Agam Satik Part 20 Pragnapana Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 80

3/-/૨૧/૨૮૩
કેમકે પ્રત્યેક જીવો દ્રવ્ય છે. તે અનંતા છે. તેથી પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યરૂપે અનંતગણાં છે. અહીં પરમાણુ, દ્વિપ્રદેશિકાદિ જુદા જુદા દ્રવ્યો છે. તે સામાન્યરૂપે ત્રણ પ્રકારે છે – પ્રયોગ પરિણત, મિશ્ર પરિણત, વિસસા પરિણત. તેમાં પ્રયોગ પરિણત પણ જીવોથી અનંતગણા છે. કેમકે એકૈક જીવ જ્ઞાનાવરણીયાદિ પ્રત્યેક કર્મના અનંત પુદ્ગલસ્કંધોથી પરિવષ્ટિત છે. તો બીજા વિશે શું કહેવું ? પ્રયોગ થી મિશ્રપરિણત પુદ્ગલ દ્રવ્યો અનંતગણાં છે. તેથી વિસસા પરિણત અનંતગણાં,
- ૪ - તેથી જીવાસ્તિકાયથી પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યરૂપે અનંતગણાં છે. તેથી અહ્લાસમય દ્રવ્યાર્ણપણે અનંતગણાં છે. કઈ રીતે ? એક જ પરમાણુ ભાવિકાળમાં દ્વિ-પ્રિદેશિક યાવત્ દશપદેશિક, સંખ્યાત-અસંખ્યાત-અનંતપ્રદેશિક સ્કંધોમાં પરિણત થવાથી જુદા જુદા કાળે થનારા અનંત ભાવી સંયોગો કેવળી જાણે છે. - x - તે બધાંના પરિણામ મનુષ્ય (?) લોકક્ષેત્ર અંતર્વર્તી સંભવે છે. ક્ષેત્રથી પણ આ પરમાણુ આ આકાશપ્રદેશમાં એક સમયાદિ સ્થિતિક, એમ એક પરમાણુના । એક આકાશપ્રદેશમાં
અસંખ્યાતા ભાવી સંયોગો થવાના છે, ઈત્યાદિ - ૪ - કાળના અનંતભાવી સંયોગો છે. - ૪ - ભાવથી આ પરમાણુ આ કાળે એકગુણ કાળો છે એમ એક પરમાણુના જુદા જુદા કાળે અનંત સંયોગો થવાના છે. - ૪ - એ રીતે એકૈક પરમાણુના દ્રવ્યાદિ
ચાર ભેદે અનંત ભાવી સમયો કેવળીએ જાણેલા છે. ઈત્યાદિ - X - x - આ રીતે
૧૪૫
અતીત સમયો પણ સિદ્ધ થાય છે માટે દ્રવ્યરૂપે પુદ્ગલથી અનંતગણાં અહ્વા સમય છે.
પ્રદેશાર્થરૂપે અલ્પબહુત્વ - ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય એ બંને પરસ્પર પ્રદેશાર્થતાથી તુલ્ય છે કેમકે બંને લોકાકાશ પ્રદેશ પરિણામ છે. તેથી બીજાની અપેક્ષાએ થોડાં છે. તેથી જીવાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગુણ છે, કેમકે જીવો અનંત છે - x - પુદ્ગલ તેથી પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણા છે. કેમકે કર્મસ્કંધ પ્રદેશો સર્વ જીવપ્રદેશોથી અનંતગણાં છે. પ્રત્યેક જીવપ્રદેશ અનંતાનંત કર્મપરમાણુથી વીંટાયેલ છે. - x - તેથી અહ્લાસમયો પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણાં છે, કેમકે દ્રવ્યાદિ ભેદે અનંત અતીત-અનાગત સમયો થાય છે. તેથી આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણું છે. કેમકે અલોક ચારે તરફ અનંત છે.
હવે પ્રત્યેક દ્રવ્યોનું દ્રવ્યાર્થ-પ્રદેશાર્થરૂપે અલ્પબહુત્વ ઃ- સૌથી થોડાં ધર્માસ્તિકાય દ્રવ્યપણે છે. કેમકે તે એક છે અને પ્રદેશાર્થરૂપે અસંખ્યાતગણાં છે. કેમકે લોકાકાશ પ્રદેશ પ્રમાણ છે. એ રીતે અધર્માસ્તિકાય કહેવા. આકાશાસ્તિકાય દ્રવ્યાર્થપણે એક પણ પ્રદેશાર્થપણે અનંતગણું છે, કેમકે અપરિમિત છે. જીવાસ્તિકાય પણ પ્રદેશાર્થરૂપે અસંખ્યાતગણું છે - x - પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યરૂપે સૌથી અલ્પ, કેમકે બધે થોડાં છે, પ્રદેશાર્થતાથી અસંખ્યાતગણાં છે.
(પ્રશ્ન) જગતમાં અનંતપ્રદેશિક સ્કંધો ઘણાં છે, તો પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણાં કેમ ન સંભવે ? શંકા ખોટી છે. કેમકે અનંતપ્રદેશિક સ્કંધો થોડાં છે, પરમાણુ આદિ
20/10
૧૪૬
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧
ઘણાં જ છે. - ૪ - ૪ - તેથી જ્યારે સર્વ પુદ્લાસ્તિકાયને પ્રદેશરૂપે વિચારીએ ત્યારે અનંત પ્રદેશિક સ્કંધો ઘણાં થોડાં હોવાથી - ૪ - અસંખ્યાત જ ઘટે, અનંતગુણ ન ઘટે. અદ્ધા સમયને પ્રદેશો નથી માટે તેનો પ્રશ્ન થતો નથી.
(પ્રશ્ન) કાળ દ્રવ્યરૂપે હોવામાં શો નિયમ છે ? તેમાં પ્રદેશાર્થતા પણ હોવી જ જોઈએ ? ઈત્યાદિ આ શંકા અયુક્ત છે. કેમકે દૃષ્ટાંત અને દાન્તિકનું સમાનપણું નથી. - X - અદ્ધા સમયો પરસ્પર નિરપેક્ષ છે. કેમકે વર્તમાન સમય વિધમાન હોય છે ત્યારે અતીત અને અનાગત સમયો હોતા નથી. તેથી તે સ્કંધરૂપે ન પરિણમે, સ્કંધ અભાવે અદ્ધા સમયના પ્રદેશો નથી.
હવે ધર્માસ્તિકાયાદિ બધાંનું સાથે દ્રવ્યાર્ય-પ્રદેશાર્થપણે અાબહુત્વ - ધર્મ અધર્મ આકાશ ત્રણે દ્રવ્યરૂપે તુલ્ય અને સૌથી થોડાં છે કેમકે પ્રત્યેક એકૈક દ્રવ્ય છે, ધર્મ અને અધર્મ બંને પ્રદેશાર્થરૂપે અસંખ્યાતગણાં અને સ્વસ્થાન અપેક્ષાએ તુલ્ય છે. તેથી જીવાસ્તિકાય દ્રવ્યાર્થરૂપે અનંતગણાં છે, કેમકે અનંત જીવદ્રવ્યો છે. જીવાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થરૂપે અસંખ્યાતગણાં છે કેમકે દરેક જીવને અસંખ્યાતા પ્રદેશો છે. પુદ્ગલાસ્તિકાય દ્રવ્યાર્ય રૂપે અનંતગણાં છે, કેમકે જીવના પ્રત્યેક પ્રદેશે અનંતા જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મપુદ્ગલ સ્કંધો લાગેલા છે. તેથી પુદ્ગલાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થપણે અસંખ્યાતગણાં છે, તેનાથી અહ્લાસમયો અનંતગણાં છે. તેથી આકાશાસ્તિકાય પ્રદેશાર્થરૂપે અનંતગણાં છે, કેમકે સર્વ દિશામાં અંત નથી અને અહ્લાસમય માત્ર મનુષ્ય ક્ષેત્રમાં છે.
પદ-૩, દ્વાર-૨૨,૨૩
• સૂત્ર-૨૮૪,૨૮૫ [બંને દ્વાર] :
[૨૮૪દ્વાર-૨૨] ભગવન્ ! આ સરમ અને અચરમ જીવોમાં કોણ-કોનાથી અલ્પ આદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો અચરમ છે, ચરમ જીવો તેથી
અનંતગણાં છે.
[૨૮૫-દ્વાર-૨૩] ભગવન્ ! જીવો, પુદ્ગલો, અદ્ધારામયો, સર્વ દ્રવ્યો, સર્વ પ્રદેશો, સર્વ પર્યાયોમાં કોણ કોનાથી અલ્પાદિ છે ? ગૌતમ ! સૌથી થોડાં જીવો, પુદ્ગલો અનંતગણાં, અાસમયો અનંતગણાં, સર્વ દ્રવ્યો વિશેષાધિક, સર્વ પ્રદેશો અનંત સર્વ પર્યાયો અનંત
• વિવેચન-૨૮૪,૨૮૫ :
ચરમદ્વાર-જેને યોગ્યતા વડે છેલ્લો ભવ સંભવે છે તે ચરમ એટલે ભવ્ય, બીજા અચરમ-અભવ્ય અને સિદ્ધ. કેમકે તે બંનેને ચરમભવ નથી. તેમાં અચરમો થોડાં છે, અભવ્ય અને સિદ્ધો બંને મળીને પણ મધ્યમયુક્ત અનંતપરિણામી છે. તેથી અનંતગણાં ચરમ-ભવ્યો છે. કેમકે અજઘન્યોત્કૃષ્ટ અનંતાનંત પરિણામી છે.
જીવદ્વાર-સૌથી ચોડાં જીવો, તેથી પુદ્ગલો અનંતગુણ, તેથી અહ્લાસમયો