Agam Satik Part 20 Pragnapana Sutra Gujarati Anuwad 1

Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar

Page 66

૨-I-૨૩૫ થી ૨૫૬
૧૧૩ રહે છે, તે અવગાહના - આત્મપદેશોની અવસ્થા તીર્થકર-ગણધરે કહેલ છે. અર્થાત્ પૂર્વભવાપેક્ષાએ મિભાગ સંસ્થાન છે.
આ જ વાત સ્પષ્ટ કરે છે – જેટલા પ્રમાણનું સંસ્થાન આ મનુષ્યભવમાં હતું - [વ - જેમાં કમને વશવર્તી પ્રાણીઓ ઉત્પન્ન થાય તે શરીર] તે શરીરનો ત્યાગ કરતા અથ િકાયયોગ છોડતા છેલ્લા સમયે શુક્લધ્યાનના સૂક્ષ્મ ક્રિયા ચાંપતિપાતી નામે ચોથા પાયાના સામર્થ્યથી વદન, ઉદાદિ છિદ્રોને પૂરવાથી ત્રીજા ભાગ વડે આત્મ પ્રદેશો વડે ઘનરૂપ તે જ સંરથાન મૂળ શરીરના પ્રમાણની અપેક્ષાએ ત્રીજા ભાગ વડે હીન પ્રમાણવાળું તે લોકના અગ્રભાગવત્ન તે સિદ્ધોને હોય છે.
ધે અવગાહનાથી ઉત્કૃષ્ટાદિ અવગાહના ભેદ કહે છે - ૩૩૩-૧/૩ ભાગ, સિદ્ધોની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના તીર્થકર-ગણધરોએ કહી છે. આ અવગાહના ૫૦૦ ધનુષ શરીરવાળાને આશ્રીને છે. [શંકા મરદેવી નાભિ કુલકરના પત્ની હતા. નાભિનું શરીર પર૫ ગુણ હતુ, તે જ મરુદેવીનું હતું. કેમકે “સંઘયણ-સંસ્થાન-ઉચ્ચત કુલકર સમાન હોય” એ શાસ્ત્ર વચન છે. મરુદેવી મોક્ષે ગયા. તેના શરીરનો ત્રીજો ભાગ બાદ કરતા ૩૫૦ ધનુષુ થાય તો ઉક્ત ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના કેમ ઘટી શકે ? ના, તે દોષ નથી. મરદેવા નાભિથી કંઈક ન્યૂન પ્રમાણ હતા. કેમકે સ્વ-સ્વકાલ અપેક્ષાથી સ્ત્રીઓ કંઈક ન્યૂન હોય છે. તેથી મરુદેવીના ૫oo નુષ શરીરમાં કોઈ દોષ નથી. ભાણકાર કહે છે – નાભિથી કંઈક ન્યૂન હોવાથી ૫૦૦ ઘનુ જે ઘટે અથવા હાથીના ડંઘે આરૂઢ હોવાથી સંકુચિત શરીરે સિદ્ધ થયા છે. તેથી શરીર સંકોચને લીધે અધિક અવગાહના ન હોય.
ચાર હાથ અને બીજો ભાગ ન્યૂન એક હાથ મધ્યમ અવગાહની કહી.
[શંકા જઘન્યપદે સાત હાથ ઉંચાઈવાળાની આગમમાં સિદ્ધિ કહી છે, તો ઉક્ત અવગાહના જઘન્ય કહેવાય. મધ્યમ કઈ રીતે કહી ? (સમાધાન] વસ્તુ તવના
જ્ઞાની હોવાથી અયુકત છે. કેમકે જઘન્ય પદે સાત હાથ પ્રમાણવાળાની સિદ્ધિ તીર્થકરની અપેક્ષાએ કહી છે. સામાન્ય કેવલી તેથી ન્યૂન પ્રમાણવાળા પણ હોય. અહીં અવગાહના પ્રમાણ વિચાર સામાન્ય સિદ્ધોની અપેક્ષાચી છે, માટે કંઈ દોષ નથી. જઘન્ય અવગાહના - પરિપૂર્ણ એક હાથ અને આઠ આંગળ છે. તે બે હાથ પ્રમાણવાળા કમપુિત્ર આદિની જાણવી અથવા સાત હાથની ઉંચાઈવાળા છતાં ચંગમાં પીલવા વડે સંકુચિત શરીરવાળાની અપેક્ષાએ જઘન્ય જાણવી.
ભાષ્યકારશ્રીની ત્રણ ગાથા અહીં વૃત્તિકારે મૂકેલ છે.
ધે સિદ્ધોનું સંસ્થાનલક્ષણ કહે છે – અનિચૅસ્થ છે. * * * * * કેમકે વદનાદિના પોલાણ પૂરવા વડે પૂર્વનો આકાર અન્યથા થવાથી અનિયત આકારવાળું છે. સિદ્ધાદિના ગુણોના વર્ણનમાં “સિદ્ધ દીર્ધ નથી કે હૃસ્વ નથી” એમ કહી દીપિણાદિનો નિષેધ કર્યો છે. તે પણ પૂર્વાકારની અપેક્ષાએ સંસ્થાનના જુદાપણાથી જાણવો, પણ સંસ્થાનના સર્વથા અભાવથી નહીં. * * * * *
૧૧૮
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ આ સિદ્ધો પરસ્પર ભિન્ન દેશમાં રહેલા છે કે નહીં ? એમ કહીએ છીએ – નથી”. કયા હેતુથી ? જ્યાં એક સિદ્ધ નિવણને પામેલ છે, ત્યાં અનંતા સિદ્ધો ભવના ક્ષયથી મુક્ત થયેલા છે. અહીં ભવાયના કથનથી સ્વેચ્છાએ ભવમાં અવતામ્રહણ શક્તિવાળા સિદ્ધનો નિષેધ કર્યો છે. સિદ્ધો અન્યોન્ય સમવગાઢ છે. કેમકે ધમસ્તિકાયાદિતત તેવા અચિંત્ય પરિણામ છે. તેમજ લોકને અંતે બધાં સ્પર્શીને રહેલા છે. એક સિદ્ધ નિયમા પોતાના સર્વ આત્મપદેશો વડે અનંત સિદ્ધોને સ્પર્શે છે. સર્વ પ્રદેશોથી સ્પેશિત સિદ્ધો કરતાં દેશ-પ્રદેશથી સ્પર્શિત સિદ્ધો અસંખ્યાતપણા છે. કઈ રીતે ? અહીં એક સિદ્ધનું જેટલું અવગાહના ક્ષેત્ર છે, તેટલા પરિપૂર્ણ એક ક્ષેત્રમાં બીજા અનંત સિદ્ધો હોય છે. તે સિવાયના બીજા સિદ્ધો, તે ક્ષેત્રના એકૈક પ્રદેશને સ્પર્શીને રહ્યા છે, તે પણ પ્રત્યેક અનંતા છે. • x - તે મૂળોત્રના એકૈક પ્રદેશને છોડીને રહેલા સિદ્ધો પણ અનંત છે - x • એમ પ્રદેશની હાનિ-વૃદ્ધિ વડે જેઓ રહેલા છે, તે સિદ્ધો પરિપૂર્ણ એક ક્ષેત્રમાં રહેલ સિદ્ધોથી અસંખ્યાતગણાં છે, કેમકે પૂણગાઢ ક્ષેત્રના પ્રતિપદેશ અનંત સિદ્ધો રહેલ છે અને તે પ્રદેશો અસંખ્યાતા છે. - x - x -
હવે સિદ્ધોનું લક્ષણ કહે છે – અવિધમાન શરીરી અથતું દારિકાદિ પંચવિધ શરીર રહિત. ઉદાદિના છિદ્રો પૂરાવાથી આત્મપદેશ ઘન થાય છે માટે જીવઘન. કેવલજ્ઞાન-કેવલદર્શનના ઉપયોગવાળા. સામાન્ય દર્શક જ્ઞાન, વિશેષગ્રાહક જ્ઞાન કહેવાય છે, તેથી સાકા-અનાકાર ઉપયોગરૂપ છે. * * * * * * * હવે સિદ્ધો કેવલજ્ઞાન-ન્ડેવલદર્શન વડે સમગ્ર વસ્તુને જાણે છે, એ બતાવે છે - કેવળજ્ઞાનથી ઉપયકત, પણ અંતઃકરણથી નહીં, કેમકે તેમને અંતઃકરણ ન હોય. તેથી કેવળજ્ઞાનના ઉપયોગવાળા. સર્વ પદાર્થોના ગુણ અને પર્યાયોને જાણે છે. અહીં પ્રથમ બાથ શબ્દ પદાર્થવરાચી, બીજો પર્યાયવાચી છે. ગુણ-પર્યાયનો આ પ્રમાણે ભેદ છે - દ્રવ્યની સાથે રહેનારા ધર્મો તે ગુણ અને અનુક્રમે થનારા ધર્મો તે પયય. અનંત કેવલદર્શનો વડે તેઓ સર્વથા જુએ છે. કેવલદર્શનની અનંતતા સિદ્ધોના અનંતપણાથી જાણવી. અહીં જ્ઞાનનું પ્રથમ ગ્રહણ, પહેલા તેના ઉપયોગમાં રહેલા સિદ્ધ થાય છે, તે જણાવવા છે. હવે તેમના નિરૂપમ સુખવાળાને કહે છે –
ચકવર્તી આદિને પણ તે સુખ નથી. અનુત્તર સુધી સર્વ દેવોને પણ તે સુખ નથી કે જે સુખ વિવિધ બાધાના અભાવવાળા સિદ્ધોને છે. બીજા પ્રકારે આ સુખનો અભાવ કહે છે - દેવગણનું ત્રણે કાળનું સંપૂર્ણ સુખ, તેને સર્વકાળના સમયોગી ગુણીએ, તેને અનંતગણું કરતાં જેટલું સુખ થાય, તે અસત્ કાનાણી, એકૈક આકાશપદેશે સ્થાપીએ. એમ સકલ આકાશ પ્રદેશો પૂરવાથી તે અનંત થાય, તેના અનંતા વર્ષ કરીએ, તો પણ તે સુખ મુક્તિના સુખ તુલ્ય ન થાય.
આ જ વાત બીજા ભંગથી કહે છે - સિદ્ધોના સુખની શશિને સર્વ સાદિ અનંતકાળથી પિડિત કરીએ અર્થાત્ સિદ્ધો જે સુખ પ્રતિ સમય અનુભવે તે એકત્ર