Book Title: Tirthrakshak Sheth Shantidas
Author(s): Rishabhdas Ranka
Publisher: Ranka Charitable Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002308/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ V. Rahi tIrtharakSaka seTha zAMti dAsa riSabhadAsa rAMkA TRANSCO Genie 4. w Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka zAntidAsa lekhaka riSabhadAsa rAMkA prakAzaka rAMkA ceriTebala TrasTa, bambaI-1 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 0 lekhaka riSabhadAsa rAMkA 0 prathamabAra vi0 saM0 2034 vIra nirvANa saM0 2504 I0 san 1978, janavarI D kastUrabhAI lAlabhAI cairiTI TrasTa ke Arthika saujanya se / prakAzaka candanamala 'cA~da' rAMkA ceriTebala TrasTa c/o markeNTAila baiMka bilDiMga 7vIM maMjila, 52/60, mahAtmA gAMdhI roDa phorTa, bambaI-400 023 0mudraka zrIcanda surAnA ke lie durgA priMTiMga varksa, daresI 2, AgarA-282004 0 mUlya : do rupayA pacAsa paisA mAtra Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | ukaatiiy' sva0 RSabhadAsajI rAMkA kI aprakAzita kRti 'tIrtharakSaka seTha zAMtidAsa' rA~kA ceriTebila TrasTa dvArA prakAzita karate hue hama unake prati yaha eka vinamra zraddhAMjali arpita kara rahe haiN| sva0 rA~kAjI kA vyaktitva bahumukhI thaa| unhoMne rASTra, samAja evaM sAhitya Adi aneka kSetroM meM mahattvapUrNa sevAe~ dI haiM / . bhAratIya jana-jIvana, samAja evaM zAsana-vyavasthAoM meM jainoM ke mahattvapUrNa yogadAna kA ullekha itihAsakAroM ne yathocita nahIM kiyA hai / isake aneka kAraNa ho sakate haiM / jainoM kA atIta se vartamAna taka sAmAjika, dhArmika, zAsana-vyavasthA Adi vibhinna kSetroM meM mahattvapUrNa yogadAna rahA hai / vastutaH hiMdU rAjAoM evaM mugalabAdazAhoM ke darabAra meM bhI jaina AcAryoM, zrAvakoM kA mahattvapUrNa sthAna rahA hai / ahiMsA aura karuNA ke saMdeza se prabhAvita hokara samaya-samaya para rAjAoM-bAdazAhoM ne jo pharamAna nikAle unase itihAsa ke vidyArthI paricita haiN| lekhaka sva0 rAMkAjI ne seTha zAMtidAsa jauharI kI jIvana-gAthA ke mAdhyama se itihAsa ke achUte prasaMgoM ko ujAgara karate hue usa yuga meM jainoM ke prabhAva kI eka jhalaka prastuta kI hai| pustaka ke saMbaMdha meM vistRta carcA karanI apekSita nahI haiM kyoMki vaha pAThakoM ke hAthoM meM hai| isa pustaka ke prakAzana kA pUrA vyaya zrI kastUrabhAI lAlabhAI ceriTI TrasTa, se prApta huA hai| hama kastUrabhAI lAlabhAI ceriTI TrasTa ke isa sahayoga ke lie AbhArI haiN| caMdanamala 'cA~da' maMtrI Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana bhAratavarSa ke sAMskRtika, dhArmika, aura rAjanaitika itihAsa to pracura parimANa meM likhe gaye aura likhe jArahe haiM; kintu bhAratIya samAja meM, zAsanavyavasthAoM meM tathA dhArmika paramparAoM meM jainoM kA kaisA -kyA yogadAna rahA, isa viSaya meM vizeSa dilacaspI itihAsa praNetAo ne nahIM dikhAI / eka prakAra kI upekSA bhI rahI / jainadharma ko nAstika dharma mAnane ke kAraNa usake aitihA mahattva ko nagaNya mAnane kA prayAsa bhI rahA / dUsarI ora jainoM ke apane ghara kI sthiti bhI phUTa aura kalaha ke kAraNa TUTI-sI rahI / sAmpradAyika abhiniveza ke kAraNa eka-dUsare ke vAG maya tathA aitihAsika mAhAtmya ko samajhane tathA usakA mUlyAMkana karane kA prayAsa bhI nahIM kiyA gayA / yaha saba to hai hI, lekina itihAsa lekhana kI dUSita athavA parAdhIna manovRtti ke pariNAmasvarUpa bhI aneka mahattvapUrNa tathya sAmane nahIM A sake / prasannatA kI bAta hai ki aba itihAsa ko, vizva - samanvaya ke sandarbha meM, navIna tathyoM ke prakAza meM dekhA jArahA hai aura aneka manISI anusandhAna kArya meM lage haiM / svIkAra na bhI kareM to bhI paurANika pramANoM ko sAkSya ke rUpa meM bhAratavarSa meM jainoM ke mahattva kA prArambha bahuta pahale calA jAtA hai | zrIkRSNa ke cacere bandhu jainoM ke bAIsaveM tIrthaMkara ho gaye haiM jinake kAraNa gujarAta sAMskRtika dRSTi se nirAmiSa AhArI banA rahA / IsA ke nau sau varSa pUrva vArANasI meM azvasena rAjA kA rAjya thA jinake putra pArzvanAtha teIsaveM tIrthaMkara ke rUpa meM vikhyAta haiM aura bihAra kI tIrtha bhUmi pArzvanAtha pahAr3a ke nAma se prasiddha hai / bhagavAn mahAvIra ke prabhAva se aneka kSatriya nRpati jainadharmAnuyAyI the / ina saba kI aneka romAMcakArI kathAe~ jaina sAhitya meM surakSita haiM / mahAvIra ke pazcAt samrAT candragupta maurya, biMdusAra, azoka tathA samprati jaina hI the / samprati ne to videzoM taka meM jainadharma kA prasAra kiyA thA / sikandara mahAn ke sAtha bhI jaimamuni - videza gaye the / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 5 ) uttara bhArata meM to jaina rAjAoM tathA rAja-puruSoM kA mahattva rahA hI, dakSiNa bhArata meM to jaina rAjAoM kA rAjya lagabhaga eka hajAra varSa taka rahA aura unake dharma-prema ke kAraNa aneka gauravapUrNa zilpakRtiyA~, maMdira tathA mUrtiyA~ nirmita huiiN| gaMga, kadamba, pallava, caulukya, rASTrakUTa narezoM kA kAla vAstava meM bhAratIya prajA ke lie sukha-saujanya kA kAla thaa| gujarAta kA rAjA kumArapAla tathA prasiddha zreSThI vastupAla tejapAla ko kaunasA itihAsa bhUla sakatA hai / ___ kevala hindU rAjAoM para hI jainoM kA prabhAva rahA ho so bAta nhiiN| mugala tathA muslima zAsakoM tathA bAdazAhoM para bhI jainoM kA paryApta prabhAva rahA hai / samrATa akabara jaina sAdhuoM se atyadhika prabhAvita thA aura yahI kAraNa hai ki muslima-zAsanakAla meM gAya, baila, bhaiMsa, bhaisoM Adi ke badha para roka lagA dI thii| yaha hama AsAnI se samajha sakate haiM ki yaha kAma una dharmAndha kaTTara go-mA~sa bhakSaka zAsakoM se karavAnA kitanA kaThina thA, jabaki Aja bhArata meM, 30 varSa kI AjAdI ke bAda bhI govadha bandI nahIM ho pA rahI hai| muslima sulatAna, sUbedAra tathA zAsaka mUrti-pUjA ke kaTTara virodhI the tathA maMdiroM ko dhvasta karAnA dharma mAnate the, kintu aise pramANa mile haiM ki jainoM ne apane kauzala tathA prabhAva se tIrthoM tathA mandiroM kI rakSA kI aura unako dhvasta na karane ke pharamAna bhI jArI karavAne meM saphala rhe| aise dharma-premI mahAnubhAvoM, zreoSThiyoM kI gAthAe~ aba upalabdha haiM; kintu hamArA sAmpradAyika rujhAna bhI bar3A adbhuta hai ! apane hI ghara ke chipe ina ratnoM ko hama isalie nahIM apanAte ki unakA sampradAya bhinna rahA, gaccha bhinna rahA yA prAnta bhinna rhaa| isa saMkIrNa vRtti ke kAraNa samagra jaina, itihAsa aMdhere meM raha gayA aura samAja ko apAra hAni uThAnI pdd'ii| kitane loga jAnate haiM ki akabara tathA jahA~gIra ke zAsana kAla meM jainoM ne kitane dhArmika pharamAna nikalavAye the aura dharma-tIrthoM kI rakSA kI thii| mahAkavi banArasIdAsa to akabara kI mRtyu kA samAcAra sunakara Upara kI maMjila kI khir3akI se sar3aka para gira par3e the jisase unake sira meM gaharI coTa A gayI thii| unakI AtmakathA se usa kAla kI aneka mahattvapUrNa bAteM prakaTa hotI haiN| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyoga se mere hAtha eka pArasI sajjana kaoNmisiriyeTa sAhaba kA gujarAta kA itihAsa lagA / usameM kucha aise tathya mile haiM jinase patA calatA hai ki akabara para jainoM kA praryApta prabhAva thaa| aisI hI pracura sAmagrI zvetAmbara jaina sAhitya meM bhI hai| digambara sAhitya meM bhI aisI sAmagrI hone kI bahuta sambhAvanA hai| AvazyakatA isa bAta kI hai ki yaha saba sAmagrI janatA ke samakSa prastuta ho| ___ isa sandarbha meM seTha zAMtidAsa jauharI kA ullekha jainoM ke lie preraNAspada hai / unhoMne apane samaya meM jaina mandiroM kA rakSA ke tathA pazu-vadha bandI Adi ke jo kArya mugala zAsakoM se karavAye vaha kitanA kaThina thA, yaha itihAsa par3hane se hI jJAta ho sakatA hai| auraMgajeba apane samaya kA atyanta asahiSNu aura durAgrahI mAnA jAtA hai| lekina tathya yaha nahIM hai| yaha avazya hai ki vaha dharmAndha thA tathA mUrtiyoM ko tor3ane tathA mandiroM ko naSTa karane meM vaha dharma mAnatA thaa| seTha zAMtidAsa ko isakA anubhava bhI thA aura ve auraMgajeba kI manovRtti se paricita tathA phira bhI seTha zAMtidAsa ne kuzalatApUrvaka use apane vizvAsa meM liyA aura saikar3oM mandiroM kI rakSA ke pharamAna usase jArI krvaaye| seTha zAMtidAsa dvArA nirmita eka mandira ko auraMgajeba ne apanI yuvAvasthA meM masjida meM parivartita karavA diyA thaa| kintu seTha zAMtidAsa ne bAda meM usI se yaha Adeza nikalavAyA ki isakA upayoga mandira ke rUpa meM ho tathA vahA~ rahane vAle maulavI-phakIra Adi haTa jAveM / mandira se nikAle gaye sAmAna ko lauTAne kA Adeza bhI nikAlA gyaa| yaha to samAja kI adUradarzitA rahI ki isa mandira ko bhraSTa mAnA gayA aura usakA upayoga nahIM kiyA gyaa| phalataH yaha khaNDahara banakara raha gyaa| yaha khaNDahara Ananda jI kalyANajI per3hI ke kabje meM hai| AvAgamana ke Aja kI bhAMti dra tagAmI vaijJAnika vAhanoM ke abhAva meM, una dinoM yAtrAeM bar3I kaThina hotI thiiN| seTha ko javAharAta ke kArya ke silasile meM aneka bAra dillI kA pravAsa karanA par3atA thaa| surakSA ke lie senA bhI rakhanI par3atI thii| yaha bhI kama sAhasa kA kAma nahIM thaa| aise bhI avasara Aye jaba seTha ko mugala senAoM se mukAbalA taka karanA pdd'aa| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha kA parivAra zakti sampanna thA, zrImaMta thA aura rAjanIti kuzala bhI thaa| inhoMne kevala apanI hI rakSA nahIM kI, balki nagara aura samAja kI bhI rakSA kii| ye saba aisI bAteM haiM jinakA sahI mUlyAMkana itihAsa ko sahI dRSTikoNa se tathA gaharAI se dekhane para hI sambhava hai| . prasannatA kI bAta hai ki aba itihAsa ke ye achUte pRSTha aura stara ujAgara hote jA rahe haiN| yadi unmukta dRSTikoNa se, vaijJAnika DhaMga se itihAsa ke saMzodhana Adi meM dhyAna diyA jAya to nikaTa bhaviSya meM hamArI naI pIr3hI ko apane pUrvajoM ke itihAsa kA nayA hI darzana hogaa| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 1 nagaraseTha lakSmIcaMda 25 seTha khuzAlacanda 37 seTha bakhatazAha 51 seTha hemAbhAI 54 seTha lAlabhAI 57 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa eka azvArohI mevAr3a ke jaMgaloM kI ora zikAra ke lie tejI se daur3A jA rahA hai| sAmane se hariNoM ke jhuMDa ko AtA dekha vaha ghor3e se utarA aura apane Apako chupAtA huA paidala aisI jagaha pahu~cA, jahA~ se vaha zikAra para ThIka nizAnA sAdha sake / pratyaMcA car3hA kara mRgoM ke samUha para chor3A tIra ke lagate hI eka mRgachaunA karuNa-krandana ke sAtha Dhera ho gayA / mRga samUha pavana-vega se bhAga gayA, kintu mRta chaune kI mAtA mRta bacce ko jIbha se cATa rahI thI / vaha kSatriya mRgazizu ke pAsa pahu~cA aura tIra ko usakI deha se nikAla kara bhAthe meM rakha liyA / mRgI aba bhI apane bacce kI ora azrupUrita netroM se dekha rahI thii| zikArI mRta zAvaka ko le ghor3e para savAra huA aura cala diyA / hariNI usake pIche-pIche daur3a rahI thI / hariNI kI karuNa mudrA aura pIche-pIche daur3anA dekha zikArI ke mana meM 'halacala maca gii| usake mana meM karuNA jAga gayI aura dvanda maca gayA / ghor3e ko tejI se daur3Akara hariNI ko pIche chor3a diyA, kintu usakA dayArdra ceharA usake najaroM se haTatA hI nahIM thA / vaha vyagra ho gayA / usakA bAharI mana kahane lagA ki maiM kSatriya hU~, pIr3hI-dara-pIr3hI hamAre pUrvaja zikAra karate Aye haiM / isa taraha hameM vicalita nahIM honA cAhie / kintu antara se AvAja AI ki mRgazAvaka kA zikAra karanA acchA nahIM huA / becArI hariNI kA mukha kitanA karuNa, mlAna thA / maiMne usake bacce ke prANa lekara mA~ ko kitanA Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa duHkhI banAyA / maiMne eka komala kalI apane pairoM tale rauMda ddaalii| ina vicAroM ko mana se nikAlane kA usane bahuta prayatna kiyA, kintu vaha karuNa dRzya najaroM se ojhala hotA hI na thaa| rAha meM vRkSa kI chAyA meM eka jainamuni apane ziSya samUha ke sAtha zAMta bhAva se virAjamAna the| unakI mukhamudrA dekhakara azvArohI ko kucha zAMti milii| usane socA, ki kyoM na apane mana kI vedanA, apane mana kA dvandva, inake samakSa rakkhU / ghor3e se utarA, ghor3e ko vRkSa se bAMdhA aura muni ke samakSa jAkara namana karake baiTha gyaa| use udAsa aura khinna dekhakara saMta prema se bole-"vatsa, tuma ciMtAmagna dikhAI dete ho / kahAM se Aye ho aura kahAM rahate ho?" "mahArAja, maiM par3osa ke grAma kA jAgIradAra hU~ / zizodiyA kSatriya huuN| hama aura hamAre pUrvaja sadA se zikAra karate Aye haiN| Aja bhI maiM zikAra para gayA thaa| mRgazAvaka kA zikAra kiyA, para usakI mAM kA karuNamukha dekhakara mere manameM bhAva jage ki maiMne jo kiyA, vaha ThIka nahIM kiyaa| Apa hI batAie ki maiMne yaha kula-paramparA se calA AyA AkheTa-karma karake ThIka kiyA yA nahIM "? muni zAMta-gaMbhIra svara meM bole, "vatsa, tumhAre citta meM jo halacala macI hai vaha ThIka hai| sabhI jIva sukha se jInA cAhate haiM / koI bhI maranA nahIM caahtaa| hama bhI mRtyu aura duHkha nahIM cAhate / hamAre zizu ke prANa koI le to hameM jo vedanA hogI vahI usa mRgI ko huI / usake sthAna para hama haiM aisI kalpanA karake isa niMdya karma kA tyAga karanA hI uttama hai|" "para mahArAja, yaha to kSatriyoM kA dharma mAnA jAtA hai|" "vatsa, kSatriya kA dharma hai, dUsaroM kI rakSA krnaa| dUsaroM ko rakSA karate hue apane prANoM kA visarjana krnaa| yahI sacce vIroM Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 3 kA dharma hotA hai, na ki dUsare niraparAdha jIvoM kA ghAta karanAadharma hai|" __ "para mahArAja hamAre purohita dharmaguru to mRgayA ko dharma kahate haiM / ise kSatriyoM kA dharma batAte haiM / " vaha bolaa| "kintu vatsa, purohita kucha bhI kheN| tumhArA hRdaya kyA kaha rahA hai ? jaba tuma kisI ko prANa nahIM de sakate-mRta ko jIvita nahIM kara sakate to dUsare ke prANa lene, aise niraparAdha prANI ke prANa lene meM kyA dharma ho sakatA hai ? jo tumheM batAyA gayA, vaha dharma nahIM adharma hai|"-shaaNt svara se munirAja bole| kSatriya vIra para munirAja kI vANI kA prabhAva huaa| usane munirAja ko namaskAra kara apane gAMva meM Ane kA AmaMtraNa diyaa| munirAja apane ziSya samudAya ke sAtha usa kSatriya ke grAma meM gaye / unake tyAgamaya sadAcArI jIvana kA usa kSatriya para hI nahIM, sAre parivAra para bar3A prabhAva pdd'aa| unhoMne apane upadeza meM abhayadAna kA mahattva smjhaayaa| vIratA kI sahI vyAkhyA kI, jIvana jIne kI kalA bhI sikhaaii| jise sunakara sArA parivAra bahuta hI prabhAvita huA aura usa jAgIradAra ne saparivAra ahiMsA dharma svIkAra kiyaa| tathA munijI se zrAvaka ke bAraha vrata dhAraNa kie| ___ThAkura padmasiMha ke kSatriya parivAra ne kSatriya kI vizeSatAoM ke sAtha ahiMsA, saMyama aura viveka ko apnaayaa| unameM sadguNoM kI vRddhi huI / padmasiMha kI pAMca pIr3hiyAM mevAr3a meM apane gAMva meM sukha se rahIM, kintu muslimoM ke AkramaNa ne chaTThI pIr3hI ke sahasrakiraNa kI jAgIradArI chIna lii| use aba usa gAMva meM sAmAnya nAgarika kI taraha muslimoM ke adhIna rahane kI apekSA grAma-tyAga karanA hI ucita lagA aura apane parivAra ko lekara vaha ahamadAbAda pahu~ca Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa gyaa| sahasrakiraNa kI umra 19-20 kI thI, para isa Apatti meM bhI usameM dInatA nahIM thii| vaha eka mAravAr3I jauharI kI dukAna para phuNcaa| 14.. jauharI ne pUchA-"bhAI, kaho kyA kAma hai ?" __sahasrakiraNa bolA, "seThajI, maiM kAma DhUMDhane rAjasthAna se AyA huuN| sAtha meM parivAra hai, jo dharmazAlA meM hai| yadi kAma karane kA avasara deM, to maiM Apake yahAM kAma karanA cAhatA huuN|" jauharI ne kahA-"tuma vetana kyA loge aura kyA kAma kara sakoge ?" sahasrakiraNa bolA- "seThajI, maiM Apase vetana kI bAta nahIM khtaa| Apa merA kAma dekhie, phira Apako mere kAma se jaisA saMtoSa ho, usa prakAra vetana deN|" jauharI vivekI aura manuSya ke pArakhI the| sahasrakiraNa kI bAta kA una para prabhAva pdd'aa| unhoMne parIkSA lene ke lie kucha dravya dekara kahA-"yaha thailI lekara jAo, ghara meM pAMca loga haiM, zAkasabjI lekara aao|" ___sahasrakiraNa bAjAra gyaa| acche aura tAje zAka phala dekhakara mola-bhAva karake kharIde aura seThajI ke pAsa phuNcaa| seThajI ne dekhA, zAka bar3hiyA hai aura dAma bhI ThIka hI lage, to unakA sahasrakiraNa kI hoziyArI para vizvAsa to huA, para aura bhI parIkSA karanI thii| kahA, "jAo dillI daravAje jAkara dekho anAja kI kitanI gAr3iyAM AyI haiN|" sahasra kiraNa kucha hI dera meM lauTakara bolA, "eka sau gyAraha gAr3iyAM AyI haiM jinameM 41 gehU~ kI, 52 cAvala kI aura 18 bAjarA tathA mUMga kI haiN|" seTha ne phira pUchA-"Aja kyA bhAva nikale ?" to jhaTa se sahasrakiraNa ne saba cIjoM ke bhAva batA diye aura mAla ke namUne bhI sAmane rakha die| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 5 seTha ratnoM ke to pArakhI the hI, para manuSya ke bhI parIkSaka the| sahasrakiraNa kI cAturI dekhakara use rakha liyaa| parivAra ko rahane kI jagaha de dii| jauharI jI bar3e hI samajhadAra the| sahasrakiraNa kA cAturya dekhakara use apane vyavasAya kI jAnakArI denI zurU kii| hIrA, mANika, nIlama Adi kI parIkSA aura usakA mola karanA sikhAyA / yuvaka catura aura buddhizAlI thA hI; seThajI ke anubhava ne use kucha hI varSoM meM kuzala banA diyaa| usakA cAturya evaM prAmANikatA dekhakara seThajI use vyApAra ke nimitta deza ke vibhinna bhAgoM meM bhejane lge| seThajI ke koI putra nahIM thA, eka putrI thI jisake sAtha sahasrakiraNa kA vivAha karake sArA vyApAra sauMpakara ve svayaM apanA samaya dharma-dhyAna meM bitAne lge| sahasrakiraNa ko eka putra huA, jisakA nAma vardhamAna rakhA gyaa| dUsarA vivAha karane para dUsarI patnI se zAMtidAsa kA janma huaa| ye donoM bhAI bar3e samajhadAra aura suyogya the| zAMtidAsa ne gujarAtI ke sAtha-sAtha phArasI kI zikSA bhI prApta kI aura vyApAra ke lie deza-videza kA pravAsa bhI kiyaa| vardhamAna ahamadAbAda meM rahakara per3hI kA kAma saMbhAlatA aura zAMtidAsa deza-videza kA kAma karate / motI kharIdane zrIlaMkA jAte to barmA se mANika lAte / golakoMDA se hIre kI kharIdI hotii| phira deza ke vibhinna hissoM meM pravAsa kara rAjAoM, navAboM tathA bAdazAha ke darabAra meM unakI bikrI karate / zAMtidAsa kA svabhAva zAMta thA, vANI meM miThAsa, vyavahAra meM prAmANikatA aura saujanya thaa| kabhI kisI ko Thagane kA vicAra hI usake mana meM nahIM AtA thaa| vRtti dhArmika hone se pravAsa meM jAte to tIrthoM meM avazya phuNcte| saMtoM kA satsaMga karate, vrata-niyamoM kA Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa pAlana karate / unameM dharma-zraddhA itanI aTUTa thI ki deva-darzana ke binA anna-jala taka grahaNa nahIM karate the| ve bAdazAha akabara ke darabAra meM bhI apanA mAla lekara pahu~cate / eka bAra bAdazAha ne darabAra meM sabhI jauhariyoM ko AmaMtrita kiyaa| javAharAta kharIdane the| javAharAta kharIdate-kharIdate ve javAharAta ke acche parIkSaka bhI bana gae the| bAdazAha ne jaba jauhariyoM ke samakSa eka hIrA rakhA aura mukhya jauharI pannAlAlajI ko vaha hIrA batAkara kahA-"pannAlAlajI, Apa to anubhavI jauharI haiM, batAie usakI vAjiba kImata kyA honI cAhie ?" pannAlAlajI ne hIrA hAtha meM liyA, vaha zukra-tAre kI taraha camaka rahA thaa| vaha 350 rattI kA hIrA thaa| pannAlAlalI aura anya saba jauhariyoM ne bahuta bArIkI se dekhaa| usakA teja, sundara AkAra aura usake rUpa ko dekhakara Azcarya cakita hue, lekina mUlya AMkane meM kaThinAI mahasUsa karane lge| sabhI jauharI Apasa meM bAteM to karate, kintu usakA mUlya AMkane meM apane ko asamartha pAte / joharI varga usakA ThIka mUlya nahIM batA ske| pannAlAlajI bole, "jahA~panAha, hama loga bacapana se javAharAta kA kAma karate Aye haiM , lekina isa hIre kA ThIka-ThIka mUlya AMkanA hamAre lie kucha kaThina hai|" __ bAdazAha ko bar3I nirAzA huii| itane meM eka yuvaka pannAlAlajI ke pAsa Akara bolA-"pannAlAlajI, kyA maiM isa hIre ko dekha sakatA hU~ ?" ___ kyoM nahIM, avazya dekhie aura pannAlAlajI ne hIrA zAMtidAsa ke hAtha para rakha diyaa| zAMtidAsa ne hIrA hAtha meM lekara usakA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 7 tola kiyaa| use chAyA aura sUrya-prakAza meM dekhaa| usameM koI doSa to nahIM, yaha ThIka se jaaNcaa| kAMca ke dvArA nirIkSaNa kiyA, sabhI koNa, usakI U~cAI tathA AkAra kA mApa kiyA / aura kahA"jahA~panAha, hukama ho to maiM isakA mUlya batA sakatA huuN|" bAdazAha khuza hokara bolA,-"hAM, btaao|" zAMtidAsa ne kahA-"sAta lAkha mudraa|" bAdazAha bolA-"kisa hisAba se ?" / zAMtidAsa ne apane baste se eka tAr3apatra kI pothI nikAlakara bAdazAha ke samakSa rakhI jo apabhraMza bhASA meM eka sAdhu dvArA "ratna parIkSA" para likhI thii| zAMtidAsa ne usa kitAba se mUlyAMkana kI vidhi batAI / aura kisa hisAba se mUlya kiyA yaha btaayaa| akabara bahuta khuza huA aura kAzmIra kI kImatI zAla apane hAtha se zAMtidAsa ko arpita kI aura zAhI jauharI ke rUpa meM niyukti kii| __bAdazAha apanI AvazyakatA ke javAharAta zAMtidAsa se kharIdane lge| unakI prAmANikatA aura sad-vyavahAra se vyApAra meM bahuta unnati huii| jauharI zAMtidAsa ko ranivAsa meM jAkara jevara batAne kI ijAjata thii| bAdazAha aura bAdazAha kI begameM hI nahIM, amIra umarAva bhI unase kharIda-pharokhta krte| kucha samaya meM to vaha prasiddha jauharI bana gae / bahuta dhana kmaayaa| isa samaya zAMtidAsa mAtra 25 sAla ke yuvaka hI the| para unake zIla-svabhAva ke kAraNa unheM begamoM kA vizvAsa prApta thaa| ___zAMtidAsa dehalI meM the unheM khabara milI ki bAdazAha tathA begama jodhAbAI meM salIma ke vyavahAra ko lekara anabana ho gayI hai aura rUThakara ahamadAbAda calI gaI haiM / jodhAbAI salIma kI mAM thiiN| pravAsa meM jodhAbAI ke sAtha kucha dAsa-dAsiyAM thiiN| isake lie bAdazAha kI ijAjata nahIM lI gayI thii| bAdazAha ke Adeza ke vagaira Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa ahamadAbAda kA sUbedAra jodhAbAI kA jAhirA svAgata bhI.nahIM kara sakatA thA aura sabase bar3I begama kA anAdara bhI karane kA sAhasa nahIM thaa| isalie usane bIca kA mArga DhUMDha nikaalaa| darabAra meM seTha zAMtidAsa ke prabhAva ko sUbedAra jAnatA thaa| usane seTha zAMtidAsa ko bulAkara bAdazAha kI begama ke svAgata aura nivAsa kA dAyitva seTha zAMtidAsa ko sauMpa diyaa| __ seTha zAMtidAsa turanta hI dillI se Aye / apanI bar3I havelI meM bAdazAha kI begama ko rakha ve choTe makAna meM rahane cale ge| yadyapi jodhAbAI zahaMzAha akabara kI begama thIM, para use hindU paddhati se apanA jIvana bitAne kI suvidhA udAra akabara ne dI thii| zAMtidAsa seTha ko unakA AdarAtithya karane meM kaThinAI nahIM huI / unhoMne jodhAbAI ke svAgata ke lie kharca meM koI kasara nahIM rakhI / uttama sAdhana suvidhAeM upalabdha kara diiN| seTha zAMtidAsa bAdazAha ke rasmarivAjoM se paricita the| isalie ucita vyavasthA karane meM kaThinAI nahIM huI / begama unakI vyavasthA aura mehamAnagirI se bahuta prasanna huI aura bulAkara kahA- "jauharIjI, maiM tumhArI mehamAnagirI se bahuta khuza huuN|" "bahanajI, yaha to merA pharja thaa| mujha jaise ke ghara Apake caraNa par3e, yahI bahuta bar3I bAta hai|" ___ "para isase bAdazAha salAmata nArAja ho gaye to?" begama kA prazna thA / zAMtidAsa seTha ne kahA, "yadi ve kSubdha hoM to usakI sajA bhugatane ko taiyAra huuN| kintu mehamAna kI mehamAnatabAjI karanA to maiM apanA pharja samajhatA huuN| sahasA begama ke muMha se nikala gayA-"bhAI zAMtidAsa, tumane jo kucha kiyA usake lie ehasAnamanda huuN| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 6 zAntidAsa seTha ne kahA, 'bahana, merI eka arja hai / Apa mAneMgI? 'khuzI se kaho, kyA bAta hai?' 'Apane mujhe bhAI kahA, mere bhI bahana nahIM hai, Aja Apa merI bahana banI ho, ataH maiM kucha bheMTa denA cAhatA huuN|' - 'Aja maiMne bhI tumhAre lie rAkhI maMgAkara rakhI hai, isalie hAtha Age bar3hAo, maiM rAkhI bAMdhanA cAhatI huuN|' zAMtidAsa seTha ko jodhAbAI ne rAkhI bAMdhakara apanA bhAI bnaayaa| seTha ne ratna kaMkaNa lAkara bahana ko die jo bar3e hI mUlyavAna the| begama gadgada huii| zAhajAdA salIma ne pitA ke pAsa jAkara kSamA maaNgii| zAhanazAha ne use mAphI dI aura jodhAbAI ko manAkara lAne ke lie ahamadAbAda bhejaa| zAhajAde kI ucchRGkhalatA aura madyapAna bAdazAha ko pasaMda nahIM thaa| donoM ke bIca usake mAmA mAnasiMha ne kucha sulaha karavAI thii| ___ zAhajAdA ahamadAbAda phuNcaa| jodhAbAI ne use sArI bAteM batAIM / aba seTha zAMtidAsa salIma ke mAmA the| 'acchA, ammAjAna hamAre do mAmA ho ge| bar3e mAnasiMha aura choTe shaaNtidaas| bar3e mAmA ne abbAjAna kA gussA nikAlakara mujhe mAphI dilavAI aura choTe mAmA ne tumhArI Avabhagata kara tumheM ArAma pahu~cAyA / maiM mAmA kI mohabbata kI kadra karatA huuN| Aja se maiM unheM 'jauharI mAmA' kahA kruuNgaa| salIma ne begama se khaa| begama dillI phuNciiN| sArI bAteM jAnakara bAdazAha khuza hue| apane darabAra meM bAdazAha ne seTha ko prathama zreNI ke amIra ke rUpa meM niyukta kiyA aura dehalI se pozAka (siropAva) bheja satkAra kiyaa| sUbA ajImakhAna ko hukma bhejA ki seTha zAMtidAsa ko ahamadAbAda kA nagara seTha banAyA jAya / seTha zAntidAsa kuzala vyApArI the| unhoMne apane vyavasAya se Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa kevala samRddhi hI ekatra nahIM kI pratiSThA bhI pAI thii| ve bAdazAha ke jauharI the aura Age calakara rAjA, mahArAjA aura sUbedAroM ko jarUrata ke vakta karja bhI diyA karate the| unakI huNDiyAM deza meM hI nahIM videzoM meM bhI calatI thiiN| ve jauharI the, sAhUkAra the, rAjanItijJa the, para sarvopari ve dharmaniSTha jaina zrAvaka bhI the| __ kevala ahamadAbAda hI unakA karmakSetra nahIM thA, ahamadAbAda ke jainamandiroM kI sAra-saMbhAla aura vyavasthA to ve karate hI the, zatrujaya, saMkhezvara, tathA kezariyAjI Adi tIrthoM kI vyavasthA aura sArasaMbhAla bhI karate the| gujarAta meM mugalasattA ke bAvajUda seTha zAMtidAsa ke prabhAva tathA vyavahAra-kauzala ke kAraNa jainamaMdira surakSita the| unhoMne samaya-samaya para bAdazAhoM se pharamAna prApta kara tIrtha-rakSA kA prabandha kiyA thaa| dhArmika kAryoM meM unakI niSThA apUrva thii| apane guru muktisAgarajI ke pAsa jAkara dharmopadeza sunate, vrataniyama lekara jIvana meM saMyama aura tapa kA ArAdhana krte| seTha zAMtidAsa ne ahamadAbAda, rAdhanapura, khaMbhAta aura sUrata meM upAzraya nirmita karAye aura dhArmika mahotsavoM meM kAphI kharca kiyaa| samAja ke netA va nagaraseTha kA dAyitva sambhAlate, vyApAriyoM ke jhagar3e nipaTAte, pAMjarApola jaisI sArvajanika saMsthAoM kA saMcAlana tathA dekhabhAla bhI karate / ina saba kAmoM meM samaya aura zakti lagAkara bhI nirapekSa bhAva se zAsana kI sevA karate / unake bar3e bhAI vardhamAna bhI bar3e samajhadAra va vivekI the| ve apanI peDhI kA tathA parivAra kA kAma dekhate to seTha zAMtidAsa rAjanaitika, sArvajanika tathA sAmAjika kAryoM kI tathA bAhara ke kAmoM kI dekharekha aura vyavasthA krte| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 11 jaba 1612 meM siddhAcala (zatrujaya) kI yAtrA para gaye to dekhA ki maMdira jIrNa ho gayA hai, usakA jIrNoddhAra Avazyaka hai, isalie vaha kAma zurU karake hI lautte| jaba 1619 taka kArya pUrA huA to apane guru muktisAgarajI se parAmarza kiyA aura nizcaya huA ki saMghasahita yAtrA kara pratiSThA mahotsava kiyA jAya / apane bar3e bhAI se bhI salAha lii| una dinoM yAtrA ke lie saMgha nikAlanA sAdhAraNa bAta nahIM thii| Aja kI taraha pravAsa meM surakSA nahIM thii| choTe-bar3e jAgIradAra, ThAkura, cora, DAkU Adi lUTane tathA DAkA DAlane kA kAma karate the| luTere aura Thaga kA bhI AtaMka rahatA thaa| yadyapi ahamadAbAda kA sUbedAra unakA mitra thA aura usane saMgha kI surakSA ke lie 500 sainika saMgha ke sAtha dene kA AzvAsana diyA thA, phira bhI seTha zAMtidAsa ne saMgha nikAlane kI bAta zahanazAha jahAMgIra ko likhakara surakSA vyavasthA ke lie nivedana kiyaa| jahAMgIra ne pharamAna bhejakara hara taraha kI sahAyatA saMgha ko dene kI sUcanA kii| sUbedAra AjimakhA~ ne apane adhikAriyoM va sUboM ko AjJA dI ki saMgha ko saba prakAra se sahAyatA dI jAya aura usakI surakSA kI jAya / tIna hajAra gADiyAM, ghor3e Adi savAriyoM kA prabandha kiyA gyaa| saMgha meM kula milAkara 15000 loga the aura sAtha meM sAdhu-sAdhviyAM bhii| __saMgha pAlitANA phuNcaa| vahA~ rahane kI vyavasthA tambuoM meM kI gii| jina maMdiroM kA jIrNodvAra kiyA gayA, vahAM utsava kiyaa| bhagavAna ke mUla mandira meM do gavAkSa banAye jo aba taka vidyamAna haiN| zubha muhUrta para naye bimboM kI pratiSThA krvaaii| zAMtidAsa seTha ne svadharmI sevA va svAmIvatsala meM khule hAthoM dhana kharca kiyA / ve kevala bhArata ke samRddha vyakti hI nahIM the, udAradAnI bhI the| ve jyoM-jyoM dAna karate lakSmI bar3hatI hI jAtI thii| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa siddhAcala kI yAtrA ke bAda zAMtidAsa seTha ke mana meM saMkalpa jagA ki ahamadAbAda ke upanagara meM bhavya jinAlaya kA nirmANa karAyA jAya / apane bar3e bhAI aura parivAravAloM se carcA kii| sabhI ne zAMtidAsa seTha kI yojanA kA samarthana kiyaa| apane guru zrI muktisAgarajI ke samakSa apanA vicAra rkhaa| muni muktisAgarajI ne zAMtidAsa seTha ke saMkalpa kI sarAhanA kI tathA isa dharma kArya ke lie apanA zubha AzIrvAda diyaa| - maMdira ke lie yogya sthAna prApta karane ke lie zahaMzAha jahAMgIra se paravAnA lene dillI gaye, para bAdazAha AgarA meM the, isalie vahAM bAdazAha se mulAkAta kii| bAdazAha jahA~gIra zAMtidAsa seTha ko dekhate hI bar3e prasanna hue| __ zAMtidAsa seTha ne kuzalakSema ke bAda apanI bAta rkhii| kahA"ibAdata ke lie maMdira banAnA cAhatA hU~, jisake lie jamIna cAhie / yaha jamIna kA nakzA hai / subedAra sAhaba ne hujUra ke kadamoM meM siphAriza bhI kI hai, isa darakhAsta para nigAha kara mila jAya, yahI arja hai|' ____ bAdazAha ne nakzA dekhaa| dekhakara mIra muMzI ko sauMpA aura zAMtidAsa seTha se kahA, "rukkA mila jAyagA, Apa apanA kAma zurU kara deN|" seTha zAMtidAsa kI vyavasthA-zakti, samparka aura prabhAva adbhuta thaa| kAma yathAsaMbhava jaldI pUrA karane kI abhilASA thii| dhana kI koI kamI nahIM thii| vahIM AgarA meM khudAI kA kAma karanevAle kuzala kArIgaroM ko bulAkara ahamadAbAda bhejaa| rAjasthAna jAkara makarANe ke patthara kharIdakara ahamadAbAda bhijvaaye| ahamadAbAda pahu~cakara apanI per3hiyoM ko aura paricitoM ko patra likhe ki bar3hiyA se bar3hiyA kArIgaroM ko bhejo| khaMbhAta se akIka ke patthara kharIde gye| Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 13 zilpiyoM se nakze taiyAra karAye / guru muktisAgarajI ne dhArmika vidhi ke anusAra 52 jinAlaya ke sAtha-sAtha bhUIharA ( tahakhAnA) banAne kI bhI salAha dI / zAMtidAsa seTha ne apanA adhikAMza samaya aura zakti isI kAma meM lagA dI / unakI kAmanA thI ki maMdira utkRSTa ho / dehalI se bAdazAha kA rukkA bhI prApta hogayA / san 1612 meM maMdira kI zilAnyAsa - vidhi sampanna huI aura 4 sAla meM vizAla aura kalApUrNa maMdira taiyAra ho gyaa| maMdira kA nAma 'merutuMga' rakhA gayA jisameM ciMtAmaNi pArzvanAtha prabhu kI mUrti pratiSThita kI gaI / pratiSThA vAcakendra nAmaka sAdhu ke netRtva meM huI / zAMtidAsa seTha ne utkRSTa kalAkRti banAne ke lie udAra hRdaya se kharca kiyA / unakA maMdira eka sarvottama kalAkRti ke rUpa meM prasiddha huA aura videziyoM ke lie prekSaNIya vastu bana gaI / aneka videzI pravAsiyoM ne maMdira ke viSaya meM likhA / AlbarTa DI0 menDela elo ne I0 saM0 1638 meM isa maMdira ke viSaya meM likhA thA -- 1 "yaha maMdira saMsAra meM ati sundara hai / maiMne jaba ahamadAbAda kI yAtrA kI taba isa maMdira ke nirmAtA seTha zAMtidAsa jIvita the / maMdira ke cAroM aura U~cI dIvAla thii| bIca meM vizAla cauka thA / mukhadvAra ke pAsa do hayAma pASANa ke hAthI the jina para seTha kI mUrti thii| maMdira para chata thI / dIvAroM para uttama kArIgarI vAlI beleM thIM, pakSiyoM, apsarAoM, rAja darabAriyoM tathA devoM ke citra utkIrNa the / cAroM ora asaMkhya deriyoM meM mUrtiyA~ thiiN| madhya bhAga meM tIna bar3e garbha dvAra aura antaramaMdira the jinameM bhagavAna kI pratimAe~ thIM / pItala ke dIpaka kI dIpamAlA prakAza detI thIM / 1 prasiddha phreMca pravAsI Tebeliyara ne likhA hai - "zAMtidAsa dvArA nirmita maMdira meM praveza karane para tIna AMgana eka ke bAda eka haiM / yaha A~gana saMgamaramara ke pattharoM ke haiM / cAroM tarapha gelarI thI / bUTa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa (jUte) nikAle binA hamArA praveza nahIM ho sakA thaa| chata aura dIvAroM para taraha-taraha ke khambhAta ke akIka ke pattharoM ke Tukar3e baiThAkara ramaNIyatA bar3hAI gayI thii| ciMtAmaNi prazasti nAmaka saMskRta grantha meM isa maMdira kA varNana hai : "saMvat 1678 (san 1621) meM vardhamAna aura zAMtidAsa jo vipula lakSmI ke svAmI the apane parivAra ke logoM ke sAtha atyanta caritra sampanna jIvana bitA rahe the| maMdiroM ke nirmANa se bhAgya kA vikAsa hotA hai isa maMtavya se mahAna sundara maMdira bnaayaa| yaha maMdira bIbIpurA meM thaa| maMdira ke dvAra ke pAsa AzIrvAda ke lie paMca patra the| U~cI vizAla sIr3hiyAM mAno svarga kI ora le jA rahI ho, aisA AbhAsa hotA thaa| maMdira meM chaH bhavya AvAsa the jo meghanAda, siMhanAda, sUryanAda, raMgamaMDapa aura gar3hagotra isa nAma se pahacAne jAte the| do mInAreM aura cAra maMdira AsapAsa the| nIce bhUmigRha meM mUrtiyAM sthApita kI gaI thiiN| ___ maMdira san 1625 meM taiyAra huA thA aura do dazaka zAMti se bIte / bAdazAha jahAMgIra ne apane pitA kI udAra nIti apanAI thii| ina donoM ke zAsana meM hindu prajA ko koI takalIpha nahIM thii| donoM para jaina aura hindu saMtoM kA prabhAva thaa| unameM dharmAndhatA nahIM thii| ve udAra aura samyakdRSTi se yukta the| unake samaya jaina va hindu maMdira surakSita the| yadi koI dharmAndha muslima saradAra yA sUbedAra koI galatI karate to sajA dI jAtI thii| lekina jahAMgIra ke bAda zAhajahAM gaddI para baiThA / vaha akabara aura jahA~gIra kI taraha udAra nahIM thA, jisase seTha zAMtidAsa ko tIrthoM kI rakSA ke lie cintA hone lgii| zatrujaya para uttama kalApUrNa maMdira the, jinakI pavitratA va rakSA ke lie unheM vahA~ sainika rakhane par3ate / gujarAta kA sUbedAra AjamakhAna seTha zAMtidAsa kA mitra tathA susaMskAroM kA thaa| Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 15 prajA ke sAtha sadvyavahAra ke kAraNa vaha prajApriya bhI thA, kintu vRddha hone se apanA zeSa jIvana allAha kI baMdagI meM bitAnA cAhatA thaa| isalie apanA ohadA chor3akara dillI calA gyaa| usakI jagaha auraMgajeba san 1645 meM sUbedAra bana ke aayaa| auraMgajeba custa aura kaTTara muslima thA, anya dharmasthAnoM ke lie usake hRdaya meM dveSa thaa| usake mana meM anya dharmavAloM ke prati tanika bhI sahAnubhUti nahIM thii| vaha bar3A catura, prapaMcI, apanA kAma karavAlene meM hoziyAra tathA mutsuddI thaa| usameM dharmAndhatA thii| vaha krUra thA aura sattA zakti kA upayoga islAmadharma ko bar3hAne aura jo anya dharma ho, una para julma gujArane meM karatA thaa| . . auraMgajeba ne zahara meM ghUmate hue usa bhavya maMdira ko dekhA / use jaba yaha mAlUma huA ki yaha bAdazAhata ke mAnya jauharI nagara seTha kA hai| usake dAdA kI ijAjata se banA huA maMdira hai, jisameM butaparastI hotI hai, to mana hI mana bar3A nArAja huaa| idhara seTha zAMtidAsa ko patA cala gayA ki zAhajAdA auraMgajeba bIbIpurA meM AyA thaa| seTha auraMgajeba ke vicAroM se paricita the| unhoMne mUrtiyAM tahakhAne meM rakhavA dI aura dikhAvA jyoM kA tyoM rkhaa| auraMgajeba ne kucha dinoM bAda kotavAla ko bulAkara kahAbIbIpurA meM kAphiroM kA jo mandira hai vaha kaise rahane diyA gayA ? kotavAla sara jhukAkara bolA-'hujUra, vaha zahaMzAha jahAMgIrazAha kI ijAjata se banA huA hai aura banane para khuda zahaMzAha use dekhane pahu~ce the| ___ auraMgajeba bolA-'hama vaha kucha nahIM jAnate / maiM hukama detA hU~ ki phauja lekara usa mandira kA kabjA krlo|' Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa kotavAla ne kahA, 'hujUra, zAMtidAsa seTha hI nahIM, para sAre mahAjana bagAvata kara sakate haiM / ve phauja kA mukAbalA bhI kreNge|' auraMgajeba garajakara bolA, 'jo bagAvata kI himAyata kare, unheM kor3oM se pITo, sipahasAlAra ko hukma detA huuN| do sau sipAhI tumhArI madada meM de, jAkara phaurana mandira kA kabjA lo|' sainikoM ne mandira ko ghera liyaa| rakSakoM ko mandira se bAhara nikAla diyA, jinhoMne mukAbalA kiyA unheM bandI banA liyA gyaa| seTha zAMtidAsa zahajAde kI mulAkAta ke lie phuNce| mulAkAta kI ijAjata mAMgI, lekina javAba milA mulAkAta abhI nahIM ho sakatI aura jo kucha huA vaha tabdIla bhI nahIM ho sktaa| ___ seTha ne kahalavAyA ki maiM zahaMzAha akabara ke jamAne se bAdazAhata kI khidamata karatA AyA huuN| merI vaphAdArI, purAne tAllukAta aura khAnadAnI kA vicAra kiijie| agara isa mandira ke badale meM merI sArI sampatti, ghara-bAra, javAharAta saba kucha le liyA jAya to bhI maiM khuzI se de sakatA hU~ lekina merA mandira mujhe vApisa lauTAyA jAya / yahI merI arja hai| __ moharoM ke sAtha arjI bhejI gaI, lekina auraMgajeba ne kahA ki isameM aba kucha nahIM ho sktaa| vaha bar3A hI durAgrahI aura asahiSNu thaa| aba taka jIvana meM seTha zAMtidAsa ne sadA saphalatA aura sukha hI dekhA thA, kabhI Apatti, apamAna yA duHkha nahIM dekhA thA, aise seTha zAMtidAsa ke hRdaya ko isa ghaTanA se bahuta bar3I coTa lgii| ve bar3e dRr3ha aura sAhasI the, lekina nirAza hokara duHkhI hRdaya se ghara lauTe / mandira kI samasyA sulajhane taka AyaMbila karane kA vrata liyaa| udhara auraMgajeba mandira meM phuNcaa| usane vizAla aura bhavya mandira dekhakara kahA-'buta-parastoM ne bahuta bar3A mandira banAyA thaa|' Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 17 'hAM hujUra, isake lie nau lAkha mudrA kharca huI thii|' sevaka ne khaa| auraMgajeba bolA, aisA hai taba to isakA bahuta bar3hiyA istemAla majahaba ke lie honA caahie| aura kahA ki divAroM para jo khudAI kI gaI hai, vaha miTAkara sapATa dIvAreM banAI jAyeM, ise masjida kA rUpa de diyA jAya / pharza para namAja par3hane kI jagaha banAI jaay| mistrI nurullA se kahA ki isameM jo tabdIlI karanA ho vaha karake jaldI hI masjida banAdI jaay| kahAM pAnI ke kuMDa banAnA, kahA~ meharAbeM karanA aura kahA~ mInAreM banAnA, kahA~ zAhI baiThaka ho aura kahAM mullA bAMga de, saba batAkara tAkIda kI ki ramajAna taka yaha saba taiyAra ho jAya aura usakI ittalA hameM dI jAya so hama maulavI phatahaullA ko sAtha lekara khuda Akara yaha masjida khudA ke kadamoM meM peza kreNge| mandira kI tor3a-phor3a kI khabaroM se sAre zahara meM tahalakA maca gyaa| pUre zahara meM tIna roja kI har3atAla rhii| seTha zAMtidAsa aura unake parivAra ke logoM ne aTThama tapa kiyaa| kisI taraha pratimAjI to bacA lI gaI para mandira bacAyA nahIM jA skaa| seTha zAMtidAsa kA pUrA parivAra zokasAgara meM DUba gayA thA, para seTha zAMtidAsa ke antas meM sahaja sphUrti huI, unake mukha para dRr3ha nizcaya dikhAI diyaa| ve apane bar3e bhAI se bole-bhaiyyA, maiM dehalI jAkara kucha bana sake vaha karane kI koziza kruuNgaa| seTha dillI jAkara zAhajAdA dArAzikoha se mile, jo akabara kI taraha udAra vicAra kA thA aura hindU tathA jaina santoM se samparka rakhatA thaa| upaniSadoM kA phArasI meM tarjumA karavAyA thaa| saba dharmoM ke prati samabhAvI thaa| sahAnubhUtipUrvaka seTha zAMtidAsa kI bAta Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa sunI aura bAdazAha salAmata ko samajhAkara koI rAstA nikAlane ko khaa| tIsare roja bAdazAha ke darabAra meM seTha zAMtidAsa ko mulAkAta ke lie bulAyA gayA / seTha ne bahumUlya AbhUSaNa bAdazAha ko najara kie / bAdazAha ne pUchA - "kahie jauharI mAmA saba ThIka hai ?" " " khudAbanda, merI jindagI barbAda huI / mere sapheda bAloM meM miTTI DAla dI gaI hujUra, maiM hara taraha se satAyA gayA hU~, seTha ne kahA bAdazAha ne anapatva se pUchA - 'kaho kyA bAta huI ?" seTha zAMtidAsa ne bar3I kuzalatA se maMdira ke dhvaMsa kI bAta kahI aura batAyA ki bAdazAhI pharmAna se vaha maMdira banA thaa| jagaha kA rukkA milA thA, maiMne aba taka bAdazAha kI khidamata kI, aba taka bAdazAha kI meharabAnI rahI, lekina Apake khidamatagAra para baDA julma huA paravaradigAra ! zahajAdA bolA - " Apa kahate ho ? maMdira phanAha ho gayA / vahIM masjida bana gaI / aba Apa kyA cAhate haiM ? " seTha bole, "hujUra, mujhe maMdira kI jagaha kA kabjA mile, yahI gujAriza hai / " bAdazAha ne kahA, "lekina vahA~ to masjida bana gaI hai| aba vahA~ maMdira kaise bana sakatA hai / yaha bAta zArIyata ke khilApha hai / " seTha bole, "bAdazAha salAmata kI meharabAnI se saba kucha ho sakatA hai / maiM bAdazAhata kA purAnA khairakhvAha khidamatagAra hU~ / Apase insApha cAhatA hU~ / mujhe merI jagaha vApisa mile aura gunahagAra ko sajA / maiMne yaha maMdira zahaMzAha bAdazAha salAmata jahAMgIra kI ijAjata se banAyA thaa| meharabAnI karake nakzA dekhie / saba khulAsA ho jAyagA / " Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntidAsa 16 bAdazAha ne nakzA aura kAgajAta dekhakara kahA, "jauharI mAmA, maiM tumhArI purAnI khidamata aura tAllukAta ko jAnatA hU~, tumako mere bujurgoM ne ijjata bakhzI thI, maiM bhI tumhArI ijjata karatA huuN| Apa khuzI se jAie, maiM ahamadAbAda pharamAna bhijavAtA huuN| saba kucha ThIka hogaa|" ___ zAMtidAsa seTha jaba phira zAhajAdA dArAzikoha se mile to unhoMne batAyA ki bAdazAha salAmata ne auraMgajeba kA dakkana meM tabAdilA kara diyA hai| gujarAta ke sUbedAra kI jagaha mujhe tainAta kiyA hai / lekina maiM dillI chor3akara bAhara jA nahIM sakatA, isalie merI ora se gairatakhAna ko meM bhijavA rahA hU~, vaha mere bharose kA aura mere hukma kI tAmIla karane vAlA hai / Apako pharamAna mila jaaygaa|" ___ jo pharamAna 3 julAI 1648 ko likhA gayA vaha nimnalikhita hai 'togrA (sunaharI syAhI meM likhA pharamAna) abdula mujaphphara, zAhabuddIna mohammada sAhaba karAna sAnI zAhajAdA bAdazAha gaajii| nizAna AlIzAna, zAhajAdA budela ikabAla, mohamada dArAzikoha / mudrA-muhammada dArAzikoha ibja zAhajahAna bAdazAha gaajii| saba sube, sUbedAra, aphasaroM, maujUdA aura Ane vAloM ko jAhira kiyA jAtA hai ki, ahamadAbAda ke nagaraseTha zAMtidAsa jauharI ke Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa mandira ke lie zAhastakhAna unad-tula-mulka gairatakhAna ko pharamAna hai ki "zAhajAdA, sulatAna auraMgajeba bahAdura ne isa jagaha kucha maharAveM banAkara masjida banAI thIM, lekina mullA abdula hakIka ne hamArI hujarAta meM Akara jAhira kiyA ki dUsare kI milkiyata para binAhaka ke masjida banAnA bekAnUnI hai| yaha milkiyata seTha zAMtidAsa kI hai| sirpha nAmadAra zAhajAde mArafata banAI gaI meharAboM kI vajaha se vaha masjida nahIM ho sakatI, isalie hukma kiyA jAtA hai ki seTha zA~tidAsa ko bilA vajaha takalIpha na dI jAya, ye meharAbeM vahAM se nikAlakara vaha milkiyata seTha zA~tidAsa ko sauMpI jAya / hukma kiyA jAtA hai ki zAMtidAsa jauharI para mehara nigAha kara milkiyata sauMpa dI jAya / vahA~ ve usakA istemAla apane mahajaba ke muAphika khuzI ke sAtha ibAdata ke lie kara sakate haiN| jo phakIra vahAM rahate haiM, unheM vahA~ se nikAla diyA jAya / unheM seTha zA~tidAsa ke sAtha jhagar3AphasAda na karane diyA jaay| nAmadAra zahaMzAha ko yaha bhI patA calA hai Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa ki kucha bauhare mandira kA sAmAna uThAkara apane ghara le gae haiN| isa pharamAna se tAkIda kI jAtI hai ki una boharoM se sAmAna lekara seTha zA~tidAsa ko sauMpA jAya / jo sAmAna na mile usakI kImata zAMtidAsa ko dI jaay| yaha pharamAna bahuta jarUrI hone se usakI tAmIla turanta kI jAya / isa pharamAna meM kucha bhI pherabadala na kiyA jAya aura na hI hukma kI nApharamAnI kI jAya / hIjarI san 1058 jumA alvAra zA kI 21 tArIkha ko yaha pharamAna jArI kiyA hai / 21 1 zAhI pharamAna se vaha milkiyata seTha zAMtidAsa ko sauMpadI gaI, lekina usake punaruddhAra kI samasyA bar3I gaMbhIra bana gaI / usakA upayoga nahIM kiyA jA sakatA, aisI kucha logoM ne dalIla kI / seTha zAMtidAsa ne mahAn sAdhu saMgha ko AmaMtrita kara unake samakSa bAta rakhI | lambe samaya taka carcA calI / anta meM nirNaya huA ki vahA~ phira se maMdira kI pratiSThA nahIM kI jA sakatI / lekina zAhI pharamAna ke kAraNa muslima bhI usakA upayoga nahIM kara sakate the, aura na jaina hI usakA upayoga kara pAte jisase lAkhoM ke kharca se banAyA huA vizAla maMdira khaMDahara banA / seTha zAMtidAsa ke prayatnoM ko rUr3hivAdI samAja ne nirarthaka banA diyA / yadyapi jaina samAja kI rUr3higata paramparA ke kAraNa vahA~ phira se mandira nahIM bana sakA lekina isa prakAra pharamAna prApta karanA unakI bahuta bar3I vijaya thii| samAja kI adUradarzitA ne zAntidAsa seTha kI vijaya ko parAjaya banA diyA / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa seTha zAntidAsa ne javAharAta ke sivA sarAphI kA kAmakAja bhI kAphI bar3hA liyA thA / bAdazAha ke sarApha the / bahuta bar3I rakameM karja ke rUpa meM bAdazAha zAhajahAM ko dete the / bAdazAha ko javAharAta kA bahuta zauka thA / usane chaH karor3a kharca karake mayUrAsana nAmaka siMhAsana banAyA thA / mora ke AkAra ke usa siMhAsana meM morapaMkha meM uttamottama ratna jar3e the / ve ratna ekatra karane meM zAntidAsa seTha ke parizrama kA bahuta bar3A hissA thA / isa kAraNa se bAdazAha kI seTha zAntidAsa ke prati kRpA dRSTi thI / isake atirikta kaMdAhara ke AkramaNa meM bahuta kharca hone se jaba dhana kI jarUrata huI to vaha karja ke rUpa meM seTha zAntidAsa se liyA gayA thA / isalie seTha zAntidAsa kA bAdazAha para prabhAva bhI thA / 22 seTha zAntidAsa isa prabhAva kA upayoga dharma aura tIrthoM ke rakSaNa meM karate / ve jo ghIra ghAra karate usakA uddezya kevala byAja kamAnA hI nahIM thA, para usakA lakSya thA mandiroM kI rakSA / bAdazAha ko karja dete samaya mandira kI rakSA ke lie abhivacana lekara pharmAna nikalavAte / 1629 - 30 meM nikAlA huA pharamAna Aja bhI seTha ANaMdajI kalyANajI kI per3hI meM maujUda hai / jisameM likhA hai 'nAmadAra' bAdazAha ko khabara dI gaI hai ki zatruMjaya kA pahAr3a aura saMkhezvara tathA kezariyAjI ke mandira purAne jamAne se maujUda haiM / isake sivA tIna pauSadhAzalAeM khambhAta meM, eka sUrata meM aura eka rAdhanapura meM seTha zAntIdAsa kI dekharekha aura kabje meM hai / yaha saba sthAna jainiyoM Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa 23 ko diye jAte haiM usameM koI bhI dakhalandAjI na kre|' isa pharamAna meM jahAMgIra ke pharamAna se nirmita ahamadAbAda ke cintAmaNi pArzvanAtha kA bhI ullekha hai ki vahAM bhI koI dakhalandAjI na ho| zAntidAsa seTha ahamadAbAda ke nagaraseTha, bAdazAha ke amIra hI nahIM the, para zvetAmbara samAja ke netA the| bahuta se tIrthoM tathA mandiroM kI ve vyavasthA aura prabandha karate the| jaina samAja ke pratinidhi ke rUpa meM bAdazAha se pharamAna prApta karate aura usake lie sampatti aura zakti kA vyaya krte| - pAlItANA jainoM kA bar3A aura mahattvapUrNa tIrthakSetra thA / muslimoM ke rAjya meM usakI surakSA kI jaina samAja ko bar3I cintA rahatI thI kyoMki saurASTra meM rANakapura aura mAMDavI mugaloM kI chAvaniyAM thiiN| dharmAndha mullAoM ke hastakSepa kI sambhAvanA rahA karatI thii| ve bar3e asahiSNu tathA durAgrahI hote the| isalie zAntidAsa seTha zahAjahA~ se samaya aura avasara dekhakara pharamAna prApta karate / zAhajahA~ akabara aura jahA~gIra ke samAna udAra aura sahiSNu nahIM thA phira bhI zAntidAsa seTha ke prayatnoM se 1656 meM eka pharamAna meM pAlitANA gAMva inAma ke rUpa meM unheM dene kI ghoSaNA kI, jabaki 1657 ke pharamAna meM zatrujaya paragaNA do lAkha meM zAntidAsa seTha ko vaMza-paramparA dene kI bAta likhI hai aura isa pharamAna ko kAyamI vaMzaparamparA kA mAna kara naI sanada na mAMgane tathA kisI prakAra kara na lagAne kI bAta thii| zAntidAsa seTha apanI uttarAvasthA meM apanA kArobAra putroM ko sauMpakara nivRtta jIvana meM dhArmika kAryoM meM hI apanA samaya lagAte / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa unhoMne vyAvahArika kAma dekhanA banda kara diyA thaa| putroM-pautroM vAle vizAla aura samRddha parivAra meM apanA jIvana dhArmika kAryoM meM bitAte the| unakA nidhana 70 sAla kI Ayu meM san 1656 meM huaa| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagara seTha lakSmIcanda seTha zAMtidAsa jauharI ne 1657 meM vyavasAya se nivRtti lekara apanA samaya Atma-sAdhanA meM lagAyA aura parivAra kA sArA dAyitva unhoMne putra lakSmIcanda ko sauNpaa| jaba kabhI kaThina samasyA meM salAha aura sahayoga mAMgate, dete| seTha lakSmIcanda bhI unake mArga-darzana meM kAma sambhAlate hue vyavahAra kuzala ho gaye the aura rAjanIti bhI samajhane laga gaye the| jaba 1657 meM zAhajahA~ bahuta bImAra hue taba unake cAroM putroM meM se sabase bar3A dArAzikoha dillI meM thaa| dUsarA sujA abdullA baMgAla kA sUbedAra thA, tIsarA auraMgajeba dakSiNa kA aura cauthA murAda gujarAta kA sUbedAra thaa| bAdazAha kI bImArI aura dArAzikoha ke udAra aura komalavRtti kA lAbha uThAkara tInoM kumAroM ne sattA hathiyAne ke lie taiyArI kii| murAdavakhsa ne bhI ahamadAbAda meM apane Apa ko bAdazAha ghoSita kara masjida meM apane nAma se khutabA pddh'aaii| zAhajahAna ke cAroM lar3ake saMgharSarata hue| sainika taiyAriyAM hone lgiiN| senA ekatra karane lge| murAdavakhsa ko dhana kI AvazyakatA thI vaha seTha lakSmIcanda ne dekara usase zatrujaya tIrtha ke lie naI sanada prApta kii| usane apane Apa ko bAdazAha gAjI ke nAma se ghoSita kiyaa| isa pharamAna meM likhA gayA ki tahasIla pAlItAnA jo zatrujaya ke nAma se bhI pahacAnA jAtA hai| use bAdazAhI pharamAnoM dvArA zAMtidAsa seTha ko inAma meM bakhzA gayA hai| una Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrtharakSaka seTha zAntIMdAsa pharamAnoM ke bAvajUda seTha zAMtidAsa jauharI kI ora se naI sanada kI mA~ga kI isalie pharamAna kiyA jA rahA hai ki paragane ko zAMtidAsa javerI kA inAmI paraganA samajhA jAya / jo 28 jUna 1658 meM nikAlA gayA / 26 yaha pharamAna isalie liyA gayA ki naye bAdazAha kA saMrakSaNa prApta ho / auraMgajeba ne kurAna kI saugandha lekara murAda se kahA ki vaha rAjya nahIM cAhatA / makkA jAkara khudA kI ibAdata meM apanA samaya bitAnA cAhatA hai / usakI bAtoM meM murAda Akara auraMgajeba ke pakSa meM milA aura auraMgajeba tathA murAda kI senA ke sAmane sAmagar3ha ke pAsa dArAzikoha kI parAjaya huI | dArAzikoha ko palAyana karanA pdd'aa| donoM kI saMyukta senA ne usakA pIchA kiyaa| idhara murAda ke sAthiyoM dvArA use madyapAna aura aizo-ArAma meM aisA masta kiyA ki vaha apanI sudha-budha 'kho de| murAda jIta kI khuzI meM bahuta adhika madyapAna karane lagA / use apane ApakA bhAna hI nahIM rahA / taba auraMgajeba ne senA ke bar3e-bar3e aphasaroM aura senApatiyoM ko usakI sthiti batAkara kahA ki yaha to bAdazAhata ke lie ayogya zAsaka hai | saradAroM aura senApatiyoM meM yaha bhAva nirmANa kara unheM bahuta bar3I rizvateM dekara apane pakSa meM liyA aura murAda ko kaida kara liyA / use hI nahIM, apane pitA zAhajahAM ko bhI AgarA meM kaida kara 17 julAI 1658 meM bAdazAha banA / bahuta bar3I dhUmadhAma aura utsava ke sAtha gaddInazIna huA / murAdavaksa ko lakSmIcanda ne AkramaNa para jAte samaya sAr3he pA~ca lAkha rupaye karja diye the| murAda ne gujarAta ke zahaMzAha kA pada ghoSita kara ujjaina ko adhIna karake vahIM se sAr3he pA~ca lAkha rupaye kisa prakAra cukAye jAyaM isa viSaya meM sUbedAra ko rukkA bhejA thA jisameM likhA thA - sUrata kI AmadanI se Der3ha lAkha, khambhAta kI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaraseTha lakSmIcanda AmadanI se eka lAkha, bharuca kI AmadanI se pacAsa hajAra, vIramagA~va se paiMtAlIsa hajAra aura namaka kI Aya se tIsa hajAra aura zeSa anya AmadanI se yoM sAr3he pA~ca lAkha rupayoM kI pUrti karane ko likhA thA / 27 kintu yaha paristhiti badala gii| murAda ko mathurA meM kaida kiyA gayA yaha mAlUma hone para lakSmIcanda tathA unake bhAiyoM ne seTha zAMtidAsa ke samakSa samasyA rakhakara salAha mAMgI ki kyA kiyA jAya ? seTha zAMtidAsa, jo mugaloM kI rAjanIti aura auraMgajeba ke svabhAva se paricita aura anubhavI the, unhoMne putroM se kahA - 'RNa denA apanA vyavasAya hI hai / phira tuma logoM ne murAda ko RNa dene meM tIrthoM kI rakSA ke lie pharamAna prApta kiye the / so to ThIka hI thA para aba to vaha kaida meM hai / jahA~ taka auraMgajeba ke svabhAva ko jAnatA hU~ vaha dIrghadveSI aura duSTa hai| murAda ko vaha kaida se mukta kare yaha sambhava nahIM lagatA / vaha isa bAta ko bhalI-bhAMti jAnatA hai ki hamane murAda ko sahAyatA kI hai aura vaha hameM usake pakSa kA mAne yaha bhI svAbhAvika hai / isalie apanA dharma aura sampatti donoM ke lie yaha mahAn saMkaTa hai / auraMgajeba atyanta asahiSNu, anya dharmoM ke prati dveSa rakhane vAlA aura unheM hAni pahu~cAne vAlA hai / isalie hamAre lie bar3I kasauTI kA samaya hai / 'pitAjI, ApakA kathana yogya hai / auraMgajeba Apa kahate vaisA hI hai / jo kucha huA usameM kyA mArga nikAleM ki jisase usako nArAjI hokara apane tIrthoM aura sampatti donoM kI hI rakSA ho / Apa anubhavI haiM isalie Apa se mArga-darzana lene Aye haiM / ' putroM ne kahA / seTha zAMtidAsa bole- 'mujhe apanI sampatti se mandiroM aura tIrthoM kI cintA adhika hai / apanA murAda ko diyA huA karja mile yA na mile para mandiroM ko kaise bacAyA jAya yahI samasyA sabase bar3I hai / Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa kyoMki vaha mandiroM kA zatru hai| vaha kaba kyA karegA kahA nahIM jA sktaa|' ____ 'to pitAjI, kisI ko usake pAsa bhejakara yA kisI ke dvArA use khuza karane kA prayatna kiyA jAya to kaisA rhegaa|' lakSmIcanda bole| ___ 'maiM usameM kucha bhI lAbha nahIM dekhatA / bIca kA dalAla hI jo kucha hama deMge vaha hajama kara jAvegA aura kAma nahIM hogA, phira auraMgajeba kisI ko mitra nahIM samajhatA aura use prabhAvita kara sake aisA koI dikhAI nahIM detaa| vaha kisI para vizvAsa nahIM krtaa|' seTha zAMtidAsa bole| lakSmIcanda bole- 'kyA kisI begama kA vasIlA nahIM lagAyA jA sktaa| hama loga sabhI begamoM se paricita haiN| kucha jevara bheMTa meM dene se ve hamArA kAma kara sakatI haiN|' __zAMtidAsa ne uttara diyA, 'mujhe nahIM lagatA ki vaha begamoM kI bAta mAne, vaha begamoM ko khilaunA samajhatA hai / vaha atyanta svArthI hai, begamoM kI bAta mAne aisA vaha nahIM hai / ___ zAMtidAsa ke sabase choTe putra mANakacanda ne kahA, pitAjI usakA putra sulatAna Ajama merA mitra hai| usakI mujha para bar3I meharabAnI hai / aura auraMgajeba ko bhI vaha priya hai| kyA usakA upayoga kiyA jA sakatA hai ? zAMtidAsa seTha bole-auraMgajeba na begamoM kI bAta sunegA aura na beToM kI / usa para kisI kA prabhAva par3e aisA vaha nahIM hai| balki lagatA hai ki aise prayatnoM se kAma ulTA bigar3ane kI sambhAvanA hai| beTe bole-taba kyA kiyA jAya ? zAMtidAsa seTha ne gambhIra ciMtana kara kahA-yaha kAma mujhe hI Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaraseTha lakSmIcanda 26 auraMgajeba se milakara karanA cAhie / maiM svayaM jAkara usase miluuNgaa| ___ lakSmIcanda bole-Apa aura isa umra meM, aise vyakti se mileM jisane apane mandira kA nAza kiyA thA aura jaba Apa milane gae to ApakA nivedana taka nahIM sunaa| hama Apako usa jAlima ke pAsa jAne nahIM deMge / na mAlUma vaha kyA kare! / __ zAMtidAsa bole-beTA, tuma ThIka kahate ho, lekina auraMgajeba se merA milanA hI ThIka rhegaa| usakI jIta ho rahI hai, vaha khuzI meM jarUra hai, lekina yaha bhI jAnatA hai ki yadi use sthira rahanA hai to vipakSiyoM ko apanI ora milAnA ucita rahegA aura use isa samaya dhana kI atyadhika AvazyakatA hai| isalie use jAkara milanA aura avasara dekhakara bAta karanA hI ucita hogaa| kama se kama mere milane se Aja jo paristhiti hai usase adhika nahIM bigdd'egii| prayatna karanA apanA kAma hai, kintu mujhe lagatA hai ki kiyA huA prayatna nirarthaka nahIM hogaa| aura seTha zAntidAsa ne apanI vRddhAvasthA meM bhI kaThora pravAsa kA zrama uThAkara dillI meM zahaMzAha auraMgajeba se milane kA kAryakrama bnaayaa| jaba seTha zAntidAsa dillI pahuMce, to auraMgajeba vijaya kI khuzI meM thaa| darabAra meM pahu~cakara seTha zAntidAsa ne abhivAdana kiyaa| ____ kyoM zAntidAsa jauharI Apa maje meM haiN| aba Apa bahuta bUr3he ho gaye haiM ? auraMgajeba bolaa| seTha zAntidAsa ne kahA-hAM, jahA~panAha, bur3hApA to A hI gayA hai| lekina bAdazAha salAmata kI phataha kI khabareM sunakara khidamata meM salAma karane AnA jarUrI samajhakara khidamata meM hAjira huA huuN| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa auraMgajeba bolA- Apa to bAdazAha ke purAne vaphAdAra jauharI aura khidamatagAra haiM, ApakI khidamata hamArI najara meM hai| zAntidAsa bole-hujUra, Apake par3adAdA zahaMzAha akabara aura dAdA bAdazAha jahAMgIra ke jamAne se hamAre khAnadAna para rahama najara rahI hai| hama bAdazAhata ke jauharI aura amIra haiM, jisake lie hamArA khAnadAna bAdazAhata kA zukragujAra hai| ___ auraMgajeba bolA-ApakA kahanA ThIka hai| Apa logoM kA mugala zahaMzAhata ke sAtha 50 sAla kA purAnA riztA hai| amIrAta kA darjA bhI hamAre khayAla meM hai aura hama zAhI khAnadAna ke jauharI aura amIrAta ko kAyama rakhane ke lie pharamAna nikAlanA cAhate haiM / seTha zAntidAsa bole-hujUra kI maharabAnI ke liye ahasAnamanda huuN| bAdazAha hujUra kI aura tarakkI ho yahI cAha hai| hujUra ke kadamoM meM najarAnA peza karanA cAhatA huuN| ___ auraMgajeba ko usa vakta dhana kI bahuta jarUrata thI isalie vaha najarAne kI bar3I rakama dekhakara andarUnI bahuta khuza huA para bAharI dikhAve ke lie bolA, jauharI mAmA, ApakA to zahaMzAha ke sAtha purAne tAllukAta haiN| usake lie najarAne kI kyA jarUrata thI? ___ zAntidAsa seTha bole-jahAMpanAha, hamAre bAdazAhata ke sAtha tAllukAta sirpha jauharI yA amIrAta ke hI nahIM para lena-dena ke bhI rahe haiN| jaba-jaba bAdazAhata ko dhana kI jarUrata par3I hama usakI yathAsambhava pUrti karate rhe| isa samaya bhI jo kucha bana par3e vaha karanA hamArA pharja hI hai| yaha bAta sahI hai ki isa vakta hamArI kAphI bar3I rakameM dUsarI ora lagI huI haiM, kucha to pha~sa bhI gaI haiN| phira bhI hama ApakI phataha meM kucha sAtha de sakeM aura kucha na kucha karane kI khvAiza rakhakara yaha choTI-sI rakama kadamoM meM peza karatA Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaraseTha lakSmIcanda 31 hU~, jise maMjUra rakhane kI meharabAnI kreN| yoM kahakara thailI bAdazAha ko bheMTa kI / auraMgajeba khuza hokara bolA, ApakI vaphAdArI aura tAllukAta ko dekhate huye Apane jo kucha kiyA usake lie hama ijjata karate haiM aura Apa tathA Apake khAnadAna ke lie hamArI hamezA meharanajara rahegI / hujUra kI aura bAdazAhata kI hamAre khAnadAna para hamezA mehara najara rahI hai| jisake liye hamArA khAnadAna bAdazAhata ke liye hamezA zukragujAra rhegaa| eka gujAriza hai, hama logoM ke bandagI kI jagaha aura tIrthoM ko aba taka jisa taraha bAdazAhata se rakSA hotI rahI vaha Age bhI hotI rahe / bAdazAhata se hamezA zAhI pharamAna milate rahe, hujUra kI ora se bhI mileMge yaha bharosA hai / . auraMgajeba apanI sattA dRr3ha banAne ke lie apane samarthakoM kI saMkhyA bar3hAne meM mahatva samajhatA thA / vaha dhUrta tathA pakkA rAjanItijJa thA / use zAntidAsa seTha aura jaina kauma ko rAjI rakhanA thA / zAntidAsa seTha kI apane parivAra ke svArtha kI nahIM para apane majahaba kI rakSA kI cintA dekhI to usakA kaThora dila bhI kucha narama huaa| vaha bolA, khudA ke darabAra meM hara iMsAna ko pahu~cane kA haka hai| isalie Apa phikra na kreN| Apako apane khAnadAna kI sanadeM naye pharamAna se tAIda kI huI mila jAyeMgI / Apa jaise zAhI khAnadAna vaphAdAra amIra aura bAdazAhata ke madadagAra sAhUkAra ke liye hamAre dila meM ijjata, hai / Apake khAnadAna ko ahamadAbAda ke seTha kA ilkAba aura zAhI jauharI kI jagaha bakhzI jAyagI lekina ApakI rakameM jo aTaka gaI haiM ve vasUla nahIM hotI hoM to usameM bhI hamArI madada lI jA sakatI hai / seTha zAntidAsa bole- hujUra, Apane hamAre tIrthoM ke lie naye pharamAna nikAlane kI maharabAnI kI manzA jAhira kI usake liye Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa hamArA khAnadAna hI nahIM lekina jaina koma usake lie ApakI ahasAnamanda rhegii| Apane hamArI rakameM jo vasUla nahIM ho rahI haiM unake vasUla karAne meM jo dilacaspI batAI usake lie maiM ApakA zukragujAra huuN| hamArA lena-dena vyApAriyoM ke sAtha to hotA hI hai lekina zehaMzAhata kI tarapha bhI hamArA kucha lenA hai| murAdabakhza ne hamase sAr3he pAMca lAkha rupaye karja liyA thaa| ___ apane duzmana murAda bakhza kA nAma sunate hI auraMgajeba ke tevara badale / vaha kra ddha hokara bolA-murAdabakhza ne liye karja ke sAtha bAdazAhata kA kyA sambandha hai ? zAntilAla seTha ne kahA- hujUra, ve jaba gujarAta ke subA the| usa vakta yaha rakama hamane unheM karja dI thii| jo dastAveja bane usa para zAhI sikkA lagA huA hai| hamane karja murAdavakhza ko nahIM para bAdazAhata ko diyA thaa| merI darakhAzta hai ki Apa hamArI hAlata para gaura kreN| Apake dila meM hamAre khAnadAna ke lie rahama hai isalie maiM ahasAnamanda huuN| lekina hamArI ijjata Apake hAtha meM hai| __ auraMgajeba ne kahA-Apa apanI darakhAsta peza kreN| hama usa para gaura kreNge| seTha zAntidAsa ne jhukakara kunisAta kI aura ve vApisa lautte| usakI yAtrA saphala rhii| auraMgajeba ne 10 agasta 1658 meM nimnalikhita pharamAna ahamadAbAda ke sUbedAra ke lie bhejA "zAha muhammada auraMgajeba gAjI kA hukma hai ki hamArI meharabAnI kI cAha rakhane vAle rahimata khAna ko pharmAiza hai ki amIroM meM jinakA darjA U~cA hai aise zAntidAsa jauharI ko bAdazAha Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaraseTha lakSmIcanda 33 salAmata kI mulAkAta kI ijjata bakhzI gaI thii| unheM darabAra meM se ahamadAbAda jAne kI ijAjata maharabAna bAdazAha ne bakhzI hai aura unhoMne jAhira kiyA ki zAhajAdA murAdabakhza ko cAra lAkha rupaye unake lar3ake lakSmIcanda se, 62 hajAra unake bhAgIdAra rakhIdAsa aura 80 hajAra unake sage-sambandhiyoM se liye jisase zAMtidAsa ko bahuta phikra huI thii| hamArI udAratA aura rahama ke jharane ke pAnI ko pIne vAle zAMtidAsa ko eka lAkha rupaye zAhI khajAne se dene kA hukma karate haiM aura 4,4200 ke dastaevaja dekhakara eka lAkha subA zAha navAjakhAna kI ijAjata se phaurana de diye jA~ya, jisase inake rojagAra calAne meM takalIpha na ho| dUsarA pharamAna 30 janavarI 1660 meM khudA ke bande aura pAka abUba mujAphira muhammada auraMgajeba bAdazAha ke sahI sikke se nikalA hamAre maujUda aura Age hukUmata para Ane vAloM se bAdazAha salAmata kI pharamAiza hai ki seTha zAntIdAsa ne prakaTa kiyA unakI bahuta bar3hI rakameM prAnta (sUbe) ke adhikAriyoM tathA logoM ko karja dI gaI haiN| usakI basUlI nahIM hotI, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa jhUThe bahAne banAye jAte haiM unakI vasUlI meM unhoMne zAhI sarakAra se arja kI hai / jisase isa pharamAna ke mArphata pharmAiza kI jAtI hai ki jo sArI duniyA meM zAhI hukUmata sabase bar3I hai aura jise duniyA mAnatI hai, vaha hukUmata jA~ca kara unheM karja vasUlI meM madada kare / koI bhI jhUThe bahAne se karja roka kara na rakhe / ' auraMgajeba jaise jhanunI aura dUsare dharmoM ke prati asahiSNu vyakti ne jaina tIrthoM kI rakSA ke lie jo pharamAna nikAlA vaha bar3A hI Azcaryajanaka aura mahatvapUrNa thA, jisameM likhA thA ki -- 'sahasrakiraNa' ke putra zrI zA~tidAsa jauharI jo jaina hai, usane bAdazAha se khAsa meharabAnI kI arja kI hai| jisase pAlitANA ( jo ahamadAbAda sUbe ke AdhIna hai ) gA~va, usameM base hue mandira jo zatruMjaya ke nAma se pahacAne jAte haiM / zAMtidAsa jauharI ne bAdazAhI phauja kI kUca ke vakta rAzana aura khurAka pahu~cAkara bAdazAhata kI bahuta bar3I khidamata kI hai / usake badale meM zAhI maharabAnI cAhate haiM / jise hama zA~tidAsa jauharI ko sauMpa dete haiM / vahA~ pahAr3a para jo ghAsa paidA hogI usameM usakI koma ke logoM ke jAnavara Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaraseTha lakSmIcanda 35 creN| pahAr3a kI lakar3I aura paidA hone vAlI cIjoM kA istemAla ye zrAvaka loga kreN| isa pharamAna kI hukma udalI yA pherabadalI Age bhI na kI jAya / isake sivA jUnAgar3ha ke girinAra aura sirohI jile ke Abu pahAr3a bhI hama zA~tidAsa jauharI ko sauMpate haiM / isa pharamAna ke mArphata hama hukma dete haiM ki usake dastAveja kara diye jaayN| usa para koI bhI rAjA phariyAda kare to usakI sUnavAI na ho aura na hara sAla naI sanada mA~gI jaay| jo koI isa mAmale meM hukmaudUlI karegA vaha allAha kA gunahagAra hogaa| isake lie alaga se sanada bakhzI jAtI hai| seTha zAMtidAsa ne yaha pharamAna apanI AkharI mulAkAta meM nikalavAne kI tajavIja kI thI para jaba yaha pharamAna AyA to ve saMsAra chor3a svarga meM jA base the| apane kiye mahattvapUrNa kArya kA phala dekhane upasthita nahIM the| seTha lakSmIcanda ne apanI pitA kI paramparA akSuNNa rakhI aura auraMgajeba jaise svArthI, dharmAndha ka ra bAdazAha para apanA prabhAva banAye rakhA / auraMgajeba ke viSaya meM kahA jAtA hai ki vaha atyanta svArthI thA aura kisI ke sAtha nijI sambandha nahIM rakhatA thA para ahamadAbAda ke seTha parivAra ke sAtha jo sambandha cAra pIr3hiyoM se cale A rahe the Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa ve cAlU rakhe / isakA zreya seTha lakSmIcanda kI vyavahAra kuzalatA ko denA cAhie / auraMgajeba ne seTha lakSmIcanda ko ahamadAbAda ke nagara seTha kI padavI ke lie nayA pharamAna nikaalaa| seTha lakSmIcanda use bahuta bar3I rakameM karja rUpa meM dete aura dehalI jAkara samaya-samaya para milate rahate / unakA utkarSa pitA kI taraha ucca sthiti meM thaa| auraMgajeba ke samaya se hI mugala sAmrAjya kA patana hone lagA thaa| rAjapUta, sikha, aura marAThe usake khilApha saMgharSa rata the| apane antima paccIsa sAla auraMgajeba ne dakSiNa meM marAThoM ko parAjita karane meM lagA diye the| marAThoM kI rAjanIti aisI thI ki eka bAra eka jagaha hAra ho jAne para ve dUsarI jagaha lar3ane ko taiyAra ho jaate| isalie auraMgajeba anta taka unheM parAjita karane meM asaphala rhaa| usakA sAmrAjya kamajora ho gyaa| auraMgajeba kI mRtyu ke bAda usake putroM-muajjama, ajIma aura karImabakhza meM rAjyasattA ke lie jhagar3e zurU ho gaye / usa samaya muajjama kAbula aura lAhaura kA sUbedAra thaa| auraMgajeba kI mRtyu ke bAda usane apane Apako bahAdurazAha nAma se bAdazAha ghoSita kiyaa| auraMgajeba ke dUsare putra Ajima ne bhI apane Apako bAdazAha ghoSita kara diyaa| isa kAraNa donoM bhAiyoM meM cambala ke pAsa ghanaghora yuddha huA jisameM Ajama parAjita huA aura mArA gyaa| karImabakhza dakSiNa meM thaa| usane bhI bAdazAha ke rUpa meM apanA abhiSeka krvaayaa| lekina bahAdurazAha ne usako bhI parAjita kara diyA / haidarAbAda ke bhayAnaka yuddha meM karImabakhza kAma aayaa| seTha lakSmIcanda bahAdurazAha se lAhaura meM mile / kAphI karja diyA aura phauja ke lie rAzana kI bhI pUrti kI thii| lakSmIcanda para bahAdurazAha kI kRpAdRSTi thI aura javAharAta Adi kI kharIda unhIM ke dvArA hotI / seTha samaya-samaya para karja dete hI rahate / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nagaraseTha lakSmIcanda bahAdurazAha svayaM vidvAna, udAra, samajhadAra thA aura dhArmika mAmale meM samabhAva rakhatA thA / isase vaha lokapriya bhI huA / bahAdurazAha ne lakSmIcanda ko pAlItANA Adi tIrthoM ke saMrakSaNa aura nagara seTha ke adhikAra kI sanada bhI dI / seTha lakSmIcanda kA sanmAna bhI usane bahuta kiyaa| unheM prathama zreNI kA amIra ghoSita kiyA aura pAlakhI, chatrI - mazAla kA sanmAna diyA / lakSmIcanda seTha ne zAMtidAsa seTha se bhI adhika sanmAna prApta kiyaa| unakI havelI meM pAMca sau sainika tainAta rahate the / rAjazAhI vaibhava bhogA / 37 bahAdurazAha kI saltanata sirpha pAMca sAla taka rahI / san 1707 se 1712 taka / usakI mRtyu ke bAda usake cAroM putroM meM sattA ke lie yuddha hue / inameM jahA~darazAha sabase bar3A aura zUra thA / seTha lakSmIcanda ne usakA pakSa liyA / bahuta bar3e saMgharSa ke bAda jahA~darazAha gaddInazIna huA / aba seTha lakSmIcanda kA sanmAna aura bhI bar3ha gayA / lekina rAjagaddI para Ane para jahA~darazAha aizoArAma aura vyasanoM meM DUba gayA / use aphIma aura madya kA vyasana laga gayA / naze meM cAhe jaisI AjJAeM jArI karatA aura eka upapatnI ke kahe anusAra rAjakAja calAtA / lakSmIcanda seTha ne usase sambandha biccheda kara liyA thA / jahA~darazAha ke rAjya meM aMdhAdhuMdI bahuta bar3ha gaI usakA choTA bhAI ajImazAha usake hAthoM mArA gayA / ataH usake lar3ake pharrukhazAyara ko badalA lene ke lie usakI rAjapUta mAtA ne ukasAyA / usane vidroha kiyaa| usa samaya dillI meM sayyadabandhu husena alI khA~ aura abdullAkhAM bar3e prabhAvazAlI the / unheM apane pakSa meM kara liyA / sayyadabandhuoM ne seTha lakSmIcanda se Arthika sahAyatA kI mAMga kI / seTha lakSmIcanda ne samaya kI sthiti pahacAna kara sahAyatA kii| senA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa 1 ke lie vAhana va rAzana kI madada kii| pharru khazAyara ne bAdazAha jahA~darazAha ko parAjita kara mauta ke ghATa utAra diyA / seTha lakSmIcanda ne vyavahAra se nivRtti lekara apane putra khuzAlacanda ko kArobAra sauMpakara AtmakalyANa meM zeSa jIvana bitAyA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 seTha khuzAlacanda seTha lakSmIcanda ke bAda khuzAlacanda nagara seTha bne| unhoMne apane pUrvajoM ke vaibhava meM vRddhi hI kii| unakI dhArmika bhAvanA aura devaguru ke prati bhakti adbhuta thii| unhoMne zatrujaya ke lie saMgha nikAlA thaa| ve samaya-samaya para dillI jAte aura bAdazAha pharrukhazAyara se milate rahate vaha seTha kA bahuta sanmAna karatA thaa| khuzAlacanda seTha sainya bhI rakhate the aura ahamadAbAda ke jaina samAja aura vyApAriyoM tathA tIrthoM ke saMrakSaka to the hii| . sUbedAra ke sainika ne Akara kahA----'seTha sAhaba, Aja mahAvIra svAmI ke maMdira kA mahotsava hai Apa julUsa nikAlanA cAhate haiN| usakA paravAnA lene ke lie sUbedAra sAhaba ne kahalavAyA hai|' seTha ne uttara diyA-'isakI ijAjata yA paravAne kI jarUrata nahIM hai|' sipAhI Azcarya se bole- 'bAdazAha salAmata ke pratinidhi sUbedAra sAhaba ke paravAne kI Apako jarUrata nahIM hai ?' seTha dRr3hatA pUrvaka bole, 'hA~, usakI bilakula jarUrata nahIM hai|' sipAhI bolA-'maiM sUbedAra sAhaba ke sAmane yaha bAta peza karatA huuN| lekina hAthI, ghor3e, rathoM kI savArI sUbedAra sAhaba kI ijAjata ke binA nikala nahIM sakatI, aisA nAmadAra sUbedAra sAhaba ne pharmAyA hai|' Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa seTha bole-'ThIka hai, lekina sUbedAra sAhaba se kaho ki khuzAlazAha isa taraha kI ijAjata lene kI jarUrata nahIM smjhte|' sipAhI bolA-ApakI bAta, hama kaha deMge, lekina aisI ijAjata lene meM harja kyA hai / sUbedAra sAhaba isake lie koI najarAnA yA kara nahIM lenA cAhate, sirpha Apa ijAjata mAtra le leM itanA hI cAhate haiN|' seTha bole, 'tumhArA kahanA ThIka ho sakatA hai, lekina hama koI nayA rivAja zurU nahIM karanA caahte| cAhe ve Aja najarAnA yA kara na mAMgeM, para eka bAra rivAja zurU hone para Age nahIM mAMgeMge yaha kauna kaha sakatA hai| bhagavAna kI bhakti meM hama koI naI bAta dAkhila nahIM karane denA cAhate haiN| sipAhI bole-'Akhira, sUbedAra kI ijjata to karanI caahie|' seTha bole-'hama bAjiva bAta hamezA sunate Aye haiM aura Age bhI suneMge, lekina gaira bAjiva hukma hama nahIM mAna skte|' ___ sipAhI tejI ke sAtha bole-'seTha sAhaba, Apa nAhaka kyoM jhagar3A mola lete haiN| Apa to vyApArI haiM, sUbedAra se isa prakAra jhagar3A mola lene meM nukasAna hI hai / nAhaka kyoM musIbata meM par3ate haiN|' seTha bole-jarUrata par3ane para musIbata bhI sahana karane kI tAkata rakhate haiM / Apa loga phikra na kreN| hama vyApArI jarUra haiM, para hamane hAthoM meM cUr3iyAM nahIM pahana rakhI haiN|' sipAhI bolA-'isakA natIjA burA bhI A sakatA hai|' seTha bole-'natIjA cAhe jo Ave, hameM apane Upara bharosA hai|' sUbedAra apane logoM se sArI carcA sunakara bahuta kSubdha huaa| usane seTha ko bulAne ke lie AdamI bhejaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha khuzAlacanda 41 saMdezavAhaka jAkara seTha se bolA-'Apako sUbedAra sAhaba ne bulAyA hai|' seTha bole- 'maiM jarUrI kAma meM vyasta hU~, A nahIM sktaa|' saMdezavAhaka bolA-'taba Apa kaba A skeNge| bAdazAhI hukma kA kyA yahI javAba hai ?' seTha bole- 'bAdazAhI pharamAna ko hamezA mAnatA AyA huuN| lekina sUbedAra ke manacAhe pharamAna ko maiM nahIM mAna sakatA / sUbedAra se kaha deM ki nagaraseTha khuzAlazAha Ane ke lie nA kahate haiN| __sUbedAra akhatyAra khAM nayA hI AyA thaa| bAdazAha kA sambandhI bhI thaa| naujavAna aura magarUra thA, use hukma calAne kI Adata thii| bAdazAha kA sambandha aura sattA kA nazA thaa| eka baniyA usake hukma ko na mAne yaha use baradAzta ho nahIM sakatA thaa| vaha gusse se khar3A ho gayA aura pharamAna bhejA ki dasa hajAra mudrA kA seTha se hukma ko na mAnane kA daMDa vasUla kiyA jaay| pacAsa ghur3asavAroM ko daMDa vasUlI ke lie havelI para bhejaa| unheM hukma thA ki yadi khuzI se daMDa na de to jabardastI vasUla kiyA jAya / vaisA paravAnA bhI likha diyaa| ___ adhikAriyoM ne usako samajhAyA ki isa bAta ko itanI na bar3hAkara sulaha kA rAstA nikAlA jaay| lekina sUbedAra ghamaNDa meM thA, kahA-'jAo merA hukma hai, vaisA karo aura usa baniye ko kaida kara mere sAmane hAjira kro|' / ___ kotavAla dilAvarakhAna pacAsa ghur3asavAroM ke sAtha javerIvADa meM phuNcaa| pola meM praveza kara hI rahA thA ki AvAja kAnoM para AI---'khabaradAra, binA ijAjata ke pola ke andara nahIM A skte|' sainika bole- 'hama zAhI pAyagAke savAra haiN|' Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa ___'Apa jo hoM, andara nahIM A skte| pacAsa bandUkeM sAmanA karane ke lie taiyAra thiiN|' 'tuma kauna ho? aura Age bar3hane ke lie kisakI ijAjata caahie|' dilAvarakhAna ne Age bar3hakara puuchaa| ___ uttara milA-'hama araba haiM / isa pola meM Ane ke lie nagaraseTha kI ijAjata caahie|' ___ dilAvarakhAna bolA-'bAdazAhI phauja ko rokane kA anjAma kyA hogA jAnate ho?' araba bole-'hama yaha saba kucha nahIM jaante| hamane mAlika kA namaka khAyA hai / mAlika ke lie jAna kI bAjI lagAkara ldd'eNge| dilAvarakhAna bolA-'tuma jAnate ho, isakA aMjAma kyA hogA ? eka-eka ko pakar3akara zAhI pharamAna kI udUlI ke aivaja meM khauphanAka sajA dI jaavegii| tumako isa mulka meM rahanA ho to zAhI hukma ke Age sara jhukAnA hogaa| nahIM to jAna-mAla se tabAha ho jAoge / zAhI phauja ko rAstA do|' ___ araba bole-'hamArI bandUkeM taiyAra haiN| hamAre pAsa golA-bArUda bhI kAphI hai / mukAbale ke lie hama taiyAra haiN| isalie dhamakI na dete hue Apa loga cale jAyaM / ' dilAvarakhAna ne cAroM ora araboM kA jamaghaTa dekhA, lar3ane meM khUna kharAbI hone para bhI pola meM jA sakane kI sambhAvanA nahIM dikhAI dii| vaha araboM kI baphAdArI se paricita thaa| ve jAna de deMge, para andara jAne nahIM deNge| kyA kiyA jAya ? ulajhana meM pdd'aa| vApisa jAne para sUbedAra use nAmarda kahakara usakI beijjatI karegA, naukarI se khArija kara degaa| aura Age bar3hate haiM to araboM kA mukAbalA karanA hogA / usakI sthiti viSama bana gii| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha khuzAlacanda 43 usane javerIvADa ke Age saradAroM ko khar3A rakhakara sUbedAra se aura phauja bhejane ke lie khaa| ___ sainika ne sUbedAra ko khabara dI ki javerIvADa meM seTha kI araba phauja lar3ane ke lie khar3I hai| vahIM dAkhila hone para bar3A tUphAna khar3A ho sakatA hai| ___ sUbedAra bolA-'koI parvAha nhiiN| samazera aura bandUkoM ke sAtha hamalA kara do| phauja ko hamale kA hukma do| phauja kyoM roka rakhI hai|' 'hujUra, araba bahuta adhika haiN| hamArI phaujeM ginatI meM kama hai, isalie jyAdA phauja cAhie aisI sipahasAlAra dilAvarakhAna ne pezakaza kI hai|' phaujI bolaa| sUbedAra bolA-'yaha bAta hai, kitanI phauja caahie|' 'kama se kama pA~casau cAhie' sipAhI bolaa| sUbedAra bolA-'itanI phauja cAhie, araba kitane haiM ?' sipAhI bolA-'ThIka to nahIM batA sakatA, lekina pA~ca sau se jyAdA hoNge|' aba sUbedAra ko mAmale kI gaMbhIratA kA ahasAsa huaa| phaujI vardI pahanakara, ghor3A bulAkara khuda javerIvADI kI ora cala pdd'aa| . ___javerI mohalle ke cAroM ora khAiyAM khodI gaI aura lakar3I ke DhAMcoM para reta kI guniyAM lagAkara araba bandUkoM se laisa hokara khar3e the / dekhakara vaha socane lagA ki hukma kI yadi tAmIla nahIM hotI hai to usakI pratiSThA kama hogI aura vaha hukma to de cukA thaa| ahamadAbAda meM usa vakta sirpha phauja meM pAMca sau se jyAdA sainika nahIM the| unheM vahAM jAne kA hukma diyA gyaa| zAhI chAvanI vahA~ baiTha gii| ahamadAbAda ke cauka meM saMgharSa kI taiyArI hone lgii| nagaraseTha Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa apanI bAta para dRr3ha the, udhara sUbedAra bhI ar3A huA thaa| yuddha kI sambhAvanA se zahara kI prajA meM ghabarAhaTa phaila gyii| zahara ke bIca lar3AI, jahA~ cAroM ora bAjAra, ghara, haveliyAM, maMdira aura masjida Adi the| eka prahara meM to eka ora zAhI phauja aura dUsarI ora araboM kI phauja lar3ane ke lie taiyAra ho gii| sipahasAlAra dilAvarakhAna sUbedAra ke pAsa Akara salAma karake bolA-'hujUra, Apane dekha liyA hai ki araba khAiyAM khodakara reta kI boriyAM sAmane rakhakara baiThe haiN| ghur3asavAra una para hamalA kaise kreNge| khAIsa araba apanI phauja ko bahuta nukasAna pahuMcA sakate haiN| agara hama ina para hamalA kareMge to phaujI lihAja se bhUla hI hogii| sUbedAra ne kahA-'tumhArI bAta meM samajha sakatA huuN| lekina isameM rAstA kyA nikala sakatA hai ?' dilAvarakhAna ne kahA-'sivA topoM ke dAgane ke dUsarA koI upAya nahIM hai|' sUbedAra bolA-'taba topakhAnA mNgaao|' hukma huA, cAra to morce para lagA dI gii| topoM meM dArU-gole bhare jAne lge| dUsarI tarapha do aMgrejI topeM morce para lAkara lagA dI gaI aura usameM bhI dArUgolA bharA jAne lgaa| __ bIca zahara meM bhayAnaka utpAta khar3A ho gyaa| bastI meM jAnamAla kI bahuta hAni hone kI sambhAvanA bar3ha gii| zahara ke mahAjana sUbedAra ke pAsa phuNce| bole-'hujUra, zahara ke bIca gole chuutteNge| zahara kI bastI aura bAla-baccoM kA vinAza hogaa|' sUbedAra bolA-'isameM maiM kyA kara sakatA huuN| tumhArA nagaraseTha Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha khuzAsacanda 45 zAhI hukma nahIM maantaa| zAhI hukma ke sAmane sabhI ko jhukanA cAhie / nahIM to usakA natIjA sabako bhugatanA hogaa|' ___ mahAjana bole-'ApakA jhagar3A nagaraseTha ke sAtha hai / usameM zahara kI Ama prajA ko sajA kyoM bhugatanI par3eM? hamane bAdazAhI hukma ko nahIM mAnA ho aisI bAta nhiiN| yaha sajA hamako kyoM dI jAya? ___ 'nagara seTha kI havelI zahara ke bIca meM haiN| vaha zAhI phauja kA sAmanA kare yaha bardAzta nahIM kiyA jA sktaa| use zikasta denA merA pharja hI hai|' sUbedAra bolaa| . mahAjana bole-'ApakI isa jidda meM prajA kA lAkhoM-karor3oM kA nukasAna hogaa| yaha khatarA uThAne jaisA nahIM hai, Apa isa mAmale meM dillI se mazavirA kara leN|' sUbedAra bolA-'mujhe dillI se pUchane kI jarUrata nahIM hai| mere pAsa pUrI sattA hai|' taba hama kyA kareM ? Apa hameM kucha vakta deM tAki hama kahIM bAhara jAkara basa jAyeM / Apa donoM kI lar3AI meM bhayAnaka nukasAna hogaa| zahara ke bIca bAjAra kA vinAza hogA / Apa kucha socie / zahara kA kotavAla, manasabadAra, sipahasAlAra sabhI ne mahAjanoM kI darakhAsta kI tAida kii| sUbedAra vicAra meM par3a gyaa| ___ 'maiM tIna roja kI mohalata detA huuN| isa muddata meM yA to nagaraseTha zaraNa meM Ave yA zahara chor3akara bAhara cale jAyeM / mujhe to nagaraseTha kA ghamaMDa utAranA hai / usameM koI pharka nahIM ho sktaa|' mahAjana nagara seTha ke pAsa phuNce| seTha khuzAlacanda ne sabako sanmAna ke sAtha baitthaayaa| mahAjana bole-'zahara kA satyAnAza hone jA rahA hai| kucha upAya kIjie / Apa nagara seTha haiN| sUbedAra Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa seTha bole- maiM jAnatA hU~ / lekina eka bAra jhukane para hama para vaha savAra ho jaavegaa| vaha nAsamajha naujavAna hai / use maiM manacAhA julma karane nahIM duuNgaa| mahAjana bole-'lekina zAhI phauja kA mukAbalA karanA kyA gunAha nahIM samajhA jAvegA? sattA ke Age jora kyA ?' seTha bole-'mere hAtha lambe haiM, maiM isakA sAmanA kara sakatA huuN|' mahAjanoM ne kahA-'yaha to hama jAnate haiM / lekina ApakA pahalA pharja to zahara ko bacAnA hai, isake lie Apa koI Thoka rAstA leN|' seTha ne kahA-'lekina vaha to jiddI AdamI hai| maiM usake sAmane jhukanA nahIM caahtaa| vRddha sAkaracanda ne pUchA-'yadi koI bIca kA rAstA nikale to?' nagaraseTha ne kahA-'Apa kyA sujhAva dete haiM ?' sAkaracanda bole-'Apa apanI phauja lekara ahamadAbAda se bAhara cale jAya / vahA~ sUbedAra lar3ane Ave to Apa apanI vIratA dikhaayeN| vahAM Apako koI dUsarA upAya karanA ho kareM, lekina zahara ko bacAyA jaay|' nagaraseTha cintana karane lage-'lekina merI havelI kA kabjA lekara usakI vaha tor3a-phor3a kare taba / ' mahAjana bole-'hama use samajhAveMge ki havelI aura milkiyata ko hAni na pahuMcAve, phira bhI ApakA nukasAna ho aura zahara bacatA ho to Apako bacAnA caahie| Apako apanI hAni hamAre lie bardAzta karanI caahie|' seTha bole-'ThIka hai / Apa logoM ke lie maiM bardAzta kruuNgaa|' Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha khuzAlacanda 47 mahAjana sUbedAra ke pAsa gaye, aura kahA 'Apa havelI ko abhaya dAna de deN|' sUbedAra bolA- 'yaha kaise ho sakatA hai ? vaha zAhI milkiyata ho jAvegI / ' mahAjana ne kahA - 'hujUra cAhe vaha zAhI milkiyata ho jAya, lekina usakI barbAdI to nahIM kI jAnI caahie|' sUbedAra ne kahA'maiM use kisI prakAra kA nukasAna nahIM pahu~cAU~gA, lekina usa para sarakArI kabjA rahegA / hamAre aphasara vahIM raheMge / ' mahAjana ne kahA - 'do mahIne kI mohalata diijie| bAda meM Apa cAhe jo kara sakate haiM / hamArI itanI arja to Apako manjUra rakhanI cAhie / ' sUbedAra ne svIkRti de dI / nagaraseTha ne havelI khAlI karavAkara 21 roja meM vApisa Ane kA AvhAna diyA aura apane sAtha araboM kI phauja lekara saikar3oM gAr3iyA~ sAmAna ke sAtha ve pethApura ke pAsa vasANA nAmaka grAma meM jAkara nivAsa karane lage seTha khuzAlacanda ne turanta bAdazAha ko arjI likhavAI jisameM pUrI sthiti kI jAnakArI dekara sUbedAra ke anyAyapUrNa hukma aura use na mAnane ke kAraNa, sUbedAra dvArA kiye gaye julma ke kAraNa ahamadAbAda chor3akara jAne kI bAta pUre byaure ke sAtha likhakara apane ahamadAbAda lauTane ke lie bAdazAhI madada kI mAMga kii| pahale ke bAdazAhata ke sAtha ke sambandhoM aura usake lie kiye gaye kAmoM kA jikra kiyA / sAtha hI sAtha saiyada bandhu husenaalI khA~ aura abdullAkhA~ ko bhI likhA / udhara sUbedAra kI riporTa bhI pahu~cI / una dinoM saiyadabandhu balazAlI the, sarva sattAdhIza the / unakI salAha para sUbedAra ko dillI bulAyA gayA aura husenaalI khA~ ke zAgirda ko bAdazAha ke hukma ke Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa sAtha ahamadabAda bhejaa| pharamAna ahamadAbAda phuNcaa| sUbedAra cupacApa dillI ke lie ravAnA huA aura seTha khuzAlacanda kA bar3e ThATha se ahamadAbAda meM praveza huaa| dillI meM pharukhazAyara to nAmamAtra kA bAdazAha thaa| saba sattA saiyadabaMdhu ke hAtha meM thii| bAdazAha ke sAtha unakA manomAlinya huaa| bAdazAha ne apane pakSa meM kucha saradAroM ko karake saiyadabaMdhuoM ke nAza kI yojanA banAI lekina saiyadabandhuoM ko khabara laga gii| unhoMne marAThoM kI sahAyatA lekara 1719 meM pharukhazAyara kI AMkhoM meM garma salAkheM DAlakara aMdhA kara diyA aura bAda meM bahuta burI gata banAkara usakA badha kara diyA gayA tathA bahAdurazAha ke pote ko gaddI para biThAyA gyaa| unakI mRtyu hone para cauthe putra ko mahamadazAha ke nAma se gaddI para baitthaayaa| dillI meM una dinoM bar3I andhAdhuMdhI cala rahI thii| dillI kI sattA zithila ho gii| dakSiNa ke nijAma aura marAThoM kI sattA prabala huI / lUTapATa, atyAcAra aura khUna-kharAbI kA daurA cala rahA thaa| mugala saltanata ke gRhakalaha tathA khUna-kharAbI kI viSama sthiti meM gujarAta ko do kasauTiyoM meM se pAra utaranA thaa| saiyadabandhuoM ne gujarAta se cautha vasUlI kA marAThoM ko haka dene kA AzvAsana dekara sahAyatA prApta kI thI aura bAdazAha pharukhazAyara ko harAyA thaa| taba se marAThoM kI phauja gujarAta meM cautha vasUla karane ke lie 'hara-hara mahAdeva' kI ghoSaNA karate hue ghUmatI aura zaharoM tathA gAMvoM para AkramaNa karake lUTapATa krtii| yadi lUTa nahIM milatI to sainika gAMvoM meM Aga lagA dete| dUsarI ora se mugala zahaMzAha ne gujarAta meM apanI sattA banAye rakhane ke lie nijAma-ulmulka ko sUbAgirI sauMpa rakhI thI aura usake Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha khuzAlacanda 46 kAkA hamIdakhAna ahamadAbAda meM ruke hue the| gujarAta kI sthiti do patiyoM kI patnI kI taraha bar3I hI viSama thii| seTha khuzAlacanda samayajJa the| unhoMne paristhiti ko dhyAna meM lekara araboM kI senA meM vRddhi kI thI aura zastra sAmagrI bhI ThIka mAtrA meM ekatra kara rakhI thii| isa prakAra cAra-pAMca sAla biite| isa bIca mugala bAdazAha ne dekhA ki gujarAta kI sattA hAtha se jA rahI hai| dillI ke saradAroM ne bAdazAha ko samajhAyA ki sUbedAra hamIdakhAna aura marAThe mila gaye haiM, isalie zAha bulandakhAna ko sUbedAra niyukta kiyA gyaa| zAha bulaMdakhAna ne apanI ora se sujAdIkhAna ko phauja ke sAtha gujarAta meM bhejaa| hamIdakhAna ne dekhA ki sujAdIkhAna ke pAsa phaujI tAkata jyAdA hai| vaha marAThoM kI sahAyatA se dohada pahu~cA aura sujAdIkhAna kA sAmanA kiyA, jisameM sujAdIkhAna mArA gyaa| vaise ahamadAbAda meM kilAbandI thii| daravAje banda karane para bAhara ke hamale se bacA jA sakatA thA, lekina marAThoM meM vijaya kI dhuna meM ahamadAbAda ko lUTane kI icchA jAgRta huii| ___ khuzAlacanda seTha ko yaha patA lagA ki marAThe ahamadAbAda lUTanA cAhate haiN| kilA phataha karake zahara meM praviSTa honA cAhate haiN| unake pAsa lar3ane ke sAdhana aura sAmagrI rahate hue bhI unhoMne rAjanIti se kAma lenA adhika ucita smjhaa| marAThA phauja ko lAne vAle hamIdakhAna para unakA bahuta prabhAva thaa| usa para unhoMne bahuta upakAra kiye the| unhoMne sAhasa kara marAThoM kI chAvanI meM praveza kiyaa| marAThA phauja ahamadAbAda para gherA DAle hue thii| ve hamIdakhAna se mile / lUTa meM prajA kI tabAhI hogI isalie marAThoM ke sAtha bAtacIta kara unheM lUTa na karane ko samajhAne kA prayAsa kiyA aura unheM kAphI mAtrA meM apane nija ke pAsa se dhana dekara gherA utthvaayaa| Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa khuzAlacanda seTha ne tana-mana-dhana se zahara kI rakSA kii| isa bAta se prabhAvita hokara ahamadAbAda ke hindU aura muslima vyApArI ekatra hue aura khuzAlacanda seTha ke isa upakAra ke badale ke rUpa meM hone vAle vyApAra tathA nirmANa hone vAle mazarU Adi mAla para saikar3A cAra AnA vaMza paramparAgata kara dene kA nirNaya kiyaa| yaha jo karAranAmA kiyA, usa para vajIra kamaruddIna ne tasadIka karake rukkA seTha parivAra ko diyaa| Age calakara aMgrejoM ne isa rakama ko sAla meM 2133 rupaye denA prIvI kauMsila ke 31-5-1861 ke prastAva ke anusAra taya kiyaa| aMgrejoM ke rAjya meM vaha rakama seTha parivAra ko milatI thii| antara vigraha ke kAraNa mugalasattA kamajora banI aura marAThoM kA cautha vasUlI ke nAma para gujarAta meM praveza huaa| pezavAoM ne gujarAta pradeza ke kArya ko pilAjI gAyakavADa ko soNpaa| unake putra dAmAjI gAyakavADa ne apane zaurya aura cAturya se gujarAta meM sattA sthApita kI aura mugala sattA ghaTatI gii| ___ nagaraseTha khuzAlacanda bar3e samayajJa aura catura the| unhoMne marAThoM ke sAtha bhI Arthika sambandha sthApita kiye aura maitrI kI, jisase unake hitoM kI rakSA ho sake / isa andhAdhundhI aura lUTapATa ke samaya meM vyApAra karanA bahuta jokhima bharA ho gayA thA aura ghaTa bhI gayA thaa| nagaraseTha kA lena-dena kA kAma bahuta vyApaka thA aura bar3e paimAne para calatA thaa| rAjataMtra badalane para kAphI rupayA DUba bhI jAtA thaa| kaI bAra to pUrI kI pUrI rakama hI DUba jAtI, para seTha parivAra vAle naI sattA kA sAtha lekara pahalI rakameM bhI kaI bAra vasUla kara lete the| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha bakhatazAha seTha khuzAlacanda ke bAda unake putra bakhatazAha nagara seTha bane / mugala aura marAThA donoM sattAoM ne inheM mAnyatA dI thii| bakhatazAha ke samaya meM sthiti bahuta nAjuka aura viSama thii| kyoMki unheM donoM sattAoM ko rAjI rakhanA par3atA thA kintu vakhatazAha ne apane pitA khuzAlacanda se rAjanaitika kSetra meM zikSA prApta kI thI, isalie ve catura rAjanItijJa the| unhoMne dAmAjI gAyakavADa ke sAtha jauharI kA sambandha banAkara bar3audA meM bhI peDhI sthApita kI thii| gAyakavADa rAjya se bhI inheM chatra, mazAla tathA pAlakI kA sanmAna prApta thaa| inhoMne pAlItANA, giranAra tathA AbU ke bahuta bar3e yAtrA saMgha nikAle the| jisameM gAyakavADa rAjya kI tarapha se sainika saMrakSaNa prApta huA thaa| inhoMne kAThiyAvADa ke rAjAoM ko bhI karja denA zurU kiyaa| karja ke aivaja meM unake gAMva giravI rakha lete / kAThiyAvAr3a ke bar3e rAjyoM ke sAtha isa jauharI-parivAra ke sambandha gahare hone lage the| una dinoM baiMkoM kA pracalana nahIM thaa| ata: sAhUkAroM kI ora se karja liyA jAtA thaa| sampUrNa gujarAta meM jauharI-nagaraseTha hI sabase bar3e sarApha the, jinakA lena-dena gujarAta hI nahIM, dillI taka calatA thA / akabara, jahA~gIra, zahAjahA~, auraMgajeba, bahAdurazAha, jahAMdarazAha, pharukhazAyara taka sabhI bAdazAhoM ko inhoMne karja diyA thaa| gAyakavAr3a ko bhI karja dete the| Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa bakhatazAha ke bar3e bhAI nathuzAha bhI ahamadAbAda meM rahate the| unakA bhI rAjanIti tathA vyavasAyiyoM meM khUba prabhAva thA aura sArvajanika kAmoM meM hissA lete the| gujarAta kA rAjataMtra pezavA tathA gAyakavADa ke adhIna thaa| va gujarAta tathA saurASTra meM cautha kI vasUlI karate the| jagaha-jagaha aneka thAne the| AhistA-AhistA aMgreja sattA kA udaya hone lgaa| marAThoM meM antara-kalaha kA prArambha hone para aMgrejoM ko dakhala dene kA maukA milA aura 1780 meM ahamadAbAda meM aMgrejI sattA ke paira jama gaye / isa samaya nathuzAha seTha tathA mahAjanoM ne kampanI sarakAra ke senApati se milakara unako yaha samajhAyA thA ki pezavAoM ke sAtha hone vAle jhagar3oM meM kampanI sarakAra kI phauja kI ora se prajA kI lUTa-pATa na ho| bambaI meM bhI aMgrejI saltanata sthApita huii| portugIja rAjA kI bahana kI zAdI briTena ke rAjA ke sAtha huii| daheja meM bambaI dvIpa aMgrejI rAjA ko diyA gyaa| aMgreja rAjA ne bambaI bandara vArSika dasa pauMDa kirAye se IsTa iNDiyA kampanI ko diyaa| vilAyata se mAla ke AyAta-niryAta ke lie yaha bandaragAha suvidhApUrNa thaa| ataH aMgrejoM kI sUrata sthita bar3I-bar3I peDhiyAM bambaI phuNcii| bambaI kA vyApAra bar3hane lgaa| kucha hI dinoM meM bambaI pazcima kA sabase bar3A bandaragAha ho gyaa| jahAM kucha macchImAroM kI bastI thI, vahA~ lAkhoM kI AbAdI ho gyii| bakhatazAha seTha ne bambaI meM bhI apanA kArobAra zurU kiyaa| seTha bakhatazAha kA samaya mugala, marAThA, gAyakavADa aura aMgreja Adi sattA kI sthApanA kA samaya thaa| seTha bakhatazAha ne bar3I Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha bakhatazAha 53 kuzalatA se rAjyoM ke sambandha, vyApAra aura nagaraseTha kA sanmAna surakSita rkhaa| __seTha bakhatazAha ke putra motIcanda, motIcanda ke pote bhagubhAI tathA unake putra dalapata bhAI the jo seTha kastUrabhAI ke dAdA the| zrI dalapata bhAI ke putra tathA zrI kastUrabhAI ke pitA kA nAma zrI lAlabhAI thaa| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 seTha hemAbhAI seTha bakhatacanda ke bAda unake putra hemAbhAI nagaraseTha hue| ve aMgrejI to nahIM sIkha pAye, kintu phArasI sIkhe the| vyavahAra kuzala the, saMskAra-sampanna the| ve sahanazIla, udAra tathA dhArmika vRtti ke vyakti the| seTha kA parivAra bahuta vizAla thA, unhoMne sabhI ko kAmoM kI jimmevArI bAMTa dI thI aura pratyeka ke kharca kI samucita vyavasthA kara dI thii| parivAra ke atirikta ve sAmAjika sthAnoM aura tIrthoM kI vyavasthA karate, pAMjarApola Adi kI dekharekha bhI rkhte| sArA parivAra unake anuzAsana meM sucArU rUpa se calatA thaa| samAja meM bhI unakA prabhAva thaa| javAharAta kA vyApAra gauNa hokara sarAphI aura lena-dena kA kAma hI pradhAna ho gayA thaa| rAjAoM tathA jAgIradAroM ke gAMva Adi rehana rakhakara unheM karja dete| hemAbhAI ke samaya aMgrejoM kA zAsana ho gayA thaa| sarakAra kI ijAjata ke binA koI gAMva beca nahIM sakatA thA, para usakI AmadanI giravI rakhI jA sakatI thii| pUre bhArata meM unakI zAkhAe~ thIM aura Ar3hatiye niyukta the / baiMka sirpha bambaI aura kalakatte meM hI thiiN| isalie lena-dena aura huNDiyAM inhIM kI calatI thiiN| inakI per3hiyoM (zAkhAoM) dvArA bhArata ke sAhUkAroM Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha hemAbhAI 55 aura rAjA-rajavAr3oM ko bar3I-bar3I rakameM karja ke rUpa meM dI jAtI thiiN| inakI huNDI kI sAkha pUre gujarAta meM noTa kI taraha prakhyAta thI / parivAra kI ekatA Adarza thI / bhojana kI paMkti meM Der3ha sau vyakti eka sAtha baiThate / ve saba kA dhyAna rakhate the ahamadAbAda para aMgrejoM kI sattA sthApita ho gaI thI, isalie saMrakSaNa ke lie araboM kI senA aura hathiyAroM kA kharca kama kara diyA thaa| hA~, ghor3AgAr3iyA~, ghor3e, bailagAr3iyA~, Adi rakhI gayI thiiN| unhoMne rAjuMjaya, giranAra aura AbU ke yAtrA saMgha bhI nikAle the / hemAbhAI paropakArI aura dAnI the / niyamita deva darzana aura sAdhu-sAdhviyoM kI sevA meM pahu~cate / unhoMne dhArmika tathA sAmAjika paramparA meM vRddhi hI nahIM kI, vyApAra meM bhI bahuta pragati kI aura sArvajanika kAmoM meM bhI dila kholakara kharca karate rahate the / aMgreja adhikAriyoM ne zikSA ke kSetra meM zurU kiye gaye kAmoM meM tathA nagarapAlikA meM netRtva kiyA thA / unheM maMdira, dharmazAlAe~, AzrayasthAna kA nirmANa karAne meM kAphI ruci thI / sthApatya kalA ke jAnakAra the / ahamadAbAda hI nahIM mAtara, sarakheja, naror3A, medhApura Adi aneka gA~voM meM maMdira banAye / ve maMdira banAne ke nimitta se yA tIrthayAtrA ke lie jahA~ bhI jAte vahA~ sArvajanika jarUrateM pUrI karate / jUnAgar3ha meM hemAbhAI ne dharmazAlA banAI thI / 1 pAlItANA kA rAjya unake izAre meM thA / ve rAjya kI vyavasthA karate the| apane zAsana meM unhoMne siddhAcala para ToMka banavAI thI jo 'himAvasI' ke nAma se prasiddha hai / aura unakI bahana ne bahuta kharca karake 'naMdIzvarajI kI ToMka' nirmita karAyI jo 'unamaphaInI Tuka' ke nAma se prasiddha hai / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa ___ unakI havelI mahala jaisI vizAla thii| usa samaya vaha sabase bar3hiyA imArata thii| mANika cauka se nAgorI sarAha taka lambI aura ratanapola se pIramazAha ke rojA taka caur3I thii| seTha hemAbhAI apanI bambaI kI zAkhA meM gaye taba bambaI ke samAja dvArA unakA bahuta sanmAna huA thA aura isa pravAsa meM bambaI ke saMghapati motIzA ke sAtha jo mitratA huI, vaha anta taka banI rhii| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaprANa seTha lAlabhAI dalapatabhAI Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha lAlabhAI seTha lAlabhAI ko paramparA yA seTha zAMtidAsa tathA unake vaMza ke kaI viziSTa vyaktiyoM kI viziSTatAe~ virAsata meM milI thiiN| sAtha hI unameM samaya kI raphtAra ko samajhane kI dUra-dRSTi bhI thii| phalasvarUpa jaba unhoMne apane samaya kI zikSA, samAja kArya, udyogavyavasAya meM praveza kiyA to seTha zAMtidAsa kA dharmaprema, sAhasa rAjyakartAoM ke sAtha samparka, samAja ke prati vAtsalya, tIrtha-sevA, surakSA Adi kAryoM va paramparA se prApta vizeSatAoM kA bhI pUrA upayoga kiyA aura parivAra ke vikAsa kI nIMva DAla sake / Aja kastUrabhAI kA udyoga samUha deza ke pramukha udyogoM meM jo mahatvapUrNa yogadAna de rahA hai tathA usane jaisA vikAsa kiyA hai usakI nIMva seTha lAlabhAI ne hI rakhI thii| seTha zAMtidAsa ke parivAra kA vyavasAya javAharAta kA thA aura lena-dena sarAphA, baiMkiMga kA thaa| bIca meM seTha parivAra meM zeara ke saTTe ne sthAna pA liyA thA, parantu lAlabhAI ne ina vyavasAyoM kA bhaviSya ujjvala na dekhakara vastra udyoga ko apnaayaa| unakI buddhi zikSA se vyApaka bana gaI thii| unhoMne dekhA ki sAhasa pUrvaka nayA udyoga apanAe binA ve apane parivAra ke ucca sthAna ko TikA nahIM pAveMge isalie unhoMne TeksaTAila kapar3e ke udyoga ko apnaayaa| unakA jamAnA itanA mandI kA tathA parAdhInatA kA thA ki mila udyoga kA prArambha kara usameM saphalatA pAnA AsAna nahIM thaa| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa videzI sarakAra kA jhukAva apane dezavAsiyoM ke hita kI ora adhika thaa| ve loga bhArata se kapAsa (kaccA mAla) apane deza meM le jAkara vahAM kA banA kapar3A bhArata meM lAkara becate the| bhArata unake lie sone kA aMDA dene vAlI murgI kI taraha lAbhadAyI kSetra thaa| bhArata kI sampatti kA pravAha iMglaiNDa kI ora baha rahA thaa| ___ anna ke bAda jIvana meM sabase Avazyaka sthAna kapar3e kA thA aura hai| aMgrejoM ne yaMtroM aura takanIkI jJAna ke vikAsa ke dvArA isa udyoga kA aisA vikAsa kiyA ki bhArata meM carkhe aura karaghe se bane kapar3e kI apekSA videzI kapar3A sastA par3e aura dekhane meM bhI acchA lage / bambaI va ahamadAbAda ke udyogapatiyoM ne anubhava kiyA ki yadi hama yaMtra kA upayoga aura Adhunika Tekanika nahIM apanAte haiM to menacesTara kA mukAbalA nahIM kara skeNge| isalie vastrodyoga ke lie mileM kholiiN| prArambha kI kaThinAiyAM, parizrama, vyavahArakuzalatA tathA sAhasa se dUra kii| usa samaya kI audyogika aura vyAvasAyika paristhiti ko samajhe binA, janamAnasa kA nirIkSaNa kie binA pUrvajoM ne jo kArya kiyA usakA hama sahI mUlyAMkana nahIM kara skeNge| usa samaya naye udyoga zurU karane kA khatarA uThAne kI apekSA videzI mAla apane deza meM lAkara becanA AsAna thA aura usameM tatkAlIna lAbha bhI adhika thaa| isake bAvajUda jinhoMne deza meM naye udyogoM kI nIMva DAlane kA sAhasa kiyA unhoMne deza aura samAja kI bahuta bar3I sevA kI, jisakI Aja ThIka kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| ___ vaise to mila udyoga kI zurUAta gujarAta meM 1853 meM jemsa leMDana ne bharuca kATana mila kI sthApanA se kI thii| ahamadAbAda meM raNachor3alAla choTAlAla ne 1858 meM kampanI sthApana kara iMglaiMDa meM dAdAbhAI navarojI ke dvArA yaMtroM kI kharIdI kI aura ve yaMtra khaMbhAta Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha lAlabhAI 56 se ahamadAbAda bailagAr3iyoM se lAye ge| una dinoM bambaI se ahamadAbAda relamArga se jur3A huA nahIM thaa| pahalI mazInarI to rAste meM jalagaI thii| yaha mazInarI dUsarI bAra ArDara dekara khambAta bandara meM utArI gaI / ahamadAbAda meM mazInarI Akara 1861 meM maI mAsa meM mila cAlU huI / kyoMki khambAta se bailagAr3iyoM meM mazInarI ahamadAbAda pahuMcane meM cAra mahIne lge| lekina pahale varSa kI kampanI ne 6 pratizata DiviDaMDa diyA / yaha bahuta choTI mila thI jisameM 2500 takue the aura sirpha 63 loga kAma karate the| I0 saM0 1865 meM becaradAsa aMbAdAsa ne becaradAsa mila zurU kI 1877 meM mAdhubhAI mila jo Age cala kara ahamadAbAda spIniMga eNDa menyuphaikcariMga mila zrI raNachor3alAla ne zurU kI bAda meM 1878 meM 'di gujarAta spiniMga viniMga mila' sthApita huii| prArambha kI cAra miloM meM se sirpha becaradAsa mila hI aba taka cala rahI hai, zeSa banda ho giiN| prArambha meM mileM moTA sUta nirmANa kara bAjAra meM bectiiN| jaba kapar3A banAnA zurU kiyA to moTA kapar3A aura sAr3I dhotiyA~ bhI 20 kAuMTa se nIce sUta kI rhtii| kucha sUta cIna meM jaataa| I0 1600 taka ahamadAbAda meM kapar3A udyoga kI sthiti sudRr3ha bana gaI thI aisA kahA jA sakatA hai taba taka 27 mileM yahA~ ho gaI thI aura 15643 majadUra kAma karate the| ___ lAlabhAI seTha ne 1896 ne hI sarasapura mila zurU kara isa udyoga meM praveza kiyA thA aura 1903 meM rAyapura mila kI sthApanA kii| pichale sAta varSoM meM unhoMne isa udyoga meM jo saphalatA pAI usase rAyapura mila ke zeyarsa 250 DhAI sau rupayA primiyama se bike / __ jaise iMglaiMDa meM menacesTara ne kapar3A udyoga meM mahattvapUrNa sthAna pAyA thA vaise hI bhArata meM ahamadAbAda ke kapar3A udyoga meM kastUrabhAI Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 tIrtharakSaka seTha zAntidAsa ke udyoga samUha ne mahattvapUrNa yogadAna diyA hai / jisakA prArambha seTha lAlabhAI ne kiyA thA, usakA aitihAsika mUlya hai / C seTha lAlabhAI ke parivAra kA jainadharma aura samAja meM mahattvapUrNa sthAna rahA hai aura hai / jaina samAja para sAdhuoM kA atyadhika prabhAva rahA hai| jaina sAdhu kala-kArakhAne ko mahAArambha - bar3e pApa kA kAma samajhate the isalie mila khar3I karane meM seTha lAlabhAI ko kaThinAI nahIM AI ho aisI bAta nahIM, para unhoMne mila khar3I karane kA sAhasa kiyA aura gujarAta ke jainiyoM ko isa udyoga ko apanAne kI preraNA dI, jabaki mAravAr3a ke kaI prasiddha dhanI jainI parivAra vilAyatI kapar3A ma~gAkara becane kA kAma karate the / ve cAhate to mileM khola sakate the para unake guruoM ne isa kArya ko mahAArambha kA kAma batA kara udyogoM kI apekSA vyavasAya karane ko hI preraNA dI / phalasvarUpa gujarAta ke jaina udyoga ke kSetra meM mAravAr3a ke jainiyoM se bahuta Age hai / AnandajI kalyANajI peDhI ke vidhAna ke anusAra TrasTa kA adhyakSa nagara seTha ke parivAra kA honA cAhie thA / mayAbhAI nagara seTha kI mRtyu ke bAda unake putra choTI umra ke the ataH seTha lAlabhAI AnandajI kalyANajI kI peDhI ke adhyakSa hue / peDhI ke adhyakSa cune jAne ke bAda jUte pahanakara zatruMjaya pahAr3a para jAne se hone vAlI azAtanA ko rokI / bhAINI tIrthaM unhIM ke samaya meM astitva meM AyA aura rANakapura tathA giranAra kI vyavasthA Ananda jI kalyANajI peDhI ko sauMpI gaI / i unakI tIrthoM sambandhI bhakti sarAhanIya thI / jaba 1908 meM sammedazikhara pahAr3a para sarakAra ne nijI baMgale banAne kI ijAjata dI to pUre jainasaMgha meM kSobha utpanna huA / aise samaya lAlabhAI seTha cupa na raha sake / samAja ke pramukha netAoM ke sAtha rahakara baMgale Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha hemAbhAI 61 banane ko rokane meM saphalatA prApta kI lekina vahAM gira gaye jisase hAtha kI haDDI TUTa gii| unheM kalakattA cikitsA ke lie jAnA pdd'aa| vahA~ bAbU mAdhavalAlajI dUgar3a ke yahA~ tIna mAsa taka rahanA pdd'aa| tIrtha-rakSA ke kSetra meM unakA eka kAma sadA saMsmaraNIya rhegaa| vaha kArya thA AbU ke jaina mandiroM ko Arkiyolojikala DipArTameMTa meM jAne se roknaa| lArDa karjana AbU gae vahAM kI zilpakalA aura khudAI se ve bar3e prabhAvita hue| isa prAcIna vAstu va zilpakalA ko 'surakSA ke lie' AkiyAlojikala DipArTameMTa ko sauMpane kA prastAva kiyaa| isakA lAlabhAI seTha ne prabala virodha kiyA aura mandira sarakArI kabje meM jAne se rokaa| una dinoM vAisarAya ke kathana yA vicAra kA virodha karanA bar3e sAhasa kA kArya thaa| surakSA kA prabandha karane ke lie AnandajI kalyANajI peDhI meM paisA to thA nahIM para 8-10 sAla taka kucha kArIgaroM ko rakhakara yaha bahAnA banAte rahe ki hama isa tIrtha kI bahuta acchI dekhabhAla kara rahe haiN| ___ lAlabhAI seTha ne kAleja kI zikSA prApta kI thI zikSA ke lAbhoM se apane vyaktitva aura parivAra kA adbhuta vikAsa kiyA thaa| ve vidyA premI, zikSA ke samarthaka the unhoMne mAtAjI kI smRti meM javerI vADa meM kanyAzAlA sthApita kI thii| tIrtha sevA ke atirikta bhI dhArmika aura sevA ke kAmoM meM hissA lete the| ve samaya kI pAbandI, niyama pAlana aura anuzAsana ko bar3A mahatva dete the| unheM avinaya, avyavasthA aura udaMDatA pasanda nahIM thii| parivAra vAloM para aisI dhAka thI ki koI vaisI bAta karane kA sAhasa nahIM kara sakatA thaa| baccoM para unakA AtaMka thaa| lAlabhAI svayaM niyama ke aura anuzAsana pAlana ke sAtha-sAtha baccoM meM bhI vaha Adata DAlanA caahte| svayaM kastUrabhAI apane anubhava sunAte samaya kahate haiM ki niyama pAlana va samaya ke pAbandI kI zikSA pitAjI se milii| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa lAlabhAI dhArmika saMskAroM se sampanna the / khAnapAna ke mAmale meM ve bahuta hI kaTTara the kintu zikSA ke kAraNa vicAroM meM vyApakatA thii| unhoMne acchI bAteM aMgrejoM kI apanAI thI para pAzcAtya sabhyatA kI burI bAtoM ke lie unake jIvana meM koI sthAna nahIM thA / samAja meM zikSA kA prasAra ho aura vaha kurItiyoM se bacakara kAmoM meM dilacaspI le isalie jaina zvetAmbara kAnphreMsa kA pradhAnamaMtrI pada kA dAyitva svIkAra kiyA aura gujarAta saurASTra Adi kSetroM meM aneka zubha pravRttiyAM zurU kii| ve zvetAmbara jaina kAnphreMsa ke prArambha se hI gulAbacanda jI DhaDDA ke sAtha mahAmaMtrI the hI, para kAnphreMsa kI sthApanA meM jina vyaktiyoM ne sAtha diyA usameM lAlabhAI bhI eka the| DhaDDAjI jaba ahamadAbAda Aye to unhoMne carcA ke lie bulAI mITiMga meM pramukha rUpa se hissA liyA thaa| ____ kAnphreMsa dvArA prAcIna zilAlekhoM ke viSaya meM adhika sAvadhAnI rakhI jAya aura zilpa-kalA ke zodha meM sarakAra se sahayoga lene tathA aitihAsika pramANoM va sAdhanoM kA ucita upayoga karane, tathA saMgraha kI bAta kI thii| ___ lAlabhAI seTha saMsthA ke pada aura dAyitva ko kArya kI dRSTi se mAnate the, kevala zobhA kI vastu nhiiN| isalie jaba unakI audyogika pravRttiyAM bar3hIM aura kAnphreMsa ke kArya ke lie paryApta samaya nahIM de pAveMge aisA lagA to mahAmaMtrI pada se istIphA de diyaa| bhAvanagara ke dIvAna ne bhI isa pada para rahane ke lie Agraha kiyA, para pada para na rahakara bhI kAnphreMsa dvArA sUcita racanAtmaka kAryoM meM yogadAna dete rhe| ___ apane parivAra kI sAMpattika sthiti dRr3ha banAne meM kAphI parizrama kiyA / bar3e sAhasa aura dhIraja ke sAtha prayatna kiyaa| apane puruSArtha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmazIlA seThAnI mohinA bA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ seTha lAlabhAI 63 se kapar3e ke mila kA prArambha kiyA, saphalatA prApta huI / dUsarI mila kI bhI sthApanA kii| unhoMne Arthika unnati ke sAtha-sAtha satkAryoM meM dhana kA upayoga karane lge| tIrthayAtrA, saMgha-sevA aura loka-kalyANa meM usakA upayoga karate / pitAjI ke smaraNArtha dharmazAlA kA nirmANa kiyaa| ___ unakI samAja aura vyApArI kSetroM meM bar3I pratiSThA thii| sarakAra kI ora se unheM saradAra kI upAdhi prApta thI isa prakAra ve dhana, pratiSThA aura kuTumbiyoM se bharapUra the / ghara meM 40 loga eka sAtha baiThakara bhojana krte| para jIvana ke antima samaya meM bhAI alaga hue / jisakA unheM raMja rahA para alaga hote samaya bhAIyoM ne jo cAhA so dekara nipaTArA isa prakAra kiyA ki prema banA rahe / sarasapura mila apane bhAiyoM ko dii| __ghara ke logoM meM bar3oM ke prati Adara va bhakti rahe isakA ve khuda AcaraNa karate, cAhe kAma meM kitanI bhI rAta ho jAya mAtA ko namaskAra kara paira dabAye binA sone nahIM jaate| unakA mAnanA thA ki yadi parivAra meM paramparA banAye rakhanI ho to svayaM AcaraNa karanA cAhie / ve atyanta saMskAra sampanna the| ___ aise puruSArthI va kartRtvazAlI lAlabhAI seTha kI akasmAt hRdayagati ruka jAne se mRtyu huI to parivAra ko bar3A AghAta lgaa| lekina unakI patnI mohinAbA atyanta vyavahAra kuzala, tejasvI aura samajhadAra thii| unhoMne ghara kI vyavasthA to kuzalatApUrvaka sambhAlI hI thI para vyavasAya ko bhI ThIka se sambhAla sake aisI unakI yogyatA thii| ve ghara kharca kA paise-paise kA hisAba ThIka se likhatI thIM yahAM taka ki 1932 meM jaba unakA svargavAsa huA usa roja kA hisAba taka unake hAtha se likhA huA milatA hai| unhoMne apanI saMtAna meM Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 tIrtharakSaka seTha zAntIdAsa ucita saMskAra va jIvanopayogI guNoM kA vikAsa kiyA thA / ve apane putroM kI yogyatA ThIka se jAnatI thI isalie kastUrabhAI ko kAleja chur3avAkara apane udyoga meM lagAyA aura seTha lAlabhAI kI parivAra ko pahuMcI kSatipUrti karane ke kAma meM lagAyA / usa samaya seTha lAlabhAI kA kArya aura kIrti ve kaise sambhAla pAveMge aisA svayaM kastUrabhAI seTha ko hI lagatA thA para mohinAbA kI parIkSA ThIka thI / kastUrabhAI ne sacce sapUta kI taraha bApa se beTA savAyA banakara jo kAma kiyA vaha jaina samAja ke lie to gauravapUrNa hai hI, rASTra nirmAtA ke rUpa meM jo kapar3A udyoga aura tatsambandhI udyogoM meM pragati kI vaha parivAra aura samAja kI kIrti ko bar3hAne vAlI hai / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DO prasiddha udyogapati, dharma-parAyaNa seTha zrI kastUrabhAI lAlabhAI ke pUrvaja mahAn dhArmika, tIrtha rakSaka seTha zAMtidAsa kA jIvana indra-dhanuSa ko taraha sataraMgA va suhAvanA thaa| sAhasa, nirbhIkatA, vyApArika sUjha-bUjha, vacanacAturya, dhArmika-dRr3hatA, udAratA aura sva-dharma-jAti evaM deza kA svAbhimAna Adi aise guNa the unake vyaktitva meM, jinase mugala samrATa akabara, jahAMgIra, zAhajahAM tathA auraMgajeba sadA prabhAvita rhe| par3hiye--usa mahApuruSa kA jIvanavRta PRE