________________
-
% 3D
- -
-
-
-
-
मुनितोपणी टीका स्यापि वर्णसमुदायात्मकत्वेनाऽऽनर्थक्याऽऽपत्तेः, तदुक्तम्-' अर्थवन्तो वर्णा' इति प्रतिज्ञाय 'सघातार्थवत्त्वाच्च' इति हेतुमदर्शकवाकिव्याख्याया पतञ्जलिना-'येपा समुदाया अर्थवन्तोऽवयवा अपि तेपामर्थवन्तः तपथा-एकश्वक्षुष्मान् दर्शने समर्थस्तत्समुदायश्च शतमपि समर्थम्, एकश्च तिलस्तैलदाने समर्थस्तत्ममुदायश्च शतमपि समर्थम् , येपा पुनरवयवा अनर्थकाः समुदाया अपि तेपामनर्थकाः, एका च सिकता तैलदानेऽसमर्था तत्समुदायश्च खारीशतमप्यसमर्थ-मिति'। सार्थकता स्वीकार करनी होती है, अन्यथा वर्णों के समुदायरूप पद और पदों के समुदायरूप वाक्य में यदि वर्गों को अनर्थक __ कहें तो उनके समुदायरूप शब्द तथा वाक्य भी अनर्थक हो
जाय, जैसा कि पतञ्जलिने अपने अन्य व्याकरण-महाभाष्य में कहा है-"जिनके समुदाय अर्थवान् होते हैं उनके अवयव भी अर्थवान् ही रहा करते हैं, जैसे-नेत्रवाला एक व्यक्ति देख सकता है तो उसी तरह नेत्रवाला हजारों का समुदाय भी देख सकता है, तिलके एक दाने में तैल है तो अनेक दानो में भी है, और जिनके अवयव अनर्थक होते हैं उनके समुदाय भी अनर्थक ही हुआ करते हैं, बालूके एक कणसे तेल नहीं निकल सकता तो घालूकी ढेरीसे भी नहीं निकलता" इत्यादि ।
સ્વીકાર કરવામા આવે તે પ્રત્યેક વર્ણની પણ સાર્થકતા સ્વીકારવી જોઈએ અન્ય વર્ણોના સમુદાયરૂપ પદ અને પદના સમુદાયરૂપ વાક્યમાં જે વણેને અનર્થક કહીએ તે તેના સમુદાયરૂપ શબ્દ તથા વાકય પણ અનર્થક થઈ જાય જેવી રીતે કે પત જલિએ પિતાના પ્રથ વ્યાકરણ-મહાભાષ્યમાં કહ્યું છે જેને સમુદાય અર્થવાન હોય છે તેનું અવયવ પણ અર્થવાન જ રહે છે જેમ નેત્રવાળે એક માણસ દેખી શકે છે તે તે રીતે નેત્રવાળા હજારે માણસને સમુદાય પણ દેખી શકે છે તલના એક દાણમાં તેલ છે તે તેના અનેક દાણાઓમાં પણ છે અને જેનું અવયવ અનર્થક હોય છે તે તેના સમુદાય પણ અનર્થક હેય છે રેતીના એક કણમાથી તેલ નીકળતુ નથી તે રેતીના ઢગલામાથી પણ તેલ નીકળી શકતું નથી ઈત્યાદિ
