Book Title: Agam Satik Part 20 Pragnapana Sutra Gujarati Anuwad 1
Author(s): Dipratnasagar, Deepratnasagar
Publisher: Deepratnasagar
View full book text
________________
૩/-[૧/૨૫૭,૨૫૮
પદ-૩-અલ્પબહુત્વ છે
— * — * - * —
૧૨૧
-
૦ બીજા પદની વ્યાખ્યા કરી. હવે ત્રીજું પદ આરંભે છે તેનો સંબંધ આ રીતે - પહેલા પદમાં પૃથ્વીકાયિકાદિ કહ્યા. બીજામાં તેના સ્વસ્થાનાદિ વિચાર્યુ. આ પદમાં દિશાના વિભાગાદિ વડે તેમનું અલ્પબહુત્વ કહેવાનું છે. તેમાં આ દ્વારગાથા સંગ્રહ -
• સૂત્ર-૨૫૭,૨૫૮ :
દિશા, ગતિ, ઈન્દ્રિય, કાય, યોગ, વેદ, કષાય, વેશ્યા, સમ્યકવ, જ્ઞાન, દર્શન, સંયત, ઉપયોગ, આહાર, ભાષક, પત્તિ, પતિ, સૂક્ષ્મ, સંી, ભવ, અસ્તિકાય, જીવ, ક્ષેત્ર, બંધ, પુદ્ગલ અને મહાદંડક [એમ ત્રીજા પદના ૨૭દ્વારો છે.]
• વિવેચન-૨૫૭,૨૫૮ :
પહેલું દિશાદ્વાર, પછી ગતિદ્વાર એ ક્રમથી સૂત્રાર્થમાં જણાવ્યા મુજબ ૨૭દ્વારો છે. તેમાં સોળમું પસ્તિદ્વાર - પ્રત્યેક શરીરી અને શુલ પાક્ષિકોનું દ્વાર. વીસમું
વ - ભવસિદ્ધિક દ્વાર છે.
પદ-૩-દ્વાર-૧ છે
સૂત્ર-૨૫૯ :
દિશાને અનુસરીને સૌથી થોડાં જીવો પશ્ચિમ દિશામાં છે, તેનાથી પૂર્વમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં તેથી વિશેષાધિક અને ઉત્તરમાં તેનાથી વિશેષાધિક છે. • વિવેચન-૨૫૯ :
અહીં પહેલા આચારાંગ સૂત્રમાં દિશાના અનેક પ્રકારો વર્ણવ્યા છે, તેમાં અહીં ક્ષેત્ર દિશા લેવી. કેમકે તે નિયત છે. બીજી પ્રાયઃ અનવસ્થિત અને અનુપયોગી છે. ક્ષેત્ર દિશાનું ઉત્પત્તિસ્થાન તિર્થા લોકના મધ્યભાગે રહેલ આઠ રુચક પ્રદેશો છે. દિશાની અપેક્ષાથી સૌથી થોડાં જીવો પશ્ચિમ દિશામાં છે. કઈ રીતે ? આ અલ્પબહુત્વ બાદર જીવોની અપેક્ષાએ સમજવું. સૂક્ષ્મ જીવાશ્રિત નહીં. કેમકે સૂક્ષ્મ જીવો સર્વલોકમાં વ્યાપ્ત અને પ્રાયઃ બધે સરખાં છે. બાદર જીવોમાં પણ સાર્વથી ઘણાં જીવો વનસ્પતિકાયિકો છે. કેમકે તે જીવો હંમેશાં અનંત સંખ્યારૂપે હોય છે. - ૪ - જ્યાં પુષ્કળ પાણી હોય ત્યાં ઘણાં વનસ્પતિકાયિકો હોય છે. - ૪ - પાણીમાં પનક અને સેવાળાદિ અવશ્ય હોય છે. તે બંને બાદર નામકર્મના ઉદયવાળા છે, તો પણ સૂક્ષ્મ અવગાહના અને ઘણાં જીવોના પિંડરૂપ હોવાથી બધે હોવા છતાં ચર્મચક્ષુથી દેખાતા નથી. કહ્યું છે – તે વાળના અગ્રભાગો સૂક્ષ્મ પનક જીવના શરીરની અવગાહનાથી અસંખ્યાતગણાં છે. ન દેખાય તો પણ છે.
આ વિશ્વમાં સર્વ જીવોથી ઘણાં વનસ્પતિકાયિકો છે. - ૪ - ૪ - પાણીમાં બાદર
પ્રજ્ઞાપનાઉપાંગસૂત્ર - સટીકઅનુવાદ/૧ વનસ્પતિ જીવો પણ હોય છે, પણ તેઓ સૂક્ષ્મ અવગાહનાવાળા અને આજ્ઞાગ્રાહ્ય છે. પુષ્કળ પાણી સમુદ્રાદિમાં હોય છે. કેમકે દ્વીપથી સમુદ્રનો વિસ્તાર બમણો છે. તે સમુદ્રોમાં પ્રત્યેક પૂર્વ-પશ્ચિમમાં અનુક્રમે ચંદ્ર-સૂર્યના દ્વીપો છે. જ્યાં તે દ્વીપ છે, ત્યાં પાણીનો અભાવ છે. પાણીના અભાવે વનસ્પતિનો પણ અભાવ હોય છે. કેવળ પશ્ચિમમાં લવણ સમુદ્રમાં ગૌતમ નામે દ્વીપ અધિક છે. ત્યાં પાણીના અભાવે વનસ્પતિનો અભાવ છે, તેથી પશ્ચિમમાં થોડા વનસ્પતિકાય છે.
૧૨૨
તેનાથી પૂર્વ દિશામાં વિશેષાધિક છે. કેમકે ત્યાં ગૌતમદ્વીપ નથી. - ૪ - તેનાથી દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે, કેમકે ત્યાં ચંદ્ર-સૂર્યના દ્વીપો નથી. પાણી પુષ્કળ
હોવાથી વનસ્પતિકાયિક પણ ઘણાં છે. તેનાથી ઉત્તરદિશામાં વિશેષાધિક જીવો છે. કેમકે ઉત્તર દિશામાં સંખ્યાત યોજન પ્રમાણ દ્વીપોમાં કોઈ દ્વીપમાં લંબાઈ અને પહોળાઈથી સંખ્યાતા ક્રોડ યોજન પ્રમાણ માનસ સરોવર છે તેથી ત્યાં વધુ પાણી છે, પાણી હોવાથી ઘણી વનસ્પતિ છે. શંખાદિ બેઈન્દ્રિયો છે, કીડી વગેરે ઘણાં તેઈન્દ્રિય છે. ભ્રમરાદિ ચઉરિન્દ્રિયો છે અને મત્સ્યાદિ ઘણાં પંચેન્દ્રિયો છે. માટે ઉત્તરમાં ઘણાં જીવો છે, એમ દિશાને આશ્રીને જીવોનું અલ્પબહુત્વ કહ્યું. હવે વિશેષ –
• સૂત્ર-૨૬૦ :
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં પૃથ્વીકાયિકો છે. તેથી ઉત્તરમાં વિશેષાધિક પૂર્વમાં વિશેષાધિક, પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે. દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં અકાયિકો પશ્ચિમમાં છે, પૂર્વમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં વિશેષાધિક, ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં તેઉકાયિકો દક્ષિણ અને ઉત્તરમાં છે, પૂર્વમાં સંખ્યાતગણા, પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં વાયુકાયિકો પૂર્વમાં, પશ્ચિમમાં વિશેષાધિક, ઉત્તરમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં વિશેષાધિક છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં વનસ્પતિકાયિક પશ્ચિમમાં, પૂર્વમાં વિશેષ, દક્ષિણમાં વિશેષ ઉત્તરમાં વિશેષ છે.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં બેઈન્દ્રિયો પશ્ચિમમાં, પૂર્વમાં વિશેષાધિક, દક્ષિણમાં વિશેષાધિક, ઉત્તરમાં વિશેષાધિક છે. એ પ્રમાણે જ તેઈન્દ્રિયો અને ચઉરિન્દ્રિયોમાં પણ જાણવું.
દિશાની અપેક્ષાએ સૌથી થોડાં નૈરયિકો પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તરમાં છે, દક્ષિણમાં અસંખ્યાતગણાં છે. એ પ્રમાણે જ રત્નપ્રભા પૃથ્વીનૈરયિક, શર્કરાપભાવાલુકાપ્રભા-પંકપ્રભા-ધૂમભા-તમઃપ્રભા-અધઃસપ્તમી પૃથ્વીનેરયિકો સંબંધે પણ
જાણવું.
દક્ષિણના અધઃસપ્તમી નકપૃથ્વીના નૈરયિકોથી છઠ્ઠી તમપ્રભા પૃથ્વીના નૈરયિકો પૂર્વ-પશ્ચિમ-ઉત્તરમાં અસંખ્યાતગણાં છે, તેથી દક્ષિણ દિશામાં
