટભાગ, ઉત્કૃષ્ટ લાખ વષિિધક પલ્યોપમ છે. વૈમાનિકનું આયુ જઘન્ય એક પલ્યોપમ, ઉત્કૃષ્ટ 33-સાગરોપમ છે. તેથી તેમની વૃદ્ધિનહાનિનો અસંભવ હોવાથી સ્થિતિથી પ્રસ્થાનપતિત કહ્યા. * સુત્ર-૩૧૫ : જઘન્ય અવગાહનાવાળા નૈરયિકોને કેટલા પાયિો છે ? ગૌતમ ! અનંતા. ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્ય અવગાહનાવાળો નૈરયિક બીજ જઘન્ય અવગાહનાવાળા નૈરયિકની અપેક્ષાએ દ્રવ્યાર્થ-uદેશા-અવગાહનારૂપે તુલ્ય છે, સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ પથયિ તથા

Page #101
પ/-|-|૩૧૫ 183 ત્રણ જ્ઞાન, કણ અજ્ઞાન, ત્રણ દર્શન વડે જ સ્થાન પતિત છે. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાક્ય નૈરયિકોના કેટલાં પયયો છે ? ગૌતમ! અનંતા. ભગવદ્ ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળો એક નૈરયિક, બીજ નૈરયિકની અપેક્ષાથી દ્રવ્યાર્થ-uદેશાર્થ-અવગાહનારૂપે તુલ્ય છે. સ્થિતિ વડે કદાચ જૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ જૂન હોય, સંખ્યાતમો ભાગ, ન્યૂન હોય, અધિક હોય તો અસંખ્યાતમો કે સંખ્યાતમો ભાગ અધિક હોય, વર્ણ-ગંધ-સસ્પર્શ પયરયથી, ત્રણ જ્ઞાન-ત્રણ અજ્ઞાન-ત્રણ દર્શન વડે જ સ્થાન પતિત હોય આજદાચ અનુત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા નૈરયિકોને કેટલાં પયયો છે ? ગૌતમ! અનંતા. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય અનુcકૃષ્ટ અવગાહનાવાળો એક નૈરયિક, તેવા જ નૈરયિકની અપેક્ષાએ દ્રવ્યર્થ અને પ્રદેશાર્થરૂપે તુલ્ય હોય, અવગાહનારૂપે કદાચ હીન, તુલ્ય કે અધિક હોય. જે હીન હોય તો કદાચ અસંખ્યાતમો ભાગ કે સંખ્યાતમો ભાગ કે સંખ્યાતગુણ કે અસંખ્યાતગુણ હીન હોય છે અધિક હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ યાવત્ અસંખ્યાતગુણ અધિક હોય. સ્થિતિ વડે કદાચ હીન તુલ્ય કે અધિક હોય. જે હીન હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ, સંખ્યાતમો ભાગ કે સંખ્યાતગુણ હીન હોય, અધિક હોય તો આ પ્રમેથી અધિક હોય, વણ-ગંધ-સ્માર્શ વડે, ત્રણ જ્ઞાન-ગણ અજ્ઞાન-ત્રણ દર્શન વડે જ સ્થાન પતિત હોય, તેથી અજઘન્યાનુcકૃષ્ટને અનંત કા. જન્ય સ્થિતિક નૈરયિકોને કેટલાં પયિો છે ? ગૌતમ ! અનંત ભગવન ! એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! જધન્યસ્થિતિક એક નૈરયિક, બીજ નૈરયિકની અપેક્ષાથી દ્રવ્યા અને પ્રદેશાણપતુલ્ય છે. અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. સ્થિતિ વડે તુલ્ય છે. વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ પયય વડે, ત્રણ જ્ઞાન-ત્રણ અજ્ઞાન-ત્રણ દશનો વડે જ સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ અને અજઘન્ય અનુકૃષ્ટ સ્થિતિવાળા નૈરયિકોને માટે જાણતું. પણ સ્થાન અપેક્ષાઓ ચતુઃસ્થાન પતિત હોય છે. ભગવાન ! જરાન્ય કાળા વાળા નૈરયિકોના કેટલા પાયિો છે ? ગૌતમ ! અનંતા. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્ય કાળા વણવાળા એક નરયિકની અપેક્ષ બીજ નૈરાચિકની અપેક્ષા દ્રષાર્થ અને પ્રદેશાપિણે તુલ્ય છે. અવગાહના અને સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. કાળા વપિયથિ વડે તુલ્ય છે, બાકીના વણાંદિ વડે, મણ જ્ઞાન-ત્રણ અજ્ઞાન-ત્રણ દર્શનથી છ રસ્થાનપતિત હોય છે. તે હેતુથી હે ગૌતમ! કહ્યું કે અનંતપયયિો છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અને આજઘન્ય અનુકૃષ્ટ કૃષ્ણવર્ણવાળા નૈરયિકો માટે પણ જાણવું. પણ કાળા વર્ણ પર્યાયથી છ સ્થાન પતિત હોય છે, એ પ્રમાણે 188 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧ બાકીના વર્ષો અને ગંધાદિમાં જાણવું. ભગવન જઘન્ય અભિનિભિધોક જ્ઞાની નૈરયિકોને કેટલા પર્યાયો છે ? ગૌતમ! અનંતા પર્યાયો છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્ય અભિનિબોધિકજ્ઞાની એક નૈરયિક, બીજા નૈરયિકની અપેક્ષાએ દ્રવ્યાઈ - પદેશાર્થપણે તુલ્ય છે. અવગાહનાથી ચતુઃસ્તાન પતિત છે. વદિ ચાર વડે છ સ્થાનપતિત છે. આભિનિભોધિક જ્ઞાનપથયિ વડે તુલ્ય છે. શ્રુતજ્ઞાન-અવધિજ્ઞાન પયિો અને ત્રણ દર્શન વડે જ થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અને મધ્યમ આભિનિબોધિક જ્ઞાની નૈરસિકો માટે પણ તેમ જણાવું. પણ સ્વસ્થાનથી અભિનિભોધિકજ્ઞાન પર્યાયો વડે જ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાની, અવધિજ્ઞાની નૈરયિકો વિશે પણ જાણતું. પણ જેમને જ્ઞાન હોય, તેમને જ્ઞાન હોતું નથી. જ્ઞાનની જેમ અજ્ઞાન વિશે પણ કહેવું. પરંતુ જેને અજ્ઞાન હોય તેને જ્ઞાન હોતું નથી. ભગવન ! જાન્ય ચTદની નૈરયિકોને કેટલા પાયિો છે ? ગૌતમ! અનંતા. ભગવન એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્ય ચક્ષુદનવાળો એક નૈરયિક, ભીા નૈરયિકની અપેક્ષાએ દ્રવ્યાર્થ-uદેશાથરૂપે તુલ્ય છે. અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વણદિચાર, ત્રણ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન વડે જ સ્થાનપતિત છે. ચક્ષુનિપર્યાય વડે તુલ્ય છે. અચÉરાન અને અવધિ દનિ, પર્યાય વડે જ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અને મધ્યમ ચક્ષુર્દશનાળા પણ જાણવા. વસ્થાન અપેક્ષાઓ છ સ્થાનપતિત હોય છે. આ પ્રમાણે ચક્ષુ અને અવધિદર્શની પણ જણાવા. * વિવેચન-૩૧૫ - હવે જઘન્યાદિ અવગાહનાને આશ્રીને તે પ્રત્યેકના પયયિોની સંખ્યા બતાવે છે, જઘન્ય અવગાહનાવાળા નૈરયિકને કેટલા પર્યાયો કહ્યા છે ? ઈત્યાદિ પાઠ સુગમ છે. પણ સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. જેમકે - દશ હજાર વર્ષની સ્થિતિવાળો જઘન્ય અવગાહનાવાળો નૈરયિક પહેલાં રનપભામાં હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક સાતમી નરકમૃથ્વીમાં હોય છે. તેથી તેમને સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાનકો ઘટે છે. ત્રણ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન, ગણદર્શન વડે જ સ્થાન પતિત છે. અહીં જ્યારે ગર્ભજ સંડ્રી પંચેન્દ્રિય નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. ત્યારે તે નાકાયુના વેદવાના પ્રથમ સમયે જ પૂર્વગૃહીત દારિક શરીરનો ત્યાગ કરે છે. તે જ સમયે સમ્યગૃષ્ટિને ત્રણ જ્ઞાન અને મિથ્યાર્દષ્ટિને ત્રણ અજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. પછી વિગ્રહ કે અવિગ્રહ ગતિથી ઉત્પત્તિસ્થાને જઈને વૈક્રિયશરીરનો સંઘાત કરે છે. જે સંમૂર્ણિમ અસંજ્ઞી પંચે તિર્યંચ નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેને તે સમયે વિભંગ જ્ઞાન હોતું નથી, માટે જઘન્યાવગાહનાવાળાને બે કે ત્રણ અજ્ઞાનો વિકલો જાણવા. ઉત્કૃષ્ટ અવગાનાવાળા નૈરયિકને સ્થિતિ વડે હાનિ અને વૃદ્ધિના બળે

Page #102
5/-I-J315 189 સ્થાનો છે. તે આ રીતે - અસંખ્યાતભાનહાનિ અને સંખ્યાતભાનહાનિ તથા અસંખ્યાતભાગ વૃદ્ધિ, સંખ્યાતભાગવૃદ્ધિ. કેમકે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા નાસ્કો 500 ધન પ્રમાણવાળા અને તે સાતમી નરકમાં છે. ત્યાં જઘન્યસ્થિતિ ૨૨-સાગરોપમ, ઉતટ 33-સાગરોપમ છે. તેથી અસંખ્યાત અને સંખ્યાતભાગ હાનિ-વૃદ્ધિ જ ઘટે છે. તેમને ત્રણ જ્ઞાન કે ત્રણ અજ્ઞાન અવશ્ય જાણવા. પણ વિકલ્પ ન સમજવા. કેમકે સંમૂર્હિમ અસંજ્ઞી પંચેoનો ઉત્પત્તિ તેમાં અસંભવ છે. | મધ્યમ અવગાહનાવાળા નૈરયિક સૂત્રમાં અવગાહના આશ્રીને ચાર સ્થાનકો છે - અંગતના અસંખ્યાત ભાગથી કંઈક ન્યુન 500 ધનુષ અવગાહના છે. તેથી અવગાહના આશ્રિત ચાર સ્થાનકો અને સ્થિતિ અપેક્ષાએ ચાર સ્થાનો ઘટે છે - X - જઘન્ય સ્થિતિ અવગાહના અપેક્ષાએ ચાર સ્થાનકો હોય છે. * x * અહીં પણ ત્રણ અજ્ઞાન વિકલો હોય છે. *x - ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના વિચારમાં અવગાહના અપેક્ષાથી ચાર સ્થાનકો હોય છે - x * મધ્યમ સ્થિતિવાળા માટે પણ એમજ જાણવું. - X* વિશેષ એ કે - જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સૂત્રમાં સ્થિતિ વડે તુચપણું કહેલ છે. અહીં સ્વસ્થાનને આશ્રીને ચાર સ્થાનકો કહેવા. કેમકે સમયાધિક દશ હજાર વર્ષથી માંડી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સમય ન્યૂન 33-સાગરોપમની હોય છે. જઘન્યગુણ કાળા ઈત્યાદિ સૂત્રો પ્રસિદ્ધ છે. વિશેષ એ કે જેમને જ્ઞાન હોય, તેમને અજ્ઞાન સંભવ નથી કેમકે સમ્યગૃષ્ટિને જ્ઞાન અને મિથ્યાર્દષ્ટિને અજ્ઞાન હોય છે. બંને દષ્ટિ એકબીજાના નાશથી થાય છે - x * x * જેમ જ્ઞાનો કહ્યા તેમ અજ્ઞાનો પણ કહેવા. પણ જેને અજ્ઞાન હોય છે, તેને જ્ઞાન હોતાં નથી. બાકી સુગમ છે. * સૂમ-૩૧૬ થી 321 - [16] ભગવાન ! જન્ય અવગાહનાવાળા અસુરકુમારોને કેટલા પચયિો છે ? ગૌતમ! અનંતા છે. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્ય અવગાહનાવાળો એક અસુકુમાર, બીજા અસુરકુમારની અપેક્ષાઓ દ્વવ્યાપ્રદેશા-અવગાહનાથી તુલ્ય છે. સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વદિ વડે છ સ્થાન પતિત છે. અભિનિભોધિકાદિ ત્રણ જ્ઞાનના પર્યાયો વડે, ત્રણ અજ્ઞાન, ત્રણ દશન વડે જ થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા સંબંધે જણવું. મધ્યમ વગાહનાવાળામાં પણ જાણવું, પણ સ્વસ્થાન અવગાહના અપેક્ષાથી ચતુઃસ્થાનપતિત જાણવા. એ પ્રમાણે સ્વનિતકુમાર સુધી જાણતું. [31] ભગવત્ ! જઘન્ય અવાહનાવાળા પૃથ્વીકાયિકોને કેટલા પયયિો છે? ગૌતમ! અનંતા છે. ભગવન! એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ! જઘન્ય અવગાહનાવાળો એક પૃવીકાયિક. બીજ પૃથ્વીની અપેક્ષાએ દ્રવ્યા-પ્રદેશઅવગાહનારૂપે તુલ્ય છે. પણ સ્થિતિથી ત્રિસ્થાનપતિત છે. વર્ણ-ગંધરસ-પર્શ 190 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧ વડે, બે અજ્ઞાન, અચાદર્શન પયય વડે ઇ સ્થાનપતિત છે. એમ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા પૃdી જાણવા. મધ્યમ વગાહનાવાળા પૃથ્વી માટે એમ જ જાણવું. પણ સ્વસ્થાન અપેક્ષાઓ ચતુઃસ્થાનપતિત જાણવા. જઘન્ય સ્થિતિક પૃedીકાયિકને કેટલા પયયો છે ? ગૌતમ અનંતા. ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્યસ્થિતિક પૃવીબીજ તેવાની અપેક્ષાથી દ્રવ્યાર્થ-uદેશાઈ-સ્થિતિરૂપે તુલ્ય છે અને અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વર્ણ-ગંધરસ-રૂપિયા વડે, બે અજ્ઞાન-અચક્ષુર્દશનાયયિ વડે છ સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક પૃથ્વી પણ જાણવો. મણમણિતિકમાં પણ એમ જ સમજવું. પણ સ્થિતિ વડે શિસ્થાનપતિત છે. ભગવાન ! જઘન્ય કાળા ગુણવાળા પૃથ્વીને કેટલા પાયિો છે ? ગૌતમ ! અનંતા. ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય કાળા ગુણવાળો એક પૃથવી. બીજ પૃedીની અપેક્ષાથી દ્રવ્યાર્થ અને પ્રદેશાધે તુલ્ય છે. પણ અવગાહના વડે ચતુઃસ્થાનથી પતિત છે. સ્થિતિ વડે ત્રિસ્થાનપતિત છે. કાળા વર્ષ પયયથી તુલ્ય છે. બાકીના વદિ વડે થાનપતિત છે. બે અજ્ઞાન, અચjર્દેશન પાંચથી છ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ કાળા ગુણવાળા પ્રdીમાં જાણવું. મધ્યમ કાળગુણવાળા માટે પણ એમજ છે. પણ સ્વસ્થાન અપેક્ષાથી છ સ્થાન પતિત છે. એ રીતે પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ સ, આઠ સ્પર્શ સંબંધમાં પણ જાણવું. જઘન્ય મતિ અજ્ઞાની કૃતી ના પર્યાયો ? અનંતા છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! જઘન્યમતિજ્ઞાની એક પૃની બીજી પૃથ્વીની અપેક્ષાથી દ્રભાઈ-uદેશાથી તુલ્ય છે. અવગાહના રૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. સ્થિતિ વડે મિસ્થાનપતિત છે. વદિ વડે જ સ્થાનપતિત છે. મતિઅજ્ઞાન પયયથી તુલ્ય છે. શ્રુતજ્ઞાન પર્યાય અને અચક્ષુદર્શન પચચથી છ સ્થાન પતિત છે. ઓમ શુતજ્ઞાની અને ચક્ષુની જાણd. એ પ્રમાણે વનસ્પતિકાયિક સુધી જાણવું. [318] જઘન્ય અવગાહનાવાળા બેઈન્દ્રિયો વિશે પૃચ્છા-ગૌતમ ! અનંતપચયિો છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહું ? ગૌતમાં જઘન્ય અવગાહનાવાળો એક બેઈન્દ્રિય, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્યાર્થ-પ્રદેશા-અવગાહનારૂપે તુલ્ય છે, સ્થિતિ વડે મિસ્થાનપતિત છે. વદિ ચાર વડે, બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાનિ, અચ@ઈનિ. વડે છે સ્થાન પતિત છે. એ રીતે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળ સંબંધ જાણવું. પણ અહીં જ્ઞાનો હોતા નથી. મધ્યમ અવગાહનાવાળાને, જઘન્ય અવગાહનાવાળા માફક ગણવું. પણ વસ્થાનને આશીને ચતુઃસ્થાન પતિત છે. જન્યસ્થિતિક બેઈજ્યિની પૃચ્છા-ગૌતમ ! અનંત પયાયિો છે. ભગવનું ! એમ કેમ કહો છો ? ગૌતમ! જઘન્યસ્થિતિક એક બેઈન્દ્રિય, બીજાની અપેક્ષાઓ દ્રવ્ય-પ્રદેશ-સ્થિતિરૂપે તુલ્ય છે. પણ અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વણદિ

Page #103
5/--/316 થી 321 191 ચાટ, બે અજ્ઞાન, અયક્ષ દર્શન પયય વડે છ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકને શણવા. પણ અહીં બે જ્ઞાન અધિક હોય છે. મધ્યમ સ્થિતિકને ઉત્કૃષ્ટ માફક કહેવા. પણ અહીં સ્થિતિ અપેક્ષાએ નિશાનપતિત હોય છે. જા કાળા ગુણવાળા બેઈન્દ્રિયની પૃચ્છા - ગૌતમ ! અનંતપચયિો છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? જઘન્યગુણ કાળો એક બેઈન્દ્રિય, બીજાની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય અને પ્રદેશરૂપે તુલ્ય છે. અવગાહનારૂપે છ સ્થાન પતિત છે. કાળાવણ પયયથી તુલ્ય છે. બાકીના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પપર્યાયથી, બે જ્ઞાન, ભે અજ્ઞાન, ચક્ષુર્દશનપર્યાય વડે જ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉતકૃષ્ટ કાળા ગુણવાળા પણ જાણવા. મધ્યમ કાળા ગુણવાળા પણ એમ જ છે. પણ સ્વસ્થાનને આWીને છ સ્થાન પતિત છે. એમ પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ સ્ટ, આઠ સ્પર્શ માટે કહેવું. જEIન્ય અભિનિભોધિક જ્ઞાની બેઈન્દ્રિયોને કેટલા પયયિો હોય છે ? ગૌતમ! અનંતા. ભગવતુ ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્ય અભિનિબોધિકજ્ઞાની એક બેઈન્દ્રિય, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્યાપદેશાથી તુલ્ય છે. અવગાહના વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે, સ્થિતિથી પ્રસ્થાનપતિત છે. વણદિ પયરિયોથી છ સ્થાન પ્રાપ્ત છે. આભનિબોધિક જ્ઞાન પયરય વડે તુલ્ય છે. શ્રુતજ્ઞાન અને અચ@ઈશનિ પસથિી છ સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉતકૃષ્ટ અભિનિભોધિક જ્ઞાની પણ જાણવા. મધ્યમ અભિનિબોધિકજ્ઞાની પણ એમ જ છે. પરંતુ સ્વસ્થાન અપેક્ષાથી છ સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે સુતજ્ઞાની, ચુતઅજ્ઞાની, અચાદશની બેઈન્દ્રિયો સણવા. પરંતુ જ્યાં જ્ઞાન છે, ત્યાં અજ્ઞાન નથી, અજ્ઞાન છે ત્યાં જ્ઞાન નથી. દર્શન છે ત્યાં જ્ઞાન અને અજ્ઞાન પણ હોય છે. એમ તેઈન્દ્રિયો પણ જાણવા. ચઉરિન્દ્રિય તેમજ છે, પણ ચાદર્શન અધિક છે. | [319] ભગવાન ! જઘન્ય અવગાહનાવાળા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને કેટલાં પયયિ છે ? ગૌતમ! અનંતા. ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય અવગાહનાવાળો એક પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ બીજાની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય-પ્રદેશઅવગાહનારૂપે તુલ્ય છે. પણ સ્થિતિ વડે ગિરાનપતિત છે. વર્ણાદિ ચાર, બે જ્ઞાન, બે અાન, બે દશન પાયો વડે જ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં પણ જાણવું. પરંતુ ત્રણ જ્ઞાન, ત્રણ દર્શન વડે છ સ્થાન પતિત હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળm માફક મધ્યમ અવગાહનાવાળાને પણ કહેવા. પરંતુ અવગાહના અને સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત હોય છે. જઘન્ય સ્થિતિક પંચેન્દ્રિય તિોિને કેટલા પચયિો છે ? ગૌતમ! અનંતા. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્ય સ્થિતિક એક પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશથી તુલ્ય છે. અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન 192 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧ પતિત છે. સ્થિતિ વડે તુલ્ય છે. વદિ ચાર બે અજ્ઞાન, બે દશન વડે જ સ્થાન પતિત છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકને એમ જ જાણતો. પણ તેને બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન, બે દર્શન હોય છે. મધ્યમસ્થિતિકવાળાને પણ એમ જ જાણતા. પણ તે સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે. તેને ત્રણ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાન, ત્રણ શનિ હોય છે. જન્ય કાળાવવાળા પાંચેન્દ્રિય તિર્યંચ વિશે પ્રશ્ન - ગૌતમ ! નેતા પચયિો છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય કાળા વણવાળો એક પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ બીજાની અપેક્ષા દ્રવ્ય અને પ્રદેશરૂપે તુલ્ય છે. પણ અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે. કાળા વણપર્યાયિથી તુલ્ય છે. બાકીના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શ પયરય વડે તથા ત્રણ જ્ઞાન, ત્રણ અજ્ઞાત, ત્રણ દશન વડે છ સ્થાનથી પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ કાળા વર્ણવાળા જાણવા. મધ્યમ કાળા વર્ણવાળામાં પણ એમ જ ભણવું. પણ સ્વસ્થાનને આપીને તે છ સ્થાનપતિત છે. આ પ્રમાણે પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ સ, આઠ સ્પર્શ સંબંધે જાણવું. જઘન્ય અભિનિબોધિકજ્ઞાની પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને કેટલા થયો છે? ગૌતમ ! અનંતા પર્યાયો છે. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય અભિનિબોધિકજ્ઞાની એક પંચેન્દ્રિય તિચિ, બીજાની અપેક્ષા દ્રવ્ય અને પ્રદેશથી તુલ્ય છે. પણ અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુસ્થાન પતિત છે. કાળા વપયરથી તુલ્ય છે. બાકીના વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પfપયયિ વડે તથા મણ જ્ઞાન, પ્રણ અજ્ઞાન, ત્રણ દન વડે છ સ્થાનથી પતિત છે. પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ કાળા વણવાળા જાણવા. મધ્યમ કાળા વનાળામાં પમ એમ જ જાણવું. પણ સ્થાનને આaણીને તે છ સ્થાન પતિત છે. પ્રમાણે પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ સ, આઠ સ્પર્શ સંબંધે જાણવું. જઘન્ય આભિનિભોધિકજ્ઞાની પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને કેટલા પયયો છે ? ગૌતમ! અનંતા પયયો છે. ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય અભિનિબોધિકજ્ઞાની એક પંચેન્દ્રિય તિર્યચ, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશરૂપે તુલ્ય છે. અવગાહના અને સ્થિતિરૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વણિિદ ચાર વડે જ સ્થાનપતિત છે. અભિનિભોવિક જ્ઞાન પયયિથી તુલ્ય છે. શ્રુતજ્ઞાન, ચક્ષુદર્શન, અચકુદર્શન પયરય વડે જ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અભિનિબોધિક જ્ઞાની સંબંધે જાણવું. પણ સ્થિતિ વડે તે મિસ્થાન પતિત છે. તેને ત્રણ જ્ઞાન, ત્રણ દર્શન હોય છે. સ્વાન સાપેક્ષાથી તુલ્ય છે. બાકીના પર્યાયિની અપેક્ષાથી છ સ્થાનપતિત છે. મધ્યમ આભિનિભોવિક જ્ઞાની ઉત્કૃષ્ટ માફક સમજવા. પરંતુ સ્થિતિની અપેક્ષાએ ચતુઃસ્થાન પતિત છે અને સ્વસ્થાન અપેક્ષાથી છ સ્થાન પતિત છે એમ શ્રુતજ્ઞાન પણ છે. જન્ય અવધિજ્ઞાની પંચેન્દ્રિય તિરંગોનો પ્રશ્ન * ગૌતમ ! અનંતા પાયિ છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય અવધિજ્ઞાની કોઈ એક પંચેન્દ્રિય

Page #104
5/-I-IB16 થી 321 193 તિચિ, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશ રૂપે તુલ્ય છે. પણ અવગાહના વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. સ્થિતિ વડે ત્રિસ્થાન પતિત છે, વર્ણ-ગંધ-રસસ્પર્શ વડે તથા પહેલા બે જ્ઞાનની છ સ્થાન પતિત છે. અવધિજ્ઞાન પર્યાય વડે તુલ્ય છે. અજ્ઞાન નથી. ત્રણ દર્શન વડે જ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાની પણ જાણવા. મધ્યમ અવધિજ્ઞાની પણ એમ જ છે. પરંતુ સ્થાન આણીને છ સ્થાન પતિત છે. આભિનિભોધિક જ્ઞાની માફક બંને અજ્ઞાનીને કહેવા. અવધિ જ્ઞાની માફક વિભંગજ્ઞાનીને કહેવા. બે દશની અભિનિબોધિક જ્ઞાની માફક ગણવા. અનાધિદશની અવધિજ્ઞાની માફક જાણાવા. પરંતુ જ્યાં જ્ઞાન છે, ત્યાં જ્ઞાન નથી, આજ્ઞાન છે ત્યાં જ્ઞાન નથી. જ્યાં દર્શન છે ત્યાં જ્ઞાન અને અજ્ઞાન બંને છે એમ કહેવું. [2] ભગવાન ! જધન્ય અવગાહનાવાળા મનુષ્યોને કેટલા પચયિો છે ? ગૌતમ ! અનંતા છે. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય અવગાહનાવાળો એક મનુષ્ય, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય-પ્રદેશ અને અવગાહનારૂપે તુલ્ય છે. સ્થિતિ વડે પ્રિસ્થાનપતિત છે. વદિ ચાર પયરય વડે, ત્રણ જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન, ત્રણ દશન વડે જ સ્થાન પતિત છે. ઉતકૃષ્ટ અવગાહનાવાળા માટે પણ એમજ સમજવું. પરંતુ સ્થિતિ વડે કદાચ ન્યુન, અધિક કે તુલ્ય હોય. જે ન્યુન હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ ન્યૂન, જે અધિક હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ અધિક હોય. તેને બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન, બે દર્શન હોય છે. મધ્યમ વગાહનાવાળામાં પણ એમ જ સમજવું. પરંતુ અવગાહના અને સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત હોય છે. કેવળદન પયય વડે તુલ્ય છે. ભગવાન ! જઘન્યસ્થિતિક મનુષ્યોને કેટલા પાયિો છે ? ગૌતમ ! અનંતા. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્યસ્થિતિક એક મનુષ, બીજ મનુષ્યની અપેક્ષાએ દ્રવ્ય-uદેશ-સ્થિતિરૂપે તુલ્ય છે. પણ અવગાહનારૂપે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વાદિચાર પયિ, બે અજ્ઞાન, જે દશન વડે જ સ્થાનતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સંબંધે જાણવું. પણ તેને બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન, બે દશન હોય છે. મધ્યમ ક્ષિતિવાળામાં પણ એમજ જાણતું. પણ સ્થિતિ અને અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાન પતિત, આદિ ચાર જ્ઞાન વડે જ સ્થાન પતિત, કેવળજ્ઞાન વડે તુલ્ય, ત્રણ અજ્ઞાન અને ત્રણ દર્શન વડે જ સ્થાનપતિત, કેવળ દનિપયયિથી તુલ્ય છે. જાન્યગુણ કાળા વાવાળા મનુષ્યોને કેટલા પચયિો છે ? ગૌતમ ! અનંતા. ભગવતુ ! એમ કેમ કહું ? જઘન્ય કાળા વણય એક મનુષ્ય, બીજાની અપેથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશરૂપે તુલ્ય છે, અવગાહના અને સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. કાળા વર્ણપયયથી તુલ્ય છે. ત્રણ અજ્ઞાન, ત્રણ દર્શન વડે છ સ્થાનપતિત છે. કેવળદનપયયિથી તુલ્ય છે એમ ઉત્કૃષ્ટ કાળાવવાળા સંબંધે ગણવું. મધ્યમ કાળ વર્ણવાળાને પણ એમ જ જાણવા પણ સ્થાન આણીને 2i0/13]. 194 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧ છ સ્થાન પતિત હોય છે. એ પ્રમાણે પાંચ વર્ણ, બે ગંધ, પાંચ સ, આઠ સ્પર્શ સંબંધે જાણવું. ભગવાન ! જEાન્ય અભિનિભોધિકજ્ઞાની મનુષ્યોને કેટલા પયયો છે ગૌતમા અનંતા પર્યાય છે ભગવન! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! જઘન્ય અભિનિતબોધિકવાળો એક મનુષ્ય, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશરૂપે તુલ્ય છે. પણ અવગાહના અને સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાનપતિત છે. વણદિચારથી છ સ્થાન પતિત છે. આભિનિભોધિકાન પર્યાય વડે તુલ્ય છે. શ્રુતજ્ઞાનપયથિ, બે દનિ વડે છ સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અભિનિભોધિકાની સંબંધે જાણવું. પણ સ્થિતિ વડે સ્થાન પતિત, ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ દર્શનથી છે સ્થાનપતિત છે. મદયમ અભિનિભોધિક જ્ઞાની, ઉત્કૃષ્ટ માફક જાણવા. પણ સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાનપતિત અને સ્વસ્થાનથી છ સ્થાનપતિત હોય છે. એ પ્રમાણે શ્રુતજ્ઞાની સંબંધે પણ જાણવું. ભગવાન ! જઘન્ય અવધિજ્ઞાની મનુષ્યોને કેટલા પર્યાયો છે ? ગૌતમ ! અનંતા ભગવન્! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ! જઘન્ય અવધિજ્ઞાની એક મનુષ, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશરૂપે તુલ્ય છે. પણ અવગાહના અને સ્થિતિથી ત્રિસ્થાનાપતિત છે. વદિ ચાર અને બે જ્ઞાનથી છ સ્થાન પતિત છે. અવધિજ્ઞાનપચયિથી તરા, મન:પર્યવ જ્ઞાન પર્યાય અને ત્રણ દર્શનથી છ સ્થાન પતિત હોય છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાની પણ જાણવા. મધ્યમ અવધિજ્ઞાની પણ એમ જ જાણતા. પણ અવગાહનાથી ચતુસ્થાન પતિત અને સ્વસ્થાની છ સ્થાન પતિત છે. આવધિની જેમ મન:પર્યવજ્ઞાની પણ કહેવા. પરંતુ તે અવગાહનાથી ત્રણ સ્થાન પતિત હોય છે. આભિનિભોધિક જ્ઞાની માફક મતિ અને શ્રુત જ્ઞાની કહેવા. અવધિજ્ઞાનીવત વિભંગ જ્ઞાની કહેવા.. ચા અને ચક્ષુદર્શની આભિનિબૌધિકજ્ઞાની માફક કહેવા. અવધિદર્શની અવધિજ્ઞાની માફક જાણવા. પણ જ્યાં જ્ઞાન છે ત્યાં આજ્ઞાન નથી. અજ્ઞાન છે ત્યાં જ્ઞાન નથી. દર્શન છે ત્યાં જ્ઞાન અને અજ્ઞાન બંને હોય છે. ભગવના કેવલજ્ઞાની મનુષ્યોને કેટલા યાયિો છે ? ગૌતમ ! અનંતા. ભગવાન ! એમ કેમ કહું ? ગૌતમ! કેવલજ્ઞાની એક મનુષ્ય બીજની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશ તુલ્ય છે. અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે સ્થિતિથી પ્રસ્થાન પતિત છે. વણદિચારથી છ સ્થાન પતિત છે. કેવલજ્ઞાન પર્યાયિથી તુલ્ય છે. એમ કેવલદર્શની પણ છે. [૩ર૧) વ્યંતરો, અસુરકુમારવ4 કહેવા. એ પ્રમાણે જ્યોતિષ અને વૈમાનિક

Page #105
પ/-I-Ja૧૬ થી 321 196 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ પણ જાણવા. પરંતુ સ્વસ્થાનથી મિસ્થાનપતિત કહેવા. - - તે આ જીવાયયિો કહ્યા. * વિવેચન-૩૧૬ થી 321 : એ પ્રમાણે અસુરકુમારદિ સૂત્રોને પણ વિચારવા, કેમકે પ્રાયઃ બધે સરખાં પાઠ છે. જઘન્ય અવગાહનાદિવાળા પૃથ્વી આદિ સૂત્રમાં સંખ્યાના વર્ષોનું આયુ હોવાથી તેમની સ્થિતિથી ત્રિસ્થાનપતિત છે. તે પૂર્વે સામાન્ય પૃથ્વી સૂત્રમાં વિચાર્યું. પચયિ વિચારણામાં મતિ અને શ્રત અજ્ઞાન કહેવા, પણ જ્ઞાન ન કહેવા. કેમકે તેમાં સમ્યકત્વનો અસંભવ છે. તેથી સૂત્રમાં બે અજ્ઞાન વડે છાનપતિતપણું હોય છે. જઘન્ય અવગાહનાવાળા બેઈન્દ્રિયમમાં બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન વડે જ સ્થાન પતિતપણું કહ્યું. કેમકે - 4 - બેઈન્દ્રિયને અપર્યાપ્તાવસ્થામાં સાસ્વાદન સમ્યકત્વ હોય છે. સાસ્વાદન સમકિતને જ્ઞાન હોય છે, માટે તેમને મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. બાકીનાને અજ્ઞાન છે. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં પિયદ્ધિાવસ્થાનો અભાવ હોવાથી સાસ્વાદન સમ્યક હોતું નથી માટે ત્યાં જ્ઞાન ન કહેવા. મધ્યમ અવગાહના પ્રથમ સમય બાદ હોય છે, તેથી અપર્યાપ્તાવસ્થા પણ તેમાં સંભવે છે માટે સાસ્વાદન સમ્યગૃદૃષ્ટિને જ્ઞાન હોય છે અને બીજાને અજ્ઞાન હોય છે. તેથી જ્ઞાન-અજ્ઞાન બંને કહેવા. જઘન્યસ્થિતિમાં બે અજ્ઞાન જ કહેવા. જ્ઞાન ન કહેવા. કેમકે સૌથી જઘન્યસ્થિતિક લબ્ધિ અપતિ હોય છે. તે સંક્ષિપ્ત પરિણામી હોવાથી. તેમાં સાસ્વાદન સમ્યગદૃષ્ટિ ન ઉપજે. તેથી તેમને અજ્ઞાન જ હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકમાં તો સાસ્વાદન સમકિત સહિત પણ ઉત્પન્ન થાય છે, માટે તેમાં જ્ઞાન અને અજ્ઞાન બંને કહેવા. એ પ્રમાણે મધ્યમ સ્થિતિ સૂગ પણ જાણવું. વર્ણાદિભાવ પ્રતિપાદક સૂત્રો પાઠ માત્રથી સિદ્ધ છે. એ પ્રમાણે તેઈન્દ્રિયો, ચઉરિન્દ્રિયો પણ જાણવા. માત્ર ચઉરિન્દ્રિયને ચાદર્શન અધિક કહેવું. જઘન્ય અવગાહનાવાળા તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય સૂત્રમાં સ્થિતિથી ત્રિસ્થાનપતિત છે. અહીં સંખ્યાતાવર્ષાયુનો જ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જઘન્યશરીરી હોય છે. પણ અસંખ્યાત વર્ષાયુ હોતો નથી. કેમકે અસંખ્યાતવર્ષાયુ, મહાશરીરી, કંકપક્ષી જેવી પાચનશક્તિ હોવાથી પુષ્ટાહારી તથા પ્રબળ ધાતૂપચયવાળા હોય છે. તેથી તેમને પુષ્કળ વીર્યપાત થાય છે. તદનુસાર ઉત્પત્તિ સમયે શરીર હોય છે. માટે તેમને જઘન્ય શરીર હોતું નથી. પણ સંખ્યાતા વર્ષાયુવાળો હોય છે. સ્થિતિ વડે ત્રિસ્યાનપતિત હોય છે. બે જ્ઞાન-બે અજ્ઞાનથી છ સ્થાન પતિત હોય. જઘન્યશરીરી તિર્યચપંચેન્દ્રિય સંગાતા વર્ષાયુવાળો અપર્યાપ્ત હોય છે, તે પણ અશરીરી તિર્યચમાં ઉપજે છે. તેથી તેને અવધિ અને વિર્ભાગજ્ઞાન અસંભવ છે. માટે બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન કહ્યા. જે વિભંગડ઼જ્ઞાન સહિત નરકથી નીકળી સંખ્યાતા વપયુવાળા તિર્યંચ પંચામાં ઉપજે, તે સ્વભાવથી જ મોટા શરીરી તિર્યચોમાં ઉપજે છે. જો એમ નહીં માનીએ તો સૂત્ર સાથે વિરોધ થાય. - 4 - ઉત્કૃષ્ટ શરીરી પંચે તિર્યંચ સૂત્રમાં તેમને ત્રણ અજ્ઞાન હોવાનું કહ્યું, કેમકે શરીરની અવગાહના 1000 યોજન પ્રમાણ હોય તે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળો કહેવાય, તે સંખ્યાના વયિક અને પયક્તિ હોય છે. તેથી તેને ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન સંભવે છે. તે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના વાળો સંખ્યાત વર્ષાયુ હોવાથી સ્થિતિ વડે ત્રિસ્થાન પતિત હોય છે. મધ્યમ અવગાહનામાં ચતુઃસ્થાન પતિત કહ્યું, કેમકે તે અસંખ્યાતા વર્ષાયુવાળો પણ હોય છે. યુકિત પૂર્વવત્. જઘન્યસ્થિતિક તિર્યંચ પંરો સૂમમાં બે અજ્ઞાત જ કહેવા. કેમકે જઘન્યસ્થિતિક લબ્ધિ અપર્યાપ્ત જ હોય. તેમાં સાસ્વાદન સમ્યગુર્દષ્ટિની ઉત્પત્તિ થતી નથી. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક તિર્યંચ પંચે સત્રમાં તેને બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન હોય. કેમકે તે ત્રણ પલ્યોપમ સ્થિતિક હોય છે. જ્યારે તેને છ માસનું આયુ બાકી હોય અને વૈમાનિકનું આયુ બાંધે છે, ત્યારે તેને બે જ્ઞાન હોય છે. | મધ્યમસ્થિતિક તિર્યંચ પંચે સૂત્રમાં તે સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. કેમકે તે સંખ્યાતા વષયવાળો હોય છે અને અસંખ્યાતા વયુિવાળો સમય ન્યૂન ત્રણ પલ્યોપમ સ્થિતિક પણ હોય છે, તે ચતુઃસ્થાન પતિત હોય છે. જઘન્ય આભિનિબોધિક તિચિ પંચે સુમમાં તે સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત હોય છે. કેમકે અસંખ્યાત વર્ષાયુક તિર્યય પંચે જઘન્ય આભિનિબોધિક અને શ્રુતજ્ઞાન હોય છે. - x * એ કારણે જ સંખ્યાતા-અસંખ્યાતા વયિક ચતુઃસ્થાન પતિત હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ આભિનિબોધિક સૂત્રમાં સ્થિતિ વડે તેને મિસ્થાન પતિત કહેવા. કેમકે તે અવશ્ય સંખ્યાતા વષયક હોય છે. સંખ્યાતા વાયુક કિસ્થાનપતિત જ હોય છે. અવધિ અને વિભંગ સૂત્રમાં તેઓ સ્થિતિ વડે ત્રિસ્થાનપતિત કહ્યા. કેમકે અસંખ્યાતા વર્ષાયુકને અવધિ અને વિભંગનો સંભવ છે. * * જઘન્ય અવગાહનાવાળા મનુષ્ય સૂત્રમાં મનુષ્યો સ્થિતિ વડે ત્રિસ્થાનપતિત કહેલાં છે. જઘન્ય અવગાહનાવાળો અવશ્ય સંખ્યાત વષયુક હોય છે, તે અવશ્ય પ્રિસ્થાન પતિત હોય. જે કોઈ તીર્થકર કે અનુરોપપાતિક દેવ અપ્રતિપાતી અવધિજ્ઞાન વડે જઘન્ય અવગાહનામાં ઉત્પન્ન થાય ત્યારે અવધિજ્ઞાન પણ હોય માટે ત્રણ જ્ઞાન વડે જ સ્થાન પતિત હોય એમ કહ્યું. વિર્ભાગજ્ઞાન ન હોય, માટે બે અજ્ઞાન કહ્યા. ઉકૃષ્ટ અવગાહનાવાળા મનુષ્ય સ્થિતિથી કદાચજૂન આદિ હોય. જો ન્યૂન હોય તો અસંખ્યાતમો ભાગ ન્યૂન હોય ઈત્યાદિ *x - કેમકે તેઓ ત્રણ ગાઉ ઉંચા હોય, સ્થિતિ જઘન્યથી પલ્યોપમનો અસંખ્યાતમો ભાગ ચુન ત્રણ પલ્યોપમ હોય, ઉત્કૃષ્ટથી પલ્યોપમ હોય. - X - X - X * તેમને બે જ્ઞાન, બે અજ્ઞાન હોય. કેમકે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા અસંખ્યાત વર્ષાયુક હોય છે. તેમને તથા સ્વભાવથી

Page #106
પ/-I-Ja૧૬ થી 321 193 અવધિજ્ઞાન અને વિભંજ્ઞાનનો અસંભવ છે. માટે બે જ્ઞાન બે અજ્ઞાન હોય છે. તથા અવધિજ્ઞાન અને વિર્ભાગજ્ઞાનનો અસંભવ છે. માટે બે જ્ઞાન બે અજ્ઞાન હોય છે તથા મધ્યમ અવગાહનાવાળો સંગાત અને અસંખ્યાત વષયુક પણ હોય. અસંખ્યાત વષયકની પણ બે ગાઉ ઉંચાઈ હોય, માટે અવગાહના વડે ચતુઃસ્થાનપતિત સમજવો. સ્થિતિ વડે પણ ચતુઃસ્થાન પતિત જાણવો. આદિના ચાર જ્ઞાનથી છે સ્થાન પતિત છે. * x *x - સર્વ આવરણના ક્ષયોપશમથી કેવળમાં ભેદ ન હોય. જઘન્યસ્થિતિક મનુષ્ય સૂત્રમાં તેમને બે અજ્ઞાનથી છ સ્થાનકો કહ્યા. કેમકે જઘન્યસ્થિતિક મનુષ્યો સંમૂર્ણિમ હોય છે અને તે અવશ્ય મિથ્યાર્દષ્ટિ હોય છે. માટે તેમને અજ્ઞાન જ હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક મનુષ્ય સૂત્રમાં બે જ્ઞાન - બે અજ્ઞાન કહ્યા. અવધિ, વિભંગ અસંખ્યાતા વર્ષાયુકને હોતાં નથી. મધ્યમ સ્થિતિક મનુષ્ય સંબંધી સૂત્ર, મધ્યમ અવગાહનાવાળા મનુષ્ય સૂમ માફક જાણવું. જઘન્ય આભિનિબોધિક જ્ઞાનવાળા મનુષ્ય સૂત્રમાં બે જ્ઞાન, બે દર્શનો કહેવા. કેમકે આવો મનુષ્ય અવશ્ય અવધિ અને મન:પર્યવજ્ઞાન હિત હોય. કેમકે તેને પ્રબળ જ્ઞાનાવરણોદય હોય છે. તેથી બાકીના જ્ઞાનદર્શનનો અસંભવ હોવાથી આભિપર્યાયથી તુલ્ય છે. ઉત્કૃષ્ટ અભિનિબોધિક સૂરમાં સ્થિતિ વડે બિસ્થાન પતિત છે. કેમકે તે અવશ્ય સંખ્યાતા વષયક હોય છે. કેમકે અસંખ્યાત વર્ષાયિકને તથાભવ્યત્વથી ઉત્કૃષ્ટ અભિનિબોધિજ્ઞાન ન થાય. જઘન્ય અવધિ અને ઉત્કૃષ્ટ અવધિ સૂરમાં અવગાહના વડે બિસ્થાનપતિત કહેવો. કેમકે ઉક્ત સ્વરૂપ સૌથી જઘન્ય અવધિ જ્ઞાન મનુષ્યને પરભવથી આવેલ ન હોય. તે તભવિક અને પયાવસ્થામાં જ થાય. ઉત્કૃષ્ટ અવધિ ભાવસાત્રિીને હોય. તેથી બંને અવધિ વાળા અવગાહનાથી પ્રસ્થાનપતિત હોય. મધ્યમ અવધિ પરભવથી પણ આવેલ હોય. તેવી અપર્યાપ્તાવસ્થામાં પણ સંભવે માટે અવગાહના વડે ચતુઃસ્થાન પતિત છે. ગણે અવધિવાળા સ્થિતિથી મિસ્થાન પતિત હોય - X - X - - ત્રણે મન:પર્યવજ્ઞાની સ્થિતિ વડે ત્રિસ્થાનપતિત છે. કેમકે ચારિત્રવાળાને જ તે જ્ઞાન સંભવે. કેવળજ્ઞાનસૂત્રમાં કેવલી સમુઠ્ઠાતને આશ્રીને અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાનપતિત છે. - x * પણ શેષ કેવળજ્ઞાની મિથાનપતિત હોય છે. સ્થિતિ પણ તેમજ છે. વ્યંતર, જ્યોતિકાદિ પૂર્વવતું. એમ જીવ પર્યાયો કહ્યા. * સૂત્ર-૩૨૨ થી ૩રપ : [3] ભગવન / અજીવ પર્યાયિો કેટલા ભેટે છે ? બે ભેદ. પી અને અરૂપી અજીવપર્યાયિ. ભગવન! અરૂપી અજીવ પર્યાયિો કેટલા ભેદે છે ? ગૌતમ! દશ ભેદ - ધમસ્તિકાય, ઘમના દેશ, ધમનીપદેશ, અધમસ્તિકાય, 198 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકાનુવાદ/૧ અધમના દેશ, ધમના પ્રદેશ, આકાશાસ્તિકાય, આકાનાદેશ, આકાનાપદેશ, અદ્ધા સમય. [3] ભગવન / પી અજીવપયયો કેટલા ભેટે છે ' ગૌતમ ચાર ભેદ. સ્કંધ, સ્કંધદેશ, કંધપદેશ, પરમાણુ યુગલો. ભગવદ્ ! તે સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા કે અનંતા છે ? ગૌતમ! અનંતા છે. ભગવાન અનંતા કેમ કહ્યા ? ગૌતમ! અનંતા પરમાણુ યુગલો, અનંતા તીuદેશિક અંધ યાવતું અનંતા દશપદેશી સ્કંધ, અનંતા સંખ્યાતપદેશી - અસંખ્યાતપદેશી - અનંત પ્રદેશી કંધ છે, માટે કહ્યું. [24] ભગવન ! પરમાણુ યુગલના કેટલા પચયિો છે ? ગૌતમ ! અનંતા. ભગવાન ! એમ કેમ કહ્યું? ગૌતમ ! પરમાણુ એક પુદ્ગલ, ભીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય-પ્રદેશઅવગાહનારૂપે તુલ્ય છે. સ્થિતિથી કદાચ હીન, તુલ્ય કે અધિક છે. છે હીન હોય તો અસંખ્યાત ભાગ હીન કે સંખ્યાતભાગ કે સંખ્યાતગુણ કે અસંખ્યાત ગુણ હીન હોય. જે અધિક હોય તો અસંખ્યાતભાગ સાવવું અસંખ્યાતગુણ અધિક હોય. કાળા વર્ણ પયયથી કદાચ હીન તુલ્ય કે અધિક હોય. જે હીન હોય તો અનંતભાગ-અસંખ્યાતભાગસંખ્યાતભાગ-સંખ્યાતગુણઅસંખ્યાતગુણ-અનંતગુણહીન હોય. જે અધિક હોય તો અનંતભળ ચાવતુ અનંતગુણ અધિક હોય. એ પ્રમાણે બાકીના વર્ષો ગંધ-સસ્પર્શ પચયિથી છ સ્થાનપતિત છે. સામિાં શીત, ઉણ, સ્નિગ્ધ મૂક્ષ પયય વડે પણ છ સ્થાન પતિત છે. માટે ગૌતમ ! તેના અનંત પયયો કહ્યા. દ્વિપદેશિક સ્કંધોનો પ્રશ્ન. ગૌતમ! અનંતા કર્યો છે. એમ કેમ કહ્યું? એક વિદેશી કંધ, બીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્ય અને પ્રદેશ રૂપે તુલ્ય છે. અવગાહનાથી કદાચ જૂન, તુરા કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો પ્રદેશજૂન અને અધિક હોય તો પ્રદેશ અધિક હોય. સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાનપતિત હોય. વણદિ અને ઉકત ચાર સ્થીિ છ સ્થાનપતિત હોય. એ પ્રમાણે શિપદેશી આંધ છે. પણ અવગાહના વડે કદાચ જૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. ન્યૂન હોય તો એક કે બે પ્રદેશ ન્યૂન અને અધિક હોય તો એક કે બે પ્રદેશ અધિક હોય. એ પ્રમાણે દશ પ્રદેશી અંધ સુધી કહેવું. પણ અવગાહનામાં પ્રદેશની વૃદ્ધિ દશ પ્રદેશ સુધી કરવી. અવગાહના નવપદેશ ન્યૂન જાણવી. સંખ્યાત દેશી સ્કંધનો પ્રશ્ન - ગૌતમ! અનંતાપર્યાય છે. ભગવન! એમ કેમ કહ્યું ? એક સંખ્યાનપદેશી અંધ, બીજથી દ્રવ્યાથથી તુલ્ય છે, પ્રદેશરૂપે કદાચ જૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો સંખ્યાત ભાગ કે સંખ્યાતગુણ ન્યૂન હોય. અધિક હોય તો એમ જ હોય. અવગાહનાથી

Page #107
પ/-I-/૩૨૨ થી 325 19 Boo પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ દ્વિસ્થાનપતિત, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત. વણદિ અને ઉકત ચાર સ્પર્શથી છ સ્થાન પતિd. અસંખ્યાતપદેશી કંધનો પ્રશ્ન - ગૌતમ અનતા પયયો છે. એમ કેમ કહ્યું ? ગૌતમ ! તે એકબીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્યથી તુલ્ય, પ્રદેશ અને અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાન પતિત, વદિ અને ઉક્ત ચાર પથિી છ સ્થાનપતિત હોય છે. અનંતપદેશ સ્કંધનો પ્રશ્ન - ગૌતમ! અનંતા પયયો છે. એમ કેમ કહ્યું ? એકબીજાની અપેક્ષાથી દ્રવ્યરૂપે તુલ્ય, પ્રદેશથી છ ાનપતિત, અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુરથાન પતિત છે. વદિ ચાર પર્યાયોથી છ સ્થાન પતિા છે. એકપદેશાવગાઢ પગલોની સંm - તે અનંતા છે. એમ કેમ કહ્યું ? એકબીજાથી તે દ્રવ્યથી તુરા, પ્રદેશથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહનાથી તુલ્ય, ક્ષિતિથી ચતુઃસ્થાનપતિત, વણદિ અને ઉક્ત ચાર પરથી છ સ્થાન પતિત છે. એ રીતે દ્વિપદેશાવગાઢ સંબંધે જાણવું.. સંખ્યાઘદેશાવગાઢ પુલોઅનંતા છે. કેમકે એક બીજાની અપેક્ષા તે દ્રવ્યથી તુલ્ય છે, પ્રદેશથી છ રસ્થાન પતિત છે. અવગાહનાથી દ્વિસ્થાન પતિત, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત અને વદિ તથા ઉક્ત ચાર સ્પર્શ વડે જ સ્થાન પતિત છે. એક સમય સ્થિતિક પુદગલો અનંતા છે. કેમકે તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય છે, પ્રદેશથી છ સ્થાન, અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાનપતિત, સ્થિતિથી તુલ્ય, વણદિ તથા આઠે પથિી છસ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે દશ સમય સ્થિતિક યુગલો જાણવા. સંખ્યાત સમય સ્થિતિકમાં તેમજ છે, પણ તે સ્થિતિથી દ્વિસ્થાન પતિત છે. અસંખ્યાત સમરસ્થિતિક પુદ્ગલોમાં પણ તેમજ છે. પણ સ્થિતિ વડે તે ચતુઃસ્થાનપતિત છે. એક ગુણકાળા યુગલો ? અનંતા પર્યાયો છે. આમ કેમ ? તેઓ પરસ્પર દ્રવ્ય તુલ્ય, પ્રદેશથી છ સ્થાનપતિત, અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાનuતતિ, કાળા વપર્યાયથી તુલ્ય, વણિિદ ચારેથી છ થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે દશગુણકાળા યુગોલ જાણવા. સંખ્યાલગુણ કાળા યુગલોમાં એમજ છે, પણ સ્વાસ્થાને દ્વિસ્થાનપતિત છે. એ રીતે અસંખ્યાતગુણ કાળા વણમાં પણ જાણવું. પણ તે છ સ્થાનપતિત છે. આ પ્રમાણે બાકીના વર્ણ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શની વકતવ્યતા અનતગુણ હૃક્ષ ઉગલ સુધી કહેવી. જદાન્ય અવગાહનાવાળા દ્વિપદેશી કંધ? અનતા પચયિો છે. કેમકે - પરસ્પર દ્રવ્ય-પ્રદેશ-અવગાહનાથી તુલ્ય છે, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે, વદિ ચાર અને ઉકત ચાર સ્પર્શથી છ સ્થાન પતિત છે. * x * ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળામાં પણ એમજ જાણવું. મધ્યમ અવગાહનાવાળ દ્વિપદેellસ્કંધનથી. જઘન્ય અવગાહનાવાળા શિપદેશી યુગલોની સંખ્યા ? તે અનંતા છે. ઢિuદેશી ઢંધ મુજબ કહેવું. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા સંબંધે પણ એમ જ છે. એ પ્રમાણે મધ્યમ અવગાહનામાં પણ છે. જઘન્ય અવગાહનાવાળા ચતુ:uદેશી સ્કંધમાં પણ ગણે અવગાહનાવાળામાં તેમજ કહેવું. પણ મધ્યમમાં અવગાહના વડે કદાચ જૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો પ્રદેશ જૂન, અધિક હોય તો પ્રદેશ અધિક હોય. એ પ્રમાણે દશ પ્રદેશી કંધ સુધી જાણવું. પણ મધ્યમ અવગાહનામાં પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવી. જઘન્ય અવગાહનાવાળા સંખ્યાત પ્રદેશી પગલોની સંખ્યા ? અનંતા યયિો છે. કેમકે તે સ્કંધ પરસ્પર દ્રવ્યાથી તુલ્ય, પ્રદેશાથી દ્વિસ્થાનપતિત, અવગાહનાથી તુલ્ય, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાનપતિત, વદિ અને ચાર પથિી છે સ્થાન પતિત છે. એમ ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળાને પણ જાણવા. મધ્યમમાં પણ તેમજ છે. પરંતુ સ્વસ્થાનથી દ્વિસ્થાનપતિત છે. જઘન્ય અવગાહનાવાળા અસંખ્યાતાપદેશી ઢંધ વિશે પ્રશ્ન - અનંતા પયયિો છે. કેમકે તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય, પ્રદેશથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે. વણદિ તથા ચાર પોથી છ સ્થાન પતિત છે. એ રીતે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનામાં જાણવું. માદયમ અવગાહના સ્કંધમાં પણ એમ જ છે. પણ સ્વસ્થાનમાં ચતુઃસ્થાનપતિત છે. જEઘન્ય અવગાહનાવાળા અનંતપદેશી સ્કંધની પૃચ્છા-તેના અનંત પયરિયો છે. કેમકે - તેઓ પર દ્રવ્યાર્થથી તુલ્ય છે. પ્રદેશાથથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહનાથી તુલ્ય, સ્થિતિથી છ સ્થાન પતિત, વણિિદ અને ઉકત ચાર સ્પર્શ વડે સ્થાન પતિત છે. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળા અનંતપદેશી કંધનો પ્રસ્ત - તેના અનંતપર્યાયો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય છે, પ્રદેશથી છ સ્થાનપતિત છે. અવગાહના અને સ્થિતિ પણ ચતુઃસ્થાનાપતિત છે. વદિ અને આઠે સ્પર્શ વડે જ સ્થાનપતિત છે. જીન્યસ્થિતિક પરમાણુ યુગલોનો પ્રશ્ન - તેઓના અનંતા પાયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્ય-પદેશ-અવગાહના અને સ્થિતિથી તુલ્ય છે. વર્ષાદિ અને બે સ્પણથી છ સ્થાન પતિત છે. એમ ઉતકૃષ્ટ સ્થિતિક પરમાણુને પણ જાણવા. મધ્યમસ્થિતિમાં પણ એમ જ છે. પરંતુ સ્થિતિ વડે ચતુઃાનપતિત છે. જEmસ્થિતિક દ્વિપદેશી કંધનો પ્રશ્ન - તેના અનંતા પર્યાયો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્ય અને પ્રદેશથી તુલ્ય છે. અવગાહનીયે કદાચ જૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો પ્રદેશ ન્યૂન અને અધિક હોય તો પ્રદેશ અધિક હોય. સ્થિતિ વડે તુલ્ય, વદિ અને ચાર સ્પર્શ વડે જ સ્થાનપતિત

Page #108
5/-I-I322 થી 325 201 હોય. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિકને જાણવા. મધ્યમ સ્થિતિકમાં પણ એમ જ જાણવું, પણ સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત હોય છે. એ પ્રમાણે દશ પ્રદેશી સુધી જીણવું. પણ પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવી. જધન્ય સ્થિતિક સંખ્યાતી દેશી સ્કંધનો પ્રશ્ન. તેને અનંતા પર્યાયિો છે. કેમકેતેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તરા, પ્રદેશ અને અવગાહનાથી દ્વિસ્થાનપતિત, સ્થિતિથી તુલ્ય, વદિ અને ચાર સ્પર્શથી છ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ શિતિકમાં કહેવું. મધ્યમ સ્થિતિક તેમજ છે. પણ સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે. જઘન્યસ્થિતિક અસંખ્યાતપદેશક પુગલોનો પ્ર–તેના અનંતા પયયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય છે, પ્રદેશ અને અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાનપતિત, સ્થિતિથી તુલ્ય, વણદિ અને ઉક્ત ચાર સ્પર્શ વડે છે રાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક છે. મધ્યમ સ્થિતિક પણ તેમજ છે. પણ સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાનપતિત છે. જાન્યસ્થિતિક અનંતપદેશિક સ્કંધનો પ્રશ્ન-તેના અનંતા પયયો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યાથિી તુલ્ય, પ્રદેશાથી છ સ્થાનપતિત, અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાન પતિત, સ્થિતિથી તુલ્ય, વણિિદ તથા આઠે સ્પણથી છ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિક જાણવા. મધ્યમસ્થિતિક એમ જ છે. પણ સ્થિતિની ચતુઃસ્થાન પતિત. જન્ય કાળા વણવાળા પરમાણુ યુગલનો પ્રથન * તેના અનંત પચયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્ય-પ્રદેશ-અવગાહનારૂપે તુલ્ય છે, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે, કાળા વપર્યાયથી તુલ્ય છે, બાકીના વણ નથી. ગંધ, રસ, બે અરથિી છ સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ કાળા વણવાળા પરમાણુમાં જણવું. મધ્યમ કાળાવણવાળામાં પણ તેમજ છે. પણ સ્વસ્થાનથી છ રસ્થાન પતિત છે. જઘન્યકાળ વર્ણવાળા દ્વિપદેશી કંધનો પ્રશ્ન * તેના અનંતા પચયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્ય અને પ્રદેશથી તુલ્ય છે, અવગાહનાથી કદાચ ન્યૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો પ્રદેશ ન્યૂન હોય, અધિક હોય તો પ્રદેશ અધિક છે. સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત, કાળા વપિયયિથી તુલ્ય, બાકીના વણિિદ અને ચાર સ્પર્શ વડે જ સ્થાનપતિત છે. એમ ઉત્કૃષ્ટ કાળા વણને જણાવા. મધ્યમ કાળા વણવાળામાં પણ તેમજ છે. પરંતુ સ્થાનથી છ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે યાવતું દશપદેશી કંધ સુધી જવું. પરંતુ અવગાહનામાં તે પ્રમાણે જ પ્રદેશવૃદ્ધિ કરવી. જન્ય ગુણ કાળા સંખ્યાત પ્રદેશી કંધોનો પ્રથન * તેના અનંતા જયયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય, પ્રદેશ અને અવગાહનાથી દ્વિસ્થાનપતિત 202 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ છે, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાનપતિત છે. કાળા વર્ણ પર્યાયથી તુલ્ય છે. બાકીના વણિિદ અને ઉકત ચાર સ્પર્શ વડે જ સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ કાળા વર્ણવાળા પણ છે. મધ્યમ કાળા વણવાળા પણ એમજ છે. પણ સ્વસ્થાનથી છ સ્થાન પતિત હોય છે. જચગુણ કાળા અસંખ્યાત પ્રદેશી સ્કંધનો પ્રશ્ન - તેઓના અનંતા પર્યાયો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય છે. પ્રદેશ અને સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે. કાળા વપિચયથી તુલ્ય છે. બાકીના વદિ અને ઉકત ચાર સાથિી છ સ્થાન પતિત છે. અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે. એ રીતે ઉત્કૃષ્ટકાળ વર્ણવાળા છે. મધ્યમ પણ એમજ છે. પણ સ્વસ્થાનથી છ સ્થાનિયતિત છે. જદdજ્ય ગુણ કાળા અનંતપદેશી યુગલોનો પ્રશ્ન - તેના અનંતા પર્યાયિો છે. કેમકે- તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુચ, પ્રદેશથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહનાથી ચાર સ્થાન પતિત, સ્થિતિ પણ તેમજ, કાળા વ પર્યાયથી તુલ્ય, બાકીના વણદિ અને આઠ સ્પર્શથી છ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ કાળા વણમાં જાણવું. મધ્યમ કાળા વર્ષમાં એમજ છે. પણ સ્વસ્થાનથી છ રસ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે નીલ, લાલ, પીળા, ધોળા, બંને ગંધ, પાંચે રસની વકતવ્યતા પણ કહેવી. પણ સુગંધીવાળા પરમાણુ યુગલને દુધી ન કહેવા, દુધવાળાને સુગંધી ન કહેવા. એક રસમાં બીજા સો ન કહેતા. જઘન્ય કર્કશ ગુણવાળા અનંતપદેશી સ્કંધનો પ્રશ્ન - તેના અનંત પયયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય, પ્રદેશથી છ સ્થાનપતિત, અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુરાનપતિત, વણliદ ચારથી છ સ્થાન પતિત છે. કર્કશ સ્પર્શ પર્યાયિથી તુલ્ય, બાકીના સાતે સ્પર્શ પયરય વડે ઇ સ્થાનપતિત છે. એ રીતે ઉત્કૃષ્ટ કર્કશ ગુણવાળાને જાણવા. મધ્યમ કર્કશ ગુણવાળાને તેમજ જાણવા. પણ આ સ્થાનની છ સ્થાન પતિત છે. એમ મૃદુ, ગુરુ લઘુ અમિાં પણ કહેવું. જઘન્ય શતગુણવાળા પરમાણુ યુગલના પ્રશ્ન * તેના અનંતા પચયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્ય-uદેશ-અવગાહના યે તુલ્ય છે. સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત, વર્ણ-ગંધરસથી છ સ્થાન પતિત, શીત પથિી તુચ, ઉણ અર્થ નથી, નિષ્પ અને રુક્ષ સ્પર્શ પર્યાયિથી છ સ્થાન પતિત છે. જદાન્ય શીતગુણવાળા દ્વિપદેશી યુગલોનો પન * તેના અનંત પયરયો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્ય અને પ્રદેશથી તુલ્ય છે, અવગાહનાથી કદાચ તુલ્ય, ન્યૂન કે અધિક છે. જે ન્યૂન હોય તો પ્રદેશ ન્યૂન, અધિક હોય તો પ્રદેશ અધિક હોય. સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત હોય. વર્ણ, ગંધ, રસાયયિથી છ સ્થાન પતિત છે. શીતસ્પર્શથી તુલ્ય છે. ઉણ-સ્નિગ્ધ-સુક્ષ સ્પર્શ પર્યાયિથી છ

Page #109
પ/-I-/૨૨ થી 325 203 સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ શીતગુણવાળા જાણા. મધ્યમશીતગુણવાળા પણ તેમજ છે. પણ સ્વાસ્થાનથી છ સ્થાન પતિત છે. એમ દશ દેશી સ્કંધ સુધી જાણવું, પણ અવગાહના વડે પ્રદેશની વૃદ્ધિ કરવી - 4 - - જઘન્ય શીતગણવાળા સંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધનો પ્રથન - તેના અનંતા યયો છે. કેમકે તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય, પ્રદેશ અને અવગાહનાથી દ્વિસ્થાન પતિત, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત વણદિથી છ સ્થાન પતિત, શીત રૂપિયયિમી તુલ્ય, ઉtણ-નિધ-નક્ષપયયિથી છ થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટશીત ગુણવાળા જાણવા. મધ્યમ શીતગુણવાળા તેમજ છે. પરંતુ સ્વસ્થાનને શ્રીને તે સ્થાનપતિત હોય છે. જઘન્ય શીતગુણવાળા અસંખ્યાતપદેશી પુદ્ગલોનો પ્રશ્ન-તેઓના અનંત પયયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય, પ્રદેશ-અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત, વણાદિથી છ સ્થાન પતિત, શીતસ્પર્શપયચથી તુલ્ય, ઉણ-નિધનક્ષ સ્પર્શથી છ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ શીત અથવાબ જાણવા. મધ્યમ તેમજ છે. પણ સ્વ સ્થાનને આશ્રીને છ ન પતિત છે. જન્ય શતગુણવાળ અનંતપદેશી પગલોનો પ્રશ્ન - તેના અનંતા પચયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય, પ્રદેશથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત, વદિ પયાચિથી છ સ્થાનપતિત, શીત સ્પણણિી તુલ્ય, બાકીના સાતે પથિી છ સ્થાનપતિત છે. - એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ શીત સ્પર્શવાળા જાણવા. મધ્યમશીત સ્પરવાળા તેમજ છે. પણ સ્વસ્થાનથી છ સ્થાન પતિત છે. એ પ્રમાણે ઉણ, સ્નિગ્ધ, સૂક્ષ અમિાં પણ જાણવું. પરમાણુ યુદ્ગલમાં તેમજ છે પણ બધાંને પ્રતિપક્ષ વદિ ન કહેવા. કિર૫) જઘન્ય પ્રાદેશિક સ્કંધોનો પ્રશ્ન - તેઓના અનંત પચયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યાર્થ-uદેશાથી તુલ્ય, અવગાહના રૂપે કદાચ જૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. જે ન્યૂન હોય તો પ્રદેશ ન્યૂન અને અધિક હોય તો પ્રદેશ અધિક હોય. સ્થિતિ વડે ચતુઃસ્થાન પતિત, વણદિ અને ઉક્ત ચાર પણ પચથી છ સ્થાન પતિત હોય છે. ઉત્કૃષ્ટપદેશવાળા સ્કંધોનો પ્રશ્ન - તેઓના અનંત પર્યાયો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્ય અને પ્રદેશથી તુલ્ય છે. અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત, વદિ અને આઠ સ્પર્શ પયયો વડે જ સ્થાન પતિત હોય છે. મધ્યમપદેશ પરિમાણવાળ કંધોના કેટલા પયય છે? અનંત. કઈ રીતે? તેઓ પરસ્પર દ્વવ્યાણી તુલ્ય છે, પ્રદેશાથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુઃ સ્થાન પતિત, વણિિદ અને આઠ સ્પર્શ પયગોથી છ સ્થાન પતિત છે. જન્ય અવગાહનાવાળા પગલોનો પ્રશ્ન : તેના અનેa પર્યાયિો છે. 204 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યાથિી તુરા, પ્રદેશથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહનાથી તુલ્ય, સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાનપતિતવસઈદ અને આઠ સ્પર્શ પયચિથી છ સ્થાન પતિત છે. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળામાં એમ જ જાણતું. પણ સ્થિતિથી તુલ્ય છે. મધ્યમાવગાહના પગલોના અનંત પયયો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યથી તુલ્ય છે, પ્રદેશથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત, વણદિ અને આઠ સ્પર્શ પર્યાયથી છ સ્થાન પતિત છે. જાન્યસ્થિતિક યુગલોનો પ્રશ્ન - તેના અનંત પયયિો છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યાપી તુલ્ય, પ્રદેશાથથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહનાથી ચતુઃસ્થાન પતિત, સ્થિતિથી તુલ્ય, વદિ અને આઠ સ્પર્શ પાયિથી છ સ્થાનપતિત છે. એ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિક જાણવા મધ્યમ સ્થિતિક તેમજ છે. પણ સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત છે. જધન્યગુણ કાળ યુગલોનો પ્રશ્ન * તેના અનંત દયયિ છે. કેમકે - તેઓ પરસ્પર દ્રવ્યાથથી તુલ્ય, પ્રદેશાર્થથી છ સ્થાન પતિત, અવગાહના અને સ્થિતિથી ચતુઃસ્થાન પતિત, કાળા વર્ણ પયયિથી તુલ્ય, બાકીના વર્ણ, ગંધ, સ, સ્પર્શ પયયથી છ સ્થાન પતિત છે - x * એમ ઉત્કૃષ્ટ કાળા વણવાળા માટે જાણવું, મધ્યમ ગુણ કાળ પણ તેમજ છે. પણ સ્વસ્થાને આપીને છ સ્થાન પતિત છે. કાળા વર્ગ માફક બાકીના વર્ગો, ગંધરસાની વકતવતા કહેવી * વિવેચન-૩૨૨ થી 325 : અજીવ પર્યાયો બે ભેદે - રૂપી અને અરૂપી. રૂપ એ ગંધ, રસ અને સ્પર્શનું સૂચક છે. તેથી રૂપાદિ જેને છે, તે રૂપી. તેવા રૂપી અજીવના પર્યાયો - ૫ગલના પયરિયો કહેવાય છે. તેથી વિપરીત અરૂપી જીવના પર્યાયો છે. રૂપી જીવના પર્યાયો દશ ભેદે - ધમસ્તિકાયાદિ. ધમસ્તિકાય * પ્રદેશના પ્રચયરૂપ દ્રવ્ય છે, તેના અદ્ધદિ રૂપ વિભાગ તે ધમસ્તિકાય દેશ, તેનો નિર્વિભાગ સૂમ ભાગ તે પ્રદેશ. એ પ્રમાણે ધમસ્તિકાયાદિને કહેવા. * * * (પ્રશ્ન) અહીં પર્યાયો કહેવાને આરંભેલ છતાં દ્રવ્ય માગનો ઉપન્યાસ કેમ ? [ઉત્તર] પર્યાય અને પર્યાયીનો અભેદ બતાવવા માટે દ્રવ્યનો ઉપન્યાસ કર્યો છે. તે સ્કંધાદિ પ્રત્યેક સંખ્યાતા, અસંખ્યાતા, અનંતા છે ? અનંતા છે. “શા હેતુથી ?" ઈત્યાદિ પાઠ સિદ્ધ જાણવું. હવે દંડક-પાઠકમથી પરમાણુ યુદ્ગલાદિના પર્યાયો વિચારવા યોગ્ય છે. ક્રમ આ રીતે - પહેલા સામાન્યથી પરમાણુ આદિ, પછી એક પ્રદેશાદિ અવગાઢ પરમાણુ આદિ, પછી એક સમયાદિ સ્થિતિક પરમાણુ આદિ, પછી એક ગુણ કાળા આદિ, પછી જઘન્યાદિ અવગાહના, પછી જઘન્ય સ્થિત્યાદિ, પછી જઘન્ય ગુણ કાળા વગેરે,

Page #110
206 પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ અવગાહના સાત પ્રદેશ ન્યૂન કે અધિક થશે. બાકીનું સૂત્ર સુગમ હોવાથી સ્વયં વિચારવું. અનંત પ્રદેશી ઢંઘની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહર્તાના વિચારમાં ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાવાળો અનંતપ્રદેશી ઢંધ તે કહેવાય કે જે સમસ્ત લોકવ્યાપી હોય. તે અચિત્ત મહાત્કંધ કે કેવલિસમુદ્ધાતની અવસ્થામાં કર્મઠંધ જાણવો. તે બંનેનો પણ દંડ, કપાટ, મંથાન અને અંતર પૂરવા રૂ૫ ચાર સમયનો કાળ છે. માટે તુચ કાળ છે. બાકીના સૂત્રો સુગમ હોવાથી પદની સમાપ્તિ પર્યન્ત પૂર્વે કહેલી ભાવનાનુસાર સ્વયં જ ઉપયોગપૂર્વક વિચારવા. પણ જઘન્ય પ્રદેશવાળા સ્કંધો, દ્વિપદેશિક અને ઉત્કૃષ્ટ પ્રદેશવાળા સ્કંધો સર્વોત્કૃષ્ટ અનંતપદેશવાળા જાણવા. મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ પદ-૫-નો ટીકાસહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ 5/-I-322 થી 325 o5 પછી જઘન્ય પ્રદેશાદિના ભેદ વડે વિચાર કરવો યોગ્ય છે. - 4 પહેલા પરમાણુ આદિનો સામાન્ય વિચાર, પછી ફોગાદિ સહિત પરમાણુ આદિનો વિચાર, આદિથી કાળ અને ભાવ લેવા. * * * * * પછી જઘન્ય અવગાહનાદિવાળા પરમાણુ આદિ. આદિ શબ્દથી મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ લેવા, સ્થિતિ અને કાળા વણદિના ત્રણે ભેદો લેવા. પછી જઘન્ય, ઉત્કૃષ્ટ અને મધ્યમ પ્રદેશવાળાનો વિચાર કરવો. પહેલા પરમાણુનો વિચાર કરે છે - પરમાણુ સ્થિતિ વડે ચાર સ્થાન પતિત છે. કેમકે એક સમયથી આરંભી અસંખ્યાતાકાળ સુધી એક સ્થાને રહે છે. કાળા વગેરે વના પયરિયી ષટસ્થાન પતિત છે, કેમકે એક પરમાણુના અનંત પર્યાય અવિરોધપણે છે. * x - 4 - પરમાણુથી આરંભી અસંખ્યાતપ્રદેશી ઢંધ સુધી કેટલાંક અનંતપદેશી ઢંધોનો તથા એકપ્રદેશાવગાઢશી સંખ્યાત પ્રદેશાવગાઢ સ્કંધોને શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ, રક્ષરૂપ ચાર સ્પર્શી હોય છે. માટે તે સ્પર્શી વડે જ પરમાણુ આદિ છ સ્થાન પતિત હોય છે. દ્વિપદેશી ઢંધ અવગાહના રૂપે કદાચ જૂન, તુલ્ય કે અધિક હોય. બંને દ્વિપદેશી સ્કંધો દ્વિપદેશાવગાઢ, એક પ્રદેશાવગાઢ હોય ત્યારે બંને તુલ્ય અવગાહનાવાળા હોય છે. પણ જો એક દ્વિપદેશાવગાઢ અને બીજો એક પ્રદેશાવગાઢ હોય ત્યારે એક પ્રદેશ ન્યુન અને બીજો અપેક્ષાએ પ્રદેશ અધિક હોય છે. * x * ઈત્યાદિ આગળઆગળ બે પ્રદેશાદિ ચૂન કે અધિક કહેવા. સંખ્યાતપ્રદેશિક સૂત્રમાં સંખ્યાત પ્રદેશ સ્કંધ અવગાહના રૂપે દ્વિસ્થાન પતિત હોય છે. તે દ્વિસ્થાનક સંખ્યાતભાગ અને સંખ્યાત ગુણ વડે જાણવા. અસંખ્યાત પ્રદેશી ઢંધમાં અવગાહનારૂપે ચતુઃ સ્થાનકો હોય છે. તે ચાર સ્થાનક અસંખ્યાત ભાગ, સંચાત ભાગ, સંખ્યાત ગુણ, અસંખ્યાત ગુણ વડે જાણવા. અનંતપદેશી સ્કંધમાં પણ અવગાહનારૂપે ચાર સ્થાનકો જાણવા. * * * એક પ્રદેશાવગાઢ પુગલોના કેટલા પયયો છે ? વગેરે સૂગ છે. અહીં એક પ્રદેશાવગાઢ પુદ્ગલો દ્રવ્યથી તુલ્ય અને પ્રદેશથી છ સ્થાન પતિત હોય છે. કેમકે અમુક એક પ્રદેશને આશ્રીને રહેલ પરમાણુ આદિ દ્રવ્ય છે, અને આ બીજા એક પ્રદેશને આશ્રીને રહેલ દ્વિપદેશાદિ સ્કંધ પણ દ્રવ્ય છે. માટે દ્રવ્યાર્થરૂપે તુલ્ય છે. પ્રદેશાથી છ સ્થાન પતિત છે. કેમકે અનંતપદેશી કંપની પણ એક પ્રદેશમાં અવગાહનાનો સંભવ છે. એ રીતે સ્થિતિ અને ભાવથી પણ વિચારવું. જઘન્ય અવગાહનાવાળા દ્વિપદેશી ઢંધોના પર્યાયો કેટલા છે ? ઈત્યાદિ. દ્વિપદેશીની જઘન્ય અવગાહના એક પ્રદેશરૂપ છે ઉત્કૃષ્ટ દ્વિપદેશરૂપ છે. અહીં વચ્ચે અંતર ન હોવાથી મધ્યમાવગાહર્તા નથી. *x* ત્રિપદેશિક સ્કંધની જઘન્ય અવગાહના એક પ્રદેશરૂપ, મધ્યમ અવગાહના દ્વિપદેશરૂપ, ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ત્રિપદેશરૂપ છે. ચતુઃપ્રદેશાદિમાં મધ્યમ અવગાહના બે કે તેથી વધુ પ્રદેશરૂપ થશે. તેથી અવગાહનામાં એક કે વધુ પ્રદેશ ન્યૂન-અધિક થાય. યાવત્ દશપદેશીમાં મધ્યમ - X - X - X - X - X - ભાગ-૨૦ પૂરો થયો - 0 - 0 - 0 - 0 -

Page #111
સવજીવ-/૩૯૮ પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ ( પ્રજ્ઞાપનાa સટીક અનુવાદ ભાગનો ક્રમ | પદોની સંખ્યા પદ-૧ થી 5 21 | પદ-૬ થી 20 પદ-૨૧ થી 36 ત્રણ ભાગોમાં આ આગમ વિભાજિત છે. 1 / રર

Page #112
આગમ સટીક અનુવાદનું વિભાગીકરણ 15 - 16 | 17 | આગમનું નામ ભાગ ક્રમાંક આચારાંગ | | 1 અને 2 સૂત્રકૃતાંગ 3 અને 4 સ્થાનાંગ 5 થી 7 સમવાયાંગ ભગવતી 9 થી 13 જ્ઞાતાધર્મકથા 14 ઉપાસકદશા, અંતકૃતદશા, અનુત્તરોપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ વિપાકશ્રુત, ઔપપાતિક રાજપ્રશ્નીયા જીવાજીવાભિગમ 17 થી 19 પ્રજ્ઞાપના 20 થી 22 સૂર્ય/ચંદ્ર-પ્રજ્ઞપ્તિ 23,24 જંબૂદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ 25 થી 27 નિરયાવલિકા પંચક અને પયન્નાસૂત્રો-૧૦+૧ | 28 નિશીથ, વ્યવહાર, બૃહત્કલ્પ દશાશ્રુતસ્કંધ અને જીતકલ્પ મહાનિશીથા આવશ્યક 31 થી 34 પિંડનિર્યુક્તિ, ઓઘનિર્યુક્તિ | 35 | દશવૈકાલિક 36 ઉત્તરાધ્યયન 37 થી 39 નંદીસૂત્ર | 40 અનુયોગદ્વારા કલ્પ (બારસા) સૂત્ર | 42. 29 30 ] 41.