Book Title: Shaddravya ki Avashyakata va Siddhi aur Jain Sahitya ka Mahattva
Author(s): Mathuradas Pt, Ajit Kumar, Others
Publisher: Mulchand Kisandas Kapadia
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010486/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. - The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ NEW EVSESSIO2 PCG WA . k as SA 3 TPSYC zrIvItarAgAya nmH| ghaDU vyakI AvasyakA va siddhi - aura jaina sAhityAkA mahatvA / . rixxxorelakhanaUko mahAsabhAmeM jaina sAhitya sabhAke liye lekhaka:- . . zrImAna paM0 mathurAdAsajI-banArasa, paM0 ajitakumArajI strI, paM0 buddhilAlajI zrAvaka, paM0 banavArIlAlajI syAdvAdI, aura vyAkaraNaratna paM0 satIzacaMdrajI nyaaytiirth-kaashii| . Fa Dui Hao Duan Duan Duan Duan Qi Duan Duan Duan Qi Duan Wang prakAzaka: mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, ___ mAlika, digambara jaina pustakAlaya-candAbAr3I-sUrata / "jainavijaya" prinTiMga presa-sUratameM mUlacanda kisanadAsa kApar3iyAne mudrita kiyaa| vikrama saM0 1984) . vIra saM0 2453 [I0. san 1927 mUlya-eka rupyaa| Tale Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedn| . hamArI bhAratavarSIya digaMbara jaina mahAsabhAkA 26 vAM vArSika adhivezana vIra saM0 2448 ( I0 san 1922 ) meM lakhanaumeM zrImAn vidyAvAridhi darzana divAkara verisTara caMpatarAyajIke sabhApatitvameM atIva utsAha va samArohake sAtha vasaMtapaMcamoke rathotsabake mauke para huA thA taba zrImAn jainadharmabhUSaNa dharmadivAkara va0 sItalaprasAdanIkI preraNAse, lakhanaU dharmaparAyaNa di0 jaina samAjane usa samaya eka jaina sAhityaptabhA karanekA va usameM hamAre vidvAnoMke isa granthameM varNita do viSayoMpara inAmI lekha maMgAkara uttama lekhakoMko 200)kA inAma denekI yojanA kI thI jisase Sar3a vyakI AvazyakatA va siddhi para tIna tathA jaina sAhitya mahatvapara tIna aise 6 lekha prApta hue the jo vahAMkI sabhA meM paDhe gaye the tathA jisakI parIkSA zrImAn vidvadarya paM0 mANikacaMdanI nyAyAcArya (morenA) dvArA huI thI, ve saba lekha pUjya vra0 sItalaprasAdajokI sUcanAnupAra hamane hamAre "digaMbara jaina" mAsika patrameM kramazaH prakaTa kara diye the tathA inako pustakAkAra bhI prakaMTa karanekI cAroM orase hameM sUcanA milI thIM isaliye una lekhoMkA yaha saMgrahIta grantha prasTa kiyA jAtA . hai / AzA hai ki isake prakAzanase SaD dravya va jaina sAhityake viSayameM vizeSa pradhaza . par3egA tathA vidyArthiyoMke liye to ye nibaMdha bahuta hI lAbhadAyaka hoNge| di jaina samAjake advitIya vidvAn zrImAn paM0 mANikacaMdranI nyAyAcArya (vartamAnameM pradhAnAdhyApaka, jaMbU vidyAlaya-sahAranapura) ne isa graMthapara vistRta prastAvanA bhI likha dI hai . (jo " digambara jaina " varSa 16 aMka 6 meM bhI prakaTa hocukI hai ) jisake liye bhApake . hama bar3e AbhArI haiN| kAganakI atIva mahaMgIke samayameM yaha grantha 'digaMbara jaina' ke sAtha 2 chapatA gayA thA isaliye isameM kAg2ana halake lagAye gaye haiM jo hameM bhI khaTakatA hai| tathA aneka kAraNoMse isakA prakAzana bhI atIva derIse hosakA hai isake liye pAThaka hameM ulAhanA na deMge aisI ummeda hai / . suurt| nivedakavIra saM0 - 2453 / mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, .. prakAzakA ASAr3ha sudI 11 , Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina sAhityasabhA-lakhanaUke prakaTa hue lekhoMpara zrImAna jainatakaranapaM0 mANikacaMdajI nyAyAcArya morenA dvArA likhita . prstaavnaa| . priya mahAnubhAvoM! ___pahile isake ki maiM chaha dravyakI AvazyakatA va siddhi tathA jaina sAhityakI mahattAkA digdarzana Apako karAUM yaha batalA denA ucita samajhatA hUM ki vandanIya vra0 zItalapraptAdajI va lakhanaU janatAkA lekha likhAnekA kArya kitanA prazaMsanIya hai / bhAratameM lekha likhakara rAjA seTha yA pavijakameM bhenane kI prathA kucha navIna nahIM hai lekina yaha prathA nitanI pahile pratiSThAprApta thI utanI isa samaya nahIM dekhI jAtI, cAhe to isameM lekhakoMkA Alasya hI kAraNa ho yA rAjA va seThoM kI sunane meM apriyatA, lekina merI dhAraNA to yaha hai ki isa viSayameM kucha kucha donoM hI taraphase truTi kI gaI hai| ___ kucha hI samaya pahile rAnA bhona, bAdazAha akabarakI sabhAmeM yati hIrAvijaya, paM0 kAlidAsa prabhRti kitane hI vidvAn pratidina zikSA pUrNa navIna2 zloka banAkara lenAte the isake upalakSameM bAdazAha bhI unheM bahuta AdarakI dRSTi se dekhate the tathA unake utsAha vardhanAtha bahutasA inAma bhI dete the| sava zikSita samAjako yaha vidita hogA ki rAjA bhojakI sabhAmeM kitane hI vidvAn rahate the| eka vidvAn pratidina rAnAke yahAM navIna 2 zoka banAkara lAyA karate the lekina mahArAja bhonakI sabhAmeM itane buddhizAlI bhAdamI the ki ve jina zlokako ekavAra suna lete the vaha unheM kaNThastha ho jAtA thA, dUsare do daphe tIna daphe Adi sunane mAtrase usakI pUrNa dhAraNA :kha lene the ataH pratidina navIna paNDita mahAzaya jo navIna2 3oka banAkara lAte the sabha.ke sthAyI anya paNDita use usI samaya rAnAko sunAkara kahate the ki mahArAna, yaha prAcIna zoka hai navIna nahIM ! eka dina una navIna paNDitane isa bhAvapUrNa loka banAyA ki mahArAnake pitAmahase mere pitAko inAma diyA gayA eka lakSa rupayA mahArAnake khanAne meM jamA hai| isa prakArake navIna zlokako sunakara anya sabhI paNDita bahuta pazopezameM par3e ki inake isa zlokako prAcIna hI batAnA cAhiye yA navIna / navIna batalAnese to javana zlokake banA. neke kAraNa inako eka lakSa : rupayA inAmakA mila hI jAyagA, aura prAcIna batAne se bhI yaha bAta pramANita ho jAyagI ki inakA eka lakSa rupayA rAjakoSa jamA hai, ityAdi kathAoMke sunanese yaha vidita hotA hai ki pahile zloka Adi likhakara rAnasabhAmeM sunAnekA bahuta pracAra thA / aba bhI kuMcha nyUnatAko lie hue yaha prathA sanIvita hai| ... Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2 ) amerikA jarmana Adi dUra dezoMmeM navIna lekha bhejanekI prathA aba bhI pAyI . jAtI hai aura tatratya vidvAna una lekhauko dekhakara naubila prAija, pI0 eca0 DI0 AdikI .. padaviyoMse alaMkita karake sanmAnita karate the| pUrvameM AcAryoM bar3e 2 vidvAnoMko vAdIbhasiMha, pUjyapAda Adi padaviyAM vitarita karake unakA gaurava bar3hAyA jAtA thA, usa pUrva prathAkA kucha anukaraNa karate hue bra0 zItalaprasAdajI tathA lakhanaUkI janatAne SaT dravyakI AvazyakatA va siddhi, tathA jaina sAhityakA mahatva ina do viSayopara lekha likhakara jaina sAhitya sabhA lakhanaU bhenanekI sucanA " jainamitra" AdimeM prakAzita kI thii| ukta do nibandhoMpara bhinna 2 sthAnIya vidvAnoMke 6 lekha mAye jo ki "digaMbara jain| mAsika patrameM kramazaH chapa cuke haiM aura pustaka rUpameM bhI chapAye gaye haiN| pUjya brahmacArI zItalapasAdajI va lakhanaU janatAko ukta do nibandhoMpara lekha likhavAkara na sirpha una viSayoM ko unnata karanekA yazolAbha huA hai balki vidvAnoMkA gaurava bar3hAkara jaina samAjameM bhI anya samAnoMkI taraha lekha likhanekI prathA yA yoM kahiye ki prAcIna prathAkA jIrNoddhAra kiyA hai| . jaina samAjameM isa prathAkA abhAva kucha adhika dina pahilese jJAta hotA hai nahIM to itane adhika vidvAnoM kI upasthitimeM ina mahatvapUrNa viSayoMpara kevala chaha hI lekha na Ate / isameM hama sarvathA lekhakoMkA hI pramAda nahIM kahate balki kucha samAnake netAoMkA bhI hai / mujhe AzA hai ki abase aise zAstrIya nibandhoM paraM yadi samAjakI dRSTi rahegI tau punaH lekha likhAye jAnepara 6kI saMkhyAse kahIM bahuta adhika . saMkhyA meM vidvAnoM ke lekha AsakeMge aura upAdhi Adi denekI pUrva prathAkA bhI samAnane yadi anukaraNa kiyA to ipsa kArya kA bahuta mahatva ho jAyagA aura usa samaya na sirpha jaina vidvAna hI balika niSpakSapAtI anya jAtIya vidvAn bhI ina viSayoMpara nibandha likheMge aura isa taraha jaina dharmakAM eka sulabha rItise dUra 2 pradezoMmeM pracAra ho jAyagA, hamArI samajhameM isa kAryakA pUrNa prazaMsAlAbha brahmacArI zItalaprazAdajI va lakhanaUkI jaina janatAko hai / AzA hai ki agAr3I bhI isa prathAkA anukaraNa kiyA jaaygaa| . .. - sajjano ! SadravyakI AvazyakatAke viSayameM tIna lekha samupalabdha hue . haiM aura una lekhoMse pUrNataH yaha bAta spaSTa ho gaI hai ki dravya chaha hI haiM na sAta aura na pAMca, dravyakI saMrUpA 6 hI hai| isa viSayameM vizeSa kucha kahanA nahIM hai kyoMki anya mata kalpita dravya va padArthoM kI saMkhyA inhIM 6meM antarbhUta ho jAtI hai| yahAM dravya padArtha Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ inakA prathak 2 ullekha isalie kiyA hai ki vaizeSika dravyakI saMkhyA aura padArthakI: saMkhyA 7 mAnatA hai / padArtha isa zabdakA tAtparya unhoMne isa prakAra mAnA hai-padasya marthaH padArthaH / yahAM SaSTIkA artha nirUpita hai| R dhAtukA artha jJAna aura than pratyayakA artha viSayatva hai / isa prakAra pada nirUpita jJAna viSayatva hI padArthakA tAtparya mAnA, hai / yahAM jo aisI zaMkA karate haiM ki padArthakA artha jaba pada nirUpita jJAna viSayatva hai. taba hI khara viSANa bhI padArtha koTimeM AnA cAhiye kyoMki yaha nirUpita jJAnaviSayatA to isakI bhI hotI hai| isakA samAdhAna ve isa prakAra karate haiN| ho kharaviSANa bhI padArtha hai lekina vaha atyantAbhAva padArthameM sammilita hai| astu, yahAM isa paravAhakI Ava. zyakatA nahIM hai| jisa prakAra dravyako saMrU / 6se adhika sAta nahIM ho sakatI usI prakAra se kama 5 bhI nahIM ho sakatI hai / dravyakI jIva, anIva rUpa doko saMkhyA jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza, kAlakA sukSma rUpAntara hai kyoMki jabase bhinna pudgalAdi 5 kA anIvameM mantarbhAva hai| jIva va pudgalakI sattA hameM pratyakSataH vidita ho rahI hai, bAkIkI 4 dravya yAnI dharma, adharma, AkAza, kAlakI sattAkA avadhAraNa anumAnAdi pramANoMse hotA hai| 6 chahoM dravyoMkA kArya hama apane zarIrameM bhalIbhAMti dekhate haiM / jIvakA jJAnaguNa tathA pudgalakA rUpAdi sajIva zarIrameM dikhalAI detA hI hai| . dharma dravyakA jIva pudgaloMke gamana honemeM sahakArI rUpa jo kArya hai vaha raktAdike gamanameM sahakArI honese acchI taraha pramANita hotA hai evaM adharma dravyakI jo ukta do dravyoM ke sthira honemeM sahakAritA hai vaha bhI zarIrameM pAyI hI jAtI hai kyoMki sajIva zarIrameM raktAdikA nirantara calate rahanA jaise upayukta hai usI prakAra zarIrake kucha aise avayava bhI haiM jo ki zarIrameM sthira hI rahate haiM aura unake calita honese AdamIkI mRtyu ho . jAtI hai ataH madharma dravyakA kArya bhI zarIrameM barAbara dekhA jAtA hai| AkAzakA avagAha . denA jo kArya hai vaha bhI zarIrameM suspaSTa hI hai, koTeM, tinake, kAMca, khAnepIne AdikI kitanI hI cIna haiM jinako ki zarIra avagAha detA hai / kAlakA kArya. vartanA bhI bhApa acchI taraha zarIrameM pAveMge kyoMki bhojanAdikI vartanA yA pariNamana nirantara zarIrameM . hotA hI rahatA hai, isa prakAra chahoM dravyoMkA kArya zarIrake andara dekhane meM AtA hai| .. sAhityake viSayameM yahI kahanA hai ki sarvataH zreSTha sAhitya vahI hai jo AtmAko antameM vairAgyakI tarapha unmukha kare / pahile jamAne meM yati, sAdhu maMtroMse stuti karate the| una maMtroMmeM jo zakti hai vaha saMskRta sAhityameM nahIM hai| maMtrakA zuddha uccAraNa Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karanA bahuta kaThina hai / hUtva udAtta anudAtta Adi saba prakArakA khyAla karake uccArita jo maMtra hai vahI apanA kArya pUrNataH siddha karatA hai kyoMki "nahi maMtra kSaraM nyUno nihanti viSavedanAm " maMtra zuddha uccAraNa na karanese na kevala AdamI apane sAdhyase bhraSTa hI . hotA hai kiMtu apanA aniSTa bhI kara letA hai| isa prakAra mantrake uccAraNa tathA sAdhanAkI rUpatAse bacane ke kAraNa saMskRta sAhityakA .. pracAra huA / saMskRta sAhityameM bhI bhAMti 2 kI asuvidhAyeM dekhakara sAdhAraNa janatAke AnandArtha hindI sAhityakA Arambha huaa| jina mantroMko zuddhAzuddhakA vicAra rakhate hue hama kevala eka ghaMTe bola sakate haiN| yadi usake sthAna meM saMskRtakI koI gadya yA padya ho to hama 3 ghaMTe bolakara hama thaka jAte haiM utanI hI hindIkI gadya yA padya hama barAbara 6 ghaMTe bola sakate haiN| gAnA to aura bhI adhika samaya taka gA sakate haiN| Apa dekheMge ki hindI gAyaka barAbara aATha 2 daza 2 ghaMTe eka jagaha baiThakara acchI taraha gA sakate haiN| yadi gAyakase saMskRta ke bAremeM kahA jAya ki tuma 4 ghaMTe bara:vara baiThakara gAo to vaha kisI hAlatameM nahIM gA sakatA kyoMki hindIkI apekSA saMskRtakA uccAraNa bahuta parizrama . yukta hai aura mantrakA uccAraNa usase bhI bahuta kucha parizramapUrNa hai| isase vidita hotA hai ki maMtrake sAhityameM ar3acana dekhakara hI saMkRta sAhitya aura jo sva svalpazaktike kAraNa saMskRta sAhityase lAbha nahIM uThA sakate unake lie hiMdI sAhityakA nirmANa kiyA gayA hai| bahutase mahAzaya kAvyake granthoMko hI sAhityakoTimeM parigaNita karate haiM lekina yaha unakI bhUla hai| bahutase siddhAMta nyAyake graMtha bhI pUrNataH sAhityakI unnatike paridarzaka haiN| sAhityakA kArya manorajana karanA hai aura yaha maiM pahile hI kaha cukA hUM ki zreSTha * sAhitya graMtha vahI kahA jA sakatA hai jo saMsArakI avasthAkA darzana karAkara aMtameM mokSake lie AtmAke pariNAmoMko Rju kre| sAhitya AtmAkA eka rasa hai yAnI zreSTha sAhityako pAkara AtmA apane bhUle hue svarUpako punaH prApta kara letI haiN| siddhAMtakA grantha gomaTTasAra . sAhityase khAlI nahIM hai usI prakAra nyAyakA grantha aSTasahasro bhI sAhityonnata graMthoMmeM eka pradhAna graMtha hai aSTaptahasro par3e hue mahAzaya isa bAtako bhalI bhAMti jAnate hoMge ki aSTasahasrIke katI mahodayane 363 matoMkA kisa khUbIse khaNDana kiyA hai| aSTasahasrI par3hakara jIva apanI AtmAkA svarUpa bhalI bhAMti jAna letA hai jo ki sAhityakA Anaya kArya hai| aSTasahasrIke kartAne svayaM likhA hai zrotavyASTasahasrI zruteH kiMmanya sahavakhyAnaH / vijJAyate vayava svasasyaparasamayasabhAma: / / . Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . arthAt aSTamI sahasrIke par3ha lenepara anya sekar3oM graMthoM ke par3hanese kyA lAbha hai yAnI kucha bhI lAbha nahIM hai isIke zravaNase stra tathA para samaya (zAstra) acchI taraha jJAta ho jAtA hai| isI prakAra svayaMbhUstotra, samayaptAra bhAdi graMtha bhI sAhi. tyonnatike acche darzaka haiN| samayasArake karttAne bhAtmAkI advaita siddhi meM jo AtmAtmanaMmAtmanAtmane''manarAtmani cetayate-yaha SakAraka lagAye haiM / yaha bhI uccakoTikA sAhitya hI hai kyoMki yahI AtmAke pratyakSa karanekA urAya hai / . tulasIdAsanI kRta rAmAyaNa jo ki sAhityonnatikA eka nidarzaka kahA jAtA hai usase Apa ToDaramalajI kana gomaTTasArakI hindI TokAkA milAna kareM to Apako bhalIbhAMti vidita ho nAyagA ki yaha kahIM usase bar3hakara sAhityonnatikA udAharaNa hai / sAhitya lAlityake sAtha hI Apa isake aMdara eka aura vizeSatA pAveMge vaha yaha ki kitane kaThina prameyako paMDitanIne prasAdaguNayukta hiMdI gadyameM sarala kara diyA hai / ___ mahApurANa, pArthAbhyudaya, saptamAtariGgiNI Adi kitane hI anya graMtha bhI sAhityakI uccatAko lie hue siddhAMta nyAya viSayake acche pratipAdaka haiM / .. maina sAhityake unnata honemeM dRptarA yaha bhI kAraNa hai ki jitanI varNa saMkhyA dUsaroMke yahAM mAnI gayI hai vaha paripUrNa nhiiN| pANinIyane 43 iGgaliza bhASAmeM 26 kinhIne 32 ityAdi varNa saMkhyA mAnI hai| jainendra vyAkaraNameM 46 varNa mAne gaye haiN| dvAdazAGgameM to 64 varNa mAne gaye haiM isase bhI jaina sAhitya ko pUrNatA jJAta hotI hai / kisIbhI bAtako vakrokti Adike rUpameM kahanese hI usakI zomA honAtI hai kyoMki " vakroktiH kAvyanIvitam " udAharaNake lie lIjie ki strIko apane patise yaha kahanA thA ki Apa yahAMse cale jAveMge to maiM mara jAUMgI isa bAtako usane vakroktike dvArA kahakara sarasa padya banA diyA gaccha gaccha sicetkAnta panthAnaH santu te zivAH / mamApi janma tatraiva bhUyAtra gato bhavAn // . arthAt he kAnta ! yadi tuma jAte ho to jAo, tumhAre kalyANakArI mArga hoM lekina 'yaha avazya jJAta rahe ki merA janma bhI vahIM hogA jahAM ki Apa upasthita hoNge| yaha eka sAdhAraNa bAta hI vakroktise kahane para loMgoMkI prIti ke lie hojAtI hai| hama sAdhAraNa rItise kisIse pUchege ki Apa kahAMse Aye haiM aura kahAM jAveMge to isa tarahakA hamArA pUchanA sIdhI bhASAmeM utanA acchA na mAlUma hogA jitanA ki sAhityase alaGkRta karane para jJAta hogA yAnI vaha konase manuSya haiM jinakI ki mukhakamala zrI Apacandroyamake yahAM Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnese phIkI par3a gaI hai aura ve kaunase puNyazAlI haiM jo sUryodayase cakravAkake samAna Apake Agamanase apaneko kRtArtha samajheMge ityAdi / ukta bAtoMse yaha bhalIbhAMti vidIta hotA hai ki jisase manoraJjana ho vahI. sAhitya kahalAtA hai: pUrvameM nyAya sAhitya Adike grantha banAkara pahile vidvadgoSThImeM pApta karAliye jAte the aura punaH use pavilakake pracArArtha dete the| aisA karanese sabhI graMtha noM ki pablikake pracArameM Ate the apanI mahattA aura gurutAse pratiSThita rahate the| . . paM. zrIharSa naipadhacAritrako banAkara prathama kavi mammaThake pAsa le gaye the| pANanIya maSTAdhyAyIko banAkara vizvAmitra RSike pApta le gaye the| unhoMne jaba pUchA ki vizvAmitra zabdakI siddhi kisa prakArakI hai taba unhoMne kahA ki mahArAja isake lie "mitre c|" yaha svatantra sUtra banAyA hai| yahAM sUtrameM RSi zabda denese mANavaka vAcI zabda vizvAmitra hI raha jAtA hai ataH yaha isI nAmake lie svApta sUtra hai isapara muni bahuta prasanna hueM aura isa prakAra vyAkaraNakI paripUrNatA jAnakara usa vyAkaraNako pAsa kara diyaa| pUrva maiM kaha cukA hUM ki pablika pracArArtha jo grantha diye jAte the ve pUrvataH hI . acchI taraha parIkSita karalie jAte the aura aisA karanese ve pAsa grantha AdamIke naitika bala cAritra Adike viSayameM suzikSA dene ke lie hote the| Ajakala kitanI hI aisI bhaddI pustakeM hama loMgokI dRSTiAta hotI haiM jo baccoM yuvakAdikoMke cAritrapara bahuta burA prabhAva DAlatI hai ataH hama isa prakArakI pustakoMko kabhI zreSTha sAhityakI gaNanAmeM nahIM gina sakate kyoMki zreSTha sAhityakA jo AtmAko zAnti mArga lAnA lakSaNa hai vaha unameM nahIM ghttnaa| ina saba bAtoMse vidita hotA hai ki sAhitya eka AtmAko rasa hai jisake par3hanese AtmA apane svAbhAvika guNoMkI tarapha unmukha ho vahI zreSTha sAhitya hai| sAhitya graMthoM meM bhI jahAM 9 rasoMkA varNana kiyA hai vahAM bhI sarvataH ugari zAntirasako hI batAyA hai kyoMki pathika jisa taraha saba jagaha ghUma AtA hai lekina antameM apane gharapara hI mAnatA hai usI prakAra sAhitya bhI AtmAko jagaha 2 ghumAkara antameM AtmAkA svarUpa jo zAnti hai usakI hI tarapha unmukha karatA hai| AtmA aupAdhika vRttikA AcaraNa bahuta samaya taka nahIM kara sakatA lekina svAbhAvika no vRtti hai usake hameMzA dhAraNa kare rakhanemeM bhI use kisI prakArakI asuvidhA nahIM hotI hai| - udAharaNake lie lIjie ki manuSyake zarIrako apane avayava jaise vala. hastAdikA vajana kucha vajana rUpase pratIta nahIM hotA aura yadi usake sirapara 10 serakI hI eka gaThaDI rakha dI jAya to vahI use bhArarUpa mAlUma par3ane lagatI haiN| dUsarI taraha Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , hama isa prakAra bhI samajha sakate haiM ki bacceke zarIrameM vinalIke adhika honese usakI muTThI baMdhI rahatI hai aura baMdhI rakhane meM avazya tAkata lagAnI paDatI hai lekina vRddhAvasthAmeM jaba ki vinalI kama homAtI hai usa samaya vRddhako muThThI bAMdhakara rakhanemeM prayatna karanA par3atA hai aura khulI rakhane meM kisI prakArakA kapTa nahIM ho:| vaha dUsarI bAta hai jo ki vRddhAvasthAmeM ThaNDa Adi laganAnese zarIrake avayava sikaDa jAte haiM / ___ mitro ! isase mantrI prakAra hamArI samajhameM AgAtA hai ki zAnta rahanA . AtmAkA svabhAva hai aura krodhAdi karanA ye aupAdhika haiN| sAhityameM rasoM kA varNana karate hue prathama zRGgAra rasakA varNana kiyA hai| patipatnIkI ratike samaya jo parasparasakI vRtti hai use aGgArarasa kahate haiN| isake anantara vIra rasako batAyA hai "utsAhAtmA bhavedvIraH" jo AtmA vIra. rasApanna hotI hai vaha utsAhayukta hotI hai / punaH zokame utpanna honevAle karuNArasako batAyA hai tadanantara varNita hAsya rasakI utpatti ceSTAdike vikRta karanese hotI hai| asaMbhava sadRza vastuke dekhane se yA sunanese adbhuta rasa utpanna hotA hai / bhayAnaka vastuoMke dekhanese bhayAnaka rasakI utsatti hotI hai tathA krodhAdi kAraNoMke AnAnese raudra aura jugupsAke kAraNoMke dekhanese vIbhatsa rasakA utpAda hotA hai| antameM samyagjJAnase hai utpatti jisakI aise zAntirasakI utpatti hotI hai| isa prakAra AtmAlo jo AkulatA rahita karake zAntike sAmrAnameM baiThAte haiM aise hI sAhitya gra-tha prazaMsanIya aura gaNanIya haiM aise jaina sAhitya anyoMkI saMkhyA kitanI hai yadyapi yaha abhItaka kisIse vidita nahIM hai tathApi aisA vizvAsa avazya hai ki unakI saMkhyA bahuta bar3I hai aura unakA mahatva bahuta car3hA bar3hA hai| ____mantrarUra maina sAhitya bhI apanI zAnImeM eka hI hai / bhaktAmarake mantroMkA ArAdhana karake aura prApta karake aba bhI manuSya bahuta vicitra 2 kArya karate dikhalAI dete haiM svayaM zrImAnatuMgAcArya minako ki 18 koThoMke andara bandakara diyA gayA thA mantroke prabhAvase tAle apane Apa khulagaye aura munimahArAna bAhara Agaye / aba bhI mantrarUpa sAhityameM jo zakti hai vaha saMskRta sAhityameM nahIM aura jo saMskRta sAhityameM zakti hai vaha hindI sAhityameM nahIM hai| jaina saMskRta sAhitya bhI usI prakAra samunnata hai . jaise ki jaina mantra sAhitya kucha hI samaya pahile / bAdazAha akabara hIravinaya yatiko .. apanI zikSAke lie apane pAsa rakhate the aura unase haraeka kAryameM sammati lete the / . bAdazAha akabarakI sabhA 5 khaNDoMmeM vibhakta thI, zrIharivijaya yati pahilI zreNImeM the tathA aura bhI tIna jaina vidvAn 5vIM zreNImeM the| mahArAja akabara jaina siddhA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ntake niyamoMse bahuta hI prAna the / kAraNa yaha thA ki ve jaina siddhAntake niyama sabakI hitasAdhanAke lie the ataeva bahuta gauravAnvita the / saca to bAta yaha hai ki sAhityake praNetA jisa prakArake guNoM vA avaguNoMke DhAMcemeM Dhale hoMge unake dvArA praNIta sAhitya grantha utanI mahattAko rkkheNge| jaina hindI sAhityake viSayameM bhI yadi Apa vicAra kareMge to vaha bhI Apako pUrNa milegA " muni manasama ujvala nIra " ityAdi pratIyAlaMkArakA kitanA . jvalanta udAharaNa hai tathA paMDita ToDaramalajI Adi dvArA racita gomaTTasArAdikI TIkAyeM tathA anya svatantra grantha bhI jaina hindI sAhityakI samunnata avasthAke paridarzaka haiN| . isa prakAra SavyakI AvazyaktA va siddhi tathA jaina sAhityake mahatvake viSayameM jo kucha Apa mahAnubhAvoMkI sevAmeM nivedana kiyA gayA hai unhI viSayoM para : anya kitanI hI yuktiyoM dvArA agAr3I gaveSaNApUrNa vicAra kiyA gayA hai / pUjya brahmacArI zItalaprasAdanI va lakhanaUkI janatAke jainamitrameM lekhoMke lie noTisa nikAlanepara 3 lekha padavyakI AvazyakatA va siddhika viSayameM tathA tIna lekha jaina sAhityake mahatvake viSayameM aaye| maiM brahmacArInI tathA lakhanaU.janatAke isa premavizeSakA vizeSa AbhArI hU~ jo ki yogyatA na hone para bhI Agata lekhoMke parIkSaNakA kArya mujhe diyA / samAgameM anya udbhaTa vidvAnoMke rahate hue bhI jo ukta mahAzayoMne yaha kArya mujhe diyA hai isameM avazya hI unakA prema vizeSa kAraNa hai| nina mahAzayoMke lekha Aye haiM unake nambara tathA lekhanaparicaya nimna prakAra hai / padravyakI AvazyakatA va siddhike viSayameM prathama lekha paM0 mathurAdAsa jaina- : morenAkA AyA / yaha lekha saMskRta sAhitya aura dArzanika paddhatise acchA hai kintu laukika yuktiyoMse kArya nahIM liyA gayA hai / prakaraNAntara bhI kucha 2 hogayA hai dArzanika paddhatise likhane ke kAraNa 57 nambara upayukta jJAta hote haiN| inako jaina sAhitya sabha se : 50) pacAsa rupayA prathama nambarakA pAritopaka bhI milaa| isI viSayameM dvitIya lekha paM0 ajitakumArajIlA AyA / inhoMne SadravyakI siddhimeM laukika yuktiyoM kA samAveza kama kiyA hai tathA Agamako bho puSTa karate hue Agama gamyatvena prAmANya denA ucita thA tathApi rUkSa viSaya honese ApakA Adhazrama prazaMsanIya hai / inako lekhameM 55 nambara mile tathA sabhAkI taraphase dUsare nambaraka : pAritoSaka 30) tIsa rupayA diyA gyaa| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. tRtIya lekha isI viSayameM paNDita buddhilAlajIkA aayaa| yaha lekha kevala hindIkI siphtase acchA hai parantu saMskRta zAstroMke tathA tadanusAra laukika yuktiyoMke avalambanase .' likhA jAtA to vizeSa prazaMsAvaha hotaa| kucha hindIkI azuddhiyAM bhI haiM tathApi prameya kucha navyatAkI vAyuse saMskRta kiyA gayA hai parantu pUrNa galata nahIM hoptakA / inako 46 nambara diye tathA samAkI taraphase tRtIya pAritoSaka 20) vIsa rupayA bhI diyA gyaa| SaDdavyakI AvazyaktAke viSayameM ye hI sirpha tIna lekha Aye the| dvitIya viSaya jaina sAhityakI mahattAke upara prathama lekha paM0 banavArIlAlajI syAdvAdIkA AyA / inakA lekha uttama hai / kvacita azuddhiyAM bhI haiM kintu zramase likhA gayA hai / jaina kAvyoMke mahatvapara acchA prakAza DAlA hai phira bhI anta mahatva taka dRSTi nahIM phuNcii| zrama vizeSa prazaMsanIya hai / inako 70 nambara mile tathA 50) pacApta rupayA sabhAkI taraphase pAritoSaka bhI milaa| ukta viSayapara dvitIya lekha paM0 satIzacaMdranI kAzIkA mAyA / ApakA prayatna acchA hai kintu vaiSNava niyamoMpara vizeSa lakSa rakhA hai| naina kAvyoMmeM dUsare anyamatIya kAvyoMse mahatvadyotaka bAteM aneka bharI par3I haiM jinakA ki sambandha laukika pUrNa mukha aura niHzreyasake matIndriya sukhase hai una bAtoMkA jikra nahIM AyA hai phira bhI hindI lekhanadRSTise tathA zabdAlakAra mahimAse yaha lekha janatAko AdaraNIya hai| inako labdhAGka 62 diye gaye tathA sabhAkI taraphase dUsare nambarakA inAma 30) rupayA bhI diyA gyaa| tIsarA lekha isI viSaya para paM0 ajitakumArajIkA AyA / ApakA lekha ucita hai| jainatvakI bhI chAyA hai / antya mahatva taka nahIM pahuMce jo sAhityakA carama phala hai| nambara 58 diye gaye tathA tIsare nambarakA inAma 20) vIsa rupayA diyA gyaa| ye tIna lekha jaina sAhityake mahatva viSayapara mAye / AzA hai ki samAja ina lekhoMse lAbha uThAnekI ceSTA kregaa| / antameM samAna netAoM, vidvAnoMse namra nivedana hai ki isa kAryameM yadi kisI prakArakI truTi raha gaI ho to kSamA kareM tathA prArthanA hai ki isI prakAra donoM tarapha yAnI samAja netA tathA vidvAnoM kI taraphase prayatna kiyA jAyagA to canda dinoM bAda hI mApa jaina siddhAnta vRkSakI pratyeka dizAmeM chAyA par3I huI dekheNge| vizeSvalamiti / nivedaka-mANikacandra koMdeya-morenA / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 SaT dravyakI AvazyaktA aura siddhi / MHREEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEE .. (jaina sAhitya samA lakhanaUkA lekha na. 1..)....... . ( lekhaka-paM0 mathurAdAsajI veranI (eTA).nivAsI, vidyArthI, gopAla jainasiddhAMta vidyAlaya morenA) zrI vIravara vaira vIra ho prabhu tuma sudhIdhara dhIra ho / jagatApase paritRptako tuma hI suzItala nIra ho! ... : 'saba sukhada sukhadAdhAra ho. saba jagata prANAdhAra ho / vinavU vinA tuma anya nahiM mama bhAktikA AdhAra hoN|| . . sabhya mahodaya ! . . . . . . . . . . . . . . isa asAra saMsAra meM nidhara mI dRSTipAta karate haiM sarvatra sukhecchukoMkI hI saMkhyA dikhalAI detI haiM / samI apane apane pukhoMke kAraNakalApa milAne meM atIva sannaddha aura va Tibaddha dikhalAI par3ate haiM / hama saMmArakA svarUpa vicArate haiM to vaha bImansa hI jAna par3atA hai " saMsaraNaM. saMsAraH" arthAt saMsAra parivartana zIla hai yahAM koI ekatA kamI nahIM rahetA, saba vastuyeM apane apane svarUpameM parivartana karatI rahatI haiM, samunnata kamI avanati dazApanna aura bhavanati dazAgata kapI samunnata dikhalAI detI haiN| ye saba bAteM saMbake pratyakSa pratidina hotI rahatI haiM ataH dhyAna denA cAhiye ki isa parivartanakA kyA kAraNa hai| .: saMsArakA pratyeka prANI sukhoMkI icchAse hI. idhara ubara kabhI kisI ke pAsa aura kabhI kisIke pAsa jAtA hai jisa taraha viSama rogApanna rogI ke gharavAlA jana kisI vyaktise acche vaidyakI vAcata sunatA hai udhara hI dor3atA jAtA hai aura vahAMse saphalatA na prApta hone para dUsare. vaidyakI yA auSadhikI khonameM laga jAtA hai ThIka isI taraha yaha saMsArI prANI mI kamI. kisI aura kamI kisI dharma kA AcaraNa karake sukho honA cAhatA hai / yaha apane ami-: kapita dhAnako jAne ke lie. jaba bhI samudyA hotA hai to ise eka sthAna jAneke lie minnaH . minna matAzrayI dArzanikoMse nirUpita alaga alaga hI. mArga:dikhalAI paDate haiM. jo ki eka dUsarese sarvathA viruddha haiN| : aise samaya sucAru vicAraka mahAzaya ! usa jIvakI, kyA dazA hogI yaha Apa acchI taraha jAna sakate haiM / aise vyakti kI dazA hama usa vyaktikI dazAse jAna sakte haiM : 1. vIroMmeM utkRSTa, 2 aMkAnAma vAmatogatiH isa niyamAnusAra vara; mahAvIra, 3 vizeSeIte : bIra sazaH : ... Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo ki kisI dina sthAnako jAnA cAhatA hai. aura mArgako parikSAna na hone ke kAraNa ekatrita manuSyoM se pUchatA hai ki amuka syAnako jAneke lie kaunamA mArga hai lekina samUhagata pratyeka vyakti use abhiSitasyAna jAne ke lie bhinna bhinna hI mArga batalAtA hai| aba yA to vaha vicArA manuSya mAnekA vicAra hI chor3a degA yA jAvegA mI to sandehAtumaragajhe abhISTa syAnako nahIM pahuMcegA / .............. ... ___ saMsArameM aga aga dharmopadezaka eka sukhakai mAgako pAne ke lie apanI bhinna bhinna dharmopadeza rUpI TikiTa ( Ticket ) dekA svakaharata siddhAnta gAr3iyoma baiThAkara iSTa mArga prApta karanekA dAvA karate haiM ataH parIkSAprAdhAnya manuSyakA kartavya hai ki pahile vaha apane bhAneke mArgakI acchI taraha parIkSA karaleM jisase ki aMgADI use aniSTa sthAna para pahuMcakara duHkha na prApta karanA pdd'e| ................ aba hameM padArtha vinizcAyaka upAyoMkA yahAM mI Atreya lenA cAhiye / pratyeka padArthake nizcapake lie nIna upAyoM kI prathama hI AvazyakatA huA karatI hai-eka uddeza, . dvitIya kSaNa nirdeza, tRtIya parIkSA ......... .... . isa lekhameM SaT dapakI AvazyakatA aura-siddhi batalAne tathA siddha karane ke lie: pUrNa prayatna kiyA gayA hai yahI isa lekhakA uddeza hai / pIsA va lakSaNa nirdezakA bAge.. khulAsA kiyA jaaygaa| . .::. .............. . SaT dvayoM ke nAma nirdeza aura parIkSA ke pahile nyakA sAMbhAya lakSaNa kyA hai . yaha vicAranA cAhiye / AcAryone dravyatA lakSaNa " sapalakSaNaM" yA gugAyatradnyaM ".. aisA kahA hai yahAM koI aisI zaMkA gare ki lakSaNa to aAdhAraNa huA karatA hai aura lakSaNa dvayaka honese avazya hI lakSya dvayakI siddhi hogI so usakA yaha kahanA..mI samu.. vita nahIM hai kyoMki eka hI lakSyakA yahAM prakArAntarase ukSama kiyA hai|. . . saTTayarakSaNa : . " guNaparyayavanyaM / ina lakSaNoM kA yahI tAtparya hai ki.. dravya nityAnityAtmaka hai / satakA lakSaNa utpAdanyatrauvyayukkaM sataarthAt jisameM utpAda ( utpatti ) yaya (nAza ) dhaumya (nityatA ). ye tIno hI 6use . sta. kahate haiN| zrauvya nityAtmaka hai aura TatpAda vyaya anityAtmaka hai / cetana vA acetana . padartha apanI apanI cetanatva. bA. acetanatva jatiko na chor3akara aMtaraGga bahina kAraNoM se jo dusare padArpake svalAko prApta kare use utpAda kahate haiM jaise ki miTTI ko ghaTaM anya rUpa AkAra ho jAtA hai, vya kA artha pUrva paryAyakA calA jAnA hai jaise ki ghaTakI utpatti : mRtapiNDake AkAekA prabhAva hai / dhauma use kahate haiM jo ki vyaya utpAda kara rahita hai .zrauvyaH / 204kI vyutpatti isa taraha kI gaI hai ki zruti spiri mati : bhrAsya mAvaH ka ya vA praulya, Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (*). arthAta jo sarvadA sthiti svamAtra hai use dhanya kahate haiM / paryAyArthika nayakI apekSA se utpAda, are, dhauvyakA dravyase prathaka bhAva hai aura dravyArthika nayakI apekSAse aTaka mAtra hai kyoMki dravyase alaga kahIM utpAdAdi nahIM dekhe jAte / yahAM eka meM utpAdAdikA bheda abheda dono hI haiM ataH bheda abheda paraspara virodhI honese eka jagaha nahIM raha skte| aisA nahIM kahanA cAhiye jaise ki eka padArthameM apane amodhAyaka ( vAcaka ) ke abhidhAna (kathana) kI apekSA amitA hai aura para abhidhAyakake abhidhAnakI apekSA anamivepatA hai yA svarUpakI apekSA rUpatA aura pararUpAkArakI apekSA arUpatA hai usItaraha paryAyArthika nayakI apekSA bheda aura drArthika nayako apekSA abheda samajhanA caahiye| yahAM thor3ese meM paryAyArthika naya dravyArthika naya lekhya honese likhatA hUM / jo sAidimAmaNNaM aviNAbhUdaM vizeSarUpahiM / NANA jatti valAdo davvattho so Nao hodi // arthAt - 'vizeSa rUpa se avinAbhAvI (vizeSarUpake vinA jo na ho sake) jo sAmAnya svarUpa use yuktiyoM dvArA grahaNa karanevAlI nayako dra0 garthika naya kahate haiM / dravya meM 'sAmAnya vizeSaya ye do dharma rahate haiN| vizeSako avadhAna kara aura sAmAnyakI mukhyatAse jo padArthakA grahaNa karatA hai use pArthika tathA sAmAnyakI apradhAnatA pUrvaka vizeSakI mukhyatAse jo padArtha paryAyakA nirUpaNa karatA hai use paryAyArthika naya kahate haiM / nyake bheda prabhedoMkI saMkSepase yaha saMdRSTi ho sakatI hai dravyArthika ? * adhyAtmavyA0 zAstrIyadravyA0 | saMgraha, paryAyArthika " x adhyAtma paryA 0 vyavahAra 1. naigama, RjusUtra zabda. samamirU evaMbhUta + 1 T vartamAnanai * bhUtanagama, bhAvAne 0 sa mAnyataM 0 vizeSasaM0 zuddhavya0 azuddha. sthUla Rju0 sukSmaRju. zAstrIya paryA0 * isake bheda - vidhinirapekSa0 zuddha, sattAgrAhaka0 zuddha, bheda vikalyanirapekSa0 zuddhi, zuddha, medakalpanAsApe0 azuddha, anvayadra0 * "karmopAdhisApekSa azuddha, utpAdavyayasA0 svadravyAdiprAha * paradravyAdi paramabhAvagrAhI * * isake bheda - anAdi nityaparyA0, karmapAdhinirapekSa ani. azuddha, zula Adinitya0, anitya zuddha, anitya karmAdhipApekSa anitya azuddha, 10 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta kathanameM na ke saMkSepa rItise. bheda batAye haiM / ehi nayake do bheda kiye haiM phira : draSyArthikake 2 aura pAyAdhikake do bheda kiye haiM : punaH zAstrIya dravyArSika naigamAdi. tIna bheda kiye haiM aura adhyAtma dravyAkiMke karmopAdhi nirapekSAdi 10 bheda kiye haiN| naigamake tIna bheda kiye haiM. aura saMgraha tathA vyavahArake do do kiye haiN| zAstrIya parpayArthikake : RjusUtrAdi 1 bheda kiye haiM..... .... . .. ' RjusUtrake do bheda kiye haiM tathA adhyAtma pArthika 6 : anAdi nitya paryAyAdi bheda kiye haiM, yadyapi nayake likhanekA yahA~ vizeSa prayojana hI yA lekina prasaMgavaza : kucha likhanA par3A, astu / ' : ' ......... ..pahale dravyakA lakSaNa: kahA jA cukA hai yahA~. yaha batalAte haiM ki dravyaH lakSaNaM kA jo artha hai vahI artha zabdAntaroM dvArA " guNaparyayakSyam meM kahA hai yAnI . haraeka padArthameM koI na koI zakti avazya hotI hai jaise ki AtmAmeM jJAna zakti, dharmameM :. gatihetusva, adharmameM sthitihetutva, AkAzameM avagAhahetutra, kAumeM vartanaHhetRtva, ye zaktiyAM haiN| zakti guNakA paryAyavAcI zabda hai| dravyameM ananta guNa hote haiN| yahAM para koI : aisI.zaMkA kare ki dravyameM rahanevAlA anantaguNatva vaha dravyase alaMga-mI-dikhalAI denA caahiye| Adheya rUpa dvArA nirUpita honese, kuMDa meM dahIke samAna, jaise ki kuMDameM dahI bAdheyarUpase.. - anugata hai ataH kuMDase praSaka bhI pAyA jAtA hai| dravyameM ananta guNatva mI AdhevarUpase nirUpita hai ataH dravyase prathak pAyA jAnA caahiye| .. . . .. yaha zaMkA ThIka nahIM hai kyoMki yahAM jo AdhAra AdheyaMtA hai usakA artha yutaM .. : siddha padArthakI. AdhAra AdheyatAke samAna nahIM hai / ..... ...... .. yuta siddhakA svarUpa : lakSaNa yahI hai ki jo prathaka prathak svAzraya siddha ho, jaise.. kuMDameM dahI, yahAM kuMDa aura dahImeM go AdhAra AdheyatA hai vaha yutasiddha padArthoMkI AdhAra AdheyatA kahI jAyagI kyoMki kuMDa apane avayavoM (aMzoM) meM rahatA hai aura dahI. apane : .. dahIke avayavoMmeM rahatA hai / tasiddha padArthoMmeM cAra arthokI pratIti hotI hai kuMDa 2 kurA ghayava 3 dahI 4 dahIke avyvH| Ayu taM siddha padArthoMmeM no AdhAra AdheyatA haiM vahAM tIna hI padArtha pAyeM jAte haiM jaise AtmAmeM jJAna guNa ayuta siddha hai| yahAM 1 AtmA 2 AtmAvayava / 3 jJAna guNa ayuta siddhako lakSaNa aizA hai ki yayoH dvayormadhye eko'parAzrime - tiSThati tau ayutasiddhaura jina do padAyoM ke bIca meM eka aparAzrita hotA. ve donoM ApasameM, : - ayutasiMddha kahalAte haiM na ki ayutasiddha padArthoMkI AdhAra AdheyatA yutasiddha padArthokI AdhAra Adhe patAse sarvayA bhinna hI hai to yutasiddhakI AdhAra AdheyatAmeM rahanevAlA guNaH / mA. doSa ayutasiddhakI AdhAra AdheyatAmeM kaise AsakatA hai| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. (4) jaise AtmAmeM jJAnazakti hai vaha AtmAse prathakU nahIM pAI jAtI. yA upa jJAnazaktise AtmA alaga nahIM pAI jA sakatI / 1 } zrI nemicandrAcAryane sUkSmanigodiyA madhya paryAptaka jIvase sabase jaghanyajJAnako paryAya jJAna nAmase kahA hai / yahAM paryAya samAsa, akSara, akSarasapAsa Adi meM jaise unakA ( paryAya samAsAdikA ) AvaraNa unhIMke Upara par3atA hai. yAnI paryAya samAsa jJAnAvaraNa' paryAya samAsa zrutajJAnake Upara par3atA hai| akSara jJAnAvaraNa akSara zrutajJAnake Upara, akSara samAsa jJAnAvaraNa akSara samAsa zrutajJAna ke Upara par3atA hai usI taraha paryAya jJAnakA AvaraNa mI paryAya zrutajJAnake Upara par3anA cAhiye, lekina aisA na hokara paryAyajJAna, paryAya samAsajJAna ina donoMkA AvaraNa paryAya samApta zrutajJAnake Upara hI par3atA hai isakA kAraNa yahI hai ki jJAnakI sabase kama avasthA hai aura usapara AvaraNa par3hanese AtmA ke jJAnavAnapanekA jJAna kaise ho sakegA yahI bAta zrI jIvakANDa meM pratirAdita hai / vari visesaM jANe suhuma jahaNaNaM tu. pajjayaM NANaM / pajjAyA varaNaM puNa tadanaMtara NANa bhedehiM || artha- sUkSma nigodiyA bdhyaparyApta rUke sarva jaghanya jJAnako paryAyajJAna kahate haiM aura paryAya jJAnAvaraNa paryAyake bAdameM kahe gaye paryAya samAsa jJAnake Upara par3atA hai aura vaha paryAya jJAna isa gAMSAke anusAra sumaNi goda apajjata yassa jAdasya padama samaya mhi | havadi husavva jahaNaNaM NicadhvANaM NirAvaraNam // yAnI - sukSma nigodiyA labdhyaparyAptaka jo ki utpanna honeke prathama samaya meM hI hai taba usake jJAnako paryAya jJAna kahate haiM vaha AvaraNa rahita tathA nitya hI prakAzamAna rahatA hai ityAdi ityAdi / yaha dRSTAntasvarUpa jo AtmA usake jJAna guNakI bhaprayak siddhi prasaMgavaza kahA gayA hai| aba dRSTAnta svarUpa AtmAmeM jJAna jaise aminnatvena rahatA hai usI prakAra anantaguNa mI dravyase abhinna jAnanA cAhiye / i ukta kathanase yaha bAta siddha kI gaI ki jo a sadravya lakSaNakA hai vahI hai / dravyameM do guNa rahate haiM / eka sAmAnye eka vizeSa / sAmAnya guNa use kahate haiM jo bahutasI dravyoMmeM ekasA pAyA nAya jaise satva agurukaculAdi jo eka hI drapameM rahe Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (Ta) dUsare lakSaNoM kA nirUpaNa kiye hama unakA doSAdi nahIM batalA sakte ataH unake dravyakI apramANatA dina siddha kiye hama apanI hI dravyako sarvathA pramANatA hai yaha bhI nahIM kaha sakte, tathA / svaguNaM vyanakti / guNako pragaTa nahIM karatI , Rte tamAMsi maNirmaNirvA vinA na kAcaiH andhakArake binA sUrya aura kAcake vinA maNi apane hai usI prakAra vinA asata (jhUThe ) dravya lakSaNa hamArA samyaka lakSaNa bhI apane vizada lakSaNakI mahattAdyotaka nahIM / isI AzayakA Azraya lekara parikalpita kucha yoMkA ukSaNa aura sAtha rahI unakI apramANatA bhI batAte haiM / 'kriyAvat guNavat samavAyikAraNaM dravyacakSaNa' yAnI kriyA aura guNa yukta jo samavAyI kAraNa ho use dravya kahate haiM / yaha krayakA lakSaNa vaizeSika, yoga mAnate haiM kintu inakA yaha mAnanA mI ThIka nahIM haiM / kyoMki vaizeSika logoMne rakSaNakA lakSaNa anAdhAraNa dharmaM vacanaM, asAdhAraNa (vizeSa) dharmakA jo kahanA use lakSaNa kahate haiM aisA mAnA hai| aura isa kSaNa lakSaNAnusAra ukta kramakA lakSaNa vaTita nahIM hotA kyoMki ye dravyakA rakSaNa pRthivyAdikoM nau hI meM jAtA hai ataH asAdhAraNa nahIM kahA jA sakatA / asAdhAraNa eka hI jagaha rahatA hai yadi asAdhAraNa bahuta jagaha raha nikale to asAdhAraNa kI hAni hotI hai tathA aise asAdhAraNa aura sAdhAraNa meM kucha bheda bhI nahIM kahA jAsakatA jaba ki zrAdhAraNatva kA nAza honese asAdhAraNa kucha cona hI siddha nahIM hogA to 'yaha go hai sIMgavAlI honese' aise sAdhAraNa ho hetu diye jAyeMge aura isa taraha sAdhAraNa hetu dene se ativyApti doSa AvegA ataH kisI mI padArthakI upavasthA nahIM banegI yadi yahI doSa" jainiyoMke yahAM bhI diyA jAya yAnI jainiyoMne jaise 'sadravyalakSaNaM' ye pakA lakSaNa mAnA haiM aura jIvAdi drazya meM va usa dravya lakSaNakI anuvRti karate haiM ataH unake yahAM mI kSaNa nahIM sakatA aisA Aropa nahIM kara sakate kyoMki jaina darzanAnusAra lakSaNakA lakSaNa asAdhAraNa dharme vacana nahIM hai yukti vAdhita honese / lakar3Ike sambandhase manuSyako mI kamI 2 lAr3I kaha diyA karate haiM lekina lakar3I yaha manuSyakA asAdhAraNa dharma na honepara rakSaNa' mAnA jAtA hai bhataH jaina dArzanika bhasAdhAraNa dharmako rakSaNa nahIM mAnate bhataeva ukta dona unake Upara nahIM AsakatA balki unhIMke Upara AtA hai jo ki atAdhAraNa dharmako lakSaNa mAnate haiM / dUsare, jainiyoMke dvArA svIkRta dravyakA lakSaNa jahAM jahAMra pAyA. jAya vahAM vahIM dravyatvakA nizcaya kara degA | to * Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratipakSI (zaDAkAra )-jainiyoM ke yahAM jaise nahA~ 2 dravyakA lakSaNa rahegA vahAM vahAM dravyatvakA nizcaya karA degA usI taraha hamArA bhI dravya rakSaNa jahAM 1 rahegA dravakA nizcaya karA degaa| (jainI)-Apa aisA nahIM raha sakate kyoMki Apa to isakA lakSaNa drapase sarvathA minna mAnate haiM, yadi abhinna mAneMge to svasiddhAnta hAni hogii| (pratipakSI) dravyatvake yogase hama 1 siddha kara deNge| (jainI) aisA karanese to upacArase hI pakI siddhi hogI kyoMki-" mukhyAbhAve satiprayogane upacAraH pravanave " mukhyake na rahanepara aura prayojanake honepara upacArakI pravRtti hotI hai| ___ mastu tuSTatu durnanaH nyAyase ApakA dravyalakSaNa siddha mI mAna liyA nAya tathApi pRthvI, apa, teja, vAyu, manameM hI uparyukta dravya kA lakSaNa mAtA hai / AkAza, kAla, dizA AtmAmeM nahIM jAtA mataH pakSAvyApaka honese dravya rakSaNa AdaraNIya nahIM kahA jA sktaa| (pratipakSI) AkAza, kala, dizA, AtmAmeM guNavata samAyikAraNaM yaha dravyakA lakSaNa saMghaTita ho jAyagA ataH hetu pakSA nahIM huaa| .(jainI) aisA kahane se do lakSaNa dravya ke siddha ho gaye eka "krapAvata gugavatasamAyi kAraNa" dUsarA 'guNAta smvaayikaarnn| jaba do rakSaNaM siddha ho gaye to dravya padArthoM kI ina do lakSaNoMse siddhi honI cAhiye ataH punaH dravyakA lakSaNa niri nahIM kahA jA sakatA, nirase ki pRthvo Adi nava dayoMkI siddhi ho sake aura phira-samavAyasambandhAvacchinna gandhavAvacchinna dheztA. nirUpitAdhikaraNa tAvatvaM gandhavatva" ityAdi pRthvIkA lakSaNa nahIM bana sktaa| kyoMki lakSya dravyakI vinA siddhi kiye lakSaNa nahIM bana sakatA / , sAMkhya artha kriyA kAritva hI vastukA lakSaNa mAnate haiM inakA kahanA mI ThIka nahIM hai kyoMki muktajIva norma malAvaraNase sarvathA mukta ho gaye haiM unake kriyAka agAvase avastutAkA prasaMga bhAtA hai| koI kahe ki hama muktoMmeM bhI kriyA mAna DaMge to usake ganameM mukta jIvako karmAbhAvakA hI uccheda ho jAyagA kyoMki samArI kriyAvAna hai sakarmaka ha'nese / jo jo sakarmaka hote haiM ve hI kriyAvAle hote haiM jaise ki smApuruSa / isa anumAnameM sakarma aura kriyAvAnmA ApasameM avinAbhAva sambandha batalAyA hai / mukkoMme sakarmakatva hetu na rahanese kriyA nahIM mAnI jA sakatI, yadi Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (10) koI aisI na kare ki maraNa pazcAt jIva dUsarI gatiko jAtA hai usa samaya isake koTa nApi duparI gati far TirrUpa kriyA karatA hI karma nahIM hote haiM yaha bhI ThIka nahIM kyoMki vigraha gatimeM jIvake kArmANakA yoga rahatA hI hai / kriyA " ' kSaNa akSeraNa, AkuJca prasAraNa, gamana i tAha pAMca prakAra batalAI gaI hai / muktoMmeM ukta patra kriyAoM se koI bhI kriyA nahIM dekhI jAtI gataH mukta sakriya nahIM ho sakte haiM aura niSkriya hone se avastutAkI Apatti atI hai ataH vAstukA lakSaNa arthakriyAkAritva bhI nahIM mAnanA cAhiye / vaizeSika 'vastukA lakSaNa sattArUpa hai' aisA hI mAnate haiM, unakA yaha lakSaNa mAnanA bhI samucita nahIM hai kyoMki sattAse : unane mahAsattA mAnI hai aura usa mahattAko nitya hI mAnate haiM ataH siddha nahIM ho saktI samva mahodaya ! pUrvoka kathanameM drANake lakSaNakI parIkSA karane ke lie dravyakA lakSaNa acchI taraha tarka kasauTI para car3hAyA gayA hai / aba bhagAr3I mujhe Apake sAmane yaha aura peza karanA hai ki kitanI hai aura kisa kisane kitanI mAnI haiM / 6 : yaha bAta malI mAMti vidita hogI ki padArthako prakSagata karake hI tulanA kI jAtI hai| usase padArthakA minA vizade jJAna hotA hai utanA anupAnA dise nahIM hotA hameM in far avazya mAnanA cAhiye kyoMki tunA binA padAnta ke nahIM hotI, jaise ki kAle rUpaka rahanese hI zukla rUpakI mahattA yA anvakAra ke rahane se prakI"zI, rAtri ke hone se dinakI, mUkhase vidvAnakI, tathaiva dra ke mamyaka lakSaNakI mI dravyakSaNa mAse mahattA hai aura drazya khzakI mahattA mI 'tamI pramANata ko prApta hotI hai, jaba ki dravya saMkhyAmAsaH (jhuThI dara kI saMkhyA) ho ataH yahIM para kati saMkhyAko likhakara aura usakA khaNDana banake sva canI jainiyoMke dvArA karAta sarUpAke siddha karane meM yahI tAtparya hai jisa taraha dUsaroMke dvArA svIkRta dravyake lakSaNa bhinna 2 hone para bhI saTakanAko nahIM prapta hote haiM usI taraha anya mahAzayoM dvaga nirdhArita dravyakI saMkhyA bhI ThIka 2 pratIta nahIM hotI / binhI 2 kI mAnI huI saMkhyA kisI na kisI bheda kara rahita aura kinhI kinhIne usa dravyakI saMkhyA vRddhi ke lie punaruktako yI doSa nahIM mAnA hai / dupAdhi raNavRtti sattAbhinna jAtimatvaM dravyasyaiva rakSaNa " isa dravyaka: lakSaNako svIkAra karane vAle vaize Sa ru sAta padArtha dravyaM, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa, samavAya aura amAva mAnate haiN| yahAM unakA siddhAnta banA kara puna: maiM jainiyoMke dvArA "kalpita saMkhyAMkI tulanA karatA huA vaize per3oM ko abhinaya drvya saMkhyAkI nirarthakatA bataH / / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnamA zakti vAnubhUta nAma zaktiko AThavAM para (11) vaiziSika, saMsArameM padArtha Thase hama dekhate haiM to hameM sAta padArtha hI jJAta hote haiM jo ki Upara varNita haiN| zaGkAkAra-Apa lega zaktiko ATha padArtha kyoM nahIM mAnate yadi Apa kaheM ki zakti vAtubhUta nahIM hai to parikSA padhanI hama Apake vacana mAtrase yaha nahIM 'mAnasate, zatake sAdhaka pramANa niSi aura sabala haiM ataH zaktiko AThanoM padArtha mAnanA cAhiye / hama dekhate haiM ki agnikA pratibandha koI kAraNa nabataka nahIM samIpa lAtA maMgebagara AnA dahana karanA kArya jArI rakhatI hai / pratibandhaka maNi Adike AnAne para upakI zakti viSTa ho jAtI hai aura phira vai dAha nahIM karatI araH yaha bAta sukSma yA mAnya hai, ki zakti pArthAntara hai| yaha zaGkAkArakI kA mI avicArita hI hai, kyoMki dAhakasya kAryake lie agni kAraNa hai rekina kANAntara rahita yA kisake dvArA vAdhita sAmartha kANa kAryotAttike lie majabUra nahIM kiyA jA sakanA " / yahAM jo maNake madbhabase agni kI dAhAlakA apAtra huA so yahAM amake dAhaka kAyake lie uttetakAbhAva viziSTa maNyamAna kAraNa hai jaba ki maNike drava hone para utte nakake abhAvase viziSTa maNi amAva rUpa kAraNa hI nahIM to kArya kaise ho sakatA hai / ataH zakti koI padArthAntara nahIM hai / (zaGkAkAra) astu, zakti padArthAntara nahIM hai aipA hama mI mAnate haiM kintu Apane jo dravyake pRthvI, apa (nala), tena (agni), vAyu (ivA), AkAza, kAla, dizA. AtmA, mana ye 9 bheda mAne haiM unameM jhApako andhakAra mI eka 10 vIM dravya mAnanA cAhiye kyoMki nIlaM tamaH cati' yahAM para andhakArameM ApakI dravyakA lakSaNa acchI taraha ghaTita ho jAtA hai| Apane dravyakA lakSaNa "kriyAvata guNavata samavAyi kAraNaM davya lakSaNaM " aisA kiyA hai / calati ( calatA hai) isa kriyAkA AdhAra honese andhakArameM kriyAvata vizeSaNa raha hI jAtA hai tathA nIlaM tamaH (nIlA andhakAra -andhakArakI bahusamunnatadazA) / aisA kahanese guNavat vizeSaNa mI ghaTita hohI jAtA hai ataH andhakArako dravya mAnanA hI cAhiye aura uka 9 dAyoM meM isakA antarbhAva mI nahIM hai / AkAza, kAra, dizA, AtmA, mana, ye rUpa rahita aura andhakAra sarUpa haiM / ataH inameM usakA ( adhakArakA ) aMtarbhAva nahIM kiyA jaaskaa| andhakAra gandha rahita hai ataH gandhAlI pRthvI meM antarbhAvita nahIM hotA tathA andhakAra zIna guNa viziSTa bhI nahIM hai ataH nalI, ugagumase mI rahita hai a te nameM nahIM ghaTa skaa| aba nA ki andhakAra ula nau dravyoMmeM aMtara mI nahIM hotA, maura Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anya dra0 dravyakA lakSaNa isameM ghaTa hI jAtA hai, phira bhI andhakArako dravya na mAnane meM silAya tIvra mohake aura koI kAraNa nahIM kahA jaasktaa|" ', yaha saba ukta. zaGkAkArakA vaganAla mAtra hI hai| kyoMki andhakAra tenake bhabhAvake sivAya koI bhAvAntara nahIM hai| (zaGkAkAra) yadi aisA hI hai to phira andhakArakA abhAva hI tejaH dravya ho. jAyagA / andhakAra hI ko mAna lIjie / tamakoM tainakA abhAva honese na mAnanA aura tenako tamakA amAva hone para bhI mAnanA yahAM vidveSAtirikta kyA kAraNa kahA jA sakA hai| (uttara dAtA) yadi tez2a dravyako andhakArakA abhAva. mAna liyA jAya to abhAvameM sarvAnumRta uSNatva nahIM raha saktA, aura phira usa uSNatvakI AdhAraH rUpa koI anya dravya mAnanI pdd'egii|.... dvitIya, undhakAra catA hai. yahI dravyakA lakSaNa mI saMghaTita nahIM hotaa| kyoMki nIla rUpako jo yahA~ pratIti hotI hai, vaha bhrAMta rUpa hI hai / ataH dravyaH 9 hI mAnanI cAhiye na adhika aura na km| isa sabake sAmanevAle vaizeSizke matameM dravyako ekatA siddha nahIM ho sakI kyoMki drA ko 9 medanAlA mAnA hai aura dravyako ekatA na bananese sAta padArthoM kI siddhi nahIM ho. satI, kyoMki svataMtra nau drayoM ko eka dravya siddhi honepara dravya rUpa, rasa, gaMdha, sparza, saMkhyA, pariyaNa, pRSakatva, sayoga vibhAga, paratva, aparana, gurutva, dravyatva, sneha, zabda, buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa, prayatna, dharma, adharma aura sakAra 'ina 24 guNoMmeM aikya siddha honese eka guNa, ukSepAdiH pUrvokta pAMca kriyAoM meM .. ekatA siddha hone se eka kriyA, para-apara do sAmAnyoMmeM tathA nitya dravyameM rahanevAle .. ananta vizeSoMmeM ekAtvaM siddha hone para eka sAmAnya va eka vizeSa prAgabhava, pradhvasAmAva, bhatyatAmAda, anyonyAmAva ina cAra abhAvoMmeM ekatA siddha honese eka amAva, eka samavAke samAna siddha hote to sAta padArthokI siddha hotI lekina ukta dravya guNa karmAdikami ekatA siddha nahIM ho sakatI ataH padArtha sAta haiM yaha kahanA zramamAtra hai| dravyatvake yogase * "eka dravya mAnege to upacArase hI ekatA siddha hogI paramArthataH siddha nahIM ho sktii| ... (zaGkAkAra) dravya eka padakI sAmartha dravya ..sava bheda; "prabheda grahaNa kara liye jAvege dravyameM ekatA aura guNa karmAdimeM bhI isI taraha ekatA Anese sAta ' padArthakI siddhi ho jAyagI, uttAca- . :..:. . . . vistaraNopadiSTAnAmarthAnAM tatvanizcaya samAsenAbhidhAne yatsagraha taM viSudhA artha-vastArapUrvaka kina padArthoM kA tatvanizcakaka lie upadeza diyA jAtA hai . . . Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ unakA jo saMkSepase kahanA hai use saMgraha kahate haiN| ataH saMgrahanayakI apezAle ekatA siddha, ho jAyagI ataH sAta padArtha mAnanA caahiye| ukta kathana bhI samucita nahIM hai kyoMki eka pada pAcya honese ekatA kI hI pratIti hotI hai, aisA niyama nahIM hai kyoMki senA vana Adi eka pada vAcya aneka padArtha dekhe jAte haiM / yahA~ aisI zaMkA karanA ki senA banAdi eka pAda vAcyase saMbaMdha vizeSayukta eka kI hI pratIti hotI hai| vaha sambaMdha saMyukta saMyogAlpIyastva lakSaNavAlA kahA jAtA hai| saMyuktakA jo nagntarya sambandha yAnI saMyuktakA jo nikaTavartika sambandha use saMyukta saMyogAsIyastva kahate haiM / yaha kahanA mI yukti sammata nahIM hai| kyoMki senA vana Adi zabdase sabakA jJAna manuSya ghor3A AdimeM hI hotA hai / vana zabdake kahanese prathak / per3omeM hI hotA hai / sambandha vizeSameM jo bApa jJAna batAte haiM so nahIM hotA ataH eka pada vAcya honese ekatAkI siddhi nahIM hotakI / anyacca eka pada vAcya honese yadi ekatAkI siddhi kI jAya to eka goke dvArA vAcya jo 11 zbda haiM una sabhIkI ekatA mAnanI caahiye| . uktaM ca-vAci, vAri, pazobhUmau, dizi, loni,pavau, vivi vizikhe, dIdhitto, dRSTAvekAdazasu gomtH|| . gozabda vacana, pAnI, pazu, bhUmi, dizA, roma, bana, AkAza, bANa, kiraNa aura / kiraNa ina 11 amidheyoM meM haiN| evaM eka ya zabdake vAcya tyAga, niyama, yama, vAyu, dhAtA, pAtA rakSamA ina chahoMmeM mI ekatA honI caahiye| (zaGkAkAra ) vacana pazu AdikA vAcaka gozabda, tyAga, niyama, yama AdikA vAcaka ya zabda mina bhinna hI haiM phira eka pada dhAcyatva hI yahAM nahIM rahatA to ekatA kaise| (uttara ) yaha bhI ApakA kahanA ThIka nahIM, aise hama mI vahamakte haiM ki pRthvI jala AdikA vAcaka alaga alaga hI dravya zabda hai ataH eka para vAcyatA na honese , ekatA nahIM ho sktii| . . saMgraha kiye jAya aneka padArtha jisa zabdase aipA zabdAtmaka saMgraha aura eka pratyayase aneka padArtha grahaNa kinAya aisA * pratyAtmaka saMgraha aura aryAmaka ina tInoM saMgrahoMse dravyako ekatA siddha nahIM kI jAsako / dravyako 9 saMkhyA mAnanA mo saMkhyApAsa hai kyoMki ina 9 dravyoM kA bIra padalameM zAntAva ho jAtA hai| Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ::: ..::. - . : Dhok F... .... ." - pRthvI, apa, teja, vAyu, manakA parza, rasa, gandha, rUpavAleM honese paTala meM antarbhAva ho jAtA hai kyoMki jo jo pazaH rUpa rasa gandhavAle hote haiM. ve paugalika hote haiM jaise akha / .. __ . - vAyu aura manameM rUpa na mAnanAH mI nyAH saMgata nahIM hai kyoMki vAyurUpa yuktaH hai. sparzavAlI honese / isa anumAnase vAyuko rUpatAH siddha. hI hai| vAyukA rUpa dekhane meM - nahIM AtA ataH use mAnanA mI nahIM cAhiye, : yaha kahanA bhI nyAya mAnya nahIM hai kyoMki jo jo dekhane meM nahIM Aye una unakA abhAva, yadi Apa aiza kareMge to tumhAre dekhane meM paramANu nahIM AmakatA ahaH upakA mI amAna kahanA caahiye| yA tumhAre dekha nemeM apane bAbA paravAnA Adi bhI dekhane meM nahIM Ate anaH ke haiM hI nahIM aisA. hI.. kahanA caahiye| (zaGkAkAra)-paramANu paravAvA Adi yadyapi pratyakSa nahIM hai tathApi kAryo kAraNakA anumAna hotA hai / isa nyAyasiddhAMtAnusAra kArya jo makAna Adi unase kAraNa : paramANu AdikA aura pitA haiM ataH pAbAvAkA hama jnyaankrleNge| lekina vAyuke rUpakA koI kArya nahIM nitase ki kAraNa svarUpa rU kA jJAna kiyA jaay| (uttr)-|| mI hI kahA ke bayoMki itakI rUparastra ke sAthavyApti '.siddha hai ajIjahAM parzavatva hogA rUpavata vahA~ avazya mAnanA pdd'egaa| mana do prakArakA hotA hai / iyamana aura bhAvamana / yamana aSTakamajada meM rahatA hai aura tadAkAra jo AtmAke pradeza haiM use bhAvamana kahate haiM / cakSu kI taraha jJAna aura upayogakA kAraNa honese mana bhI sAdivAlA hai, mAvamalakA antarmAI AtmAmeM ho jAtA hai| ........... ......... ..(zaMkA) Apane jo jJAnopayogavatva hetuse murtimatvakI siddhi kI so ThIka nahIM hai kyoMki jJAnopayogavastha hetuM zabdameM bhI rahanAtA hai jo ki vipakSa hai| yAnI mUrtipatva sAdhyase viruddha hai ataH anekAntika doSase duSTa hetu hone ke kAraNa sAdhya siddhi nahIM kara sktaa| . :.. .. : (uttara ) yaha ApakI zaMkA sarvathA ApahIse mAnya ho sakatI hai kyoMki zabdayo paudlaka honese hama mUrtimAna mAnate hI haiN| '..: (zaGkAkAra ) yadi zabda pauna laka hotA to anya 9 padrake samAna dikha 'lAI detA lekina jana zabda dikhalAI hI nahIM detA to mUrtimAna se siddha ho sakA hai| yaha zo bhI nahIM karanI cAhiye kyoMki vaktAke mukhake niSTa dezI manuSya prAyAse aura dura deza sthita puruSa anumAna kara pAnI mukha para saI Adi huskI vastU ... Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (jaina) prakRti karane vAlI nahIM ho sakatI, yogalevAlI na honese / bho bho yogAlI nahIM hai vaha karanevAlI bhI nahIM hai jaise muktAtmA karmake amAvase kucha bhogane vAle nahIM hai . ve kartA mI nahIM haiN| prakRtiko mArane na bhogane vAlA mAnA hI hai ataH use kArya bata bhI nahIM mAnanI cAhiye vyoMki bhaktRtvake abhAvakI vartRtvaka abhAvaka sAtha vyApti hai / / / . yahAM kAI manacalA bhAdamI yaha kahe ki rasoiyA kA hai lekina bhoktA nahIM hai, mekA mAlika hai yaha usakA kahanA kevala hAsyake lie hI ho rahA hai kyoMki pAcaka jo kucha prayatna karatA hai usakA phala yAnI bhoga rupayA Adi lekara avazya karatA hai|" avaitanika kAma karanevAle mI yaza Adi savA karake svakRta kAryake phala moga hI liyA karate haiM aura yadi kartAko lokAse sarvadhA minna mAneMge to muna dhAtuse karnAmeM . pratyaya hokara no moktA zabdakI siddhi hotI hai vaha nahIM ho sktii| . hAsyotpAdaka bAta to yaha hai ki prakRtiko to sAMkhyAne muktadAtA mAnA hai aura isa upakAra ke lie puruSako mokSa icchukaH pUnate haiM / yaha siddhAnta, isa vAtakI siddhi ke lie pRSTa sAdhaka hogA ki ". monana anya hI kare aura peTa duHrekA hI mare / ataH sAMkhyake dvArA svIkRta artha saMkhyA bhI ThIka nahIM hai kyoMki unake svIkRta cauvIsoM padArtho kA bhIra ajIvake andara hI antAra ho jAtA hai..... .. .. aba kucha bauddhoMke viSayoM aura kahake maiM isa prakaraNako samApta karatA hai| bauddhake cAra bheda haiM-1 mAdhyamika, 2 yogAcAra,, 3 sautrItika, 4 vaimASika, ina cAroM . bhedokA prathaka 2 siddhAMta batalA denese. bauddhamAnya padArtha saMskAra kA DhAMcA hai yaha acchI taraha samajhameM A jAyagA ! mukhyo mAdhyamiko vivartimakhilaM zUnyasya mene jgt| ... ..... yogAcAramate tu santi matayA tAsAM vivo'khilAH // artho'sti kSaNikastvatAvanumitI buddhayati sautrAntikA ...: pratyakSa kSaNabhaMguraM ca sakala vaibhASiko bhASate // ..... mAdhyamika cetana cetana hI padArthaH mAnatA avaziSTa saMbako usakI paryAya mAnatA hai| "kedalA savida svasthA manyante manyamA puna iti vacanAta": mAdhyAmika loga kevala sacetana sUkSma padArtha mAnate haiN| . yogAcAra matAnuyAyI jJAna hI jJAna mAnate haiM. anya padArtha nahIM / anya saba padArtha jJAnakI paryAya haiM aimA kahate haiM / " AkArasahitAbuddhiH yogAcArasya sammatA AkAra: mahita buddhi padArthAnAna) ko yogAcArake matameM pramANatA hai| sautrAntika buddhi yAMnI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ... pratyakSa dvArA anumita padAthako hI. mAnatA hai aura vaha padArtha kSaNasviti zIla (kSaNika); hai aisA kahatA hai| ... :sautrAntikena pratyakSa grAhyo'rtho na vahirmataH / sautrAMtikA (mAstika) : kevala pratyakSa vastu hI ko mAnatA hai| , yadyapi bauddha sAmAnya panese pratyakSa anumAna do pramANa mAnate haiM kintu bauddha bhedAntargata sautrAntika kevala pratyakSa padArthako hI mAnatA hai| vaibhASika saMpUrNa padArthIko pratyakSa aura kSaNapaGgura mAnate haiN| . : ..... ..... arthAjJAnAntrita: vaibhASikeNa bahumanyate " vaimApi jJAnAdhita padArthako bahu.. 'jJAna mAnate haiN| yaha sukSmataH bauddhoMkI padArtha. kalpanA hai| .... .... bauddha padArthako kSaNika mAnate haiN| ve kahate haiM ki " sarva kSaNika satvAt / sana .. padArtha.. kSaNavinazvara haiM sata honese| yaha anumAna ThIka nahIM hai| kyoMki satvarUpa jo hetu hai use yadi bhApa svabhAva hetu mAneMge tathApi nahIM bana sakatA / kSaNikake vinezvara honeseM hetukI hI pravRtti hI nahIM hotI / kyoMki pratyakSagocara padArthameM hI hetukI pravRtti hotI hai / padAkiA kSaNabhaMguratA svabhASa mI nahIM hai| . . (zaMDAkAra sana hI padArtha eka kSaNataka rahanevAle haiN| vinAzake lie dUsaroMkI apekSA na karanese, jaise ki kAryotpAdake ThIka eka samaya pahilekI sAmagrI kAryAtyattimeM : kisIkI AvazyakatA nahIM rakhatI hai| . . . . . . . . . . . . .. duniyA meM ghaTAdikakA mudgagadikase nAza hotA hai, aisA kathana sirpha sthUTha buddhibAloMkA hI hai| padArtha svavinAzI haiM / mudgArAdika usakA vinAta nahIM krte| .. kalpanA kAnie ki yadi mudgarane gharakA vinAza kiyA to gharase minna kiyA aminna / yadi bhinna kaheMge to gharakI sthiti banI hI rahanI cAhiye / . yadi abhinna nAza kiyA to mudgarane gharako banA diyaa| ..... satvarUpa hetukI vipakSavRtti nahIM hai ataH sAdhu hai, kyoMki satva artha kriyAse . vyApta haiM, artha, kriyAkrama yogapadyase vyApta hai, nityameM kama yogapadya nahIM rahate mataH artha : kriyA bhI nahIM rahegI aura artha kriyAke na rahane se nityameM satva bhI nahIM raha sakatA ataH / nirdoSa satva hetuM kSaNika padArthakI siddhi karatA. hI hai| .......... yaha.bauddhokA kahanA, mI zaumAko prApta nahIM hotA, kyoMki kSaNika siddhi ke lie jo hetu diyA thA vaha sarvathA sadoSa hai / ghaTapaTAdi padArtha vinAzake lie dUsaroM kI apekSA rakhate hI hai aura padAthIko vinAza svabhAvatA kSaNika rUpase nahIM mAnI jaaskii| ukta . ..' Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ... . . .. . HI.... ...... samudeti vilayamRcchatibhAvo niyamena pryynysthH| .. no deti no vinazyati bhAvanayA liMGgito nityam // . artha-padArtha paryApanayakI apekSAse utpAda vinAzako prApta hotA hai / dravyArSika 'nayakI apekSA padArtha nitya hI hai| / dusare jo yaha hetu diyA thA ki satya artha kriyAse Ata. artha kriyAkrama yogapadyase krama yogapadya nityameM rahate nahIM ataH satya rUpa. hetu vipakSameM na rahanese sAdhu haiM so hama isakA ulTA yI kaha sakate haiM yAnI sattva artha kriyAse vyApta hai, artha kriyAkrama yogapadyase vyApta hai aura kramayogapadya kSaNikameM rahatA nahIM ataH vipakSake samAna pakSoM mI heta. nahIM rahatA / isa lie hesu masiddha, doSase duSita hai kyoMki misattA nizcito'siddha yAnI jisakI sattAkA amAva ho yA. sattAkA nizcaya na ho use prasiddha kahate haiM so yahAM satva hetu pakSameM na rahanese asiddha hai| isa prakAra vaizeSika, naiyAyika, sAMkhya, bauddha, inakI padArtha saMkhyAkA khaMDana kiyA / aba jainiyoM ke svIkRta jIvAdi 6 padAyoM kA kyA kyA sAmAnya vizeSa svarUpa hai aura kaise siddhi hai yaha batalAte haiM ___ yugalAtmaka saMsArameM nirapekSa dRSTise hama dekhate haiM to saMsArakA sAra yurama. hI dikhalAI detA hai| jahAM dekhate haiM yugmakI hI bharamAra hai| gauNa yA mukhya, strI-puruSa, putra-putrI; lar3akA-lar3akI, samyaktma-mithyAtvA ekAntavAdI-anekAntabAdI, ulTA-sIdhA, malA-burA, UMca-nIca nitaM taraha ina yugmoMkA Adhipatya hai usI taraha saMsAra do hI padArtha dikhalAI : eka jIva hai aura dUsarA anIva / ise yugmameM saMsArake.samI yugma Akara mila jAte haiN| . .. . . .. ..... jIva zabdakI vyutpatti jIvati-prANa t dhArayati' no prANoM ko dhAraNa kareM isa prakAra kI gaI hai / jisa taraha jIvadA saMsArI muktAsmA ina do bhedavAlA hai, usI taraha ...' bhanIyake pAMca bheda hai-1. pudra, 2. dharma, 3 adharma, 4. AkAza, 5 kAla. aba kramase pahile jIvakI siddhi karate hue pudgalAdikI AvazyakatA aura. - siddhikA nirUpaNa kareMge." .- . : ... jIvadravyako AvazyaktA aura siddhiH / jIvake pUrvokta do bhedoMke atirikta aura mI ekendrI; doiMdrI, tehandrI, cauindrI, paMceMdrI ye pAMca bheda haiN| ekendrIke pRthvIkAya, aplAya, vAyukAya, tejakAya, vanasatikAya ye pAMca bheda haiM / canaspatike do bheda haiM-sAdhAraNaba0, pratyekava0, pratyekake saMpratiSThita . . .. .. . ... .. . ' . .. . . .':. ". . ..... Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. ... : - . . . . . - naraka, svarga, mokSa mAnanA yuktirahitya honeseM. mUrkhatA dyotaka hai| kyoMki pratyakSase na narka hI dikhatA hai aura na svargAdi hI; phira bhAccayakI bAta hai ki isa adha- paraMparA para logoMkA kyoM vizvAsa hotA A rahA hai| uktazca.... anna catvAri bhUtAni bhuumivrdhinlaanilaa| ...... caturvyaH khalu bhUtebhyazcaitanyamupajAyate // ..... bhUmi, vAri (jala), anala ( agniH.), anila (vAyuH ) ye 4 hI padArtha haiM, inase hI jIvakA nirmANa hotA hai| kiNvAdibhyaH sametabhyo dravyebhyo madaH zaktivat / . . . ahaM sthUlA kRzo'smIti sAmAnAdhikaraNyataH // ___. "artha:-jaise kiNu Adika madotpAdaka kAraNoM se mada zakti utpanna hotI hai| usI prakAra cAra bhUtose caitanyakI utpatti hotI hai| deha aura caitanya bheda mAnanA sarvathA / mithyA hai kyoMki manuSya no kucha adhika moTA hotA hai, kahatA hai ki maiM moTA hai aura isase jo pratipakSI hai yaha apane Apako kahatA hai ki maiM bahuta patalA hai, yahAM maiM2 ina: zabdoMse moTA zarIra aura patalA zarIra isakA hI grahaNa hotA hai| dehake sivAya kisI anyakA grahaNa nahIM hotA jisase adRzya jIvakI kalpanA kI jaay| .... deha sthaulyAdi yogAca sa eka AtmA na caaprH| . . mama deho'yamityukti sambhave daupacArikI // .. .artha:- merA yaha deha hai, merA zarIra sthUla yA kRpa hai ityAdi bheda pratipAdaka vacana upacarita hI haiM kyoMki dehako chor3akara AtmA koI dehI nahIM hai| .. yAvajIvaM sukhaM jIvetU nAsti mRtyorgocrH| .. bhasmIbhUtasya jIvasya punarAgamanaM kutaH // artha-jabataka ki jIvana hai Anandase : jInA cAhiye kyoMki saba hIkA nAza avazyamAvI haiM aura nAza honeke bAda punaH. jIva AtA nahIM jisase ki phira mukha.. ... bhoga skeN| .... . ..... tathAH jIva svarga mokSa Adi Adi kisIkI mI siddhi nahIM hotI.! punaH jo brAhmaNAdi jIvAdikA upadeza dete haiM ve apane svArthavaza hokara hI dete haiN| tatazca jIvanopAya brAhmaNaiH vihitstvih| mRtAnI matakAryANi na tvandhadvidyAle kaMcita .. ... ....... . .... . .. . . ... . . ... Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . arthAta-dhUrta brAhmaNa gaNane apane jIvanopAyake lie nAnA kriyAoMkA kathana . kiyA hai| yaha unakA kathana hai ki manuSyake marane ke bAda pretakArya karane par3ate haiM, kyoMki / vinA pretakArya kiye manuSya svarga sukha kabhI bhI prApta nahIM kara sakatA hai. .... yo vedasya katAroM bhaNDadhUrta nizAcarA .. ..jarIturpharItyAdi paNDitAnAM vacaH smRtAm // artha:-vedake tIna hI mukhya kartA hai-maNDa, dhUrta, rAkSasa, kyoMki jarItumarI 'bhAdi vacana dhUrta, maNDa, rAkSama paNDitoMke vacana hI haiN| isa taraha jaba jIvakI hI siddhi. . nahIM hotI to phira ajIva kisa taraha siddha hogA, kyoMki jo nIva nahIM use anIva kahate haiM / anIva jIvakA pratiSedha rUpa hai, . pratiSedha hamezaha. vidhi pUrvaka hotA hai / jaba ki mukhya nIva bhanIva ye padArtha hI siddha nahIM hote to jIva pudgalakI gati sthitika sahAyaka dharma, adharma dravya, avagAha denevAlA AkAza, tathA inako vartAnavAlA kAla ye kaise siddha ho sakate haiM / aura jIva ajIvake bandha nirjarA mokSAdi kaise siddha hoNge| isa taraha jIva, dharma, adharma, AkAzAdi kisIke siddha na honese cArvA kamata siddha ho gayA aura usIkA. saba logoMko Azraya lenA cAhiye / sAMkhya matAnuyAyI jIvako . mAna karake mI kaTasya nitya mAnate haiM / mImAMka. anizcitakara mAnate haiM, naiyAyika . jIvako jar3a rUpa mAnate haiM, aura buddhAnuyAyI jJAna santAna rUpa hI mAnate haiN| ityAdi . siddhAMta mAnanevAle paramArthataH satya siddhAMtase bahuta dUra par3e hue haiN| .... '. prathama cArvAka matakA khaNDana kiyA jAtA hai-pRthvI, apa, vAyu, aura agnise yadi jIva banatA hotA to pRthvI Adike guNa usameM avazya pAye jAne cAhie kyoMki kAraNake dharma kAryameM avazya AyA karate haiM, yadi aisA na ho to miSTa guNake dvArA banI . huI cIz2a kahuI mI laganI cAhiye / aura vipake dvArA manuSyako nazA mI nahIM AnA pAhiye ityAdi tathA aisA honese padArtha vyavasthAkA vyAghAta ho jAyagA / ataH kArya meM kAraNake dharma avazya AnA caahiye| . . .... ... ... ... jabaki pRthvIkA gandhavatva kAThinya guNAtmakatva Adi guNaM, nalakA dravyatvAdi / vAyukA IraNAdi, agnikA dAhakatvAdi guNa caitanyameM pAye hI nahIM Ate to kamI bhI yaha bAta mAnya nahIM ho sakatI ki jIva cAra bhUtoMse banA hai| anyacca jaise ki kAraNa dharma kAryameM avazya rahane cAhiye usI taraha kAryake dharma bhI usake kAraNa maiM avazya rahane cAhiye / nahIM to yaha kArya inhIM kAraNoMkA hai isakA nizcaya kaise ho sakegA.! . . ... . caitanyakA 'bI AdimeM koI dharma mI nahIM pAyA jaataa| manuSyako jo jJAna hotA 1 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. siddha hI hai, ki jJAna apane prakAzanake lie apane se bhinna kAraNAntaroM kI apekSAse rahita hai / pratyakSa arthakA guNa hote hue adRSTakA anuyAyikaraNa honese pradIpake samAna jaise dIpa apane bhApako tathA dUsare padArthoko prakAzita karatA hai| . . dUsare yadi jJAnako dUsare jJAnase vedya-mAnoge to dUsarA jJAna tIsare jJAnase vedha mAna. nA par3egA / jJAna hone se isI prakAra tRtIyAdi jJAna :aya anya jJAnoMke jAnane meM hI lage ___ raheMge to pracata padArthake jAnanese vaJcita hI raha jAyaMge / - tRtIya doSa yaha hai ki parokSajJAnake dvArA padArthoM kA prakAzana bhI nahIM ho sktaa| yadi parokSajJAnake dvArA mI padArthoM kA prakAzana hubhA kare to dUsare vyaktikA jJAna mI hamAre lie parokSa hai ataH usa jJAnase mI padArthoza jJAna honA cAhiye / apane parokSa jJAnase padArthoMkA prakAzana hotA kyoMki vaha jJAna samajAya sambandhase '. apanI AtmAmeM rahatA hai aura dusareke parokSa jJAnase padArtha prakAzana nahIM, hosakatA hai. kyoMki vaha jJAna apanI AtmAmeM nahIM rhtaa| yadi aimA kaheMge to yaha ApakA kahanA mI vicArazUnya hai kyoMki Ara jJAnako AtmAse sarvathA minna mAnate haiN| ____cArvAka, to ukta kathana kadApi kara hI nahIM sakatA kyoMki ve AtmA samavAya: mAdi kucha nahIM mAnate haiM sivAya pRthvI Adi / bhUtoMko / ' ukta sarva kathanakA sAra yaha hai jJAna svasaMvedana mAnanA cAhiye aura usa svasa* vedana jJAnase nIvakI siddhi ho hI jaaegii| - aura mI dekhA jAtA hai ki usI samayako utpanna bAlaka vinA kisIke upadezaH se apanI mAtAke stanase dUdha pI nikalatA hai / bAla ke dUdha pIne kI abhilASA vitA pratyabhijJAnake ho nahIM sakatI aura pratyamijJAna vinA smaraNake nahIM hotA, ataH pUrvAnubhava avazya hI mAnanA caahiye| koI2 bhUta Adi ho jAte ve kisI na kisI AdamIke. * Upara Akara avazya hote haiM ki maiM pahile vaha thA " aba vahAM I Adi tapA: koI koI baccA vRddha yuvA puruSa mI apane pUrva mazkI saba bAteM batA diyA karatA hai| yadi 4 bhUtase. jIva bane hote to zarIrake naSTa honeke sAtha sAtha hI nIva bhI naSTa ho jAtA lekina dUsare bhada taka usakA sambandha jAtA hai to jJAta hotA hai ki cAra bhUnase jIva nahIM banA hai| uktaJca-.. tadahajanestanehAto rakSodRSTeH bhavasmRteH / ... ... bhUtAnanvayAnasiDaH prakRtijJaH sanAtanaH // usI dinake utpanna huebAlakako stanameM svataHicchA honese, rAkSakSa rUpa meM kisIko dekhanese, pUrva bhavako smRti honese aura paJcabhUtoM kA anvayapana hone ke kAraNa zrIva anAdisiddha mAnanA hI caahiye| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tathA ca bahutase anumAna jIvake sAdhaka haiM / jaise cakSu Adi indiyAM kartA no jIva . usake dvArA yojita hokara kAma karatI haiM, kyoMki ve (cakSu Adi) karaNa honeseM vasuMga ke samAna yAMnI vasUma jaise par3haIse yojita hokara kAma karatA hai usI prakAra indriyAM mI "jIvake dvArA prerita ho kara kAryameM lagatI haiN| ___sAMkhya jIvako mAte haiM parantu kUTastha nitya mAnate haiM / yaha unakA mAnanA mI , yuktivAdhita hai| kyoMki jIvake sukha duHkhAdirUpa paryAyoMse sadA vikRti hotI rahatI hai| kamI sukha hai to kama duHkha, kamI jJAnatA hai to kamI manAnatA / jaba nIvaparyAyoMse vikRta hotA rahatA hai to use nitya kaise kahate haiN| . . , . (zA) Apane sukha duHkhAdirUna paryAyoMse nIvako vikRna siddha karake nityatAko khaMDana kiyA hai so ThIka nahIM hai kyoMki sukha duHkha Adi saba paryAya nIvase bhinna rahatI haiN| yadi abhi namAnoge to mokSaka jIvako bhI sukhI va duHkhI mAnanA caahiye|| yaha mI vinA vicAre mukhamastIti vaktavya kA anukaraNa karanA hai| kyoMki yadi jIvase sukhaduHkha Adi bhinna mAneMge to yaha isa jIvake mukhaduHkha haiM yaha kaise mAnA jA . sakatA hai / aura nitya anupakArI hotA hai ataH vahAM sukhAdikA samavAya mI nahIM maanskte| .. - aura yadi jIvakA upakAra bhI mAneMge to Apa use jIvase minna mAnege to phira vaha prazna jo ki sukhazAvake prathaka mAnanepara uThA thA utthegaa| aura yadi bhabhinna upakAra mAnege to phira vikRta honese nityatA nahIM banasakI aura no, Apane mukta jIvako bhI sukhI vA duHkhI hone kA prasaMga diyA thA so bhI ThIka nahIM hai kyoMki sukhaduHkha a.di jIvase bhabhinna haiM isakA jo Apane artha nikAlA so ApakI buddhikI hArI hai / aminna vaha- . nese Apane sarvathA aminnakA pakSa grahaNa krliyaa| * aba hama Apase pUchate haiM ki sukhaduHkhase Apa kyA lete haiM ? zArIrika sukha yA AtmIya sukha jinako ki dusare zabdoM meM aihika aura pAralaukika sukha. mI kaha sakte haiN| yadi sukhaduHkhase zarIrake dvArA honevAle sukhaduHkha dete haiM jo ki AtmAko zarIrakI ba. sthAmeM hI anubhUna hote haiM to kAraNake vinAza honepara kArya vinaSTa hojAga hai ataH zarIrase honevAlA mukhaduHkha mI apane kAraNa sAtA aura atAtAke alaga honepara alaga ho jAyagA / ataH mokSameM rahanevAle jIvako sukhI yA duHkhIpanekA prasaMga nahIM mAsaktA / mAtA vedanIyakA pramaca guNataka bandha hotA hai tathA sAtAkA vadha terahaveM guNasthAna taka hotA hai| mAtA sAtA donoM kA hI 14 veM ke kucha bhAgoMtaka udaya rahatA hai, antake mAgoMmeM sAtA asAtAmeM se ekakA mI udaya nahIM rahatA tathA sAtA bhasAtA donoM kA satra Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 (26) mI 14. ve guNasdhAntaka rahatA hai / mantake vicaramameM sAtako myuJchiti ho jAtI hai aura ata :mayameM sAtAkI mI sAnya vyucchitti ho jAnI hai| - mukta jIva jaba guNapyAnAtIta yAnI guNAsthAnase rahita haiM to jaba ki sAtA mAtAko bandha, udaya, rusakA mAtra guNAyanoM meM hI pAyA jAtA hai, siddha avasthA meM kisI bhI karma kA bayAdi kucha bhI nahIM pAyA jAtA to vahAM: sukhaduHkhakI kalpanA kisItaraha sI nahIM ho sktii| . ... . .. ........ . . aba yadi Apa dvitIya pakSa AramIya sukhakA leMge to nirapekSa dRSTise AtmIya sukhakA kAraNa jJAna hai vaha jJAna mukta avasthA meM sarvathA nigavaraNa ho jAtA hai anaH vahAM ananta : sukha ho jAtA hai / duHkhakA koI kAraNa vahAM upalabdha nahIM hai jisase ki sukhakI taraha duHkha bhI mAnA jAya / ukta yukti sukha duHkhakA mokSa mI prasaMga dekara apanA manoratha : siddha nahIM kara sakte ataH jIko sarvathA nitya mAnnA sarvathA zrama mAtra hai| sAMkhya loga bhI jIva mAnate haiM lekina akiMcikara mAnate haiM yaha unakA mAnanA bhI yuktisamata nahIM hai kyoMki saMsArI avasthA meM nIva karmakA bandha karatA hI hai aura natra karmakA bandha karatA hai to usakA phala bhI aneka prakAra se bhogatA hI hai tathA sArUpa jo . prakRtiko kartA aura puruSako monA mAnatA hai vaha pahile dikhAyA jA cukA hai| ... ataH sAMkhya siddhAnta mI mAnya nahIM kahA jA skaa| .. aba koI no noeko santAnako hI jIva mAnate haiM unhe vicAranA cAhiye ki. saMtAna vinA santAnoM ke nahIM rahatI anaH santAnI sadazya mAnanA cAhiye / santAnIse. santAnako prathak mAneMge to bahutase doSa aavege| AtmAko jo vyApaka mAnate haiM unakAH * mata mI parIkSAptaha nahIM hai| .' (zaGkAkAra) vyApaka AtmAko siddha karane ke lie yaha anumAna jana nirdoSa hai. to AtmAko nyApaka kyoM nahIM. mAnanA cAhiye / AtmA vyApaka hai.| dravya hote hue amUrta: honese, jo jo dravya hote hue amRta hai. vaha vyApaka hai jaise AkAza dravya honepara amUrta : . AtmA hai ataH vyApaka mAnanA cAhiye, yaha anumAna bhI ThIka nahIM hai kyoMki amRta honese yahA~para amRtakA kyA artha hai| rUpAdi nitameM ho use mUrta, aura tadviruddha amUrta / yadi yaha samRkA artha 3roMge to manameM yI hetu caMcA jAyagA kyoMki mana dravya hokara rUpAdi rahita hai hI ataH manako bhI: vyApakatA mAnanA cAhiye ataH ukta hetu anekA tika honese adANI rahI hai| yadi Apa saba jagaha na rahanA sUrta aura sana jagaha rahanA / .. amurta mAnate haiM to hetu mI vyApakatArthaka hai. aura sodhya mI. vyApakatAryaka hai. aMtara sAdhyAna honese punaH mI heta. mAnya nahIM kahA jA sakatA. vyApakatAkA bahuta khain / ...:.:. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28). anAdi siddha hai. tanukaraNa muvanAdika banAne kA nimitta honese, tanukaraNa muvanAdi Izvara hetuka haiM kArya honese, isa anumAna mAlAse ve. AtmAko sadA mukta siddha karate haiM lekina jipta taraha makAnakI kamajora nIva khuda hI nahIM giratI hai, balki aura apane uparake makAnako bhI lekara giratI hai. usI taraha kAryatva hetu asiddha hokara AtmAke karmarahitatvakA patana karA detA hai kyoMki kAryatvakA Apako kyA artha amISTa / 1 svakAraNa sattA samavAya, 2 abhUtvAmAvitva, 3 bhakriyAdarzino'pikRtabuddhayutpAdakatva, 4 kAraNAntarAnuvidhAyinya, ina cAra vikalpoMke aura mI uttaravikalpa bahutase hote haiN| vizatayA prameyakamalamArtaNDameM khaNDana kiyA hai| yahAM. lekha vRddhike bhaya se nahIM dikhA jAtA hai ataH prAmAko akarmakatAMkI siddhi nahIM hotii| sAMrUpa muktAtmAko mukha rahita mAnate haiM / pahile isakA khaMDana kiyA jA cukA hai isIlie AcAryane zuddha jIvake lakSaNa pratipAdana karate samaya zItIbhRta vizeSaNa diyA hai| maskarI mukta jIvakA punaH . Agamana mAnate. isIkA niSedha karane ke lie AcAryane niraJjana vizeSaNa diyA hai / buddhaH va yogAnumatI Atmako kSaNika tathA nirguga mAnatA hai isIko niSedha karane ke lie AcArya, nitya vizeSaNa diyA hai / IzvaravAdI Izvarako kartRtva mAnate haiM isake niSetra ke lie kRtakRtya vizeSaNa diyA hai| maNDalI : matadAle bhIvakrI hamezaha Urdhvagati hI mAnate haiM isake niSevake lie mAcAryane kokAna nivAsI aisA vizeSaNa diyA hai| . . ___ isa ukta prakaraNameM jIvakI siddhi paramatAnuyAyiyoMke asatya kasita kakSaNake khaNDana pUrvaka kI gaI hai aura AvazyakatA. mI batalAI hai| ... . M pudgalakI AvazyakatA aura siddhiH bhara ajIvakA varNana kramaprApta haiM ataH usakA varNana karanA cAhiye / . .. majIvake pAMca bheda haiM-1 padcha, 2. dharma, 3 adharma, AkAza, 9. kAla | aba pratyekakA varNana kahate haiN| ina pAMca bhedoMkA. prathak prayaka, varNana karanA hI ajIvakA varNana hogA kyoMki avayavake varNanase avayavIkA varNana ho jAtA hai. ase tanA, zAkhA, TahanI pattA Adi vRkSa sambandhI avayoM kA varNana karanA hI vRkSakA varNana hai| ::.. pudara devyakA lakSaNaH "sparzarasagatvarNavantaH padgalAH" aisA kiyA hai| jo sparza rasa, gandha, varNase sahita ho use padnaca kahate haiN| .... . pUrayanti galayanti iti pudgalAH yaha pudana zanakI nirukti hai| sAdikI niruktiM nimna prakAra hai / spRzyate sparzaH, yAnI jo chA jAya. usI Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra ssyate rasanamAtraM vA rasaH, gandhyate ganmAtraM vA gandhA, vaya'te varNanamAtra vA varNaH"kI niruktiyAM haiN| . pragala dravya anantaguNa samuha svarUra hai| yahAM bhI jIva dravyakI tarahe utpAda vyaya zronyakI siddhi honese dravyakA lakSaNa acchI taraha ghaTita hotA hai| jIva tathA dala dravyakA anAdikAlase ApasameM sambandha hotA calA A rahA hai jaise ki suvarNa jo ki khAnase turanta nikAlA jAtA hai, kidimA kAlimA aMtaraGga malase lipta hotA hai aura agni Adika saMsargase vaha maila dUra kara diyA jAtA hai usI prakAra jaba isa jIvake pUrvopAtta karmoMkI nirA hone lagatI hai aura saMvarake balase AnevAle karmoM kA AnA ruka jAtA hai taba sampUrNa karmakA kSaya homAnese jIvakI mukti honAtI hai to saMsArI avasthAmeM jIvakI pUrvaparyAyakA vinAza honese vyaya, navIna paryAyake utpanna hone utpAda aura jIvatra sadA hI rahatA hai ataH bhovya, ye tInoM hI guNa jIva dravyameM macchI tAhase ghaTita ho jAtA hai ataH drazyakA lakSaNa jIva dravyameM siddha hotA hai| (zaGkAkAra) janaHki koke amAva honese mukta zrIvoMke zarIra rahatA ho nahIM hai tara phira mukta jIvameM utpAdAdi kase hoNge| ___ yaha bhI ThIka kahIM hai kyoMki mukta jIvoMke agurundhu guNake dvArA SaT dhAna patita hAni vRddhise utpAdAdi bana jaayeNge| saMsArI jIvoMmeM isa taraha mI utpAda vyaya prauvya bana sakte haiN| pragaloM meM pUrvaparyAyake vinAzase aura uttara paryAyake prAdurbhAvase Ugada vyaya bana jAte haiN| kabhI mI padalakA sarvathA vinAza nahIM hotA ataH dhauvyatA mI rahatI hI hai| . dUsare jo pahalameM sparza rasa gandha varNa guNa pAye jAte haiM ve sarvathA ekase nahIM rahate, parza kamI komalatA, kabhI kaThinatA, uSNatA, zItatA, raghunA, gurunA, snigdhatA, rUkSatA .ina ATha tarahase pariNata hotA rahatA hai| isameM ciraparA, 'DuA, khaTTA, mIThA, kaSAyalA ye. pAMna bheda haiM tathA gandhameM dundhi sugandha isa taraha do| vargameM nola, pIta, zvena, zyAma, DAla ye pAMca bheda haiN| ina vIsa bhedoMke sivAya vistArase . uttara bheda saMkhyAta' asaMkhyAta ananta bhI ho sakate haiN| (zaMkA) nA ki loka asaMkhyAtapradezI hai to usameM ananta pradezavAlA padna skaMdha kase bhA sastA hai| . __ * aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye kyoMki eka eka AkAzake pradezameM mI sukSma parimANase pariNata anantAnanta pradezI skandha A sakatA hai aimA AgamameM kahA hai| pudgala dravyakI zabda, bandha, saumya, sthaulya, saMsthAna, meda, tapa, chAyA, 'Atapa, uyota ye 10 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukhya parNapa haiN| mApAtmaka aura 'amASAtmaka isa taraha zabdAdo tarahake hote haiN| bhASAtmaka' bhI do meda vAlA 1 akSarAtmaka dusarA anakSarAtmakA akSarAtmaka prakRta saMskRta dezabhApA mAdi aneka meda haiM / anasarAtmaka mApA dvIndriyAdikoMmeM aura mahanta devakI divyadhvanimeM pAI jAtI hai| mApAtmakake samI bheda parake prayogase hote hai ataH prAyogika hai| abhASAtmaka zabda do, prakAra ke hote haiN| eka prAyogika dUnare svAbhAvika / mevAdikakI ani svabhAvika hotI hai aura prAyogika 1 tata 2 vitata 3 vana 4 zaupira ye cAra bheda haiN| vistRta carmaka zabdakotta, sitAra, sAraGgI AdikI AvAjako vitata, ghaMza AdikI dhvaniko ghana, aura havAse no zaMkha AdikakI AvAz2a hotI hai use zaupira kahate haiN| ___bandha do prakArakA hai-eka svAbhAvika dUbharA prAyogika / sukSmavA mI do tarahakI hotI hai- eka ananta dumarI ApekSika / sthU batAke bhI yahI do bheda saMpajhanA / salyAna (a kRti) niyata svarUpa, bhaniyana svarUpase do me vAlA hai / bheda prathaka bhAvako kahate haiM . aura vaha uskarapUrNAdi bherase 6 prakArakA hai| tama andhakArako karate haiM / kSAyA AvaraNako : khte| jisakI uSNa pramA ho use AtA kahate haiM aura yaha sUrya yA agnise utpanna hotA hai| jisakI pramA uSma nahIM hotI hai use udyata kahate haiM, yaha candrase utpanna hotI hai| kahA bhI hai ki-" AdAyo hodi upaha sahiyapahA / , "uNhUNa vahAhu ujjo o" marthAta uSNabhA sahita sAtapa aura uSNapramA rahita udyota hotA hai, ye punarake pulake isa prakArale mI , bheda kiye mAsakte haiN| mUmeM pudgala do prakArako hai-eka skaMdha dUsarA aNu / nimeM uThAnA rakhanA Adi kriyAoM kA vyavahAra ho aura sthUla ho use skaMdha khte| . duzaNuka AdimeM dike vazase rakSaNa vinA ghaTita hote hue mI svatA mAnI gaI hai| jo sirpha eka prazavAcA ho use aNu kahate haiN.| yaha aNu asmadAdi pratyakSagocara nahIM hai| sarvajJa bhagavAna hI ise jAnate haiN| pratyeka aNu cha koNa vAlA hai aura bhAkAzake eka pradeza meM rahanevAlA hai| isameM atyanta sUkSmatA honese Adi cata madhyakI vyavasthA nahIM kI jA sakatI kyoMki no hI hamakA Adi hai vahI madhya aura anta hai jaise ki kisI ke eka putra ho to usase pUchA jAya ki tumhArA sabase bar3A putra kauna hai to vaha use ho , par3A chor3a aura madhyama putra batalAvegA / pRdgara dravyakI siddhi ke lie sarvataH prapapa yaha ucita hai ki . 'aNakI siddhi ra lI jAya / aNu kI siddhi ho jAne para phira bar3Ase. bar3A mo.ndha / siddha kiyA mA. sAtA hai / maNu yadyapi pratyakSase nahIM dikhAI detA tathApi Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..." saze ye do guNa mAnate haiM aura lakSaNa uSNasparzamattenaaisA mAnate haiM / vAyumai rUpa bhI nahIM mAnate sake samarza hI guNa mAnate hai aura pA rahita pazavAna' vAyu aipA. vAyukA lakSaNa kahate haiM / yaha inakA mAnanI avivArita hI hai kyoMki pRthvI Adi alaga pandrakase minna padArtha nahIM hai| hama dekhate haiM ki pRthvI rUpa jo kATa haivaha jalakara agni rUpa. ho. jAtA hai tathA bArUda diyAsalAI AdimeM agnikA uSNa sparzadat lakSaNa nahIM bhI haiM tathApi ye jalakara agni rUpa hI ho jAte haiM aura agni cala cukane ke bAdameM phira pRthvI rUpa ho jAtI hai| svAti nAmaka nakSatra vizeSameM varSA hote samaya yadi jala vindu sIpameM par3a jAya to vahI pArthiva rUpa motI bana jAtI hai| jisa AhAra jAtako hama grahaNa karate haiM vahIM : pittarUpa (udAgni) pariNata ho jAtI haiM. ataH pRthvI Adi svataMtra padArtha nahIM mAnA: ...sakate tathA jo apane pRthvImeM spAdi cAroM hI, jalameM gandha vinA tIna, animeM rUpasparza aura vAyumeM kevala sparza mAnA thA so. yaha mI tumhArA mAnanA nyAya nahIM kahA jA sakatA kyoMki jinameM parampara, avinAmAva sambandha hai ve eka dUsare ke vinA kamI nahIM raha sakte, itakA . avinAparAva kisa tarahase haiM aura pRthvI AdikA jIva padgAdi kisa kisameM antabhAva hotA hai yaha hama padAyA~ko vyavasthA nahIM nirNaya kI hai| vahA~ likhe Aye haiM ataH yahA~ punarukti, lekha vRddhi, samayAbhAva, aura nirarthaka honese nahIM likhate haiM / bAzA hai ki isa prakaraNake jijJAsu jahA~ yaha viSaya likhA gayA hai una patroM meM dekhanekA kaSTa utthaaveNge| paramANukI taraha skandhau pUrva apara avasthA vinAza utpAda hone dravyaMkA lakSaNa acchI taraha ghaTita ho jAtA hai / prauvyatA inake sarvathA nAza na hone sadA banI hI rahatI hai| pRthvI Adi padalatyakI apekSA Adi rahita haiM / utpattiko apekSA to anAdi nahIM kaha sakte kyoMki utpattikAlA sAda hI hotI, isa taraha pula dravyako mAvazyakatA : * aura siddhikA viSaya samApta kiyA / . ......... . sArAMza-pradala dravya yadi nahIM hogI to saMsArakI prANabhUta padArtha vyavasthA nahIM bana sakte ataH paddhala dravpakI AvazyakatA hai| paramANuke siddha honese padna dravyakI .. siddhi hai hii| ataH jIvadravyavata pada dravyako bhI mAnanA caahiye| .. . .. ....... . . ... . Sh.." - - . dharma adharmakA nirUpaNa tathA AvazyaktA / :: ukta kayanameM pudgalakI acchI tarahase siddhi kI gaI hai| yahA~ dharma adharma ke viSaya meM, - likhate haiM. prathama dharmadravyakA lakSaNa zrI kundakuMdAcAryane isa prakAra kiyA hai dhamAthi kAyamarasa avaNNagaMdha ashmnnkaas| logogAda puda vidulamasaMkhAdi ya padesa // 1 // H , ... '.. .. : ".. .. " Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agurugalaghurohiM sapA te hi aNate hi pariNadaM nnic|| gadikiriyA juttANa kAraNabhU saMyamakanna // 2 // udayaM jada macchANaM gamaNAgahagara havadiloye / tahajIva puraMgalANaM dhamma davyaM viyAMNe hi // 3 // .: mAvArtha-dharmAstikAya sparza rasaM gandha varNa aura zabdo rahita haiM, ataeva amUrta. pAca lokazAzameM pA hai, majaNDa vistRna aura amarugAta pravezI haiM, pammAna " patita vRddhihAni dvArA bhagurujya gugake kAraNa avibhAga praticchedoMkI hInAdhikatAse umAda vyara mahara hai / svAse kadApi cyuna na hone ke kAraNa nitya hai / gati vikriyA yukta bhI padaloM ke gamanameM mahAyaka haiM ! Apa kisIse utpanna nahIM huA hai ataH bhakArya / jana mayAdikoMka gamanameM svayaM na malavAra jame mahakArI hai usI prakAra jIva padgaloke . sApa svayaM na gamana karatA huSA unake ( jIva dalake ) gaganameM sahakArI . mAtra hai| yahAM 6. yaha lakSya rakhanA cAhiye ki dharma adharma zabda kA upayoga haSTa svayameM bhI AtA hai| lokameM gya pApako bhI dharma adharma kahate haiM jisameM ki ghAtIti dharmaH na dharmaH asara ye vyurittiyAM hai| ye dharma adharma zabda guNavAcaka hai lekina isa kathanagata dharma marma zabda dAyavAcI haiN| dharma pakA svarUpa saMkSepase yaha hai ki nIva pragaloMko gamanameM mahakArI mAtra ho vaha dharma, aura jo uharAne meM jIva pRTTAloMko sahakArI ho use adharma dravya kahate haiM / mima sAha pavana, patAkA ur3AtA hai pAyakI nAnako calAtI hai. yA moTara manuSyako sthAnAntarapara pahuMcAtI hai, usI prakAra dharma dravya nIra pudaloke gamanameM sahakArI nahIM hai kyoMki / nika yANi / isa sUtrase dharmAdi drayoM ko niSkriya pAyA hai| jo svayaM kriyAyukta, nahIM, yaha : marIkI kriyA nahIM karA saktI kintu dharma draya udAsIna nimitta kAraNa hai| isI taraha .. adharma dradhyakI bhAratamI samajhanA caahiye| adharmako pI jIva padoMkI sthiti meM usAsIna : nimitta kAraNatA hai| ... .: zaMkA- kidharma adharma dravya aura AkSAzA kriyA ahita haiM to unagada nahI honA cAhiye, utpAdanahIM hogA to vyaya yI nahIM hogA kyoMkti jo 2. utpAdapAle.. hai vahI vyayavAle dekhe gaye haiN| ghaTAdika no vyayavAda. nahIM haiM ye utgadevAle bhI nahIM haiM. se ki AmA / ... .... anyadha, utpAdana honI hI vyaya ke abhAva kA suka haiM kyoMki / kAryotpAdaH kSaya hetu kAryakA utpAda hai, vahI kSaNakA kAraNa hai / utpAda vyaya na honese inameM : lakSaNa ghaTita nahIM ho sktaa| yaha rahanA bhI yukta saMgata nahIM hai| yadyapi kriyA nimitta nitpAda yahIvara nahIM bhI / tapApi vapara nirmita utpAda yazApara acchI taraha ghaTita ho Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (34) jAtA hai / evaM nimitta utpAda vmaya aguru ughuH pUrva N SaDrUpa guNa hAnise hotA hai para nimitta utpAda vyaya azvAdiko gati sthiti avagAha denese hotA hai| dharma adharmakA sA unake kArya dvArA kiyA jAtA hai kyoMki kAryake meM kAraNakA sadbhAva avazyaMbhAvI hai jaise kiM ghUmake sadbhAvamai anikA honA avazya hai| jaba ki jIpa paloM meM gati sthiti dekhate haiM to usa gati sthiti kA koI na koI kAraNa avazya hogA aura vaha dharma hI hai yAnI gatikA kAraNa dharma aura sthitikA kAraNa adharma hai / kAraNa abhI zaMkA- na ki gata sthitikA kAraNa pRthvI bhI ho saktI haiM to adRSya varmA dharmakI kalpanA nahIM karanA caahiye| aisA bhI nahIM kahalake, kyoMki pRthvI jaLa Adi Azraya rUpa hai ataH gati sthiti hetukaM vizeSa kAraNa dharma adharma mAnanA hI cAhiye . zaMkA - AkAza dravya sarva vyApaka hai ataH kAza hI gati sthiti meM sAdhAraNa * nimitta kAraNa ho saktA haiM / dharma adharma mAnekI punarapi bhavazyaktA nahIM hai, aisA nahIM kaha sake kyoMki AkAzakA anagAhana upakAra hai anyakA yAnA dharmakA upagRha anya 'yAnI AkAzakA nahIM ho saktA anyathA kisI mI padArthakI suvyavasthiti na ho sakegI / anyacca yadi AkAzako gati hetu kA kAraNa mAnoge, AkAza alokAkAzameM mI hai / vahAM para bhI isako gati sthiti hetu ga prApta hokara jIva pRDhaloMkA gamana hoM, jAyegA tathA ca lokAlokakA dimAga nahIM ho sakegA / ataH mAnanA cAhiye ki dharma adharma dravya haiM / lokAloka vibhAgakI dharma adharmake vinA utpatti na honese yahA~ lokAloka vibhAga rUpa hetu asiddha nahIM hai kyoMki losaloka vima gakA anupAvaka hetvantara upasthita hai / loka achokakA vibhAga hai kyoMki loka mAnta hai aura alokAkAza "ananta rUpa koI aisA vaheM ki lo tha tarUpa nahIM hai so mI ThIka nahIM hai kyoMki loka sAntaH "sAnta vizeSa hone se makAnAdikakI taraha 1 1 1 isa taraha lokakI sAnvatA siddha huii| sArAMza yaha hai ki dharma dharmakI siddhike liye lokAloka vibhAgAtyaya nupapattihnA hetu hai / lokAloka vibhAgake lokasya sAntatA aura lokakI sAntatA siddha karane ke liye svatA viziSThatva hetu hai / svatA viziSTatva pratyakSAgamya hI hai kyoMki jo 2 svatA vizeSa viziSTa haiM ve 9 sAnta haiM aura mo sAnta haiM ve 2 vibhaga yukta haiM / jabaki vibhAga siddha ho gayA to isa anumAna se dhama hai| lolokako anyathA ( dharma adhamake apAnameM utpatti na honese ) dharma adhamakI siddhi ho hI jAtI hai / ataH dharma adharmakA sadbhAva svIkAra karanA hI cAhiye / AkAza dravyako AvazyaktA aura siddhi: / AkAzakA lakSaNa jovAdika tatvoMko avagAhana denA hai arthAt jo NDita aura sabako avakAza denekI sAmathya vAlA hai use bhAkAza Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAnte dharmAdharmadrayANyamAsau chokaH : yAMnI jinameM jIvAdi padArtha dekheM nAMpa use loka kahate nahIM hai vahAM ke AkAzako alokAkAza kahate haiN| 1 haiN| mahAMpara zaMkA- jisa taraha Apa dharmAdhamanIvAdi dravyakA AdhAra AkAza mAnate haiM to AkAzakA mI AdhArAntA ( anya AdhAra ) mAnanA cAhiye yA AkAza ke sajIvAdikako mIsa pratiSThita mAniye, aisI zadha nahIM kara sakte / kyoMki AkAzaH sarvato ananta hai ataH usako koI AdhArAntara kalpita nahIM kiyA jA saktA / + 3 zaMkA- AdhAra ghegamAtra pUrva uttara dharmiyoMkA hotA hai to jana dharmAdikA AkA - zarme mAdhAra madheya mAtra hai to pUrvottara bhAva bhI gayA jAnA cAhiye aura aisA mAnane se ' yoMkI anAdinA khaMr3ana hotA haiM. aipa zaMkA nahIM karanI cAhiye kyoMki pUrvottara officer hI ApAra mAya pAva honA, yaha koI niyama nahIM hai | bhalpAmai jJAna darzanAdi yA meM rUpa rAdika ina samamamavAloM meM mI AvAra Adheya bhAva dekhA jAtA hai| nAkAzamaiH" rukSaNaM". " guNaparyaM 6 yaM " Adi tInoM hI pake lakSaNa samyak . 'rItyA saMghaTita hote haiM aura vaha kaise so aMgADI dikhAyeMge / :46 * zaMkA - AkAzama jo aMzAha deva lakSaNa kiyA so bhaktiprAptidora duSita hai kyoMki zyAvacchedakAvaccha pratiyogitAkamedasAmAnAdhi *1 ". karaNaM ativyAptiH " jisa dharmase sahita lakSya hotA haiM, usa aint camaraedes nApase kahate haiM aura attaAvacchedakase avacchinna hai use lakSya kahate haiN| yahAM rakStAvacchedaka AkAzatva hai tathA lakSyatAvacchedakAvacchina 'unta hai aura FriarsH sapratiyogiH isa niyamake anusAra AkAzakA pratiyogi ( pratipakSI ) makAna dharma adharmAdi bhI jIva pahaloMko avagAha dete haiM phira AkAza hIkA yaha rakSaNa kaise ho sakatA / " ukta zaka nahIM karanI nAhiye / prathama to Apane jo ati vyAptikA lakSaNa batAyA. vahI ThIka nahIM hai kyoMki mAnakIjie AMdhra (ghor3e kA hamane sAstrAdimatva yaha lakSaNa kiyA to ApakA ukta atizatakA lakSaNa yahAM ghaTa hI jAtA hai yAnI rakSyatAvacchedakA huA usakA jo pratiyogI gau usameM sAnAdimantra raha gayA lekina avakA sAnAmi kSaNa karanA yaha asaMbhava doSa kahA hai kyoMki "dakSyatAvacchedaka vyApakI bhUtAmAda pratiyogitvaM" aisA asambhavakA dakSaNa kiyA hai| azva kA sAstrAdimAn lakSaNa karane parakSyatAvacchedaka . adhaHtra vyApakIbhUta (yAMnI azdhAva jinameM rahe) hue rUpa pratiyogitya ho so sAstrAdimatyakA abhAva hai ataH satra saMgha, unameM jisa" kA sAtha mAtra lakSaNa hai vaha jisa dharmako lekara ativyApti doSase bhativyApta usI " * Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmakA avalambana karake asaMbhava dopase bhI duSTa hai ataH Apako apane ukta mati mAptike lakSaName rakSyatAvacchedaka. sAmAnAdhikaraNye sati itanA vizeSaNa maura milAnA cAhiye / kyoMki aisA karanese ati vyApti aura asammatrameM aikya nahIM bhAtaktA / ukta udAharaNa meM hI jisameM ki azvakA sAnAdimatva lakSaNa kahA nidarzita ati vyAptikA lakSaNa banAlene se lakSaNa hI nahIM jAtA kyoMki lakSyatAvacchedakakA samAnAdhikaraNa jo lakSya usameM raha kara phira jo lakSyatAvacchedakAvacchinnaM pratiyogireM jo lakSaNa rahanA hai use. ativyApti kahate haiN| lakSyatAvacchedaka azvasya imakA sAnAdhikaraNI ko azva usameM sAnAdimatva rahakara phira patAvacchedaka samAnAdhika karaNa pratiyogi gAyameM rahatA to sAnAdimatva ativyApta hotA lekina rahatA hI nahIM haiM ataH yahAM asambhava doSa hI aavegaa| * aura jaba ki Apase ativyAptike lakSagameM hI galtI hotI hai to Apa AkAzake bhavagAhitva lakSaga kaise ativyApta siddha kreNge| (zaGkAkAra )-astu, hamane Apake dvArA smRta karAyA hI ati vyAptikA lakSaNa svIkAra kiyA kintu mahAzayanI kA ati vyAptike vimaraNase azuddha likhe hue lakSaNako hI zuddha karake ati vyApti doSakA nirAvaraNa karanA cAhate haiN| isa sabase to kevala eka rakSaNa hI zuddha kiyA gaza, ati vyAptikA nirAkaraNa to hubhA hI nhiiN| bhAkakSakA avagAhitva lakSaNa makAna dharma adharmameM mI pAyA jAtA hai isalie bhati jyAta hai| bhaura. doSa duSTa lakSaNase kamI bhI lakSyakI siddhi nahIM ho skii| . jainI-mApakA ukta kaTAkSa bhI ApakI AtmadaurbalyakA pradarzaka hai / AkAzakA avagAhitva pakSaNa pradhAna hai| pRthvo dharma marmAdika anya anya lakSaNa haiM jaise pRthvI sparza rasa 'gandha varNavatva, dharmakA gati hetutna, adharmakA sthiti hetutva / / - ataH avagAha denA lakSaNa bhAkAzakA hI hai| dharma, adharma, pRthvI Adi samIko bhavagAha nahIM dete / dusare bhavagAha denA inakA lakSaNa mI nahIM hai ataH AkAzake bhavagAhitva lakSaNameM zaMkA nahIM karanA cAhiye / yadi bhAkAzakA lakSaNa avagAha denA hI hai to bhokAkAzameM to anya dravyoMkA bhamAna hai ataH vahAM alokAkAza kisIko bhI avagAha nahIM detA ataH AkAzake lakSagameM agAni dopa mAtA hai kyoMki lakSyatAvacchedaka lamAnAdhikaraNAtyantAmAvapratiyogitvaM aisA bhavyAptikA lakSaNa mAnA hai so * yahAM acchI tarahase ghaTita hotA hai| yahAM lakSyatA: vacchedaka bhAkAzatva hai tathA AkAzatvakA samAnAdhikaraNI huA AkAza, usake atyatAmAvakA pratiyogi ( pAnI kA kucha bhAga meM lakSaNake rahanese anyApti doSa bhAtA hai so yahA~ AkAzake kuMcha mAga yAnI lokAkAzameM to yaha dravpakA lakSaNa jAtA hai, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhalokAkAzameM nahIM jAnA ataH adhyApti doSa duSTa honase dravdhakA lakSaNa lokAkAzameM dravyatva nahIM siddha krskaa|::....................... aisI zaMkA mI nahIM karanA cAhiye kyoMki alokAkozameM anya dama hI nahIM, hai gitako ki AkAza avagAha de| yadi kisI bar3emeM pAnI na rakhA jAya to ghaTakA jalla. dhAraNa dharma naSTa nahIM ho sakatA isI prakAra yaha doSa. mAkAzakA nahIM hai ..... .... (zaMkA) jamaki alokAkAzameM kAtra dravya hI. nahIM hai, to vahAM vartanA nahIM ho sakI / vartanAke binA utpAda vyayakA vyavahAra nahIM ho saktA aura na. 'nityatAkA hI vyavahAra ho sakA hai ataH vahA dravyakA lakSaNa hI. saMvaTita nahIM hotA. bhataH pAto bhokAkAzako dravya zreNIse alaga kara denA cAhiye nahIM to dravyakA lakSaNa adhyApti doSa duTa mAnanA cAhiye / alokAkAza vyakI zreNIse alaga to kiyA nahIM, nA saktI kyoMki bhAkAzakA vizeSa, bheda hai| vizeSa vinA sAmAnya raha nahIM skaa| yadi alokAkA:: zako dAyikI zreNI se ala kara deMge to AzakA mI amAva ho jAyagA, AkAzake apAva honepara avagAha dene kI zakti yuktadravya kA abhAva hogA phira dharma adharma AdikahAra ThahareMgI / tathA ca sAta naraka dhanAdavilaya ke Upara haiN| vanodadhi valaya, dhanamAta-- balaya para hai aura dhanamAtavalaya AkAzake Upara hai aura AkAza svayaM pratiSThita hai| isa samakA anya kAraNa AkAza hI hai phira AkAzakA amAra hone se yaha, sana. vyaya syA kaise bneNgii| ......: aisI zaMkA nahIM karanA cAhiye / aiki zAkAzameM vyakA lakSaNa sughaTita hI. hai. ase eka bar3e vAMsake sirepara kucha AghAta karanese sana vAsameM usako AvAnaseM kiyA ho bhAtI hai| vAsake eka honese tathaiva AkAzameM bhI kapazcina ekatva hai ataH vahA~ mI eka dezIya AkAzameM utpAda vyaya dhrauvya ho nAyagA yAnI bokAkAzake bhaHkAzameM kAla dvArA vartanA hai ataH utrAdAdi bhI hoMge / usI utpAdAdikA saMbaMdha alokAzake AkAzameM mI ho jAyagA / dravya maNake sughaTita honese AkAzameM dravyatA siddha ho gaI: ataH ukta koI doSa nahIM AsaktA, AkAzake sarAyakA vinidhAyaka yahI pramANa hai. ki sabhI zabdoM : bAdhya avazya huvA karate haiN| ataH AkAza zabda nana prasiddha hai to usakA abhivyeya : avazya mAnanA caahiye| . zaMkA-kyA jo 2 zaMnda haiM una samIke kucha na kucha yAMcyA azya hA karate haiN| yadi aisA hai to vakSyA putra kharaviSANa inakA mI kucha na kucha vAcya honA.. hI cAhiye, ye kahanA mI. ThIka nahIM hai kyoMki pandhyA putra itanA samasta koI pada nahIM. paka aura paka 2 amidhyeyoM kI upalabdhi mI hotI hai| aba...koI : aisI zakA ko kibhAkAza : to sarvavyApaka hai. usameM utpAda . vyaya progya kaise hoMge :.. : ...... . . .. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (38) yaha . kahanA mI avicArItaramya .hI . hai kyoMki AkAza naba nitya hai to dhrauvyatA to usameM sadA banI hI rahegI / utpAda vyaya agurugghuguNakI apekSAse ho jaayge| droM meM utpAda vyaya do prakArase hote haiN| eka stra pratyaya aura dUsare para prtyy| mananta aguru laMbu guNoM ke dvArA paTa sthAna patita vRddhi hAnise pUrva avasthAke amAva honA. neko svadravya vyaya kahate haiM aura pahilekI taraha mAgekI paryAyakA mAvirbhAva honepara sasa pratyaya vyaya kahate haiM para pratyaya utpAda vyaya to sulama hI haiN| yAnI zAkAza bahutasI. 'AkAza rUra pariNata bahutase jIvAdikoMko avakAza detA hai jaba ki dravya jinakA ki AkAzameM avagAha hotA hai aneka rUpa haiM to bAkAza mI apanI prathaka ra zaktiyoM dvArA una bhaneka rUpanIvAdikoMko avakAza detA hai ataH aneka rUpatA AkAzako siddha hI haiN| koI 2" zabda guNakamIkAzaM " yAnI zabda hai guNa jiptakA aisA AtAza hai, ye AkAzakA lakSaNa mA-te haiN| naiyAyika loga zabdako guNa mAnate haiN| apane / covIsa (24) guNoM kI saMkhyAke unnara zabda nAmaka eka guNa hai jipakA ki lakSaNa "zrotra aAhyoM guNaH " "zrotra grAhyatvena guNavatvaM zabdasya lakSaNa" zrotra grAhyatva vizeSaNa * dete to rUparasAdi guNa haiM ataH yahAM alakSya, zabdakA lAga jAnele ati vyApta doSa hotA / aura yadi moca grAhyantra mAtra kahate to zabdatva mI zrotraM prAya hai kintu guNa na honese zabda nahIM kahA jAsakatA / isa tAha zabdakA lakSaNa mAnakara naiyAyika zabdaguNavAlA AkAza hai aisA kahate. haiM kintu zabda paugalika hai yaha hama pahile siddha kara Aye haiN| - ataH jaba ki zabdako padalatA hai to use guNa nahIM kaha sakate / yadi dravya mI guga kaheMge to dravya guNameM saMkara ho jAyagA / isa lie zabda guNavAlA AkAza nahIM hotaktA ataH nainiyoMkA mAnA humA AkAzakA lakSaNa svIkAra karanA cAhiye sarvatra nirviSAda honese| * sArAMza-vAcyase vAcakakI siddhi hotI hai ataH AkAza vAcyate AkAza vAcaka ' kI siddhi ho hI jAyagI aura upayogItA usakI. avagAha dAnase siddha hotI hai| yadi bhAkAMza mAnA jAya to samI dayoko nirAzrayatAkA prasaGga ho jAyagA ataH AkAzako mAnanA hI caahiye| . . aba kAlakI siddhi aura AvazyaktA batalAte haiN| , 'kAla vyakA svarUpa pUrNacAryone yaha dikhAyA hai ki jo sana dravyoMka vartanAmeM udAsIna kAraNa ho use kAla dravya kahate haiN| jaise dharma aura adharma dravya padaloM aura nIyoMkI * gati sthitimeM balAtprayonaka nahIM haiM usI taraha kAla- mI balAtkArase kisI dravyameM vartanA Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... . . . (pariNamana ) nahIM karatI naise ki gADIke nIce lage huve pahiye svayaM gADIko nahIM khIca le nAte balki gAr3I vaila Adikose khIMcI jAtI hai to pahile gADIke calanemeM udAsIna kAraNa ho jAte haiN| usI prakAra kAlake vartanAkI dazA hai| lokAkAzake eka2 pradezake Upara ratnakI rAzike samAna ekara kAkA aNu sthita hai| ... ukta ca-lozayAsa padekheM ileke je ThiyAhu ikokaa| . .rayaNANaM sasImiva te kAlANu asaMkha davvANi // 1 // ... drayake jo do yA tIna lakSaNa pahile kahe the ve donoM hI kAla dranameM acchI taraha baTita ho jAte haiM / kAna drA, bhaguru madhu guNakI apekSA SaT sthAna patitaM aura hAni pRddhise utpAda aura taya hote haiM / samaya ra ke anantara kAlameM mRta bhaviSyat vartamAnakA. vyavahAra hotA hai| kucha samayake vIta nAnese ( vinAza ho jAnese ) bhUta kAla kA vyavahAra hotA hai / aura tAtkAlika utrAda honese vartamAnakA vyavahAra hotA hai aura. annAgatakI apekSA bhaviSyakA vyavahAra hotA hai| isa taraha utpAda vyaya ho jAte hai aura kAlapanekA sabhI kAloMmeM vyavahAra : hotA hai : jataH dhauSatA hai hI. isaliye sad dravya lakSaNaM ghaTita ho hI jAtA hai| kAlake sAdhAraNa guNa cetanasya sukSmatvaM :Adi haiM aura asAdhAraNa vartanA hetutva hai| bhUtaM vartamAna Adi ye saba kAlekI paryAya haiM ataH dvitIya dvanyakA lakSaNa guNaparyayavadravyaM / yaha mI sughaTita. hI hai| kAlameM bhUta bhaviSyata AdikA vyavahAra hotA hai aMtaH kAlako apradezI aura ananta samayavAlA mAnA hai| ... ...... .: zaMkAkAra-jaba ki Apa vartanA karAtA kAlakA lakSaNa mAnate haiM to kAlako sakriya mAnanA cAhiye yaha unakA kahanA mI ThIka nahIM hai| kyoMki yahAM nimitta mAtrameM hetukatAkA bahAra hai jaise cazmA mujhe dikhalAtA hai, yA kaNDekI amina mujhe par3hAtI haiM,... ityAdimeM kAlakA bahAra hotA hai / saMsArameM bhI mukhakA samaya madhyAhna (dopahara kA .. samaya bAlya samaya aikyapraisakA samaya paitigarakA samaya ityAdi jo vyavahAra hotA hai vaha . kAlake samAdhameM hI. mukhyatayA hotA hai / dusareke dvArA avagatayA dusareko jJAna karAne vAlI. jo kriyA vizeSa usako kAla kahate haiM / niH2. meM kAlakA lakSaNa jAyaH use 3.... dravya mAnanA cAhiye isaliye anAyAsa kAlako 'dravyatA siddha hI hai| naiyAyikoMne kAlakA : akSaNa ":atItAdi vyavahAra hetuH kAlaH " aisA mAnA hai| .... . zaMkAkAra-bhaMtItAdikA vyavahAra karAnevAlA AkAza mI hai ataH AkAMzako bhI:: kAlakA lakSaNa mAnanA caahiye| kyoMki AkAzake binA atItAdi zabda nahIM voleM. jA. kti ataH uktaHkAla dravyakA lakSaNa ati vyApti doSa duSTa honese pramANIka nahIM maanaa| nA saktAH aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye / vyavahAra hetu:zabdako artha nimitta mAtra lenA vAhiye / kaNTha tAlla Adi jo kSatIta Adi zabdoMke bhaminya naka haiM unase bhI avidhyAti ___ . Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ." .... .:. . . * nahIM de sakte kyoMki yahAM atItAdi vyavahAra hetu zabdakA a nimitta mAtra hI , kAlakI * siddhimeM aura bhI bahutase pramANa diye jA sakta haiN| yaha kAlakI hI mahimA hai ki niyaMta samayameM prakRtikA niyata kArya hotA hai| kSetra vaizAkha jyeSThameM hI Ama Ate haiN| makA sImana mAdoMmeM hI pakatI haiM Adi / . yadi samaya kucha bhI cIna na hotI to no cIna mana cAhe upaja AtI / samaya naH hotA to 10 hI mAha bAda bIke bAlaka nahIM paidA honA cAhiye / varSA bhI niyata samaya para nahIM honI cAhiye tathA.. jo. Amra, nica kelA, jAmuna, seva, vera modi phala utpatti samaya meM jaise hote haiM. usI taraha hamezaha rahanA cAhiye / baccA. mI jaisA utpatti samayameM hotA hai vaisA hI rahanA cAhiye tathA vRkSa Adi nitanI bhI vastuyeM. : utpatti avasthAse Age 2 vRddhiko prApta hotI hai ve saba pUrva avasthAmeM hI rahanI cAhiye ataH aisI sthiti honepara saMsArake bahu mAgakA AghAta ho jAyagA isaliye kAle dravya avazya mAnanA caahiye| yaha kAla dravyakA vyavahAra surya candra AdikI gati hetukA hai| sUtrakAranI ne bhI kahA haiM / tatkRtaHkAla vimAgaH yAMnI sUrya nakSatra AdikI gatise kAlakA vibhAga hotA hai / saMsArakI sthiti jo prathama kAlameM pI vaha isa paMcama kAlameM nahIM hai aura bho isa kAThameM hai yA hogI vaha SaSThama kAlameM nahIM hogI ataH ina sabameM bheda vini... zrAyaka kAlakI siddhi hotI hai| kAlake do bheda haiM vyavahAra kAla aura paramArtha kAla / vyavahAra kAlake bhUta vartamAna maviSya isa taraha tIna bheda hote haiM isa taraha kAlakI pramANatA aura siddhi jAnanA caahiye| isa nindhake nirmANakA yahI tAtparya hai ki samyaka padArtha vyava sthA :sadAhI sthiti ko prApta hai| , isa prakAra ipa lekha nimna rUpase. padArtha vyavasthAkA nirUpaNa kiyA hai| prathama 2. dUsaroM ke dravya lakSaNako sucArutA apramANIka siddha karake AhetamatAnuyAyiyoMke dravya lakSa kI siddhi kI hai| isake pazcAspara svIkRta dravya saMkhyAkI nyUnAdhikatA honese saMkhyAmAsa batAkara bhaniyoM dvArA svIkRta saMsthAko pramANatA siddha kI hai tadanantara anyamatAnuyAyiyoMkI : dravyoM kA lakSaNa sadoSa siddhakara tyAdvAdiyoMke iGgita jIvAdi padavyoMkA viSada nirUpaNa kiyA hai| ... yadi samAnakA kucha bhI isa lekhase upakAra hubhA to maiM apanA zrama saphala smjhNgaa| zrI-sArasAna agAra svAmI bInatI hamarI yhiiN| zubha jJAna hamako dIjiye aru zAntimaya kIje mhii| kartavya meM niSTA sabhIkI hoya zrIman sarvadA / anyAya atyAcArakA utpAda nahiM hove kaMdA // 2 // zAntikA sAmrAjya ho aru nAza atyaacaarkaa| sabake diloM meM bhAva ho saMta nIti dharma pracArakA | -. 1 . ... . .. . . .. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SadravyakA AvazyaktA aura unakI siddhi| . . jaina sAhitya samAM lakhanaUmA lekha nN02|| (lekhaka:-paM0 samitakumAra zAstrI-muMbaI) TERRHEATREvidhiko nazAyA, saMgrAmA tA bhI miTAyA Freeo padabAra tAne, mero prabho ! dusana sA // pipapara sajana samAma ! TH HIT mahAsAgara hai nike gAva nalane mAna nAnA prakArake bhaneka bhannu kI kSAratAse, bayAnalakI tI uSNatAse tathA pArasparika kalahakI vedanAse evaM mayAvaha mahAkAToloM saMga aETA pIDAko sahana karate hue, idharaudhara bhaTaka rahe haiM kintu usa apAra pArAvArakI zAMtidAyinI bhUmiko na pAnase mI duHkhamArameM dube. hue aura bhI adhika rapaTA rahe haiN| apanA yaha jagata eka mahAupAna hai jisameM cenana damA atana do prakAra ke vRkSa ko hue haiN| mila prakAra anaMtana paudhe aneka prakArake haiM nava cetana vRkSa bhI vividha prakAra lage hapa haiN| koI mahA utA hai, koI laghu AkArake haiM / evaM koI ramaNIya manohara aura koI mahA asundara haiN| atines hai ki yaha kAra eka vizALa Azayamagata yA bhagAyaghara hai. . mahata para aneka mukAra samakSa ekati diye gaye haiN| Atu / ___ ma vinA viSaya para karanA hai ki ziko samI ho| jagata kaha rahe haiN| yA bhArata ETA: 1pA hai ? aura saritA mArake patha vidyamAna hai| EiR HAT AmamanoM hama pAina sarita karate haiM usa samaya hamako - pAroM ora eka hI sA mila jAtA hai ki "yamAna tathA aneka prakArase * zApamAna nAnA pAyIkA samAya hI jAtA hai pisa uttAke vizeSa vizeSa azomeM - pArasparika vivAda hai kintu sAmAnya usA samasta purupoMkA samAna hI hai / bhAnu / pani samaya nitIza upasthita kiyA jAtA hai usa samaya hamako aneka utA nAnA prakArase na hote haiN| isa kAraNa isa viSayakA patA laganAtA hai ki ina ...samI uttaroMmeM manAyo mI paMtAya yathArNa nahIM hai kiMtu yadi ThIka hogA bhI to ... eka manasya hI pha hogaa| zeSa sabhI mata bhayartha (ga) hoMge / astu / . . .. zrAna hama apanA alpa mA imI parIkSA meM vyatIta karate haiM jisakA eka ekA manohArI pha nikAleMge jo ki hamako ApUrva, anupama tathA mahA AnaMda pramoda pradAna karegA bhipa ki hamAre samI malyatA hamako apUtyatA bheTa kregii| . . . Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hama sabase prathama .isa viSaya para dhyAna dete haiM ki jina dravyoMke bhedoMkAH hameM nizcaya karanA hai unakA sAmAnya svarUpa. tathA rakSaNaM kyA hai ? tadanantara hama parIkSaka canekara sArAsArakA vicAra kara skeNge| ... :... ...bahuta anusaMdhAna karanepara ina uparyukta zakAko dUra karane ke liye hamako sArabhRtaH dravyakA lakSaNa yaha prApta huA hai ki jo guNa tathA paryAya svarUpa ho. vahI dravya hai" ya nI guNa aura pAyakA jo Azraya hai vahI dravya hai| yahAM para yaha dhyAna meM rakhanA. cAhiye ki guNa aura paryAya aise nahIM haiM ki dravyase pRthak rahakara usameM phira A mile hI kintu jaise vRkSameM zAkhAeM haiM zarIrameM aMga tathA upAMga haiM tathaiva dravyameM guNe aura paryAya haiM / athavA guNa, paryAyake atirikta dravya koI minna vastu nahIM hai jaise ki zAkhA, patte, phUla, phala Adike vinA vRkSa koI bhinna padArtha nahIM hai / inameM se "dravyako samI avasthA oMmeM rahanevAlA aura anya drayoMse bheda dikhalAnevAlA guNa, hai aura usI guNakI navIna 2 jo dazAeM haiM ve 'paryAya' kahalAtI haiN| jaise cetana dravyameM yadi jJAnaguNa haiM to. vahaM jJAna bAlyA, yauvana, prauDha tathA kaumAra Adi sabhI dazAoM meM rahegA kintu usa jJAnakI paryAya pratisamaya navIna navIna hI hoMgI yAnI kisI samaya pustakarUpa vaha jJAna hai anya samaya ghaTarUpa hai tadanantara jalarUpa hai / Adi / yAnI jJAnaguNa jiptaH jita navIna hAlatameM, hogA usakI paryAya mI usI rUpameM hogii| isI liye sArAMza yaha nikalA ki guNa dravyake sAtha sarvajJa rahatA hai aura paryAya: kevala eka hI samaya taka rahatI hai| ..: : yahAM para yaha kaha denA Avazyaka hogA ki pratyeka dravyameM bahutase guNa rahate haiM. jinako kisI prakAra se gina nahIM sakate haiM. ataeva unakI saMkhyA anaMta zabdase hI kheNge| parzayoMkI saMkhyA bhI dravapameM aisI hI haiN| aba isa prakAra dravyakI. paribhASA ho gaI: ki "anena gurgovA samudAya evaM bhUta, bhaviSyat tathA vartamAnakAla saMbaMdhI paryAyoM kA samUha . hI dravya hai." kyoMki eka samayo eka guNako eka paryAya aura dUsare samayameM usI 'guNakI dumarI paryAya ho jAtI hai| kintu, yaha bAta mAna rahe ki guNoMkI yadyapi aneka : holate hoMgI parantu unakA svarUpa nahIM bdlegaa| jaise manuSyako yadyapi bAlaka, yuvA Adi ...aneka dazA hogI parantu vaha una sabhI dazAoM meM manuSya hI rahegA anya nahIM hogaa| hama isIseM patA lagA sakta haiM ki dravya kyA vastu hai aura guNaH kyA hai? ... ... ...:: - isI mpakA yadi anya prakArase lakSa banAyA jAya to isa prakAra banatA hai kiM. noM utpAda, vyayaH tathA prauvya rUpa haiM vahI dravya hai / arthAta utpAda, vyaya aura dhrauvya jisameM mila vaha vya hai Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (44) hai, guNoMkI apekSA dhruva ( avinAzI ) hai| ve mahAzaya apanI samajhameM bhUla karate haiN| kyoMki dravyoMkI paryAyeM jaise kisI kAraNa anitya athavA utpAda vyayavAlI hai usI prakAra ve propavAlI mI - kisI apekSAse haiM / aura drayoMke guNa jisa prakAra dhrauvyAtmaka yAno nitya mAluma hote haiN| ve hI guNa kisI taraha anitya mI dIkhate haiM avA isako isa taraha kahanA cAhiye ki utpAdameM vyaya aura prauvya nivAsa karate haiN| aura vyayameM bhI utpAda utpAda tathA prauvya rahate haiM evaM dhrauvyameM bhI utsAda, vyaya avazya pAye mAte haiN| yaha bAta isa taraha siddha hotI hai ki yadi paryAyameM kucha mI nityatA na ho to vaha kSaNabhara mI na Thahara sakegI aura isa prakArase paryAya hI na raha skegii| paryAyameM kucha na kucha nityatA yA sthirapana hai tabhI to Ama kabhI harA aura kamI pIlA dikhAI detA hai| manuSya kamI baccA aura kamI yuvA dRSTigocara hotA hai / . anyathA kisI bhI rUpa meM na dIkhegA / isI prakAra guNa mI yadyapi kisI apekSAse zrauvyAgaka hai parantu kisI apekSAse utpAdanyaya svarUpa pariNAmI mI hai kyoMki yadi aisA na ho to guNoMkI sadA ekasI hI hAlata dIkhanI cAhiye usameM kisI bhI prakAra heraphera na honI caahiye| AmakA rUpaguNa sarvadA harA yA pIlA hI rahanA cAhiye, badalanA na cAhiye, rasa mI khaTTara yA mIThA hI sarvadA rahanA cAhiye kiMtu aisA honA prAkRtika niyamake viruddha hai| ataera guNa jisa prakAra sAmAnyatayA apariNAmI (nitya ) haiM / vizeSatayoM ve. hI pariNAmI mI avazya haiN| isa samI jaMjAlakA yahI sArAMza hai ki 'anaMta guNa tathA anaMta paryAyavAlI dravya hotI hai / isIko dUsare DhaMgase aisA kaha sake haiM ki utpatti, nAza tathA sthira dazako dhAraNa karanevAlA hI dravya hai|| atra dravyakA lakSaNa to pUrNatayA pramANarUpI kAMTepara tula cukA jisase ki hamako prakRta viSayapara vicAra karanekA malasara mila gayA / hamako prakaraNAnusAra prathama hI yaha vicAranA hai ki ve dravya kitanI haiN| aura kaise haiM ? / tatpazcAta usI prakaraNakI anya zaMkA upAsthita karake unakA nirAkaraNa kreNge| jisa samaya hama upayukta praznako hala karaneke liye apanI pratimAko kAmameM lete / haiM, usa samaya hamako jJAta ho jAtA hai ki isa vizAla saMsArasthalameM do prakArake dravya ra hI ulaga hote haiM / arthAt saMsAra meM jitane bhI anaMta padArtha haiM ve do- jAtike haiM-eka to cetana haiM dusare acetana / jina padArthoM meM jAnane dekhanekI zakti hai unako caitanyadazAse sahita honeke' karaNa cetana kahate haiM inakI ho 'jIva' zanase pukArate haiM / aura jinameM mAnane, dekhane, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sukhaduHkhake anubhava Adi catanya zaktikA vikAza nahIM hai ve padArtha acetana haiM.. jinako bhar3a yA anIva mI kahate haiM / astu / ina do prakAroMko chor3akara padArthokI tIsarI aura .. koI nAti nahIM hai / sabhI padArtha inhIM donoMke antarbhUta haiN| . . / kintu padArthoMkI ye jAtiyAM bhI jar3avAdake isa madhyAhAkAlameM kahanA asamavasta ' ho jAtA hai kyoMki isa samaya manuSyoMkA bahu mAga isa siddhAntako aTala tathA vAstavika mAna baiThA hai ki "saMsArameM kevala eka anIva dravya hI hai| jisako hama loga jIva kahate vahamI jar3a dravyakI paryAya hai" isako siddha karane ke liye ve pratyakSa, parokSa kaI prakArake pramANa tyA dRSTAnta upasthita karate haiM / astu / ... kucha mI ho / yahA~para yaha nizcaya nahIM kiyA jA saMktA hai ki vicAraka vyaktiyokI adhika saMkhyA nita maMtavyako nizcita kare vahI matA yathArtha hogA aura siddhAnta bhI yahI ho skegaa| kyoMki saMbhava hai ki ve saba bhUlapara hove aura bher3iyAghasAnameM Akara una manuSyokI saMkhyA bar3ha gaI ho / aura usake virUddha kahanevAlA thor3e manuSyoM kA samudAya hI loka mArgapara ho / kyoMki parIkSakoM kA mArga yadyapi Anakala caur3A ho gayA hai kintu kapAya aura pakSapAtakA bhAva abhI taka manuSyoMke hRdayase vidA nahIM huA hai| anyathA AryasamAna sarIkhA kutarkI janasamudAya mI 'sRSTikartRtva' sarIkhe sthUla viSayapara na. ulajhA rahatA / astu / isaliye jaba hamane apanA anupama tathA amUlya samaya vicArane ke liye pradAna kara diyA. hai taba hamArA prAthamika kartavya hai ki hama isa kaMTakako bhI alaga kara deM anyathA AvAgamanake prArammameM hI makSikA chIMka degI jisase eka paira mI. Age na cala skeNge| ..... .: mar3avAdako mAnanevAle mahAzaya apanA siddhAnta isa prakAra .jamAte haiM ki saMsAmeM kevala jar3a. dravya hI hai / jIva mI inhIM acetana dravyoMke saMgase utpanna ho jAtA hai| .jagatameM pRthvI, jala, agni, tathA vAyu ina cAra dravyoMke cAra prakArake paramANu mare hue haiN| unhIM paramANuoMke paraspara.mila jAnepara jala, pRthvI bhAdi aneka prakArake :padArtha bana jAte , hai| jisa prakAra gur3a, mahuvA, dhatUrA mAMdike milApase gaharA nazA yA vehozI lAnevAlI ... madirA bana jAtI hai, usI prakAra pRthivI, jala, agni, vAyu ina cAra bhUtake saMyoga ..(minApa.) honese cetana zakti utpanna ho jAtI hai nisako jIva kahate haiN| vAstavameM jIva nAmakaM koI padArtha alaga svataMtra nahIM hai.. isaliye. saMsAra kevala jar3a padArthase hI bharA hai| " ye loga isI kAraNa aisA kahate haiM ki paraloka koI vastu nahIM hai| astu / isa matako yuktizUnya, asatya siddha karane ke prathama usase saMbandha rakhanevAlA kucha viSaya "kaha denA Avazyaka hogA jo ki isa prakAra hai| ... . . Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "jisa prakArakA kAraNa hotA haiM kArya bhI usase vaisA hI hotA hai / arthAta upAdAna kAraNa jipsa jAtikA hogA kArya bhI. usase usI jAtikA utpanna hogA / jaise manuSyase manuH jya hI utpanna hotA hai aura ghor3ese ghoDekI hI utpati hogI / tathaiva canekA vIna canekA vRkSa hI utpanna karegA aura Amake per3apara AmakA phala hI lagegA usapara keza kamI nahIM lagegA / kyoMki upta phalaMkA kAraNa dUsarA hI hai| isaliye yaha niyama bana gayA ki caneko ' cAhe jaisI bhUmimeM bodeM aura usameM ca.he. jaisA qhAda deM kintu usase gehUM kamI nahIM hogA; usase canA hI hogA / Amake vRkSAra hanAroM prayatna karane para mI kelA utpanna na ho skegaa| ... isase hamako yaha sAra mila gayA ki jipta jAtikA kAraNa hogA kArya mI usase ___ usI jAtikA utpanna hogA / anyathA nahIM / ... . : :: aba hama apane prakaraNapara Ate haiN| jar3avAdiyoMkA jo yaha kahanA hai ki "zui dhatUre Adike milApase jisa taraha zarAba bana jAtI hai jova mI usI prakAra pRthvI jalAdika cAra bhUnoMka : mila mAnepara bana jAtA hai / yaha koI alaga nayA padArtha nahIM haiN| aadi| isa viSayameM hamako / * prathama hI yaha dekhanA hai ki zarAbameM no mAdaka ( nazA ) zakti hai vaha usake kAraNoMmeM : hai yA nahIM hai ? / kyoMki usake kAraNoM meM hI yadi vaha zakti hogI tave to koI A.. zcaryakI bAta nahIM ki zarAbase bahuta gaharA nazA AtA hai kyoMki yaha nazA usake kAraNoM meM pahalese hI thA / yadi una kAraNoM meM vaha nazA nahIM hogA to avazya hI eka Azcaryako bAta ThaharegI / ... . .. zarAba bananeke upAdAnakAraNa mahuA, dhatUMga, gur3a tathA eka mAdaka phalakA cUna AdiH haiN| ina vastuoMko yadi prapA prathakU hI koI manuSya khAve to usako thor3A bahuta avazya . * nazA A jAtA hai / zirakI pIDA, buddhikA bigar3a jAnA; svastha dazA na rahanA ye sabhI bAteM kevala eka eka padArthako makSaNa karanese hI honAtI hai| yadi ina sabako milAkara 5 koI pAka tayAra kiyA jAya taba to vaha nazA aura bhI bar3ha jAyagA kyoMki ve saba eka / sthAnapara mijha gaye haiN| basa yahI zarAbakI hAlata hai / jo cIne prathaka 2: kama nazA lAtI.. ..thI unhoMko milAkara-zarAna banA lenepara: una vastuoM kA mada tItra ho jAtA hai / aura isake sivAya aura koI navIna bAta nahIM hotI hai| isase yaha siddha ho gayA ki zarAbake kAra" Na hI mAdaka haiM, usameM yadi mAdaka zakti AgaI to koI Azcarya kI bAta nahIM kyoMki nazIle kAraNoMse jo padArtha utpanna hogA vaha nazIlA avazya hogaa| astu / .: isaliye jar3avAdiyoM dvArA diyA huA madirAkA dRSTAnta to TuMda gyaa| kAna pradhAna .. viSayapara prakAza DAlate haiM | pRthvI, jala, agni aura vAyu ina cAra bhUtoMke dvArA jIva utpanna hotA hai| arthAt ..:::: Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. ..... .. .... . ...... . . . ...... . ... : .... . .... ... . kiMtu aisA nahIM hai| jala, pRthvI yAdimeM ana mI jJAnazakti nahIM mAlUma hotI hai| phira, *. unase bane hue jIvameM vaha zakti kahA~se A sakatI hai| AvegI mI kahA~seM ! ye saba . kAraNa to acetana haiN| isa liye yaha siddha ho gayA ki ye cAroM bhUta jIvake sajAtIyaH . . nahIM hai kiMtu vijAtIya haiN| aura yaha niyama hI hai ki jisa nAtikA kAraNa hogA, * kArya bhI usase usI jAtikA utpanna hogaa| isa liye yaha siddha ho gayA ki acetana bhUtose cetana jIva kamI utpanna na ho ..: sakegA anyayA pRthvIse jalaM. aura jalase. agni mI paidA ho sakegI jisase bhUta cAra prakArake hI haiM unase padArtha mI usI nAtike utpanna hote haiM, yaha unakA siddhAnta vigaheM . ". jAyagA / kintu hotA aisA mI hai, pArthiva lakar3Ile bharina, jalase pArthivaH olA aura : dIpakakI agnise pArthiva kAgala bana jAtA hai| - yahAM yadi yaha kahA jAya ki una cAra prakAra ke padArthose zarIra bana jAtA hai ... aura zarIrameM cetanazakti apane Apa AnAtI hai arthAta cetana zakti zarIrako hI guNa hai| .. yaha kahanA mI paryApta na hogA kyoMki yadi jJAna zarIrakA hI guNa hotA to ____zarIrake anusAra hI usameM kamI dezI hotI kintu aisA hai nahIM, zarIra vaisA hI banA * rahatA hai kintu jIvameM bahuta se vikAra ho jAte haiN| zarIra kamI moTA ho jAtA hai kI "pataLA / kintu jJAna utanA hI banA rahatA hai| mRtakakA zarIra jaisekA taisA banA rahatA hai. : kintu usameM se cetanazakti nikala jAtI hai / isake atirikta jIva yadi zarIrakA hI guNa"svarUpa hotA to zarIrake aneka khaMDa kara dene para sabameM pRthaka pRthaka jIva milanA caahiye| jaise ki ghar3eke aneka khaMDa kara denepara sabameM miTTI tathA usakA guNa avazya milatA hai| zarIrake khar3oM meM aisI bAta milatI nahIM haiN| - isaliye aneka pRSTa pramANoM se acchI taraha siddha ho jAtA hai ki jIva. zarIrA ... dika jaDa padArthoMse minna eka nirAlA hI padArtha hai jisase ki saMsArameM kevala jIva tathA : ajIva do hI dravya haiM yaha anAyAsa siddha ho gyaa| yahAM para itanA kaha denA Avazyaka hogA ki jIva dravyakA saMkSiptaH varNana mI adhika samaya tathA sthAna cAhatA hai ataeva usako yahIM chor3a dete haiN| isake sivAya - usake bheda abhedaM bhI asakhyAna tathA anaMta hai| unako mo. hama yahAM batAne meM sarvathA : : asamartha haiN| astu / kintu itanA dhyAna meM rakhanA cAhiye ki sarva jIvoMmeM guNa tathA zaktiyAM samAna vidyamAna haiM yaha dUsarA viSaya hai| kisI vizeSa kAraNavaza kinhIM jIvoM meM koI guNa : thor3e vyakta hai aura kucha jIvoMmeM adhika pragaTa haiM / sAmAnyatayA samI jIva samAna haiN| ... S . .. . . : hor: . ........ ...... Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : aba ajIva dravya zeSa rahA jisakA vyAkhyAna Avazyaka tathA anivArya hai.| mastu / jIva drampako chor3akara zeSa no mI navya haiM ve sapI anIva draya haiM kyoMki una samImeM cetanarAhitya athavA, anIvama mAva vidyamAna hai / ataeva sAmAnyatayA una sabhIko meM eka jAtikA kaha diyA jAya to mI anucita na hogaa| kintu unako vizeSa vizeSa,.. anivArya bhedoMke kAraNa vibhakta karanA hI cAhiye / ara apanA mAnasika vala isI para lagAte haiM ki anIva dravya. kitane prakAroM meM vimata hai athavA ho sakA hai| . . . taba sabase prathama nIva dagyako chor3a denepara jitanA mo kucha dikhalAI detA hai vaha mI paddala dravya, hI dRSTigocara hotA hai jisako ki mUrtika dravya bhI kahate haiN| saMsArameM dharmacakSuoMse tathA itara dravyendriya jJAnendriyoMse jo kucha upalabdha hotA hai samI pahala dravya hai / yahAMtaka ki yadi sUkSma vicAra na kiyA jAya to dala dravyako chor3akara nIva dravya mI siddha nahIM hotA hai / astu / . pRthvI, parvata, samudra Adi jitane mI padArtha haiM samI pudgala dravyakI paryAya hai| yahAM taka ki jIvadravya jisa ghara meM nivAsa karatA hai vaha zarIra mI punalamaya hai / isaliye isa padale dravyako siddha karanekA parizrama nahIM karanA par3egA kyoMki namAnya puruSa bhI apane jJAnanetroMse athavA anya indriyoMse sahana meM hI isa danyase pUrNa paricaya ho jAtA hai / hA~! eka bAta avazya kahanA hai jo ki prAyaH asaSTa tathA vivAdAspada hai| "vaha yaha hai ki jisa prakAra padme rUpa guNa hai aura vaha pUrNatayA naSTa hai usI prakAra usake avinAma vo yA sApa sAdha rahanevAle tIna guNa aura mI haiM / ninakA jJAna netre ndraya ke sivAya anya idriyoMse hotA hai| ve guNa rasa, gaMdha tathA sparza haiM jo ki pratyeka pradAna padArthameM avazya vidyamAna haiN| .... isaliye pudgala dravyamA yaha rakSaNa vanagayA ki, "jipsameM rUpa, rasa, gaMdha tathA marza ye cAra guNa pAye jAya vaha pRddala hai" / ina cAroM guNoM se kisI :padArthameM cAroM guNa hI vyakta haiM aura kucha padArthoM meM koI guNa . hI vyakta hai zeSa avyakta rUpase rahate haiN| kintu yaha niyama hai ki jahAM ina cAroM se koI eka guNa hogA vahIMpara zeSake tIna guMga bhI avazya mileNge| yaha niyama hamako una aneka prakArake nAnA padArthoM ke anumavaseM jJAta. ho jAtA hai| jaise Apako khAnese usakA mIThA rasa -mAlupa huA, sUMghanepara sugaMdha mI upalabdha huI / komala, ThaMDA, mArI, cikaNa, sparza bhI pAyA gyaa| isI prakAra. gulAbake inameM jaise sugaMdhi upalabdha hotI hai usakA raMga tathA sparza mI usI prakAra milatA hai aura svAda lenepara usameM kisI na kisI prakArakA rasa mI: pAlama hotA hai| hamako nA ki Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (96) aisA niyama yA ina guNakA sAhacarya prAyaH sabhI anubhUta padArthoMmeM milatA hai taba isI .. kAMTese hama sabhI lIya padArthoMkA svabhAva berokaToka yathArtha jAna sakte haiM / ataeva koI mahAzaya jo aise siddhAMta banAte haiM ki " jalameM sparza rasa tathA rUpa hai, agnimeM sparza tathA rUpa hai| tathA vAyumeM kevala sparzaguNa hI vidyamAna hai| unakA yaha siddhAnta svayametra phisalakara varAzAyI ho jAegA / kyoMki jalameM jaba ki rasa rUpa sparza pAye jAte haiM taba usakA avinAbhAvI gagha usameM avazya rahegA / agnimeM koI na koI gaMdha tathA koI na koI rasa avazya hai kyoMki usameM sparza tathA rUpa milatA hai isI prakAra vAyu meM bhI jaba ki zIta yA uSNa sparza evaM bajana pAyA jAtA hai to usameM gaMdha, rUpa tathA rasa bhI avazya hone cAhiye / jaise ApakA phaLe / 14 " bAta kevala yahI hai ki ina padArthoMmeM koI koI guNa mukhya tathA vyakta haiM zeSake guga utane tIna nahIM haiM kiMtu haiM avshy| jaise hIMgameM velAke telameM kevala gaMdha guNakI tIna hai kintu usameM rasa bhI avazya rahatA hai, yahI dazA upayukta padArthoMkI mI haiM / isa liye bhale prakAra yaha siddha ho gayA ki pratyeka paulika padArthameM sparza, rasa gadha tathA rUpa ye cAroM guNa avazya pAye jAte haiM / ataeva pratyeka spaTa meM ina guNoM meM se kisI eka guNa rahane para avaziSTake, itara guNa bhI avazya raheMge / isa pala dravyakA bhI vyAkhyAna zaktise hi bhUta hai| ataeva isake vizeSa paricayase virAma dete haiM / . S .. " bhajIva dravyameM eka prakArako dravya to siddha ho gaI jo ki pudgala hai / aba usI ajIba nRpako itara prakAra bhI khojanA cAhiye / ; yaha viSaya samIse suparicita hai ki kAryako dekhakara usake kAraNakA anumAna hotA hai / jaise vRkSako dekhakara jAna dete haiM ki isako utpanna karanevAlA prathama hI cIja avazya hogaa| miTTIkI chaTo DalI ko dekhakara patA lagA lete haiM. ki isako banAnevA sukSma pRdaLa paramANu haiM / bhAdi / isake prathama hI yaha bAta mI dhyAnameM rahe ki pratyeka karyako utpanna karaneke liye jisa prakAra upadAna kAraNakA upasthita honA Avazyaka hai usI taraha nimitta kAraNakA honA mI anivArya hai / kyoMki sUna rakkhA bhI rahe kintu julAhA tathA karavA upasthita hogA to vastra kabhI na bana sakegA / astu / saMvartI jIva tathA paulika sabhI padArthoMkA eka sAtha " gamana honA kisI bAhya nimitta kAraNa se hI ho saktA hai anyathA nahIM / jaise tAlAba meM eka sAtha idhara udhara ghumanevAle machalI, meMDhaka Adi hajAroM jalamaMtu oMke AvAgamana meM jala nimitta kAraNa c usake binA unakA gamana nahIM ho saktA hai / tathaiva aneka jIva pudgaloM kA ThaharanA bhI 'kisI nimitta vinA nahIM ho saktA hai / isaliye usa nimitta kAraNakA honA bhI ani Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : .: (nivAsa) denevAlA / savaiyApaka yadi koI padArtha na ho to ye vAyu pRthvI Adi vizAla parimANadhArI padArtha : kahA~ samAvege / isake atirikta eka bAta yaha bhI hai ki pakSI jipta samaya pRthvIse tathA vRkSa parase ur3akara dUsare sthAna para jAtA hai usa samaya vaha kipta AdhAra para gamana kara rahA hai ? / isako vicArameM se yaha patA ava.. zya laga jaaygaa| usa samaya vahAM para usake liye koI padArtha AdhAra hai / yadi isake liye vAyuko hI usakA AdhAra batAyA jAya to vahI prazna. punaH upasthita hogA ki vaha vAyu' kahAM marI huI hai ? | manuSyoMke calate samaya paira jisa prakAra pRthvIpara sthira haiM usI taraha unake zarIrakA UparI bhAga. kisa sthAnameM ThaharA huA hai / ina zaMkAoMko nirAkaraNa karane ke liye AkAzadravyako avazya mAnanA pdd'egaa| yahIM AkAza sarva dravyoMko avakAza detA hai aura vaha svayaM svapratiSThita hai / kyoM ki AkAzadravyako bhI avakAza denevAlA usase bar3A anya koI dravya nahIM hai / ataera yaha sarvavyApaka hai| aisA koI sthAna nahIM. jahAM AkAza na ho / jasaM pola dikhAI detI hai| vaha mI. AkAza. hI hai| yaha bAta noM kahI jAtI hai ki !" isa jagatameM bhI padArtha bhare hue haiN."| yaha bhI AkAzake liye hI hai| kyoMki jagata sarva dravyoM kA samUha hI kahalAtA hai ataeva sarva padArthokA nivAsa : AkAzameM hI ho sakatA hai / yadyapi yaha asaMkhyAta pradezI hai kintu anagAhana zaktike: kAraNa ananta jIva tathA :anaMta pugcha evaM dharma, adharma, dravya isameM samA jAte haiM / jaise jalase pUrNa mare hue kalazameM yadi eka sera, zakara aura DAla dI jAya to vaha bhI usameM samA nAyagI / phira mI yadi sau. suiyAM aura usameM DAla de to ve bhI usameM A jaaygii| isa liye sampUrNa dravyoMko bhavakAza denevAlA sarvavyApaka AkAzadravya avazya hai aura usameM.. jahAM taka: dharma, adharma, pudgalAMdi dravye prApta hotI haiM vahIM taka, jagata hai jisako dUsareH. zabdoMmeM koka yA lokAkAza kahate haiM usake bAda alokAkAMza: hai / yahaH sapramANa yukti yoMke dvArA siddha ho gayA / . isa taraha jIvadravya tathA cIra manovaMdya pramANoMse siddha ho gii| astu / ..aba hamako yaha aura anusaMdhAna karanA hai ki AkAzadravya jipta prakAra drayoM ke liye avakAza detA hai| jisase ki unakI sugavasthiti hai tathaiva patyeka padArthako : parivartana karAnevAlA mI koI dravya avazya honA cAhiye / kyoMki yaha hama pratyakSa dekhate haiM ki eka vastra yadiH kitI surakSita sthAnameM mI. rakhade to bhI vaha kucha dina pazcAta apane pa jIrNazIrNa hokara bhasma ho jAtA hai / vRkSapara lagA huA harA AmakA phala kucha dina : pazcAta kyoM pIlA ho jAtA hai / choTA baccA kucha dinoMke anantara kyoM bar3A ho jAtA hai. bhAdiH / .:... ... . Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataeva sarva padArthAkA parigamana karAne vAlA eka koI dravyAntara avazya hai yaha nizraya ho gayA / usakA nAma 'kAla' niyata kiyA hai / astu / .... . padAyoMkI navIna dazAse jIrNa dazA karate rahanA kAla drayakA pradhAna kArya hai| . arthAt svayaM pariNamana karanevAle padArthakA nimittakAraNa kAla hai| isake liye yadi koI . mahAzaya samAdhAna upasthita kareM ki "padArthoMko navInase purAnA banAnameM ghaDI, ghaMTA, dina Adi kAraNa haiM kAlako eka aura dampAntara svIkAra karanA vyartha hai" / to vicArake sammukha unakI yaha zaMkA bhI nahIM ThaharatI hai| kyoMki bahI, ra, dina, barSa mAdimI syAhAra hai| kyoMki jisa prakAra "eka manameM cAlIsa sera hotA hai| yaha eka zAvahArika bAta hI hai kyoMki kArya calAne ke liye paisA mAna liyA hai tathaiva vyavahAra ke liye aisA mAna sasA hai ki sUrya pUrva se pazcimameM jabataka pahu~ca utane samayako dina kahAM haiM aura usameM bAraha ghaMTe hote haiM / eka ghaMTe meM sATha minaTa yA ghAI ghaDI hotI haiN| madirA kyoMki yadi kArya nahAne ke liye hama ghaMTeko paiMtAlIsa minaTakA nizcaya kara mesA ki prAyaH sloM meM kiyA jAtA hai taba bhI vaha ghaMTA hI rhegaa| pauna ghaMTAna hogaa| isa kAraNa yaha samI mahAra kAla hai / ataeva vAstavika kAra e mavazya vidyamAna hai| kyoMki jo vyavahAra ke liye pASANamUrtiko siMha jabhI phahasake haiM jabaki siMha nAma / yathArtha koI padArtha avazya ho / isI prakAra baMza, bar3I, samaya Adi tabhI kahA jAtA hai jabaki koI bhI kAra padArtha hai| usI se kArya calAne ke liye aneka prakArake bhaneka saphena banA liye haiN| yaha vyavahArakAla padAki papIya badalanese, sUrya, candrAdikI gamana Adi kisAnoti, samayAnusAra padAyA~ka choTepana aura bar3epanase jAnA jAtA hai| aura nizcaya yA yamArya apavA vAstavika kAla drazyake binA yaha vyavahArakA siddha nahIM ho sattA hai| isake atirikA eka yaha bhI samAdhAna hai ki jagatameM aisI koI mI ekAjhI ( anA) yA saptamAta ( sagAsa rahita ) zabda nahIM hai jo ki kisI padArthakA pAcaka na ho ati saMsArameM jitane bhI zabda upalabdha hote haiM samIke pAcya padArtha avazya . vidyamAna hai|bhse varaviSANa, yA bhAkAzapa ye zabda padyapi kisI padArthaka vAcaka nahIM hai| kintu inake prathA para avazya hI kisI padArtha ke kahanevAle haiN| kyoMki AkAza mI jagatameM eka padArtha hai hii| aura puSpa bhI vRkSoMpara vidhamAna hI hai| isI prakAra saMsArameM 'kAla' zamapI miTatA hai taba isakA bhI koI na koI pAcya avazya hai yaha niyamAnusAra . mIkAra karanA pdd'egaa| isI. kAlakI sabase choTI paryAya samaya kahalAtI hai / isI samaya ke anusAra pratyeka padArthakA sUkSma pariNamana hotA rahatA hai / kAlaM dravya ke aNu (sabase choTe khaMDa) kokAkAzake pratyeka pradeza para prayaka mathaka sthita haiM isI kAraNa kAladravya anya Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... . dravyoMkI taraha kAyazalA nahIM hai| kyoMki AkAza draya akhaMDa hai| isIliye lokAkAzameM vidyamAna kAla dravya ke dvArA alokAkAzakA bhI pariNamana .. hotA rahatA hai| jisa taraha AkAzaM dravya svapratiSThita hai tathaiva kAladravya ke pariNaNana meM bhI anya dravya sahakArI nahIM hai| isa prakAra pramANika yuktiyoM ke balase kAla dravya siddha ho gayA jo ki dravyoMkI: dravyatAmeM pradhAna kAraNa haiN| astu / '' isa taraha ajIva dravyakI pAMca jAtiyAM siddha ho gaI adhika nhiiN| kyoMki unake lakSaNa tathA pradhAna guNa bhinna bhinna haiM / kintu jIva dravyakI anya koI jAti nahIM hai / kAraNa yahI hai ki samasta jIvoMke lakSaNa, guNa, svabhAva sAmAnyatayA samAna hI hai.. ataH kahanA par3egA ki dravya 6 chaha haiN| samasta jaga janAla : inhIM chaha vibhAgoMmeM vibhakta hai| ataeva dravyaM na to sAta, ATha Adi- adhika haiM aura na chahase kama hI haiM isakA kAraNa yaha hai ki ina chaha dravyoMke sivAya anya koI padArtha zeSa nahIM rahA. isa liye to adhika mAnanA vyartha hai / aura yadi ina chahase kama svIkAra kareM to saMpUrNa padArtha na A sakeMge / ataeva jagatameM dravya chaha hI haiN| . . .... .. . ___ mAnanIya mahAzayoM ! yadyapi SaT dravyakI AvazyaktA tathA siddhi, saMkSipta rUpase. bhI bahuta saMkucita hai kyoMki yaha viSaya samudra ke samAna gaMbhIra tathA, ghumeruke samAna unnata athavA AkAzake samAna vistRta hai / kintu Apake samayAnusAra yahI paryApta hogaa| kyoMki vijJa mahodayoMke liye sArAMza hI pramodadAyaka hotA hai| ataeva lekhanIkA paryaTana isI sthalapara samApti bhUmiko prApta karake kRtakRtya hotA hai| ... ... Avedaka-ajitakumAra zAstrI, babaI / ... siddhAMta graMtha zrI gommaTasArajIkI baDITIkA / . zrImannemicaMdranI siddhAMtacakravartI kRta mUla prAUna gAthA va saMskRta...chAyA . do bar3I TIkAoM sahita va sva0 0 ToDaramalajI kRta bar3I hindI TIkA sahita yaha graMtharAja chaha khaMDoMmeM vibhakta kiyA gayA hai| pahalA dusarA khaMDa jIvakAMDa 17) tIsarAcauthA, pAMcamA karmakAMDa 24).ruaura chaThavA labdhiptAra kSapaNasAra : 12) aba graMya pUrNa ho gayA ... hai. ataH jina. 2 mahAzoMne 1 yA 2 yA 3 khaMDa maMgAye haiM unheM 4-5-6 khaMDa maMgAkara apanA graMtha avazya pUrNa kara lenA cAhiye / adhUre graMthase kucha lAma nhiiN| yaha graMtha pratyeka ____ maMdira, pAThazAlA va grahasyake ghara meM rahanA cAhiye / chaha khaMDa hai sAtha maMgAnevAoM ko 51)meM - ru0 de diyA jAyagA / pR0 saMkhyA 4.1:00 va zloka saMkhyA anumAna 1,29000ke haiN| mainejara di jaina pustakAlaya -suurt| . ... ... : Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ..... .. . .... . . ... dharma jAnate hue bhI saMpUrNatayA na kaha sake una anaMta guNAtmaka dravyoMkA kathana karaneka hetu maiM tucchamati hokara bhI lekhanI grahaNa karatA hUM yaha dekha vidvAna loga mujhe pAgala kaheMge aura vAstavameM hI merA prayatna usa dAlakake samAna hai. jo donoM hAtha phailA kara samudrakA mApa batalAtA hai ki itanA bar3A hai / para hAM ! jo kucha kahUMgA so gurUgama aura anubhavase kahUMgA / kahIM cUkU to chala nahIM samajhanA aura na gurUkA doSe samajhanA / (1) eka kaToremeM dahI rkhiye| use netra indriyase dekhiye to usameM raMga hai, nAkase sudhiye to usameM gaMdha pratIta hotI hai, jIbhase caliye to usameM svAda jAnA jAtA haiM, dahIko hAthameM lIjiye to usameM cikanAhaTa naramatA aura vajanakA bodha hotA hai : sArAMza ! dahI indriya gocara hai / aba kucha dahI kaToremeM hI rakkho saura kucha dahI kaTo: remeMse hAthameM leo to mAlUma ho jAvegA ki dahIke khar3a hosakte haiM / aba hAthameMkA dahI kaToremeM hI chor3a deo to vaha phira mila jAvegA / isase yaha bhI pratIta hotA hai ki dahImeM indriya gocaratAke sivAya milane viThuranekA guNa hai isaliye / purayati gale. yaMti pudgalAH" kI nItise dahIko pudagala kahanA cAhiye / daha ke samAna anya vastueM bhI jo iMdriya gocara haiM ve saba pudagala haiM jaise char3I, ghar3I, dhotI TopI, kAgaja * kalama, tAlA, talavAra, TaMkA, paisA Adi / . pudagaloMke ye rUpa, rasa, gaMdha, sparza, guNa sadA sthira nahIM rahate, sadA badalate rahate haiN| arthAt varNase varNAntara, rasase ratAntara, gaMdhase gaMdhAntara aura sparzase sparzAntara huA karate haiM / jaise jisa Amrake phalako hamane kala harA dekhA thA vaha Aja.miSThaM pIlA dikhatA hai aura thor3e kAlake bAda lAla dikhane lagatA hai / jisa phalako hagane kala saTTA dekhA tha vaha Ana miSTa dekhane haiM aura thoDI derameM virasa ho jAtA hai / ina guNoMke guNaziHbhI sada badalate rahate haiM jaise jisa kakaDIko hamane kala bahuta harI dekhA thA: Aja isameM kara hariyAlI dekhate haiM aura kucha kAlameM vaha pIlI dikhane lagatI hai| ye guNAMza RbhI kama itane hIna pragaTa rahate haiM ki indriya gocara bhI nahIM hote jaise ki agnikI gaMdha, vAyuka . raMga ityAdi / parantu yaha :paSTa hai ki varNa 5 rasa 5.gadha ra sparza ina 20 mese jaha .1 bhI dharma pAyA nAve use pudagala jAno ! pudagaloMkI hAlateM sadA badalatI rahatI hai . . jaise pAnIse bhApa, kuharA, osa bAdala hote rahate haiM / athavA anna, pAnI, havAse zarI haDDI camaDA khUna mAMsa, vIrya Adi huA karate haiN| jaba ve pudagala ApasameM TakarA haiM to dAyu maMDalakI hamAko dhakkA lagatA hai, phira vaha havA eka dUsare vAyu kaNoMko dhakka detI hai yahAM taka ki kAnakI jhilli taka dhakkA pahuMcatA hai aura AvAja sunAI detI hai. isa citrameM dekho eka lakar3ImeM sUtase baMdhI huI goliyAM laTaka rahe Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haiM aba eka golIko dhakkA deo to vaha dUsareko aura dUsarI tIsarI .. Adiko dhakkA degI aisA hI zabdameM hotA hai / zabda: bhIta oNdiseM. bodob ruka jAtA hai aura kabhI ulaTakara punaH sunAI detI hai use pratidhvani ..... kahate haiM / isase spaSTa hai ki zabda. mUrtIka hai aura mUrtIka pudagaloMse utpanna hai / parantu zabdako pudagalA guNa nahIM kaha sakate : kyoMki vaha pudgalameM. sadA nahIM rahatA aura: guNa vahI hotA hai jo padArthameM sadA rahatA hai. ataH zabda pudgala kI paryAya yAne hAlata hai| bahutase matAntara vAdI zabdakoM NAkAzakA guNa batalAte haiM unheM hama sambodhana karate haiM ki arUpI aAkAzase murtIka zabda nahIM nispanna ho saktA agara zabda AkAzakA guNa hotA to loka aloka sadA ekasA zabdAyamAna rahatA aura yaha ghaMTekI AvAja, yaha bAMsurIkI tAna aura yaha vInakI dhvani hai aisA vova nahIM hotaa| itane thor3ehI vaktavyase Apa loga samajha gaye hoMge ki jo kucha indriya, gocara hai vaha pudaMgala hai isa liye. a~dherA, dhUpa, chAyA, prakAza, zarIra, vacana, jala, vAyu, agni, pahADa, svAsa nisvAsa, Adi saba pudgala haiN| vinalI, TelIphona, rela, tAra Adi saba pudalake camatkAra haiN| kaI matAntara vAdI kahate haiM ki jo kucha hama dekhate. suMcate.. sunate haiM yaha sabai mithyA arthAt asat hai / isakA nirAkaraNa hama kevala itanemeM hI karake Age caleMge ki jo ve yaha kahate haiM " ki jagata mithyA hai bhrAMti hai / so unakA aisA kahanA bhI bhrAMti huA ataH unakA mithyA bhrAMti rUpa vacana bhI pramANa nahIM haiN| . aba eka cAka miTTIkA Tukar3A leo usameMkA eka khasakhasase bhI choTA Tukar3A sleTa para rakkho / usa choTese kaNake cAkUse jitane bana sake khaMDa kro| una khaMDoMmese sabase choTe khaDake phira khaMDa karo, yadi sAdhAraNa prakAzase kAma nahIM cale to dhUpameMse . khaMDa karo aura sabase choTe khaDake punaH khaMDa karo, yadi sAdhAraNa AkhoMkI dRSTi kAma na deve to cazmese kAma , leo aura khaMDa kro| phira cazmA kAma naM deve to mAikrAMsakopase dekhake khaMDa karo / natra mAikrAsakopase bhI nirupAya hote dekho to bahuta bar3hiyAM sukSma darzaka yaMtrase dekhakara khaMDa karo / aura jaba sUkSmadarzaka yaMtra bhI vyartha hone lage to .. jJAnase khaMDa vicArau / basa sabase choTemeM choTe pudgala aNuko nisakA phira khaMDa nahIM ho : sake use buddhise vicAro usIkA nAma paramANu hai| aise paramANu bhI sparza, rasa, gaMdha, varNa : vaMta rahate haiM kyoMki kisI vastu ke guNa kabhI naSTa nahIM ho sakte / jaba ki ina paramANu meM snigdhatA rukSatA sadA svAbhAvika rahatI hai to ve eka dUsare milA karate haiM aura do .. tIna cAra saMkhyAta asaMkhyAta anaMtakI saMkhyAmeM bhI mila jAte haiM aisI bandha rUpa dazAmeM : unheM skaMdha kahate haiM / aba Apa soca sakte haiM ki paramANu hI asalI pudgala hai jisakI Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (18 ) ' IMTa, patthara, kAgaja, kalama Adi hAlate haiM / pudgala vastukA astitva vartamAna meM to spaSTa hI siddha hai aura pUrvakAlameM usakA astitva hamArI smRti siddha karatI hai ki kala parasoM: aura usake pUrvakAlameM hamane pudagaloMko dekhA sunA anubhavana kiyA thA / itihAsa aura purAnI kathAoM se anaMta mRtakAlake daloMkA astitva pratIta hotA hai| aba AgAmI kAlameM bhI pudgala padArthoMkA astitva rahegA isameM koI sandeha kara sakte haiM ataH pradhAnatayAM isI para vicAra karanA hai| padArthoMmeM guNa hote haiM aura guNa vahI haiM jo padArthoMse kabhI alahadA nahIM hote sadA sahabhAvI rahate haiM / dhanake kAraNa manuSya dhanavAn kahalAtA.. hai, UMTake pAsa rahane se UTavAna aura gAr3IkA svAmI honese gAr3IvAna kahalAtA hai, aisA. guNoM aura vastuoM arthAta guNa guNIkA saMyogI sambandha nahIM hai kyoMki dhanavAna judI vastu hai aura dhana judI vastu hai / ataH anikA upNatAke sAtha, jIvakA jJAnake sAtha jaisA sambandha hai vaisA hI guNa guNIkA sambandha hai, kabhI aisA nahIM ho saktA ki atrikI uSNatA to Apa rakhane aura aniko maiM apane pAsa rakhakha / isI prakAra yaha bhI nahIM ho saktA ki ApakA jJAna merI thailI meM rakkhA rahe aura Apa ghara para baiThe raheM / basa ! isI prakAra sparza rasa Adi guNoMkA puDhause sambandha haiM- zrI svAmI kuMdakunda muniMdrane kahA hai ki davveNa viNA paNa guNAH guNehi davvaM viNA NaH saMbhavadi anvadiritto bhAvo davya guNANaM havadi tahamA // 24 bhAvArtha - dravyake vinA guNa nahIM hote aura guNoMke vinA dravya nahIM hote isa liye dravya aura guNakA 'avyatirikta bhAva hai| kahane kA abhiprAya yaha hai ki pulake sparza rasa Adi guNa kabhI naSTa nahIM ho sake isase usakA AgAmI kAlameM kAyama rahanA spaSTa tathA siddha hotA hai / sArAMza ! pudgala ye haiM aura rheNge| isI kAraNa pudgala padArtha sat hai, satukA kabhI vinAza nahIM hotA aura kabhI asatkA utpAda nahIM hotA yahI vastukA vastutva hai / sUtrajI meM kahA hai ki sata- utpAda, vyaya, dhruva yukta hotA hai. arthAta vastukI hAlateM badalatI rahatI haiM para vastu kAyama rahatI hai / . : jisa prakAra pudgalameM sparzAdi guNa haiM vaise hI thAlI loTA Adi paryAyeM bhI haiM / bheda itanA hai ki guNa to sAtha rahate haiM arthAta sahabhAvI hote haiM aura paryAyeM kramazaH hotI haiM arthAta kramabhAvI hotI haiM / bhAva yaha ki eka dravyameM eka kAlameM eka hI paryAya hotI hai pazcAt dusarI, pazcAt dUsarI, pazcAt dusarI, pazcAt dUsarI, vasa / yahI usakA utpAda vyaya hai arthAt eka paryAyakA laya ho jAnA aura dUsarIkA pragaTa honA phira usakA ..... bhI usImeM laya ho jAnA aura tIsarIkA pragaTa honA / *... Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane hAthameM ATekI loI lIniye vaha geMdake samAnaM gola hai use dayA kara bATI banAiye aba vATI paryAya. pragaTa hogaI aura loI. paryAya: kahAM gaI ? usImeM samA .gii| ava vATIko aura bar3hAiye to roTI paryAya pragaTa hogaI aura vATI paryAya usImeM samA gaI / para loI, vATI, roTI Adi saba hAlatoMmeM ATA vastu. maujUda hai / isa.. . thoDese hI kathaMnase Apa samajha sakte haiM ki pudgalaM padArthoMmeM guNa haiM aura payAyeM haiM isa liye / guNaparyAyavadravyaM " kI nItise pudagaloMko' dravya kahanA cAhiye / aura dravya, * vastu, padArtha, tatva Adi prAyaH ekArthavAcI haiM / samayasAranImeM kahA bhI hai-.. ... dohA-bhAva padAratha samaya dhana, tatva vittaM vasu drv| ... . . .. dravani artha ityAdi baha, nAma vastake sarvaH // : :.. .:. . yaha bAta bhI pratyakSa siddha hai ki pudagala paramANu anaMtAnaMta haiM jo nAnA ava : : sthAoMko prApta huA karate haiM aura kabhI bhI sarvathA naSTa nahIM hote / yadi pudagala padArtha na hotA to na pAnI hotA, na havA hotI, na sabhA hotI na, sabhA maMDapa hotA, na. zarIradhArI sabhApati hote, na sabhAsada hote aura na vyAkhyAna hote / sArAMza ! jo kucha hama dekhate sunate haiM kucha mI na hotA / smaraNa rahe ki pudagala apane svarUpase jJAna hIna aura ve jAna hai isa liye vaha ajIva hai / sAiMsake vidvAnoMne jo aba taka 66 / 67 tatva khoje haiM aura bhI khona rahe haiM ve saba pudgala vijJAnI bA jar3a. vijJAnI haiM / parantu - hama apane pAThakoMko Atma vijJAnakI ora jhukAyA cAhate haiN| . . . . : (2) bhApa apane eka hAthase, dUsare hAthameM cImaTI lIjiye aura kucha nAdA. dvaaiye| to sparza, rasa,gaMdha, varNavaMta zarIrake sivAya eka aura vilakSaNa padArtha jJAta hogA nise yaha bodha hotA hai ki hameM duHkha hubhA, hameM davAyAM hai, hamane dabAyA hai, hama pakar3e. gaye, hamane jAnA, hamane dekhaa| yaha jAnane vAlA zarIrake lakSaNoMse bhinna lakSaNoMvAlA . hai baseM / yahI jJAyaka lakSaNa AtmA hai aura vAstavameM yahI tuma ho, tuma zarIra nahIM ho AtmA hoM jIva ho / jIvake rahate nar3a zarIrako loga jIvita kahate haiN| mukhyatayA hameM nIva padArthako hI samajhanA aura samajhAnA hai kyoMki ahiMsA aura Atma balakA . sambaMdha nIMva padArtha hI se hai / yaha AtmA zarIrase itanA tanmaya rahatA hai ki zarIrako pakar3o to mAtmA bhI pakar3A jAtA hai / zarIrako pITo. to. mAtmAH piTa jAtA hai| kyA jhAr3a kyA ciMTI kyA hAthI sabake zarIrameM mAtmA rahatA hai: / indriyoMke vyApAra aura .. kAyakI ceSTAse usakA astitva pratIta hotA hai / paraMtu zarIrakI acetana paraNakhise jIva . kI caitanya paraNati judI dekhanemeM mAtI hai| jise loga : marajAnA kahate haiM usase jIva : pudgalakI pRthakatA spaSTatA siddha hai / gRta preta, pUrvabhava smaraNa Adika dRSTAMta jagaha jagaha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ milate haiM / mathurAke eka nAmAMkita zrImAnke yahAM putra thA jo apane pUrva bhavakA hA pUrA pUrA aura kAvilaM yakIna batalAtA thaa| isase yaha bhI spaSTa siMDa hotA hai kiM. jI .. pahile zarIrameM thA aura eka zarIra chor3ane para usane dUsarA zarIra dhAraNa kiyA / arthA * jIva thA, hai, aura rhegaa| kyoMki zarIrakI sthitikI avadhi siddha hai aura jIvana sthitikI avadhi nahIM hai / vaha aparimita kAlase hai aura pUrvavata aparimita kAla ta rahegA / zarIrakA chor3anA aura grahaNa karanA kapar3e badalane ke samAna hai / ajJAnaseM jai . hama kapar3oM ke saMyoga viyoga, navIna prAcIna panemeM harSa viSAda karate haiM vaisI hI zarIra mithyA ahaM buddhi karanese rAga dveSa hotA hai / parantu zarIra-pudgala hai . jar3a hai jIvase pa hai| AtmA caityanya hai jJAtA hai aura sva hai tathA acetana paraNatise nirAlA hai / yaryA vaha raMga, rasa, gaMdha rahita honese indriya gocara nahIM hai tathApi svAnumavaM gocara avazya hai isIkA nAma bheda vijJAna haiM aura yahI samyak darzanakA kAraNa hai| :: bhAdhunika AndolanakI saphalatAke hetu aise vijJAnakI atIva AvazyakatA hai| jinheM isa prakArakA dRr3ha vijJAna hai ve hI zAMti aura satyAgraha dhAraNakara sakte haiM. ve hI sacce svayam sevaka vana sakte haiM aura unake Upara damana nItikA vala nahIM calatA ve damanako bhI amana samajhate haiM aura aura aMtameM damana hI kA zamana hotA hai| . suvarNakI ghAUko jana hama dekhate haiM taba dhAUmeM vanana Adise sonekA astita pratIta hotA hai para suvarNakA asalI rUpa pragaTa nahIM dikhatAM / yadi ghAUko viveka pUrva bhaTTImeM tapAveM to ujvala. suvarNa judA ho jAtA hai aura kiTTimA judI raha jAtI hai isa taraha jaba jIvAtmA tapakI agnise. tapAyA jAtA hai taba vaha ujvala hokara zarIrase alaM haMdA ho jAtA hai aisA azarIrI AtmA pApake bojhase rItA hokara Uparako gamana karatA aura lokAgrameM nAke TikatA hai (lokAyakA svarUpa dharma dravyake kathanameM spaSTa ho skegaa| yaha. azarIrI AtmA saba : padArthomeM sArabhUta, zuddha, buha, niravikalpa, Ananda kanda ciJcamatkAra, vijJAnadhana, paramadeva hotA hai| yahI hamArI AtmAkA vAstavika svarUpa hai aura hameM upAdeya hai / aise hI AtmA pUrNa Atmabala sampanna aura saca mahiMsaka haiM / yahAM * naukara zAhIkI. hukUmata nahIM pahuMcatI aura na para rASTra unakA rakta cUsa saktI hai| ye sace svarAjyako prApta haiM / gulAmagIrI unake svabhAvameM nahIM hai unake pUrNa jJAnakA carakhA sadA vanita rahatA hai aura pUrNa AnandakA ekasA. sUta nipajAtA hai kabhI tAgA TUTa nahIM saktAH / abhiprAya yaha haiM ki jisa prakAra sAbunase dhonepara gaMde aura malina kapar3e nirmala hojAte. haiM usI prakAra parAdhIna aura indriyoMke viSayoMkI gulAmagIrImeM sukha mAnanevAle hamAre mApa ' jaise gardai AtsA paMD dravya vijJAna ke sAbunase ujvalaM ho jAte haiN| nIsamayasArajIseM kahA hai Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .... : dohA.-bhedajJAna sAvU sarasa, sama rasa nirmala, nIra / ..' ghovI aMtara AtmA, dhobai nija guNa cIra // ...... basa ! par3ha dravya jJAna aura jaina dharmakA yahI mahatva aura phakra hai ki ciMTI Adike zarIrameM rahanevAlA aura jaliyAnA vAgase bhI bhayaMkara yAtanA bhoganevAlA parataMtra AtmA unnati karate karate trailokyakA zikhAmaNi hotA hai jisakI saccI svataMtratA kalpa .. * kAla taka kyA kabhI bhI naSTa nahIM hotii| .. . mana to vilkula spaSTa siddha ho gayA ki nIva padArtha sadAkAlase thA hai. aura . rahegA / vizeSa yaha koI jIva to gaMde kapar3e jaisI saMsArI dazAmeM rahate haiM aura koI : ujjala kapaDe jaisI siddha dazAmeM haiM jahAM phira malinatA nahIM phuNctii| zrI gomahasAra Adi mahAzAstroMmeM jIvoMkI gaMdI aura ujjvalatAkI avasthAoM tathA unake kAraNoMkA ..varNana hai jisakA yahAM ullekha karanA gAgarameM sAgara bharaneke samAna nitAnta kaThina hai| keI matAMtara vAdI kahate haiM ki mokSa honepara AtmA zUnya ho jAtA hai koI kahate haiM, paramAtmAmeM laya ho jAte haiM, koI kahate haiM ki cirAgake samAna bujha jAtA hai, koI kahate haiM ki jaDa ho jAtA hai ityAdi aneka kalpanA karate haiM / parantu hama pUrvameM spaSTa kara Aye haiM ki kisI padArthake guNa kamI naSTa nahIM ho sakte ataH cetiyatA cetanA cetatA thA cetatA hai aura cetatA rhegaa| - jisa taraha eka chAyA para dRgarI tIsarI mAdi karor3oM chAyA samAyA karatI. hai usI prakAra / / ... eka mAhoM eka rAjeM eka mArTi anekno| .:. .... ika anekAkI nahIM saMkhyA, namo siddha nirNjno|| .. ::... - manupyake AkArakI menakI eka putalI banAiye use kArIgarI ke sAtha lohese - maiMDa diijiye| phira use tIkSNa nAMca dikhAiye to mainakI khAka bhI nahIM bacegI saba 'ur3a, jAvegA / yadi chattake. Upara bar3A cumbaka lagAyA jAve to vaha. putalI Upara jA: .: 'lttkeNgii| aba usa loha putalIke aMdara jo pola hai vaha siddhAtmAkI AkRtikAH dRSTAMta hai| bhedaM yahI hai ki vaha: pola anIva hai aura zuddhAtmA caitanya mUrti AnaMdakaMda hai / bahuse manuSya mokSameM nA Tikaneko eka kaidakhAnA kahane lagate haiM so unakA kahanA una svarAjya' drohiyoMke samAna hai jinheM gulAmagIrIkI vaMda-Adate bahuta kAlaseM par3agaI hai| unheM svarAjyakI prAptimeM dukha hI dukha dikhatA hai ve svarAjya nahIM vAMchate, dAsatA hI ke TukaDoMmeM prasanna haiN| . .......... Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64). ki jabase padArtha haiM aura jaba taka padArtha raheMge taba taka barAbara parivartanakI rIti cAlU 15 . rahegI arthAt anaMta bhUtakAlase yaha paddhati cAlU hai aura ananta bhaviSyata kALataka rhegii| aisA kyoM hotA hai ? yaha vicAreM to avasthAse avasthAMtara honekA asalI . arthAta udAna kAraNa ve hI padArtha haiM jo avasthAntara hue haiN| yadi dUdhameM dahI bananekA khAsA na hotA to kisakI majAla thI ki dUSase dahI banA detA / para vinA bAhya kAraNa ke bhI kAma nahIM ho saktA 1 vinA raI ghumAye arthAt mathana kiye binA makkhana nahIM mila saktA hai / dUsarA dRSTAMta lIjiye ki jo kuMbhakArakA cakra ghUmatA hai usakA upAdAna kAraNa cakra svayam hI hai kuMbhakAra daMDA Adi preraka kAraNa haiM paraMtu yadi vaha khUMTI jisa para cakra ghUmatA hai vaha na ho to bhI cakra na ghUma sakegA aise kAraNoMko udAsIna nimitta kAraNa kahate haiN| * basa ! saba padArthoke avasthAntara hone meM khuMTIke samAna jo udAsIna nimitta kAraNa hai vahI kAla haiN| jIva pudgaloM AdikI hAkateM badalane meM vaha preraka nahIM, nimitta rUpa hai / vaha mUrtI pugdeloMse bhinna lakSaNoMvAlA arthAt amUrtaka, aura nIvake caitanya dharmase vilakSaNa arthAta acetana hI honA cAhiye / miniTa, ghaMTA, pahara, varSa Adiko loga vyavahAra meM kAla kahate haiM para vaha pudgaloM kI paraNati se pragaTa hotA hai arthAt ghar3IkI bar3I suI jaba bArA naMbaroMpara cakkara lagA detI hai taba loga kahate haiM ki eka ghaMTA ho gayA / : svAmI kundakundane kahA hai ki " tajhA kAlo pahuca bhavo " arthAt vyavahAra kAla pudagalAzrita hai parantu isa vyavahAra kAlase vAstavika kAla jo padArthoko avasthAntara karAtA hai nirAlA hai vaha jIva dravyake samAna amUrtIka vastu hai bheda itanA hai ki jIva mApa meM var3A hai| aura kAlakA pratyeka kaNa paramANuke barAbara hai / parantu paramANu mUrtIka hai aura kAlA amUrtIka hai | cAMdIkI eka pATa leo jo lAkhoM paramANuoM ke barAbara hai yaha jIva padArthakA dRSTAnta hai / ava cAMdI kI eka retanakA eka bahuta hI choTA kaNa leo yaha kAlANukA dRSTAnta hai / aise kAlANu saba lokameM bhare hue haiM / yaha smaraNa avazya rahe ki cAndIkI retana pudagala hai usameM snigdhatA rukSatA hai jo milakara pATa bana jAtI hai para kAlake dAne meM snigdhatA rUkSatA nahIM hai isase kAlake dAne eka dUsarese kabhI nahIM gha sakte haiM / isI kAraNa ve akAya haiM / : - jisa taraha jIva dUsaroMko jAnatA aura apaneko bhI jAnatA hai usI taraha kAla padArtha dUsaroMko vArtAtA aura apane ko bhI vartAtA hai / jaba ki vaha svayam vartatA hai to usameM paryAyeM upajatIM aura laya hotI haiM / ye arUpI paryAyeM SaT guNa patita hAni vRddhikA svarUpa samajhane se buddhimeM A saktI haiM parantu yaha viSaya sakSma hai yahAM likhane se lekha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAhulyatA hogii| sArAMza kAlameM guNa aura paryAyeM hotI haiM ataH vaha dravya siddha hotA hai| . yadi kAla padArtha na hotA to nimittake binA padArthoMkI hAlata na badalatI unameM utpAda vyaya nahIM hotA / jo padArtha jaisA hai vaisA hI rahatA jo Ama harA hai vaha harA . hI rahatA pIlA na hotA na sar3atA aura na choTA bar3A hotaa| - hamAre zvetAmbara baMdhu isa atIva Avazyaka dravyakA astitva nahIM mAnate / parantu nava ve gati sthiti sthAnake hetu, nimitta bhUta dharma adharma AkAzako vAMchate haiM to kAlake . binA bhI kAma nahIM cala saktA parivartanAke hetu bhI nimitta honA hI caahiye| ... brAhmaNa dharma zAstroM meM bhI kAlakA ullekha hai / aura kahA hai- .. caupAI.-sirajata kAla sakala sNsaaraa| karata kAla tihu~ loka sNhaaraa|| - saba sovata jAgata hai soU / kAla samAna balI nahiM kojA . yaha kathana jaina matake syAdvAdase samyak siddha hotA hai| arthAt kAla padArtha saMsArakI navIna paryAyoM ko utpanna karAtA hai aura prAcIna paryAyoMko laya karAtA hai| parantu yadi koI yaha samajha jAve ki kAla hI utpanna karatA hai, kAla hI naSTa karatA hai to yaha . "hI" lagAnese ekAntavAda ho jAtA hai aura vaha dUSita hai // kahA bhI hai___ . drohA-pada svabhAva pUrava karama, niccaya udyama kAla / pakSapAta mithyAta saba, sarvAGgI zivacAla // 1 // kAlake saMbaMdhameM eka bar3I bhArI zaMkA yaha hotI hai ki kAla padArtha jaba loka mAtrameM hai to vaha bhalokAkAzako kyoM kara parivartita karatA hai / isakA samAdhAna kunda... kunda svAmIne bar3I kar3I yuktiyoMse kiyA hai unameMse eka moTIsI yaha hai ki jisa prakAra zarIrake madhya bhAgameM maiyuna hotA hai aura usakA anubhava sarvAMga hotA hai / usI prakAra - kAla bhI AkAzake madhyameM rahake saMpUrNa AkAzako vartAtA hai| . hamAre RpiyoMkI kathana zailI aisI sundara hai ki vAra vAra dravyAnuyogake zAstroM kA kathana citavana karanese marUpI kAla dravya bhI spaSTatayA samajhameM Ane lagatA hai| . . . 4-aba-hama cauthe padArtha para mApa logoMkA citta jhukAyA cAhate haiM / Apa dekhiye pustaka Tebila para rakkhI hai, Tebila pleTaphArma para hai, plaiTaphArma pRthvIpara hai, arthAt padArthoMmeM - AdhAra Adheya vA kSetra kSetriya bhAva hai| : . . : .. nita prakAra jIva padArtha apaneko aura sakala padArthoMko jAnanevAlA 'jJAna' isa paramadharmase siddha hai / apaneko aura dUsaroMko vartAnevAlA kAla padArtha 'vartanA' isa parama dharmase siddha hai| '. usI prakAra apaneko aura dUsare samasta padArthoMko kSetra denevAlA. avagAhanA paramadharmavAlA Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. . .. .... padArtha honA hI cAhiye / usake vinA dravyoMkI siddhi nahIM ho saktI / basa ! usIkA nAma AkAza haiM / jo sabako kSetra denevAlA hai, sabakA kSetriya hai, sabakA AdhAra hai| sArAMza ! AkAza aura sabai padArthoMmeM AdhAra Adheya sambandha hai / jisa prakAra jIvake eka pradezameM bhI apaneko aura anaMta pudgaloM, jIvoM, kAla mAdiko jAnanekA sAmarthya hai, kAlake eka pradezameM apaneko aura anaMta jIva 'pudgaloM Adiko vartAnekI sAmarthya hai| usI prakAra AkAzake pratyeka pradezameM jo paramANuke barAbara hotA hai. apaneko anaMta jIbo, pudgaloM aura kAla mAdiko sthAna denekA sAmarthya hai / paM0 pravara daulata rAmajI * sAhabane kahA bhI hai "sakala dravyako bAsa jAdhumeM so AkAza pichAno" / ____Upara AsamAnameM jo nIlA sA hadde najara dikhatA hai athavA jo lAla pIle raMgaH badalate rahate haiM use bahutase loga AkAza samajha jAte haiM / parantu raMga padgaloM meM hotA hai AkAzameM nahIM ho sakA / AkAza arUpI vastu hai| . jaba ki AkAza sabakA kSetriya hai to nahAM jahAM jIvAdi padArtha hai nahIM vahAM AkAzakA astitva siddha hI hai / lokameM to AkAza haiM hI / parantu usase AMge, kyA hai isa praznakA uttara yahI mileMgA ki usase Age AkAza hai, phira usase mAge, AkAza phira usase Age ? mAkAza ! lokase Age bhI AkAza hai to vahAM jIvAdi padArtha-kyoM nahIM pahuMca jAte aura lokako. aura bhI vistRta kyoM nahIM kara lete ? isakA samAdhAna . dharma dravyake kathanase ho skegaa| AkAzameM sthAna dAna Adi guNa haiM aura kAlaM dravyake samAna marUpI paryAya haiM: ataH mAkAzako dravya kahanA cAhiye / yadi AkAza na hotA, to padArtha hI na raha skte| isa liye lokakI siddhike hetu AkAzakA astitva mAnanA hI caahiye| 5-6-pAThaka ! jIva, prakRti, kAla aura AkAza to saMsArameM prAyaH pracalitaH haiM / aba hama una bharUpI sukSma vastuoMkI aura ApakI dRSTi DAlanA cAhate haiM jo jaina, zAsana sivAya anyatra aprasiddha hI haiN| jinheM svAmI dayAnandajI jaise prasiddha Arya * vidvAn na samajha sake aura dharma adharma dravyako jIva prakRti Adi padArthoke dharma adharma : 'marthAta svabhAva vibhAva samajha baiThe aura pavitra jaina dharmakA khaMDana apane satyArtha prakAzameM - kara gye| . : yaha dekhiye jhAr3ase eka phalaM girA aura dharatI para Thahara gyaa| lar3akekI pataMga ur3ate ur3ate kuemeM paDagaI / abhiprAya yaha ki jIva pudgaloMmeM gamanaM sthiti kriyA dekhate haiN| isakA kAraNa sociye to ataraMga kAraNa to ve hI gamana sthira honevAle padArtha haiM... ..... . ..... ....... ... . ...... . .. .........' - " .. . Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIya syAdvAda vAridhi punya paM0 gopAladAsanI baraiyAne zrI jainasiddhAMtadarpaNameM eka taka nikAlA hai ki gati sthitike hetu jude jude do padArtha mAnanekI kyA AvazyaktA hai ? isakA samAdhAna bhI usa prAtaH smaraNIya vidvAnne kiyA hai ki paraspara virodhI dharma eka hI dharmImeM nahIM ho sakte isa liye jo padArtha calAnevAlA hai vaha ThaharAnevAlA nahIM hosaktA aura jo ThaharAnevAlA hai vaha calAnevAlA nahIM ho sakA ataH donoM padArtha prathak prathak siddha haiM / aura donoMkI hI AvazyaktA pratIta hotI hai| aba Apa logoMkI samajhameM AyA hogA ki dharma adharma padArtha haiM arthAta dharmI haiM aura gati sthiti sahAyakatA donoM ke kramazaH dharma haiN| jisa prakAra sAiMsavAloMne likhA hai ki yadi mAdyAkArSaNa na hotA to sUrya candra apane mArgapara na rahate na jAne kahAM jAte, yadi paramANu AkarSaNa na hotA to saba cIjeM dhUlakI dazAmeM rhtiiN| usI prakAra jaina RSiyoMkA kahanA hai ki yadi dharma dravya nahIM hotA. vo jo padArtha jahAM thA vahAM hI rahatA koI bhI padArtha nahIM calate na koI mokSa nAtA na koI dezAntara jAtA / na carakhA calatA, na suta katatA, na sabhA hotI, aura na Apa loga apane gharase A sakte / aura yadi adharma dravya na hotA calatI huI koI bhI vastu na tthhrtii| giralIko daMDA mAranese vaha calI hI jAtI phira na ThaharatI / chatarI jo havAmeM ur3a par3I thI ur3atI hI jAtI / aura siddha AtmA jo Uparako gamana kiye the cale hI jAte kabhI bhI vizrAma nahIM pAte / yahAM taka ki ina do dravyoMke vinA loka alokakA bhI bheda na hotA / yaha citra dekhiye chahoM dravyoMse bhare hue lokakA AkAra hai| chahoM dravya apane apane guNa paryAyoMmeM paraNamate haiM koI bhI dravya apane guNasvabhAva nahIM chor3ate aura na anyake .. guNa svabhAva grahaNa karate haiN| hAM! jIva pudgala, svabhAva vibhAvarUpa hote haiM / vibhAva paraNati nibaMdhakA viSaya nahIM hai hotA to hama usakA * kathana karate / para itanA avazya kaheMge ki eka dusareke nimitta naimittaka, honese dravyoMkI paragati siddha hotI hai / ataH lokakA vA dravyoMkA koI karatA, haratA vidhAtA siddha nahIM ho saktA isa liye sabhI dravya svayam siddha haiN| dravyoMkA 'samudAya rUpa, loka, kisake jalase adhara khar3A / - mprovernaman Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (61) hai yaha kahe vinA; hama nibaMdha pUrA nahIM kara sakate / eka sAisake vidvAnne eka manuSyako nilakula nirAdhAra khar3A kara diyA thaa| aura use hamane svayam dekhA hai| buddhise socA jAve to yaha jIva anIva hI kI karAmAta hai kahanekA abhiprAya yaha ki itanA bar3A loka jIva anova hI kI vilakSaNa vidyutase jise mAyAkaraSaNa kaha sakte haiM apara khar3A hai| paramArtha dRSTise saba dravyoM ke AdhAra svarUpa bhAkAzake AdhArapara loka hai aura AkAza apane paramadharma AdhArake AdhAra hai| ... laha dravyoM ke saMbaMdhameM nIce likhA cheda smaraNa yogya hai| savaiyA mAtrika"jIva dharama adharama nabha pugadala, kAla sahita SaT dravya pramAna / ' cetana eka acetana pAcoM, rahaiM sadA guNa parjayavAna // kevala pugadala rUpavAna hai, pAcauM zeSa arUpI jAna / ' kAla dravya vina paMca dravyako, astikAya kahate yudhivAna // 1 // : ::, . upasaMhArameM hameM yaha kahanA hai ki nibaMdhameM kaI jagaha matAntara vAdIko lakSya banAkara saMbodhana kiyA hai to kisIkI nindA vA virodhakI icchAse nahIM kiyA hai / aba aisA kIniye ki eka ghar3I bharako ApahI vAdI bana jAiye aura kahiye lokakI siddhike vAste jIva dravyako AvazyaktA nahIM hai aura na usakA astitva siMha hai| to maiM kahatA hUM ki mApa kauna haiM ! ....: ama Apa kahiye-hama pudila haiM zarIra haiM / zarIrameM zarAba kaisA nazA kucha kAla rahane se loga sIba nIva cillAne lage haiN| . . . maiM kahatA hUM-ki zarAbakA nazA bhI jIva hI ko hotA hai / nahIM to zarAbaMkI botaleM bhI uchalatI kUdatI phiratI isase jIvakA mastitva siddha hai| " ... aba Apa kahiye--ki pudgala nahIM haiN| . ........ to maiM kahatA hUM ki yaha raMga biraMge padArtha dekhate haiM so kyA haiM ? aba Apa kahiye-saMsArameM AkAza nahIM hai| : : to maiM kahatA hUM-jIva. pugadala Adi kahAM rahate haiM ? .... Apa kahiye-hamaM kAlakI kucha AvazyaktA nahIM samajhate / ....' Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (70) " to maiM kahatA hUM-kyA vinA nimittake bhI kArya ho sakatA hai. saMsArameM sabhI loga nimittako balavAna mAnate haiN| .. bhApa kahiye-lokakI hada mAnanekI jarUrata nhiiN| vaha anaMta hai| maiM kahatA hUM-jaba saba cIjoMkI hadda hai to loMka bhI hadda siddha hai| Apa kahiye-dharma adharma dravyakA astitva mAnanA manAvazyaka hai| 'maiM kahatA hUM-lokakI hahase dharma adharma dravyoMkA astitvaM spaSTa siddha hai| Apa kahiye-ina dravyoMkA jAnane kathana karanevAlA Izvara nahIM haiN| .. maiM kahatA hUM ki yahAM aura isa samaya Izvara nahIM hai ki sarva kAla aura sarva kSetrameM Izvara nahIM hai| ...... ...... Apa kahiye-ki kabhI bhI aura kahIM bhI Izvara nahIM haiN| ............ . maiM kahatA hUM-agara Apa sarva kAla aura sarva kSetrakI jAnate haiM to Apa hI Izvara hau| Apa kahiye-ki yadi Izvara hai to vaha ina dravyoMkA vA nagatakA kartA avazya hai| maiM kahatA hUM ki Apa Izvarako " nirIha Izvara vibhu mAnate haiM yA nahIM ? Apa kahiye-saba hI IzvaravAdI prabhuko nirIha mAnate haiN| vo maiM kahatA hUM-ki icchA rahita prabhu isa prapaMcameM kyoM par3ane calA ?.... Apa kahiye-to sukha dukha kauna devA hai| ......... maiM kahatA hUM-jar3a cetanaM anAdi saMyogI / Apa hi kartA bhApa hI bhogii| athavA dohA-ko sukha ko dukha deta hai, kauna karai jhaka jhora / ___ urajhata surajhata ApahI, dhvajA. pavanake jora // : aba Apa kahiye ki lokakI siddhike hetu chaha hI dravyoMkI kyoM AvazyaktA hai ? kucha kamatI mAno! maiM kahatA hUM ki chahameMse kisako chor3a hai / jisake binA padArthokI siddhi . hotI jAve aura bAdhA na par3e use chor3a duuN|... . ..... mApa kahiye-ki chahase jyAdA dravya maaniye| : Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (71) maiM kahatA hUM ki sAtavAM AThavAM dravya siddha kIjiye / 'astu | adhika kahane se kyA ? lokakI siddhike hetu chaha hI dravyoMkI AvazyaktA: hai aura ve svayam siddha haiM / * bahuta loga rupaye paiseko dravya kahate haiM / jaba maiM vidyArthI thA taba maiMne dravya * " saMgraha graMtha isa liye maMgAyA thA ki usameM rupaye kamAne kI yuktiyAM hoMgI / loga rupayA paisA svarUpa dravyakI upAsanA kiyA karate haiM so vaha bhI dravya hI hai para pudgala dravya : hai usameM jAnaMdakA leza bhI nahIM / sadA apane Atma dravyakA AnaMda lenA cAhiye | chahoM dravyoM meM Atma dravya sArabhUta aura upAdeya haiN| he jIva ! tuma AtmA ho, mAtmA tumhArA hai, tuma AtmA hau / use tuma bhale prakAra jAnau, usakA zraddhAna karau aura 'usImeM sthira raho | AtmA hI tumhArA sarvasva hai, usI para arthAt apane 'sva' ke UpararAjya karo yahIM sva- rAja hai / jyoM hI tuma svarUpase cigate hau tyoM hI pararASTra arthAta karma daka tumhAre Upara kavajA kara letA hai yA naukarazAhI rUpa iMdriyoMkI hukUmata meM tumheM rahanA par3atA hai- jo tumhAre jJAna ghanakA zoSaNa karatI aura nAnA nAca nacAtI haiM . tathA tumase pUrI pUrI gulAmagArI karAtI haiM / ve bhAMti kI caTapaTaka aura cakAcauMdha bharI videzI bastueM dikhAkara tumheM mulAyama aura mohita banA detI haiM aura parAdhInatAkI jaMjIrase kapta detI haiN| phira tuma itane mohatAja ho jAte ho ki yadi videzI loga tumhAre kapar3e sIne ke liye suI bhI na deveM to tumheM phajIhata honA par3e / isaliye unase asahayoga karadoM:- jo tumhArA asalI rakta cUsate haiM / tuma sacce svadezI bano eka kSaNa* ko bhI apane svadeza aura dezabaMdhuoMkA hita mata bhuulo| damana nItise mata Daro pUrvaka satyAgraha grahaNa karake svAtmabala bar3hAo / aMta meM yaha kahate hue nibaMdha samApta karatA hUM ki - sapa mitra pavitra caritra gharau, aru zikSita putra kalana karau / puni kauzala kAvya- kalA vidhise, 'lajado dala bhAratako nidhile // aura : samAja sevI buddhilAla zrAva -lADanUM (jodhapura) * Page #71 -------------------------------------------------------------------------- Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina kAvyoMkA mahatva / ( jaina sAhitya sabhA lakhanaUkA lekha naM0 4 ) rukkkkktaikkrukkttkktu ( lekhaka - paM0 banavArIlAlajI syAdvAdI - morenAM / ) 'vandAruvRndaparighaTavilolitAkSa vRndArakezvarakirITataTAvakINaiH / mandArapuSpanikarairvihitopakAraM candAmahe jinapateH padapadmayugmaM // 'mukuravimalagaNDaM candrasaMkAzatuMDaM gajakara bhujadaNDaM kAmadAhAtrikuNDaM / vinutamunipapaNDaM gomaTezapracaNDaM guNanicahakaraNDaM naumi nAbhepapiNDaM | eae zrI syAdvAdavidyApataye namo'stu / D 118790 AdhyAtmikajananI, ahiMsAdharmaprANA, sAhityasundarI, paropakArazIlA, vijJAnanayanA bhAratavarSIyAryajAtike pUrvetihAsa para dRSTi dRSTi karanepara yaha jAti cAritronnatA, akSayajJAnaratnoMkI prasavitrI suSTutayA pratIta hotI hai, kintu nirapekSa hama yaha bhI kaheMge, * ki tatsAmayika kucha vipayalampaTiyoM evaM ca svadharmonmattagaNoMne prajvalita- dveSAgnise da kara isa vyAryajAtike sarvottama pUrvetihAsako kalaMka -- kAlimAmaya banA diyA hai / isa prajva lita vizeSAmi hIke kAraNa gaganasparzI uttaMgazRGgasamandhita himadhavala parvatamAlA, evaM mItijanaka nIlavarNasalilarazipUrNa samudramarIkhe prAkRtika AtmarakSakoM ke upasthita rahane para bhI . susabhya jJAnAlokase prakAzita atyaMta valiSTa dhArmikavasundharA bhArata para vivarmI aura - vijAtIya nIca vaidezikadasyudalake punaH punaH AkramaNoMse bhAratavarSa vidhvasta viparyasta aura parapadAnata hokara apanI atuladhanarAzi vidyA, prAcIna sabhyatAsampatti, aizvarya, Atmagauravako pazcimIya sAgara meM samAdhistha kara Aja muTThIbhara pazcimIya janoM kI taMtratA (parataMtra-: tA) ke cuMgala meM pha~sA huA apane jIvanamaraNake prazna hala karavAne kI avasthA meM upasthita ha gayA hai / priya pAThakavRMda ! yahAMpara hI mere anuprapAta hokara samApta nahIM ho jaate| kiMtu " isa vidvepAni tathA ca svadharmonmattatA hI ke sabase zrI ahiMsAkAMtAyukta,. mAnyakSamAmANikya, mArdavacandra, AjIvAcArya, zaucyatIrthabhUmi, satyaratnavibhUSita, saMyama: 'parikhAveSTita, tapobhUmi, tyAgamanani, AkiMcanya mUlase zobhAyamAna, vizvapremacandra kI jyotsnA"kA prakAzaka, aise jainadharmakA sArvabhaumika prasAra na car3haneke hetu, vipakSiyoMne jainadharmake pracA koko niHsIma kaSTa pradAnake sAtha sAtha sahasroM jinamandiroM ko chinna vichinna, nainasa hi Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...'..RE: - .tyake lAkhoM graMtharAnoMko naSTa kara, jainapramitise jo saMsArako vaMcitakiyA hai| zAyada isIseM devane prakopakara bhAratamAtAke 30 koTi janoMkI svataMtratAko apaharaNakara dAruNa duHkhase duHkhita kiyA hai ! bauddhamatakI rAjyasattAke samayameM jaba ki bhAratavarSane prazAnta jainadharmako . * vidAM kanemeM kisI prakArakI bhI kaMsara nahIM rakhI thI, vRhadgraMtharAjoMke sAtha.2 janamahA: kAvyoMkA bhI vRhadaza nAzako prApta ho gayA thA aura jaba ki zrI zaMkarAcAryane jainadharmako naSTIbhUta karane ke irAdAse varSoM garama pAnI karAkara asaMkhya jainagraMtharAjoMko agnidevakI bheTa krdii| . hama nahIM likha sakate haiM ki jainasAhityake prasAra karaneke kAraNabhUta mahAkAvyoMkA : . isa pUrvatihAsameM kitanA prakSaya huA hogaa| aba hama apane vicArazIla pAThakoMko isa bRhat pUrvetihAsase alaga kara prApta - abhIke karIba 300 varSa pahile ( arthAt mugala bAdazAha auraMgajeba ) ke jamAnemeM hI .liye calate haiN| . - mugala bAdazAhatakI jar3ako kATanevAle isa bAdazAhake jamAne meM hiMdU anyoMkI ..taraha ktine hI mahInoM taka jainagraMtharAjasamudAya gA~voMkI taraha jalate rahe / bhAratavarSIyA...' dhyAtmika kSaya karaneke liye jo bhAratake asaMkhya graMthama~DAra pacanagaNoMne naSTa kiye usameM ... bhI mahAkAvyoMkA prabala kSaya huaa| ... usa grantharAnoM ke prakSaya yugake samaya dhArmika vIroMne jo grantharAni kaidarA guhA-'di gupta sthAnoM meM chipAkara rakSA kI thI, usameM bhI bahugraMtharAzi hamAre vidyApriya pazcimIyaH vidvAn (jarmanI, iMgalaiMDa, AsTreliyAdike rahanevAle) pralobhana vA Darase parataMtra jaina saMsAra .. evaM ca kartavyapathase vicalita - bhAratavarSase legye| isameM bhI. vRhadavaziSTabhAgaH bhaTTArakoM, " anya bhaMDAroMmeM dImaka, a ya kIToMkA AhAra ho rahA hai / ataHnoM kucha bhI kAvyazAstra samupasthita hai, una jaina kAvyagranthoM kA mahattva bhavya pAThakoMkI. hI bheMTa karatA / jaina kAvyakA mahatva ' isa zabdake uccAraNa karanese sahRdayake hRdyameM jo bhAva prAdurbhAva hotA hai, vahI 'jaina kAvyakA mahattva' isakA vigrahalabhyArtha hai| isameM zabda haiM jaina-kAvya mahattva / ...... yahAM jaina zabda saMbaMdhI vAcaka honepara bhI isakA artha sulabha honese isake vyAkhyAnako lakSita na karake 'kAvya' zabdakA lakSaNa likhaneko prAraMbha karate haiN| kisI bhI cIz2ajhA lakSaNa yA svarUpameM jabataka sampUrNa uhApoha nahIM hotA hai, taba taka sahada yoMke hRdayAkAzameM usa padArthakI sunirmala jyoti ThIka ThIka nahIM camakatI hai| aba usa 1. kAvyakA lakSaNa "kAvyaprakAza" graMthake racayitAne isa prakAra kiyA hai Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8.) karate hue jainAlaMkArika kAvyakA lakSaNa alaMkAra ciMtAmaNi ke anusAra kahate haiM / - " zabdArthAta navarasakalita rItibhAvAbhirAmaM / siverse vidoSa guNagaNakalita netRsadvarNanADhyaM // lokopakArI sphuTasiMha tanutAt kAvyamagryaM sukhArthI nAnAzAstrapravINaH kaviratulamatiH puNyadharmo ruhetum // (alaMkAra ciMtAmaNi) yaha jaina kavi zrImadbhagavajjinasenAcAryakA kahA huA nirdoSa evaM ca mAnya kAvyakA lakSaNa hai / isa ilokakA artha isa prakAra hai- zabdAlaMkAra, arthAlaMkAra se dIpta, navarasa sahita, rIti aura bhAvase sundara vya gyAdi arthavAlA, doSarahita guNasahita netAkI saddarNanase pUrNa, iha tathA paralokakA upakArI, puNyadharmakA bar3A bhArI kAraNa, aise kAvyako nAnAzAstrapravINa, anupama buddhivAlA kavi kare | isa kAvyalakSaNa se lakSita kAvya hI vAstavika kAvya kahA jA sakatA hai| isa tarahake 'kAvyase uparyukta prayojana athavA anyatrokta " dharmArthakAmamokSeSu vaicakSaNyaM kalASu ca / karoti kIrti prIti ca sAdhukAvyaniSevaNaM // (sAhityadarpaNa) isa prayojanakI siddhi ho sakatI hai / ataH aba vicAra karanA cAhiye ki bhAratIya kAvya bhaMDAroMmeM aise kitane kAvyaratna haiM jo ki ukta pUrva lakSaNa lakSita hoM / isakA vicAra karaneke liye sabase pahile " lokandvopakArI puNyadharmoruhetum " ina donoM vizeSaNoMko hama upasthita karate haiM / jo puNyadharmostu hai / vAstava meM vahI kAvyacitAmaNi ubhayalokakA hitakArI hokara manavAMchita phalaprada hai / 'aba hamako yaha vicAra karanA cAhiye ki puNya aura dharmakI zikSA jinase mila sakatI hai aise kAvya kitane haiN| sarva prathama hama ajaina naiSadhAdi lokaprasiddha sarasa kAvyoMpara hI dRSTipAta karate haiM, to usameM eka puruSakA strIke sAtha kisa tarahakA prema hotA hai aura usakA kaise nirvAha hotA hai ityAdi viSayoMko chor3akara dharmAdi zikSAkI prApti nahIM ho sakatI aura jo jo prasiddha prasiddha kAvya haiM unameM mAgha kirAtAdi tathA raghuvaMza "kumArasaMbhavAdi haiN| unhoMne koI to zrRMgArarasa hI se labAlaba bhare hue haiM / koI bIraraMsa pradhAna tathA ca koI vaMzavarNanAtmaka haiM / usIko puSTa karate huye graMthAnta huye haiM / unhoMne Adise antataka avalokana karane para bhI dharmopadezakI gandha bhI nahIM milatI / pUrvoktaM prayojanecchu hama nainakAvyamArga meM padArpaNa karate hI ukta prayojanako pada pada para Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTigocara karate haiN| kyoMki jaina kAvyoMmeM aisA koI bhI kAvya nahIM haiM jisameM dharmopadezake sAtha sAtha samagra laukika vyavahAra dikhAte huye antameM mokSa prAptike liye kevalIbhagavAnke mukha niSTita vacanAvalI sarasa-zlokoMse sajjita nahIM kI gaI ho| * isa bAtakI satyatA pramANita karaneke liye hama unhIM sahRdayoMse prArthanA karate haiM jinhoMne ubhaya kAvya (jaina, jainetara ) rasakA AzcAdana gaveSaNA pUrvaka kiyA ho / yahI naina kAvyakA.' sarva prathama sukha aura zAMtiko pradAna karanevAlA mahattva hai / isa sarva prathama mahattvakA hama - logoMko kama mUlya nahIM samajhanA caahiye| . . .... eka vAra eka paMDitarAjane aisA kahA thA ki "dharmapradhAna kAzInagarImeM adhyayana.. karanevAle kAvyarasikaMvRndoMmeM bahuta se rasika vezyAgamanAdi duzcaritroMko sevana karate haiN|' : isakA khAsa kAraNa yahI hai ki una kAvyoMmeM zrRMgArarasakI pradhAnatA ke sAtha 2 .yogya . zikSA, dharmopadezakA nitAnta abhAva hai|" .. .... . vaha kAvya bhaneka prakArakA hotA hai, kintu dRzya, zravyake bhedase do prakArakA hai| . dRzya nATakaM prakaraNAdiko kahate haiN| aura anya kAvyake bheda bahutase haiM / yathA-mahAkAvya, khaMDakAvya, campU-gadyakAvya, AkhyAyikA ityAdi haiN| inhoMmeM khAsakara kAvya zabdakA: uccAraNa karanepara laukika pratIti. -mahAkAvyakI hotI hai / isI mahAkAvyameM jainAcAryase ". kahA humA pUrva kAvyakA lakSaNa yAthAtathyena ghaTatA hai / ataH nATaka, bhAMNa ityAdise upa-. .. yukta kAvyalakSaNoM kA prayojana supThatayA, siddha nahIM ho sktaa| ataeva hama prAdhAnyena / .: mahAkAvyoMkI hI uttamatA batalAyeMge / isase pahile kAvyalakSaNameM "netRsavarNanADhya : - yaha jo vizeSaNa haiM isakA artha netAkA jo savarNana hai arthAt nisase pUrvoktaM dharmArthakA- . : mamokSa prayojanoMkI siddhi ho sakatI ho aise varNanase bhADhya acura ho| . . .: misake upara kavi apanI zabdArthAlaMkAroMse vibhUpita . tathA guNoMse suzobhita . sarasvatIko sanAtA hai vaha netA kaisA honA cAhiye ? netAkA lakSaNa "sAhityaratnAkara, ; meM aisA kahA hai--- .."mahAkulInatvamudAratA ca tathA mahAbhAgya vidagdhabhAge / ..tejasvitA dhArmikatojvalatvamamIguNA jAgrati nAyakasya // " : .. arthAt mahAkAvyakA nAyaka vahI hosakatA hai jo mahAkulIna aura bar3A bhArI. ..udAra aura mahAbhAgyazAlI, atizaya vidagya aura mahA tejasvI, dhArmika ho / saMsArameM : : uparyukta guNaviziSTa mahAkAvyake nAyakako anusaMdhAna karate haiM to hamako aSTAdaza doSa rahita, anaMta catuSTayayukta tIrthaMkaroMko chor3akara mAnava jAtimeM koI bhI dRSTigocara nahIM hote / nataH dvitIya servottama jaina kAvyoMmeM. uttamatA yahI hai ki prAyaH sampUrNa mahAkA Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (c) aur as varNanake udAharaNameM bahutase jaina mahAkAvya upasthita haiM, imeM isake * udAharaNa svarUpa mahAkavi zrI harizcandrakRta dharmazarmAbhyudayakA dasavAM sarga sampUrNa denA cAhate haiM kyoMki kavine aisI uttamatAke sAtha zaila varNana kiyA hai ki. zAyada hI kisI kavine aisA varNana apane kAvya meM kiyA ho lekina lekha bRhada na honekI ciMtA hamako rokatI hai, phira hama isakA udAharaNa avazya deMge / " patrAmbujeSu bhramarAvalInAmeNAvalI sattamarAvalInA ! papau sarasyAzunaraM gatAntaM na vAri visphAritaraGgatAntaram // " ( mahAH dharmazarmAbhyudaya isa patha yamakAlaMkAra ke sAtha 2 svabhAvoktikA kaisA maNikAMcana yoga huA hai yaha dekhakara citta gadgada hotA hai / tathA ca ." dUreNa dAvAnalazaGkayA mRgAstyajanti zoNopalasaMcayayutIH / "hocchacchati nirjharAzapA lihanti ca prItijuSaH kSaNaM zivAH // ( dharmazarmAbhyudaya ) parvata tapasyA karanekA pradhAna sthAna hai / isa bAtako dikhAne ke liye mokSanagarakA atyaMta durgamArga meM jinendrarUpI sArthavAhako prApta kara agADI paira rakhaneke liye yaha parvata prathama sthAna hai / yaha rupaka zAMtarasako pilAtA huA kaisA AlhAdakArI hai / .. Rtu varNanakA bhI jaina mahAkAvyoMmeM sarvatra varNana kiyA gayA hai / usameM bhI harizcaMdra kavikA cArurItiyukta varNanake zloka priyapAThakoMkI bheMTa avazya kareMge " katipayairdarzanairiva korakaiH kuravakaprabhavairvihasanmukhaH / zizuriva skhalitaskhalitaM madhuH padamadAdamadAlini kAnane // isa zloka meM vasatakA Agamana hAsya karate hue zizu ke sAtha upamA dete hue kyA hI acchA varNana kiyA hai / isI taraha isI grantha dharmazarmAbhyudaya meM grISmavarNanameM kuttoMkI jIbha nikalane meM kavi 'rAjane kyA hI acchI utprekSA kI hai / "iha zunA rasanA vadanAda bAhirniragamannavapallavacaJcalAH / hRdi kharAMzukaraprakarApitAH kimakazAnukRzAnazikhAH zucau // (bhaddA. dharmazarmAbhyudaya) * tathA varSAvarNanameM bhI isI kavikA uttama zloka uddhRta karate haiM / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhuvanatApakamAmivokSituM kalitakAntaMcaladyutidIpikA / . ... dizi dizi prasalAra kRSIvatA saha mudAra sudAraghanAvaliH // : .:::.. ... .. . .. ( mahA.. dharmazarmAbhyudaya) : : isa zlokameM. AkAzameM dhanaghaTAMkA vicaraNa aura vidyutkA camakanA isa para kavi utprekSA karate haiM / saMsArako tApa denevAlA..sUrya kahAM calA gayA yaha dekhane ke liye mAnoM hastameM dIpaMka lekara yaha dhanAvalI USakoMke Anandake sAtha sAtha dizAoM meM phaila rahI hai| zaradakAlake varNanameM bhI isa phevikA vuddhipATA dekhiye-: ... ..... ":"hRdayahAriharimaNikiNThakAkalitazoNamaNIva nabhaH shriyH|| -- tatirukSi janaiH shukptrinnaaN:shrmvtaamytaaritkautukaa"|| . ... .... ... ... (mahA. dharmazarmAbhyudaya ) ., ... isa zlokameM zaradakAlameM zukrAvalIkA varNana nabhazrIke galemeM padmarAgamaNi jaTita * indranIlamaNiyoMkA hArasAmya detehue kyA hI acchA padya gAyA hai / .:. tathA isI kavikA zizira varNanameM anupama zloka lIjiye "sa mahimAdayataH ziziro vdhadhAdapahRtapramarakamalAH prjaaH| " iti kRpAluriMvAzritadakSiNo dinakarI na karopacayaM dadhau" // .: . . . . . . (mahA. dharmazarmAbhyudaya ) :: ... isa zlokameM zizira varNanake sAtha prajApIr3aka nareza arthAt pranAoMkA rakta cUmane para dUsarA dayAlu kaisA svArtha tyAga karatA hai isa bAtako zizirakAla aura sUryake chakase kamalA aura dakSiNa kara zavdako liSTa banAte hue kaisA vilakSaNa viniveza kiyA hai| . : - puSpAvacayake varNana meM eka zAstrAbhyAsI: saccaritra abhadsasargase apane caritrase cyuta hone para dUsarA darzaka kaisA Azcaryase niprabha ho jAtA hai isa bAtako zleSabhaMgIse , vakSa, aura bana, phUlameM kaisA ghaTAyA hai / ... . . " pramattakAntAkarasaMgamAdabhI sadAgamAbhyAsarasojjvalA api / kSaNAnnipetuH sumanogaNA yato hiyava picchAyama ttato.vanam // " ... .. isI taraha mahAkAvyakA aSTAdaza varNanIya hama kahAM taka likha ? misa tarahase hamane zrIyuta kavirAja harizcandranI ke kucha padya dRSTAMta rUpameM Apake sanmukha peza kiye haiM usI taraha yadi mahAkAvya candraprabhacaritaH pArtho ghudaya yazastilakacampU AdikA eka eka atyutkRSTa padya uddhRta kareM to eka bar3A bhArI advitIya graMtha ho jAyegA jo ki kavigaNoM ke. liye Azcaryavardhaka evaM caM nayA DhaMgakA zikSaka hogaa| lekha bahanekI vIbhatsaka bhayase hama isa viSayako yahIMpara chor3akara Age bar3heMge aura anya anya viSayopara dRSTipAta karate haiN| -:.. . " :: ... . . Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : .:.: : .: .::1 " " :: ............: dAstavameM koI nirapekSa sajjana suhRdayavara kAvyaparIkSaka jisa samaya nirapekSa cazmAko lagAkara yadi kAvyoMkI uttamatAkA vicAra karegA to hama isa vAtako dAveke sAtha kaha sakate haiM ki jaina kAvyoMkI hI sarva prathama uttamatA, use jJAta hogI kyoMki jaina kAvyasamudAya, zabdAlaMkAra, arthAlaMkAroMke puMjoMse vibhUSita evaM caM navarasa sahita, surIti bhAvose manohara, padaH padake vyaMgAdi arthase Azcaryako karanevAlA, guNoMkI paMkti varamAlAse ghirA: huA eka advitIyatAko liye hue haiN| vAstavameM jisa samaya meghamAlAse AcchAditaH sUrya rUpI jaina kAvyasamudAyakI eka kiraNa mAsika patra " nainasiddhAMtabhAskara " meM prakAzita huI usI samayase hI jainakAvyakI uttamatA siddha ho cukI thii| hama bhI apane pAThakavRndoMke liye isa kiraNako dekara samasta hRdayakamaloMko prakAzita kiye dete haiN| * "tAto tAtI tatetA tatati tato tatA tAti tAMtI ttttaa| tAttAtItA tatAtI tatati tatitatA tattatatte titatiH // tAtAtItaH titAtI tatatu taMtitatAM tatitA tUti tatte / . . 'tAte tito tutAttA tatutati tuttatitAM tattu tottaH // yaha zloka traimAsikapatra nasiddhAMta bhAskara meM prakAzita huA thA, aura usakA artha lagAne liye 260) pAritoSika milane ke liye bhI sUcanA.thI / arvAcIna duniyAM ke samasta saMskRta ke vidvAnoM meM se kisIne bhI isakA artha na lagA pAyA / avadhika pUrNa honepara patrake suyogya sampAdaka evaM ca dezakI vedIpara, tyAgadharmako karanevAle deza : bhaktaM padamarAjajI rAnIvAloMne isake liye dviguNita. pAritoSika bar3hAyA para bhI Ajataka kisI mI mAIke lAlane isa zlokakA artha naH lagA pAyA / : kAzIke andara kAvya viSayake uttama 2: vidvAna upasthita haiM jinhoMne ki kAvya par3hanemeM hI apane jIvanakoM bitAyA hai| eka vidvAn jisane ki kAvyake bar3e graMtha adhyayana kiye the, tathA unako 58 campU kaMThastha the, bole ki yaha zloka azuddha hai kyoMki maiMne tamAma saMskRta koSoMke AdhAra para isa zlokako 1. mAhataka lagAyA hai, kintu yaha :- lagatA nahIM hai| isapara eka sajjanavRMdane kahA ki prAcIna graMthoMke saMgrahasvarUpaH aise anasiddhAMtabhavana " ArAmeM jAkara isa zlokake : arthako par3hakara he kAzI nagarIke pradhAna kAvyapaMDita ! Apa apanI paMDitamAnitAko tyAgakara jaina kAvyoMkA eka taraphase dhyAna pUrvaka dekhanA prArambha kara dIjiye, Apako maMjila manilapara zabdArthAlaMkAroMkI kuTiyoMmeM nUtana rasase bhare hue aise guNagaNamaya phala mileMge jinake ki Apa svAdako. 'lekara apane jIvanako dhAyA tathA ca kRtakRtya mAneMge / :: : Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ilokavaddha zabdoMse kI hai| vAstavameM: hastimallike vikrAntakauravanATakakI nATayakalAmeM naipuNyako dekhakara hRdaya unakI tarapha bhaktiyukta ho jAtA hai| : priyapAThakavRMda ! aba hama isa dRzyabhAga. nATakAdikI uttamatAko siddhakara siMha sAdhyatAko na batAkara Age zravyake Upara Apa logoMke cittako mAirpita karate haiN| zravya kAvyoMmeM dvisaMdhAnAdi jaina mahAkAvyoMmeM kAvyake aSTAdaza varNanIyakA anupama, advitIya niveza karate hue kAvya par3hane kA atyulkaSTa uttama-phala sukhadhAma (zAMtinike tana mokSa)kI prAptike liye prAtaHsmIya evaM ca nagadabandanIya kevalI bhagavAnake upadezakoM sanniveza karate hue jo advitIya mahatva aTakate hue jagatakoM batalAyA hai. isako kahakara hama yahA~para piSTapezaNa nahIM karanA cAhate, ataH hama Age bar3hate haiM / .... priyapAThakavRnda! jyoM hI hama Age bar3haneko lekhanI calAte haiM, lekhanI ikAIka rur3a hojAtI hai, kyoMki lekhanI saMcAlaka hasta; apane mana-narezakI AjJA ( jaina mahAkAvya sAgaroMmeM hI yazastilakacampU svayambhUramaNa samudra nahIM hai balki samasta sAMsArika kAvyoMmeM yaha svayaMbhUramaNaH samudra haiM ) ke khilApha jarA bhI nahIM bar3hanA cAhate haiN| ata: mAnyavara pAThakavRMda isa prAkRtika niyamase baddha. hama jaina kAvyake aMza. campU kI samAlocanA batalAte haiN| " campU kI samAlocanAke liye lekhanI uThanepara " yazasti lakacampU" kA nAma smaraNa Ate hI hamAre AnaMdaromAMca khar3e hojAte haiN| kyoMki hama eka ekase uttama kAvyanikunameM isa samya praveza karate haiM jo ki campUnioNnameM hI pradhAna nahIM hai. varikta jagatake kAvya nikuMjameM koI dUsarA kAvya-nioNna isakI sAnIkAHnahIM hai / priyapAThakavRnda ! yaha hamArI atizayokti nahIM hai| yaha bAta kAvya rasAsvAdI : nirapekSa vidvAnoM ne hI mAnI hai| isa pradhAna kAvyakA hRdya gadyapadya dekhanese dUsarA graMtha dekhanekI icchA hI nahIM hotii| usImeM hI gadyakAvya, padyakAvyakA AsvAda uttama vistRta rItiseM pAyA jAtA hai / isameM kAvya varNanIyakA koI bhI varNana aisA nahIM hai, jo atyaMta uddhaTa rItise varNana nahIM kiyA gayA ho| isakI gadya itanI uttama hai, ki kAdambarI lajitake sAtha sAtha bilakula tuccha mAlUma par3atI hai isakI gadyako likhate hue kavine ...eka hI mArgakA Azraya nahIM liyA hai, kiMtu varNanIyake anurodhaseM, kahIM 2 samAsa bahula gauNIrItikA sahArA liyA hai| mAnanIya samAlocakavRMda ! " dRSTAntena sphuTAyate: matiH " isa ArSasiddhAMtAnusAra eka dRSTAMta denepara yaha bAta bilakula sphuTa ho jAyagI / mere bahuta khojanepara " yazastilakacampU meM se. yaha hRdya gadya Apa logoMkI bheTa karatA huuN| " yatrodyAne krIDAsu sundarI janainasaha kAminaH ramante isavAkyameM no udyAna zabda hai usakA kavine kaisA abhUtapUrva advitIya : manohara varNana kiyA hai| .. ." : . .. '.. : :...:.' . ... . . " Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. 1.3... ... yatra ca madhukarakuTumbinInikurambADambaracumcyamAnamakarandakadambastambhavilammatanimaH nitambinI vimvAdharapAnaparavaMzavilAsini, suratasukhonmukhamukharaparikhelatsakhIsaravAnekakhagapre: vanakhamukhAvalikhyamAnAstizivaraiH samIpazAkhibhiH lalitaprasaMkhyAnamakhasaMmukhInavairavAna * saMbhAnase, kitaktivasahacaroparacitakaravAdyalayalAsyamAnamadhumattaMsImantinIsamAlokanakutuhalamilahanadevatAbharAbhugnakakubhaviTapini, TaviTapaviTakasaMkaTakoTaropaviSTavAcATazukaTakapaThya : 'mAnena viTaMvikaTaratATopacoTapATavena vidyamAnamunimanaHkapATapuTasaMdhibandhe, vikirakulakaha. 'lavazavizIryamANakuMravakataruNukuramuktAphalitavitaMrdikAvalikarmaNi, cAlakapisamAtaluptamAnamaH / rAbhinigaravibhramAragmasaMbhramAbhirbhAminIbhiH pariramyamANanibhRtasarasAparAdhamalabhe, bhunamulapula. kavitaraNaratakAntaketapAntarAyitayuvatipuppAvacitini, * saralaTThamastambhasaMbhUtasaMmUsalatAzokata.' tivinirmitAsupInastanalikhitapatralAJchitoraH sthalaramaNarasarabhasocchaladuttAlacalanAsulIlAndo. . kAmu vilasantInAM bilAsinInAM mukharamaNimekhalAjAlavAcalimabahalapaMcamAlaptipallavitaviraha; vIruSi, . jamkunakulaguatyArApatapataGgasaMdIpitamadanamadadaridritasundarIsaMbhogahutavahe, .. kadalIdalAtapatrottambhanabhArabharitamabhunAbhogasaMbhAvanAvikakucakumbhamaNDalAnAmitastato * vihAntInAM . morUNAmanavaratajhaNajhaNApamAnamaNimaMjIraziJjitAkulita nalakelidIpikA kalaIsasaMsadi, ramaNaratatiratavanitAratirasotsekavicalaTikacavicalimAlambAmodasurabhitasu.. bhaMgabhunAnAbhIvalImagarbha tamAladalaniya sarasapUritakarakizalayapuTena yamitanakhalekhanIdhAriNA "khacaranicayena racyamAnasahacarIkolaphalakatalatilakavicitrapatramazini, khalaratAmiyuktakuMTahA-.. rikAtAnutalottaralatararutotsAvitanicca (cu) jamUlavilanilInolakavAlakAlokanAkulaMkAkola.. kulakolAhalakAhale, bahamophilapralApagalitalajasyanisargAduttAlatarasuratasaMrambhiNAH paNyAnAjanasya kalagalochallohalochapitAnulapanaparasArikAzAvasaMkulakulAyakaralopakaNTha naraThitA- . bhinavAzAnAraticetasi mAkandamArImakarandavindusyandudurdinena mucakundamukulaparimalollAsinA pracalAphikulakAlApasImantocitena bAtacAtakenAcampagAnasuratanamakhinnakhecarIpayodharamukhalulitaghanadharmanalamArIgAle, nidhuvanavidhividhurapurandhikAgharadakadapitadIpamAnAnanacapaka, cArizarIphabInasIdhuni, puNDekSukANDamaNDasaMpAtinIgiH piGgapariSadbhizcaNDataramuDDamaritaDiNDimAravAkANDatANDavitazikhaNDimaNDale, mRhIkAphalagalanacaTulakAminIkaravalayamaNimarI cimecakitakikirAtarAmini, nAlikera phalasalilavillupyamAnamithunaganmathalahAvasAnapayaHpAnAnucchavAcche, kandukavinodavyAnanistAritavibhrameNataruNajanasaMnidhAnavivRddhaznaGgAramatsareNa bhraH 'mavibhramomAntabhAsatparimalamilandasuMdarIsadrohamaNDitApAjhapAtena vinyokinI samAjena yAM kAruNacaraNapoTalitabakulAlavAlamumini, rananirasaMpiAritakucakalazamaNDalAbhirmahIruhanivahaM.. mahilAbhiriva paripAkapezalaphalaginaMtamadhyabhirvIjapUravallarIbhiraparAbhizca vRkSaupadhivanaspati.' Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. ... ... .. .. a . . 8 ......... . latAbhiratiramaNIye, narakhaMcarAmarANAM mithaH saMbhogalakSmImiva darzayati nikhila vanavanAnI zriyamivAdAya jAtajanmani, rodhravarAg2avaidhyayanIrandhitaketakIrajaHpaTalaMnimalitaMkapoladarpaNenavi vidhakusumadalavinirmitalalAmakarmaNA kuTanakuDmalolyaNamallikAnugatakuntalakalApena tApicchagu. lucchavicchuritazatapatrIsakasanaddhacikurabhaGginA maruSakodbhedavidarbhitadamanakANDazikhaMDitakezamA zena priyAlamaMjarIkaNakalitakarNikArakesaravirAjitasImantasaMtatinA campakavitavikacakaca(kAJca)nArAviracitAvataMsena mAdhavIprasunagarbhagumphitapunnAgamAlAvilAsinA raktotpacanAlAntarA lamRNAlavalayA kulazakoTena (1) saugandhikAnuvaddhakamalakepUraparyAyiNA, sindUravArasarakusundarakadalIpravAlamekhalena zirISavazavANakatanaghAlaMkAracAruNA madhukAnuviddhavandhUkadhaMtanUpurabhUSaH Nena anyAsu ca tAsu tAsu kAmadevakilikiJcitocitAsu krINAMsu vaddhAnandena sundarI janena saha ramante kAminaH" . ( yazastilakacampU.1 AzvAsa) bho kAvyarasikagaNa! yaha campUkI vanakrIr3Ake varNanakA kucha thor3AsA aMza Apa logoM kI sevAmeM bheTa hai| jisase ki Apako bhalIbhAMti samajhameM AsakatA hai ki campU advitIya graMtha hai| uparilikhita hRyagadya kavine kaisI anupama anuprAsamAlA pahanAI hai| kAvya pAThaka ndoMko yaha to vidita hI hogA ki upamA, virodha, zlepa, parisaMkhyA Adiko racanA to.. pratyuta sarala hai kintuM anumApsokA banAnA uccatama bhUSaNa hai| kAdambarI tathA" mAghaRvi. ke zizupAlaMbadhameM aisI anuprAsoMkA adbhuta chaMTATopa nahIM pAyA jAtA / isa upayukta hRdhaH / gadyameM pUjyAcAryane naisI anupama aura advitIya anuprAsamAlA pahinAI hai usI prakAra priyakAvyarisakavRndoMke AsvAdake liye mAdhuryagRNaH kaisA paMtha padyameM adbhuta marA huA hai| jahAtaka Apa kAvyasAgarameM gote lagAyeMge Apako yaha bAta acchI tarahase jJAta ho jAyagI ki-mAdhuryaguNaM, uttamatAse jaina, kAvyoMmeM hI pAyAjAtA hai / zAyada maiM isakA kAraNa : jaina kAvyoMke racayitA bhAcAryagaNoMkI kSamA, ahiMsA tathAH vairAgya samajhatA hai| yaha bAta vinA dRSTAMtake zAyada Apa logoM kI samajhameM nahIM Ave / hama prasiddha bhainetara kAvya kAvyapradIpa" ke do zloka isa bAtakeM nirNayake liye deMge "svacchandocchaladacchakacchakuharacchAtetarAmyucchaTA marchanmohamaharSiharSavihitasnAhikAhAya vaH // bhinyAdudhadudAradarduradarI dIrghAdaridradrumadrohodrekamayomimeduramadA mandAkinI mandatAm // ......" .... : bhA ra kAvyamadIpa prathamaH ullAsa ) TOTO priyama Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ....... .. ... : .. : ... .. . ........:: karanemeM zarmAte nahIM haiM yaha atyaMta dhuraNAspada hai| kiMtu hama isa jItako bar3e svAbhimAna sAtha kahate haiM ki jaina kAvyoMmeM zrRMgAra rasako prAyaH ninna sthAna hI milA hai tathA zAMti vIra karuNAdi lokopayogI rasoko pradhAna sthAna milA hai| tyA jaina kAvyocI racanA zrRMgArarasako pradhAnakara saMsArameM vyabhicArAdi azubha pariNAmoM ke nimitta janetara kAvyoMkI taraha nahIM huI, bahiGgalokopakArI viSayoMko ucca sthAna hI milA hai| udAharaNArtha hama yaza stilakacampUcco hI lete haiM / isa kAvyameM jo dinacaryA, RtucaryA AdikA jo varNana kiyA hai vaha atyaMta utkRSTa haiM / kisI kAvyamethoM meM to yaha viSaya pAyA jAtA hI nahIM, balki kisI bhI vaidyakgrethane aisI cAru sarala madhurarIlise varNana nahIM kiyA hogaa| : pAThakoMke vinodArtha hama campUkeM kucha zloka avazya deMge vAlyAMcA nAdaraNAnanAzAmadhahitAyAM ca na sAdhupAka asAptanidrasya tathA narendra vyAyAmahInasya ca nAnnapAkaH // artha-he rAjan ! jaise vinA ike hue mukhavAlI tathA nahIM DhArI gaI aisI sthAlI (vaTaloI meM acchA pAka nahIM banatA tathaiva cinA nidrAko liye hue, tathA vinA vyAyAma kiye hue puruSako anna nahIM pacatA / .:. abhyaGga aSavAtahA balakAraH kAyasya daaiiyaavhH| ......syAdunamaGgakAntibharaNaM bhedaH kaphAlasyajitu / ___... AyuSya hRdyaprasAdi vapuSaH kaNDulamachedi ca / ...nAne deva yathA lektimidaM zItairazItala // yazasTilaka) . ... arthAt-he deva ! tailamardana zrama aura vAtako nAza karanevAlA hai, aura zidhilatAko nivAraNa karanevAlA tathA ca zarIrako balayukta karanevAlA hai| tathA ubaTana zarIrakI krAntiko karanevAlA tathA ca meda, kapha, bAlasyako dUra karanevAlA hai aura hai deva ! Rtuke. * anukUla sevana kiyA gayA snAna garma, ThaMDe jalase Ayuke liye hitakara, hRdayako prasanna karatedAlA, zarIrakI khujalI, glAniko naSTa karanevAlA hai| ... hunmAdyabhAgAtapito'mbusevI, zrAntaH kRtAzI vamanajdarAha / .. bhagandarI syandavivandhakAle gulmI jitnurvihitAzanazca / / .. arthAt ghAmase pIDita aisA manuSya yadi jalako pIvai to usakI mandadRSTi honAtI hai, tathA mArga zrAnta arthAta mArgake calanese zramako prApta aisA manuSya yadi jalako sevanaH / kareM to vamana, bukhArako prApta hove, tathA prasAbabAdhAse sahita manuSya bhakSaNa kareM to bhagandarI roga hojAtA hai, tathA jo manuSya tyAga karanekI icchA rakhatA huA bhojanase apharA huA bhI khAce to gulmI roga ho / C.. :. .:.: . . : : . . . ....... al . . Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : snAna vidhAya vidhivatkRtadevakAryaH / saMtarpitAtithijanaH sumanAH suveSaH / Aptavato rahasi bhojanakRtathA syAt .. ... sAyaM yathA bhavati bhuktikaro'bhilASaH // (yaza) ..... : / arthAta snAnako karake vidhike. anupAra nindrA ko kara apane atithinoM ko saMtuSTakara, nirAkRlacitta hokara acche veSako dhAraNakara apane.. hita nana guru AdikoMse yukta ekAntameM yadi bhojanako karai to saMdhyAke samayameM usakI bhojana karane meM ruci hotI hai| ...... cArAyaNo nizi timiH punarastakAle .............. madhye dinasya dhiSaNazcarakaH prbhaate| .... ... bhukti jagAda nRpate mama caiSa sargaH ... ... .. :: stasyAH sa eva samayo kSudhitaH yadeva // . ....:. arthAt he rAjan ! cArAyaNa nAmaka vaidyane rAnimeM monana karaneke liye kahA hai tathA timi nAmaka vaidhane saMdhyAkAlameM, dhiSaNa nAmaka vaidyane dopaharake samayameM, tathA "caraka: nAmaka vaidyane subaha ke samayameM bhojana karaneko kahA hai| lekina merA to isa viSayapara aisA mata hai ki jisako jaba bhUkha lage usI samaya bhojana kre| . ... adhigatasukhanindraH suprsnnendriyaatmaa| . . .. sulaghujaTharavRtti(ktapaktiM ddhaanH|| . . zramabharaparikhinnaH snehasaMmarditAH / / ...": savanagrahamupeyAdbhapatimaMjanAya // . arthAta-prApta kiyA hai sukhanIMdako jisane, acchI taraha prasanna haiM indriya, AtmA misakI, tayA bahuta thor3I hai jaTharakI vRtti (kSudhA) jisakI; bhojanako pacAtA huA aisA aura bahuta zramase khinna aisA bhUpati, telako zarIrameM maInakara snAna karane ke liye snAna : gRhako naave| . : Adau svAdu snigdhaM guru madhye lavaNamamlamupasevyam / : rukSa dravaM ca pazcAnna ca bhuktvA bhakSayatkicit // ....... bhojanake AdimeM svAdayukta, ghRtyukta bhArI bhojana karanA caahiye| bIca meM lavaNayukta Amleke rasase yukta mojana karanA cAhiye, pIchese rukSAhAra karanA cAhiye, tathA * momana karake kucha nahIM khAnA caahiye| ....... zizirasurabhirbhazvAtapAmbhaH zarasa, kssitipjlshrhemntkaalessu.caite| kaphapavanahatAzA saMcayaM ca...prakopa / / . Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) mAdomAsameM pavana prakopa he rAman / zizira Rtu (mAgha phAlguna) meM kaphakA saMcaya hotA hai, surami (vasantacaitra vaikha) Rtu meM kaphakA prakopa hotA hai, aura dharmaRtu (jyeSTha, ASADha) meM kapha zAMtiko prApta hotA hai, garmI meM vAyu saMcayako prApta hotA hai, zrAvaNamAsa hotA hai, zarada Rtu (Azvina kArtika ) meM pavana zAMtiko prApta hotA hai zaradaRtu meM pitta saMcaya hotA hai, mArgazIrSa pauSa pAsa meM pitta prakopa hotA hai, mAgha phAlguna mAsa meM pitta zAnta hotA haiM / ..T tadiha zaradi sevyaM svAdu tiktaM kaSAyaM / madhuralavaNamalaM nIranIhArakAle / nRpavara ! madhumAse tIkSNatikte kaSAyeM / prazamarasamathAnaM grIzmakAlAgame ca // : arthAta he samrATavara | isa zaradaRtu meM miSTAnna, tikta, kapAyarasako sevana karanA cAhiye, tathA nIranIhora RtumeM mIThA nunakharA Amucheke rasako sevana karanA cAhiyeH / vasantakAlameM tIkSNa, tikta kaMpAyarasako sevana karanA cAhiye, tathA grISmaRtu ke prArambha hone para prazamarasAna (miSTAnna ) ko sevana karanA cAhiye Adi lokopakArI viSayakA isameM bahuta hI yogya rItise varNana kiyA gayA hai / isa graMthake aSTamAsa meM samasta AcAra jimAkA darzana nar3e vistAra ke sAtha tathA sAhityakI hAliyako dikhAte hue jisa yogya sucArurIti se kiyA hai vaha koI dUsare granthameM nahIM milatA / yaha bhI isake ananyalabhya mahattva dyotana karaneke liye udAharaNa hogA ataH pAThakoM manovinodake liye snAnavi far eka vizeSaNa darzAte haiN| ' "" // OM ma kamara vikatoragaM narasuraH surezvaraziraH kirITako TikarUpataru palTAyamAna caraNayuga ham amRtAzanakara vikIryamANamandArana meru pArijAtasaMtAna kavanaprasUna spandamAnamakarandasvAdo nmadaminmattA lilopottAchita niSTimpATatiyApAra gilAsaH vara carakramA rahekA citaveNubalakIpaNavAnaka mRda trivitAdAharI merI mammAbhUtyanavavizu paratatAvaddhavAdanAda nivedita nikhila viSTipAdhipo pAsamAvasaram anekAmara vikira cukI kizalayA zo kA nokaholasamma punarukta kala dikpAla hRdaya parAgamaparam akhilamunezva pelAunAtapatratra va zikhaNDamaNDalama - NimayukharekhA likhya mAnamakhamukharakhe bharI mAlatale tiDhakapatram, anavarata pakSavikSipyamANomayadakSacAmaraparamparAMzu mAdhavalita vine yajana panaprAsAdacaritram azeSaprakAzitapadArthAtizAyI zArIraprabhApa riveSamupataparitsamAstAraM matitimirani haram anavastu vistArAsa vikArosAra visphAritasarasvatIta tarpita samasta sarobhAkara mhamArAtiparivRDho pAhA zanAsanAvasAna gna ratnakarapasarapallavitaviyatpAdapAdapApogam, ananyasAmAnya samavasaraNa samAsInamanuja divi nasuna 2 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ premI jIvaMdharako patra likhatI hai / tathA virahAgni duHkhase duHkhita svAmI jIvadhara usakA kyA uttara dete haiM madIyahRdayAbhidhaM madanakANDakANDotaM navaM kusumakandukaM vanataTe tvayA coritaM / . vimohakalitotpalaM rucirarAgasatpallavaM. . taya hi vitIryatAM vijitakAmarupojjvalA // jI0 0 4 tathA svAmIjI usake uttarameM patradvArA yaha bhejate haiM, :. " mama nayanamarAlI prApya te vakrapadme . tadanu ca kucakozaprAntamAgatya hRSTA / * viharati rasapUrNe nAbhikAsAramadhye yadi bhavati vitIrNA sAtviyA taM dadAmi // jI0 ca0 4 0 - kAvyarasikamaMDala ! narA nirapekSa dRSTipara pakSapAtakA enaka na lagAkara kahiye / premI premikAoMke aise sundara patra kyA, aura kisI kavine apane netA usakI premiNo ke sAtha karavAye haiM; isakA saubhAgya jI0 0 ke cayitA zrIyuta mahAkavi harizcandranIko hI prApta huA hai| . : ........: .. pAThakoM ! "jIvandharacampU" uttamatAmeM prAyaH sampurNa ullekhanIya hai / ataH bhora hamako ullekha - karanA cAhiye thA kintu manalataka pahuMcane meM mArga abhI. vizeSaH tya karanA hai; ataH hama campUko chor3akara zranyakAvya ke pradhAna bheda " mahAkAvya meM uttamatA dikhAte haiN| ............. . pAThakavRnda ! jisa taraha vaiSNava mahAkAvyapaMja mAnakala Apa logoMkI nigAhameM Ate haiM usI tarahase jainamahAkAvya putra bhI usase kisI hAlatameM bhI kama nahIM hai / yadyapi maiMne : lekhake pUrva mAgameM isa bAtako dikhalA diyA hai ki bauddha tathA zaMkarAcArya, mahamudagaz2anavI; : auraMgajeba bAdike jamAne meM jaina grantharAbhoMke sAtha 2 jainakAvyoMkA mI prakSaya huA thA phira ... mI isa prakSapa yugase vRhadavaziSTa kAvya mAga bhAratameM upasthita haiN| . Apa logoMko jo kAvya dRSTigocara hote haiM vaha prAyaH sampUrNa nirNayasAgarake chape hue hI hoMge, kyoMki jaina samAna apane dhanake sAmane aise ratnoMko thor3A hI kucha, mUlyavAna samAtI hai ? nahIM to mAratAdi dezoMmeM rakkhe hue apane kAvyaratnoMko prakAzita na karatI ? ... dekhiye jitane bhI jaina kAvya nirNayasAgara se prakAzita hue haiM, vaha saba jayapurakI sarakAH rIlAberIse prApta hue haiN| yaha lAyabrerI prAIveTa tathA andara hai| isa lAibrerI, jaine : kAnyoMkI upasthiti bahuta hai, usameM se bahuta thor3e prakAzita hue haiM kintu vaiSNava kAvya Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (21) - nirNayasAgara meM bahulatA se pAye jAte haiM isaliye apanI dRSTimeM bahuta kama Ate haiM, kintu yadi Apa prakAzita tathA aprakAzita donoMko milAkara vaiSNava kAvyoMse tulanA kareMge to jaina 'kAvyoMkI gaNanA kisI prakArase mI kama nahIM ho sakatI / . jaina mahAkAvya samudrake andara jo vicitra ratna svarUpa ekAkSara vA dvayAkSara ke C 'upasthita haiM, pAThakoM ko hama unhoMkA siMhAvalokana karAte haiM / rororA rairarairerI roro rokararerariH / rurururururururorArArIraikaroraram // (ma0 caMndrapama 11 sarga) artha-cillAte hue zatruke sthAgazIla kuberako tiraskRta karanevAle zatruko, cakroMke AkSepa prApta kara liyA ( athavA cakrAkSepoMke dvArA zatrukA zatru svayaM AgayA / ) " kakAkuka ke kAMke kiko kaipha kakaH / kakukaukaH kAkakAkamakA kukukakA GkakuH ( mahA 0 neminirvANaM . ) arthAt dekhiye vicitra ekAkSarase samudrakA kaiMsA sundara varNana kiyA hai| kaMkaH kiM koeharkI kiM kAkaH kekiko'kakaM / kokaH kurkekakaH kaikaH kaH kekAkAkukAMkakaM // (mahA0 dharmazarmAbhyudaya) artha- cakravAka haMsake samAna gamana karanevAlA vagulAke vyAkAra tathA mayU ke samAna svarUpa dhAraNa karanevAle kaueke AkAra, svarga, pRthvI jalameM advitIya hokara kuTikavAse mayUrake samAna zarIrako samAna manAkara kuTilatAse yuddha karatA mayA / " gaMgoragagurUgrAMga gauragogururugraguH / rAgAgAriMgarairaMgairagre'gaM gurugIragAt " // ( dharmazarmAbhyudaya ) artha- gaMgA, zeSanAga tathA himAlaya ke samAna gaura 'pANIvAle bRhaspati tathA prakhara hai ! prakAza jinakA aise vRhaspatike samAna gAnase mahAnAMda ke kAraNa viSake samAna mahAnAda : : hotA gayA / ( arthAt jisa prakAra zarIrako viSa dukha detA hai isa prakAra karNauke liye. kaTuka nAda ) f rairosrirIrurUrArA rorArArirerita / . karUro rurUrArArurururururerarUraH // ( mahAkAvya dvisaMdhAna ) artha - dhana denevAle, aura zatruoMke samUhako acchI tarahase naSTa karanevAle zabda . karanevAle prativiSNu (zrI balabhadra ) bar3e 1 AroMko zatruoMke prati prerita karate gaye aura zubha hRdayako ghAyala karate maye / yahAM rAmAyaNa pakSa meM (dvitIyArtha ) ghana denevAle, zatruoMke samUhako naSTa karanevAle, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . (24). vinIyamAno guruNA hi nitya surendralIlA labhate narendra // nigRhato vAdhakarAna prajAnAM bhRtyAMstato'nyAnayato'bhivRddhim / kIrtistavAzeSadigantarANi, vyApnotu yandistutakIrtanasya // kuryAH saMdA saMvRtacittavRttiH phalAnumeyAni nijahitAni / gUDhAtmamaMtraH paramaMtrabhedI bhavatyagasthaH puruSaH pareSAm // ... ..... (caMdraprabha 4 sarga 36-12) artha-he putraM utkRSTa pramAvavAlI vibhUtiyoMko cAhate ho to apane. janoM (pramA) ke kamI duHkhita mata karo, kyoMki nItijJa kahate haiM ki una. sampattioMke AnekA prathama kAraNa janoMkA anurAga hI hai| . (pranAnuraMjana zAsana zAsana hai, nahIM to saba nizkAsana haiM) [tathA sampattioMkA. samAgama. niryasana rAnAke hotA hai / __.. nirvyasana narezake sampattioMkA Agamana hotA hai, tathA rAnAkA ninyatanatva, apane parivArake vaza karane para hI hotA hai, apane parivArake vazameM na karanese vyasana (duHkha garIya (atizaya mar3A) hotA hai| apane parivArake vazameM rakhanekI icchA rakhanevAlA rAjA kRtajJatAke pArako prApta hove / kyoMki dUsare 2 guNoM se sahita hone para bhI kRtana (kiye hue aizAnako na mAnane vAlA samasta lokako duHkhita karatA hai| kalizAlake doSoMse rahita he rAjapUtra ! tuma dharmAviruddha dhana, kAmakI vRddhiko prApta karo kyoMki yuktise dharma, artha, kAmako sevana karanevAlA nareza isa loka, pAloka donoMko siddha karatA hai / apane pramAdako naSTa kara apane tamAma kArya vRddhoMkI anumati se sadeva karo kyoMki vRhaspatise vinIyamAna ( kahA huvA ) indra, surendra, lIlAko prApta hotA hai, athavA vRddhase vinIyamAna rAjA indralIlAko prApta hotA hai| pranAko bAdhA karanevAle aise rAjya ke 'naukaroMko nigraha, aura prajAkI unnati karanezale aise rAjya naukaroMkA anuyaha karane meM vandijanoMse stuti honevAle aise rAnAkI (tumhArI ) kIrti sampUrNa dizAoM meM vyApta ... hovegI / (isa zlokake anupAra vartamAna naukarazAhI jo ki prajAko vAdhA kara rahI hai, . usake liye nigraha svarUpa asahayoga jisakA prANa ahiMsA hai: karanA jaina samAjako dharma, ... kartavya evaM ca.zumaMnIti pratIta hotI hai| ....... hamezA apanI cittavRttiko prakAzita mata karo ; jisase ki tumhAre vicAra kevala kAryake phalase anumAna kiye jAya; kyoMki gUr3ha vicAravAlA puruSa jo hai so dUsareke vivA rako jAna sakatA hai kintu dUsare loga usakI maMtraNAoMko nahIM jAna skte| .... :priya pAThaka varga vicAriyeM kitanI bahIM car3I huI uccakoTikI rAjanIti hai, yadi . : Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha rAjanIti: kAmameM lAI jAya to mAna bhAratavarSakI yaha dazA nahIM hotii| priya pAThaka baMda; maiM aba "dharmazarmAbhyudaya kI uttamatA dikhAtA huuN| isa mahAkAvyake racayitA zrIyuta . kavi haricandrakI prazaMsA bahutase prAcIna vidvAnoMne kI hai| usameMse hama. kAdambarI"ke : raMciyatA zrIyuta bANakavi "harSacarita meM kahegaye padyako dikhAte haiN| .:. . . padhandhojjvalo hArI, kRtvrykmaasthiti| . bhAraharizcandrasya, gadyaSandho nRpAyate // ( harSacarita ) ".. .. priya pAThakavRnda ! prasiddha vANakavi bhI kahatA hai ki padabandhoMse unjvala,hArI,aisI - bhaTTAraharizcandrakI gadyabandha nRpakI taraha AcaraNa karatI hai / unhIM zrIyuta kavirAma harizca* candrakRta yaha eka manohara payakAvya hai / - isakI hama kyA prazaMsA kareM isake prathama sargameM sajjanadurjana varNana bahuta cAru.. rItise kiyA jAtA hai / udAharaNArtha hama do padya uddhRta karate haiN| guNAnastAnnayatoyasAdhupadmasya yAvadinamastu lkssmiiH| dinAvasAne tu bhavedgatazrI rAjJaH sbhaasNnidhimudritaasyH|| dharmazarmA0 : uccAsanastho'pi satAM na kiMcinIcaH sa citteSu cmtkroti| svarNAdrizrRMgAgramadhiSTito'pi kAko varAkaH khalu kAka evAgha.a. priya pAThaka vRMda ! aparake zlokoM zleSagarmita svamAvoktiko durjanake liye kaisA .: dikhalAyA hai so vicAriye / tathA dUsaremeM durjanake liye kaisA arthAtara dikhalAyA hai| . tathA isI taraha isa hI pahile sargameM jambUdvIpa, suvarNagiri tathA ratnapura nAmake grAmakA varNana padalAlitya, alaMkAra, rasa, upamA, upameya Adise adhikatama sundara banA * diyA hai| jo ki naipadha mAdharma nahIM pAyA jA sktaa| tathA pAMcaveM sargameM svargase utaratI huI devAMganAkA atyaMta manohara aisA varNana kiyA hai jo ki naiSadha, mAghameM una devAMganA. '. oMkA aisA varNana hI nahIM milatA tathA sundarake sAtha 2 vRhadAdhikya ke sAtha kiyA hai| . jisako ki bahutase mahAkAvyoM sirpha 3-4 zlokoMse kiyA hogaa| tathA isI taraha isa mahAkAvyake kula dasaveM sargameM vindhyAcala parvatakA kaisA utkRSTa uttama varNana kiyA hai no. ....ki kisI kAvyake andara nahIM pAyA jAtA hai tathA 11 veM sargameM RtuoMkA varNana vizeSa ullekhanIya hai kintu hama usakA dRSTAMta svarUpa dene meM bilakula asamartha haiM; kyoMki abhI bahuta dUra par3Ava hai; . . . . . . .:. . . aba hama harpakavi, zrIyuta haricaMdra kavinIkI kAvyaracanAkA milAnakara "mahA. kAvya ke bhAgako qhatama kareMge / . . Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . ... .. .. zrIyuta harSakavi rAjA nalakI vidyAke varNanameM kahate haiM--- "adhItiyodhacaraNApracAraNa, dazaH catutrA praNeyannupAdhibhiH / ..caturdazatvaM kRtavAn kutaH svayaM, na veddhi vidyA sucaturdaza svayaM / / . : . . artha-mahArAMnA nalaM aghIti; jJAna, AcAra, pracAra se vidyAoMmeM, 4 parneko karate .tathA unhoMne svayaM. 14 vidyAoMko prApta kara liyaa| maiM nahIM jAnatA ki rAjA nalane 14 vidyAbhoMko kaise prApta kiyA..... . ___ tathA kavivara haricandrajI rAjAkI vidyAkA varNana karate haiN| tataH zrutAmbhonidhipAradRSvano, ziMkamAneva parAbhavaM tadA / vizeSapAThAya vidhRtya pustakaM karAnna muJcatyadhunApi bhAratI (dharma) - artha-zrutaptAMgarake pArako prApta aise isa rAjAse parAbhava(hAra)kI AzaMkAse hI mAnoM vizeSa adhyayana ke liye sarasvatI apane hAthase bhAna mI pustakako nahI chor3atI hai| vicAriye pAThaka ubhayakAvyoMkI uttamatA / aba hama aura bhI isa viSayameM milAna karate haiN| ___ haricandra kavi rAjJIke varNanameM kahate haiM:--- kRtau na cettena viraMcinA sudhAnidhAnakumbhau sudRzaH payodharauM / " tadaGgAlagno'pi tadA nigadyatAM smara parAsu kadhamAzu jIvitaH / / ___ artha-usa suvratAke do stana yadi vRhmAne amRtake koSa nahIM banAye / to phira kahiye usake zarIra meM lagA huA mRta kAmadeva kisa taraha jIvita ho gyaa| tathA "harSa kavi kahate haiM: api taSi prasapatomitai kaantijhrairNgaadhitaa| smarayauvanayo khalu iyoH plapakumbhau bhavataH kucAvabhau // artha-krAMtirUpI jharanAse . aMgApita damayantIke zarIrameM vidyamAna kAmadeva yauvanake liye usake kucayuga tairaneke liye do ghaDoke samAna hote bhaye / ..... kapolahetoH khalu lolacakSuSo vidhiyadhAtpUrNasudhAkara dvidhaaH| . vilokyatAmasya tathA hi lAJchanacchalena pshcaatkRtsiivnvnn.|| : artha-saMcala haiM cakSu jisake aisI rAjJImeM aise kapoloMke kAraNase brahmAne candramAkI . dviSA vibhakta kara diyA / ataeva kalaMka chalase silAIkA nizAna dIkha par3atA hai| . tathA harSakavi kahate haiM....tasAravindumaMDalaM, damayantI vaMdanAya vedhasA / kRtamadhyavilavilokyate, 'dhRtagambhIrAvanIkhalIlim // artha-brahmAne nizcaya karake damayantIke mukhake banAne ke liye candramAkA saba ..."" Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (28) .. ... para racA thaa| meghadUta zrRMgAramaya hai kintu ajitasenana ne usa meghadUtakA eka 2 yA do 2 * caraNa lekara. zRMgArarasase bilakula vairAgyarasameM pariNatakara vAstavameM tAbAko sonA banA diyA hai| isa graMthakA sirpha eka zloka dikhAte haiM ki yakSa nagarImeM madya pInekA vidhAyaka thaa| usakA kaise DhaMgase niSedha kiyA hai| ................. . lolApAGgA surasarasikA pronnatabhUvikArAH / .... .: prANezAnAM rahasi-madanAcAryakaM kartumIzAH / ... svAdhIne'rthe viphalamiti vA vA manenA ca ysyaa| * . mAse'nte madhuratiphalaM kalpavRkSaprasUtaM // (pAmyudaya) ... . priyapAThakavRMda isI taraha isa kAvyameM uttama 2 zlokoMmeM vairAgyazikSA bharadI hai| tathA ratnasiMha kavine apane prANapriya kAvya" bhaktAmarakA caturtha pAdalekara samasyApUrtikI kaisI khUbI dikhAI hai vaha yaha eka udAharaNase Apa logoM ke samajhameM bhaajaaygii| etanmadIrita vacaH kurunAtha no cet / . rotsyatyaraM narapatiH svymugrsenH| .. .. kurvantamuttamatapo'pi bhvntmessH| . nAbhyeti kiM nijazizo paripAlanArtha // aura bhI jaina saMsArameM bahutase khaMDakAvya hai / jinameM se ullekhanIya ninazataka hai jisako ki svAmI samantabhadrajIne banAyA hai / Adise antataka citramaya kavitA hai| nisake padya "alaMkAracintAmaNI" meM citrAlaMkAra prakaraNameM uddhRta kiye haiM, usako aura hama batAte haiM / hama usake sirpha 3 yA 4 padya uddhRta karate haiM / prAsAdaguNa viziSTa dvayakSara ThoMka zAyada hI kisI jainetara kAvyameM pAyA jAtA ho| hama Apako vahI dikhalAte haiN| . . .....:::: : ___mAnonAnAmanUnAnAM munInAM mAninAminam / , .. manUnAmanunaumIma neminAmAnamAnaman / / ... . aura bhI prAsAdaguNaviziSTa gata pratyAgata (sIdhe vAco to vahI aura iloM ulTe vAcane para bhI vahI) dete haiM / ... .. "natapAla mahArAja gItyA nutmmaakssr| . .... rakSamAmatanutyAgI jarAhA malapAtana ||:....... .... ...aise zloka banAnemeM arthakliSTa doSa nahIM chUTatA maMgara yaha donoM zoka itane .... prAsAdake haiM. ki dekhate hI artha mAlUma par3a jAtA hai / ." - :-.. .. .. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29) aura bI 1 zloka yaha hai ki no saba citroM kI khAni hai |"paaraavaarrvaaraapaaraa kSamAkSa kssmaakssraa|.... vAmAnAmamanAmAvArakSa maIDamakSara | :: . ..:. isakA dvitIyapAda madhyapamaka hai / aura matAla bhI vyaMjana hai / aura avarNa.. hI svara hai / gUr3ha dvitIya pAda hai ( arthAta dvitIya pAdake akSara tInoM caraNoMke andara pAyA jAtA hai) aura gata pratyAgata ( arthAta pratyeka caraNako ulTA sIdhA vAce jAne. para koI bhI parivartana nahIM hotA ) aura arthabhrama hai ! arthAta pratyeka caraNakA pahilA makSara aura aMtakA akSara milAnese pahilA pAda bana jAtA hai aisA hI pratyeka pAdakA dvitIya 2. akSara, upAntya jor3anese dvitIya pAda bana jAtA hai| aisA hI tRtIya aura . . caturtha caraNaM samajhanA aura isameM sarvatobhadra hai / isakA citra nIce diyA jAtA hai| . (sarvato bhadravaMdha) . vA ra ra vA | rA pA - rAkSa mA kSa kSamA kSarA vA mA nA. ma nA mA cA - - - - - vA | mAnA | ma / manAmA / vA rAkSa..::mA..kSa kSamA | kSa |rA pArAvAra ra. vA | rA. pA_... : : .. isI citra prakaraNameM lalaMkAra ciMtAmaNi cakrakI svanAmagarbhita eka cakracitra bhI .. darzAte haiM isameM " ajisenakata alaMkAraciMtAmaNi bharatayazasi" yaka kisa cAturyase nika katA hai yaha isa citra meM dikhalAyA gayA hai| .. .......... (yaha cakra citra na chapa sakaneseM nahIM diyA gayA hai ) isa. cakra citrakA zloka Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..:.. ".. E: :. . . . -: anyAkRtyamalovaro bhavayamaH kurvanmAti tApase / ... . tatvA cityamatIzitA tabazitaH stutyoruvANi punaH // jiSNUtaSphuTakIrtivAravazamA zreyo'bhidhe maNDane / dhIra sthApaya mA puro guruvara tvaM vardhamAno rudhI // - khaMDakAvyamai kSatracUDAmaNi nAmaka graMtha hai isameM jo mahattva hai. yaha kisI kaviko nahIM milA hai| isameM azloka maya jIvadharaM anupama vicitra caritra aura azlokoMmeM nIti hai / vAstavameM aisA nItizAstrakA kAvya zAyada hI saMskRta kAvyoMmeM ho nava ki: hama isakA svAdhyAya karate haiM, to yaha milatA hai jisako kiM. prAtaHkAla par3hanA caahiye| ... jIvittAntu parAdhInAjIvAnAM maraNaM varaM / : mRgendrasya mRgendratvaM vitIrNa kena kaanne| ...... aba hama Apako kAlidAsake raghuvaMzakI tathA kSatracUr3AmaNikI nItikA milAnaH karAte haiN| . .. ..: : " : prajAnAM vinyaadhaanaadrkssnnaadbhrnnaadpi| sa pitaH pitarastASAM kevalaM. janma hetavaH // .. rAtriMdivavibhAgeSu yadAdiSTaM mhiikssitaaN| ....... tasiSeSa niyogena, sa vikalpa praangmukhH| .. sa velAvapravalayAM, parikhIkRta sAgaraM / . : .. : ananyasAsanamurvI, zazAsaka mhiimiy'|| (raghuvaMze). sukhaduHkha prajAdhIne, tadAbhUtAM prjaapte| . prajAnAM janmavarja hi sarvatrapitaro nRpaaH||.. rAtriMdivAvibhAgeSTha niyato niyati vyadhAt / . . . . kAlAtipAtamAtreNa, kartavya hi vinazyati // ..... prayuddhe'smin muvaM kRtsnA rakSayatyeva purImiva ! ... . rAjanvatI bhUrAsIdanvartha, rtnsuurpi| (kSatracUr3AmaNi) : .... . . milAnakara dekhiye kitanA rasa, lAlitya, saralatA kSatracUDAmaNimeM TapakatI hai| "gadyakAvya" bhI eka, kAvyakA bhAga hai yadyapi hRdya hRdya gadyake dRSTAMtako pUrvameM de cuke haiM : phira bhI "gaciMtAmaNi" kAdambarIse padalAlitya, sarasatAmeM uttama hai / kAdambarImeM vRthaa| hI masiddha zabdoMko dekara, kaThinatA bar3hA dI hai| hama hI isabAtako nahIM kahate / valki . . eka nirapekSa prophesarakA bhI aisA hI mata hai| hama usake vAkyoMko nIce uddhRta karate haiM . . ...... c : Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12. 'mAnanIya vicArazIla suhRttama pAThakavRMda ! jisa samaya hama bahuvistRta hindI jaina kAvyasAgarakI tarapha dRSTipAta karate haiM to hamArI dRSTiM vahAMse heTatI nahIM hai| aura - vahAM para cacala manako bhI apane svabhAvako bAdhya hokara badalanA par3atA hai| maura vaha apane dvArapAla cakSuyugalako vahoMpara khar3Akara bhApa isa vistIrNasAgarameM manonIta mANikya puMjakI prabala grahaNecchAse praveza hotA hai / dhairya vibhUSita sajjanavRMda ! bhApa zAMtacitta . .. hokara thor3e samaya ke liye Apa bhI isa anaMtasAgarake taTa para ekAgracitta ho baiThiye / thor3e hI samayameM yaha sevaka hindI jainakAvyottamaratnapuMja bheTameM sammAnita kara Apase .. vidA legaa| . . . : . . : . . .prathama jisasamaya hama jaina hindIpurANa kAvya, AdipurANa, mahApurANa, harivaMzapurANa, pADavapurANa, puNyAtava, yazodharacarita purANa, Adi naina. purANa kAvyanikuMbha meM ghusate haiM to zabdArthAlaMkAroMkI zobhAse pUrNa, evaM ca nUtana nAmAguNoM kI sugandhita mAlA oMse saje hue eka aise nikuMjameM pahu~cate haiM-jahAM para dharma, zAntikA vAyumaNDala pratisamaya hamAre trasta, caMcalahRdayako,anupamazAnta vairAgyameM sthita banAtA hai| isa pavitra nikuMjameM adharma, hiMsAdurgandhayukta vAyuko praveza manya parikalpitaM liMga purANAdikakI taraha kahIM bhI kisI sUkSmAti sUkSma chidra dvArA nahIM ho pAtA, kyoMki ina purANAnioNnoMkI cAroM dIvAle bhahiMsArUpI IMToM tathA zAnti ke gilAoMse bahuta maz2abUtIke sAtha banI haiN| jisa tarahase anyapurANoMmeM kapolakalpita, nitAntAsaMbhava, bhrabhotpAdaka tathA hiMsA ghaNA krUratAdi. viSayoMkI, bhatyAdhikya maryAdAke ulaMghana karanevAlA.. varNana pAyA jAtA hai| jaise. ki brahmAnI kI utpatti .padaMmase huI hai (1) sItA. kI utpatti vinA. mAtA pitAke huI hai (2.) tathA eka gaumeM 33 koTi devatA. vAsa karate haiM ityAdi asaMkhya mithyA tathA vizeSavAsanAoMke jAlameM phaMsAnevAlI kathAnoM kA varNana jaise vaiSNava purANoMmeM pAyA jAtA hai taisA varNana bhavya, sabhya, kAvyanikuMnavRMdameMse kisI bhI kAvyake sUkSmatamAMzameM bhI anuSadhAnakAriyoMke dRSTipatha nahIM hotA / prAyaH ina vaiSNava. purANoMkI aisI nirmUla, atyatAsaMbhava hiMsAse AbyaH (pracura) dekhakara hI hamAre yUropIyaloga managaDhaMta, mithyA, bhramotpAdaka, makArake varNanake liye upamAkA kAma lete haiM / "mastu / ... hama dRSTAMtasvarUpameM inake ( jaina purANoM ke ) hRdyagadya isa lekhameM likhakara isa lekhakA vRha: dAkAra na kareMge / kiMtu dilameM sadaiva cubhanevAle ( harmotpAdaka.) yazastilakacaritaM purANake vAremeM avazya likhege / isa pavitra purANako par3hanese rAkSasI prativAThe manuSyake bhI hiMsAse ghRNA hokara pavitra ahiMsAmaya jIvanakA saMgaThana hogaa| tathA isa purANameM kavineM. kisa saundaya anupama grahitAse varNana kiyA hai ki pAThaka mahodayoMki romAMca khar3e honAte haiM. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa bAtako hamAre nandanIya sAmAyivarga tathA maSa ke vidvAna sAdhyApa kara : - apane kSetroM meM vizvastiko vo skeNge| maiM aba puNyAzravAda uttamottama bhanakAyoMkI uttamatA batalAne ke liye samaya nahIM rkhtaa| phira mI kAyottamaH pArtha rAzuvATikAMke kucha cune hue kusumoMse bhApa sajjanoMpara varSA karatAhubhA isa prakaraNa ko sAnta kruuNgaa| .: vAstabameM kavivara muvIsajIne. zrI pArtha rAya purANako kAvya dRSTayAM ati manohara kAvya banAdiyA hai / dRSyAMtake liye hama unakA sAdhe kA samaya dete haiM.:..bhuvanatilaka bhagavaMta, saMtaz2ana kamala divaapr| .. . jagatajaMtu baMdhaca anaMta, anupama guNasAMyaraH // . . . . rAganAga bhayamaMta, dUta-ucchepana vali ati| .. ramAkaMta arahaMta, atula jasavaMta jagatapatiH // . . tathA ca-vimalavodhadAtAra, vizva vidyA prmesr| ... - lachamIkamalakumAra, mAra-mAtaMga-mRgesara // . ., * mukhamayaMka avaloki, raMka rajanIpati lAjai . " nAmamaMtraparatApa, pApa patnaga Dari bhAjai / / . kyA hI AdaraNIya tAM AlaMkArikAbhUSaNoM se sajjita hai / pa Thaka kSamA 19, hA ina kavikI isa lekhanazailIkI uttamatAko dekhakara Azcarya hotA hai tathA hama isI purANake aura zloka kucha deMge jipase ki inakI vidvattAkA pUrNa patA Tagai: jaya azvasena kulacaMdra jina, saMkra cakra pUjita carana / ... . . . . tAro apAra bhavajaladhite, tuma taraMDa tArana tarana // ... . . . vAgha siMha vasa hoyahi, viSama viSadhara nahiM ddN| .. bhUta preta betAla, vyAla vairI manaM sNke|| . : sAkini DAkini agAni, caura nahi bhaya upjaaveN|... ... roga soga saba jAhi vipata nere nahiM Avai / (pA0 pu0) : pATha vRda, kavikI isa anupama kavitA senAlaMkAra, arthAlaMkArako dekhakara gA. nahIM kaha sarvate ki jaineMtara kAya?meM aise purANAtna upahAta hoMge ? aba inhIM kavikA banAyA huA jainazatA" graMtha hai| isakI uttapatAkA varNa ra bayA kareM yaha hindI meM payaH maya atyaMta kAya hai jinakI ki kucha bAnagI hama Apako dete haiM. ....... .. citavata vadana, amalaM caMdropama, taji ciMtA cita hoya akaamii| tribhuvana caMda pAya tapaM caMdana, namata carana caMdrAdika naamaa|.. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .... ... tiha, jaga chaI caMdrikA kIrati, cihana caMdra ciMtata zivagAmI // vandA catura cakora candramA candravarana caMdraprabhasvAmI / / isI taraha. aura mI ca vizati stuti katI uttama kI gaI hai isako hamAre ... pATha dahI vica reN| - isa kavi? yajJameM hiMsA niSedhArtha kaise anamola bola rahe haiMkahai. pazu dina suna yajJake karaiyA mohi, ..... homata hutAzanameM kaunasI ghaDAI hai| svargasukha maiM na cahauM "deha mujhe" yau~ na kahauM, - ghAsa khAya rahauM mere yahI-mana bhAI hai / / jo tU yaha jAnata hai veda ghauM vakhAnata hai, . ... .. 'jagya jalau jIva pAva-svarga:sukhadAI hai| DA kyoM na bIra yA apane kuTuMba hI ko, .... . mohi jina jArai jagadIza kI duhAI hai / priya pAThakavRMda ! kaviko nava yaha sarA, syukti yajJa meM hiMsAkA niSedha, anyamatAvalambi dekhate haiM to dAMtoM tale u~galI davA dete haiM / vapta ina kanyutta ke do hI graMthoMkI . vAgI dekara hama Age bar3hate haiN| hama. svargIya kavivara yAntarAyanIkI kavitAkI ana * uttamatA btaayeNge| hama udAharaNa ke liye inakA dharmavilAsa peza karate haiN| vAstavameM hiMdI. saMpArameM yaha eka uttama padya graMtha hai / isakI mI thor3I kA no bhavya pAThakoMke nimitta peza karatA huuN| jJAnIkA vacaHNaApane chappayameM isa prakAra kiyA hai dhAma tajata dhana tantata ta gajavara turaMga rth| :, ari tajata nara tajata, tajata suvaMpati pramAda pathaM // api ajata agha bhajata, bhajata saMtha doSa bhayaMkara / moha tata mana tajata sajata dala karma satruvara // aMri caTa caTTa saba kaTTakari, paTTa paha mahi paTTa kiy| kari ahala? bhavaka? yadi saTTa saha siva saha lie: tajata aMga aradhaMga karata thira; aMga paMga-manaH / lekhi abhaMga saravaMga, tajata bacanani taraMga mana / :: jita anaMga thiti. sailasiMga, gahiM bhAvaliMga pr| tapa turaMga car3hi samA raMgaraMciM, karama jaMgha kari / - . . .. 17 . .... Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "guNa vicAra zrRMgAra vAre uddima udArarukha / karuNA kama rasa rIti, haoNla hiradai uchAha sukha / aSTa karmadala malana, sne barate tihi thAnaka / tana rileccha dImatsa, banda dukha dazA bhayAnaka / / arddhana anaMta bala citavana, zAMta sahaja vairAga dhrava / navarasa vilAsa parakAza taba, jaba subodha pragaTa huva / pAThaka, misa taraha jenetara kavi zrRMgArana viSaya para hI kavitA racakara sukavi bananekA dAvA karate haiN| kintu hamAre kavizreSTha zrIyuna banArasIdAsanIne upayukta padyameM AtmAmeM hI navarasa ati saMra rItyA ghaTina kiye haiN| para. bRhma tmAkA yaha navarasa yukta apUrva citavana bhavidvAnoMko abhUtapUrva Anandamaya banAtA hai| aisI maina kaviyoMkI anumma sundara 3 vinA kyA ajena kAyoM meM mila sakatI hai| hama inhIM kadizRSThakI kavitA aisI peza karate haiM ki samasta hindI saMbhArameM isa daMgakI kavitA nahIM milegii| bhagavAna pazcAya aura surazca sathakI stuti meM Apako (sarvahasvAkSara) manaharaNa karama bharama jaga timira harana khg| uragala khala pA ziva maga drsi| nirakhata nayana bhavika jala vrpt| haraSata amita bhavika jana sarasi // 1 // madana kadana jita parama dharama hit| sumirata bhagata bhagata saba ddrsi| sagala jalada tana mada sapata.phana / kamaTha dalana jina namata banarasi // 2 // (sace hRsvakArAnta) paTpada sakala karama khala dalana kamaTha zaTha pavana kanaka naga / dhavala parama pada ramana, jagatta jana amala kamala khg| paramata jaladhara pavana, sajala dhana samatana samakara / para aghara jahara jalada, sakala jananata bhava bhaya hara // yama dalana naraka pada chayakarana, gama atuTa bhava jala trn| vara savala madana vana harada hana, jaya jaya parama abhaya karana // 3 // . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 37 ) ". priya pAThaka vRnda, vicAriye kaisI uttamatama kavitA hai| kyA hI padalAlitya artha - gIryamaya evaM ca alaMkAroMse susajjita hai / ina karva zvara zrIyuta banArasIdAsabhI dvArA jaina: kAvyapuMga haretA se racA gayA hai| ina kavivarakI kavitA dekhakara zrIyuta rAmAyaNa lekhaka gosvAmI tulasIdAsajI bhI inapara pratyaMta, prema, zraddhA karane lage the| 'eka daphe gosvAmI tulasIdAsajIne apanI "rAmAyaNa" kI samAlocanA ke bAre meM pUchA taba pujya kavi rajIne 'uttara diyA rAga sAraMgavRndAvanI | virAje rAmAyaNa ghaTa mAMhi, bharamI hoya marama so jAne / mUrakha mAneM nAhiM virAje, rAmAyaNa ghaTa mAMhi // 1 // AtamarAma jJAna guna lachamana, sItA sumati sameta / zubhapayoga vA nara dala maMDita, vara viveka raNa kheta, virAjai0 // 2 // dhyAna dhanuSa TaMkAra zora suni, gaI viSayadati bhAga / bhaI bhasma mithyAmata laMkA, uThI dhAraNA Aga, virAjai0 // 3 // jarai ajJAna bhAva rAkSasakula, lare nikAMchita sura / jUjhe rAgadveSa senApati, saMsai gar3ha cakacUra, virAjai0 // 4 // cilakhata kuMbhakaraNa bhava vibhrama, culkita mana darapAva / thakita udAra vIra mahirAvaNa, setubaMdha samabhAva, virAjai0 mUrchita maMdodarI durAzA, sajaga carana hanumAna / ghaTI caturgati paraNati senA, chUTe chapaka guNa vAna, virAje0 // 6 // nirakhi sakati guna cakrasudarzana, udaya vibhISaNa dIna / phirai kapaMdha mahI rAvaNako, prANabhAva zirahIna, virAjai0 // 7 // iha vidhi sakala sAdhughaTa aMtara, hoya sahaja saMgrAma / yaha vyavahAra dRSTi rAmAyaNa, kevala nizcaya rAma, virAjai0 to l tulasIdAsa isa anupama AdhyAtmika catuthako dekhakara atyaMta prasanna huye aura apanI kavitAko " tisI.mI rAyaka bhI nahIM " yaha kahakara kavivaramIkI makti se .. " bhakti viradAvalI " nAmaka sundara kavitA ( pArzvanAtha stotra ) pradAna kI / vAstavameM ina kavicarakI jitanI bhI kavitA kusuma vATikA hai vaha saba AdhyAtmika maMtrase sugaMdhita hai | ApakA banAyA huA " samayasAra " kaisI suMdara kavitAoM AdhyAtmika rahase huA hai isake kiye hama Apa logoMko eka padya bheMTa karate haiM bharA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma rasika aru rAmarasa, kahana sunanako doya / jaba samAdhi paragaTa bhaI, taba duvidhA nahi koya // '.. naMdana vaMdana thuti karana, zravaNa citavanaH jApa / paThana paThAvana upadizana, bahuvidhi kriyA kalApa / -: "zuddhAtama anubhava, jahAM zubhAcAra tihi nAhi / ..... ... karama karama mAraga viSe, zivamAraga ziva mAhi ...aura bhI janasAhityameM acche 2 greya haiM unameM se zrIyuta kavi vRndAvanajoM ke putra anitadAsane bhaita sAmAyaNa jisameM ki 71. adhyAya hai, racI haiN| kAvyadRSTise yaha mI anupama kavitA hai / isameM tulasIdAptamIkI taraha nirmUla vivecana nahIM kiye gaye haiN| ... jainakAvyanikuMjameM "budhajanasatasaI" mI bahuta uttama graMtha hai| isakI vAnaga ke liye hama nIce likhate haiM Apane pahile 100 zlokoMmeM jina stuti kI hai unake do zloka. yaha hai. tIna lokake pati prabhu tIna lokake tAt / / ... trividhi zuddha bandhana karUM, trividhi tApa miTa jAt / / mana moho mero prabhu, sundara rUpa apAra / * indra sArikhe thakaMga, kari kari naina hajAra..... __... Ame jAkara isI graMthameM bahuta hI acchI 2 zikSAyeM, tathA zubha nItina hai| jinako par3hakara mAcarya hotA hai| . priya pAThakoM, aba ApakA samaya nahIM lenA cAhatA hai balki isI kathanako . upasaMhArase kahatA huuN| . . ........... .... saMsArameM saMskRta kAvyasAgara ke samAna koI bhI kAvya isa jagatameM nahIM haiM, tima - saMskRta kAvyasAgarameM bhI naina kAvyaptAgara atyaMta vistIrNa hai tathA isake andara vaha vaha . ratna upasthita haiM ki yadi kAvyarasikavRndoMne isako chAnA to una ratnoM ko prApta hogii| - jo ki nainiyoM ke liye hI ve. bhUSaNa nahIM hoge varika isa 30 koTi janasaMkhyAvAle mArata ke liye anupama pradarzanIyakA sthAna paaveNge| tathA jaina hindIkAvyapuMja bhI hindI kAvyanikuMjameM anupama, vairAgyake rasase amRtako pilAtA huA, dIna hIna bhArata ke rakSaka asahayogakI jAna ahiMsAke sUkSmaH / tattvoMkI zikSA dekara itihAsameM apanA sarvopari nAma likhavA sakatA hai| .OM zAntiH zAntiH zAntiH / bhAccaraNAmbu nalagana / svatatecchuka-vanavArIlAla syAdvAdI, zAstrIyakhaMDa, morenA (gvAliyara) / MA.. .. .. .. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (40) camelI, Adi vicitra puSpopara vihAra karanevAle kAle kAle bhramara, va prAkRtika nAnAprakArake dRzya, kanakakarNikAmaya kanaka pRSpa manuSyake saMkucita hRdayakamalako jaise sagadda aura harSita vikasita karate haiM, vaise hI kAkuMna, zRMgAra, vIra, kalyA, zAMtAdi rasa, upamA upameya citrAdi vicitra ahaGkAroMse manuSyakA shR-citta, zrRMgAra, vIra, karuNA, yA zAMtara meM bhIga jAtA hai| tathA vAra 2 una bhAnanda lahariyoM meM laharAyA karatA hai| tadanusAra jaina kAryose Ananda aura Anandake sAtha 2 anurAma anirvacanIya AnaMdakI prApti hotI hai| ___aba yahAM para yaha prazna ho sakatA hai ki kAvya kyA vastu hai aura isakI kyA vyuttatti hai? zrI jaina vyAkaraNa mata nusAra isakI vyutpatti isa prakAra ho sakatI hai ki jinodevatA yasya sa jaina: janAnAM kAvyAni, teSAM mahatvamiti naina kAvyamahatvam " arthAt jaina kAyoMkA mahatva, athavA jaina kAvyeSveva mahatvam jenakAvya mahatvam / arthAta jaina kAyoMmeM hI mahatva (khUbI ) hai, jainetara kAyoMmeM nahIM hai| athavA vevala kAvya zabdakI vyutpatti kI jAya toki vizca bhazca iti vo to vyeti prApnoti tata kAvya arthAt Atmapukha yA svargAdi sukha, mokSako prApta karatA hai yA karatA hai use kAvya kahate haiM, kyoMki "catuvakilApti kAvyAdeva pravartate " arthAt dharma, artha, kAma mokSakI prApti kAvyase hI hotI hai / athavA kAya brAhmaNaH viH pakSI iti kaviH kaviriva ayamiti kaviH tasya karma kAvya arthAta jisa prakAra haMsa pakSI dudha pAnIkA bhedakara sAra bhAga dUdhako grahaNa karatA hai, usI prakAra kavi vidva na durjanatAdi heya padArthoko chor3akara mAra upAdeya mokSAdi yA tatvoM ko praNa kara AtmasukhameM nimAna ho paramapadako prApta karatA hai| athavA kAnyakA prathama akSara. kakAra hI lete haiM, taba bhI isakA sthAna sarvocca siddha hotA hai kyoMki jainendra maha vRtti gha.kArakA sthAna kaNTha kahalAtA hai " aha visanIyAH kaNTakA" arthAta-bha karga -visarga ye kATha sthAnIya hote haiM, tathA yaha raJjanoMmeM prathama hI gaNita honese isakA sabase vA~se vizeSa artha pratipAdakatva hai, yahI kahA hai ki___ kAraH sarvavarNAnAM mUlaM prakRtireva ca, kAkArAjAyate sarva kAmaM kaivalya. meva ca " arthAt-kAra sarva varNImeM mUla prakRti hai aura kahArase saba kAma tathA kaivalya kevalajJAna prapta hotA hai| athavA " kacate dIpyate mastakopari zomate " iti mAvaH / arthAta sarvokRSTa jaise mastakapara maNi ze.matA hai, vaise kakAravarNa zomA sahita vAMchita pharako detA hai / isaliye yaha siddha huA ki ( rAnApatyaMtaguNoktirAjAdimpaH kRtye ca TyA) aryAna-itta narendra mahAbhASya sutrase "vyaga' pratyaya karake kAvya zabda siddha hotA hai| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (41) ... .. aba yahA~ prazna ho sakatA hai kAvya kyA vastu aura kyA lakSaNa hai ? to eka hindI parimApAse vidita hotA hai ki-"paraspara eka dusareko sahAyatA cAhanevAle tulyarUpa padAthoMkA eka sAtha kisI eka sAdhanameM lagA denA? kAnya kahalAtA hai| isase saMskRta bhASAke / kAvya sahita taralatA, mAdhurya, rasAdhisyatA, manoharatA, padayoganA, arthagar3ha, makSara ara, . bhAva prAcurya, kAMti, prasannatAdi guNa samajhanA caahiye| . . isaliye kavikuaroMne kAvyakA vilakSaNa lakSaNa virocanA aura gambhIratApUrvaka . yahI kiyA hai ki . camatkRtijanakatAvacchedakaM dharmavatvaM kaavytvm|" . arthAta-manuSya ke hRdayako camatkAra utpanna karanevAlA dharma hI kAvya kahalAtA hai| athavA-"ramaNIyatApratipAdakArthazabdaH kAvyam / " . ... arthAta-utkRSTa tathA manoharatAkA prakaTa kAnevAlA zabda kAma hai, kyoMki zabda ramaNIyatA kAnyakI vAhya chaTAvalarI hai| prathama to zabda saundarya hI sahRdaya hRdayI mAnavoMko kAvya par3haneke liye zIgha utsuka banA detA hai / pazcAta rasa, mAra, tathA akArAdi mAnasa sarovara meM svakIya kAsya kavitA kalikAkA vikApta karate haiM tathA kAvyakA, lakSaNa isa prakAra bhI karate haiM ki: caturacetazcamatkAri kaveH karmakAvyam / ___ arthAta-buddhimAna puruSoM ko camatkAra utpanna karanevAlA kavikA karmakAvya zabdase. . : vyavahRta kiyA jAtA hai| mapayA-sAhityadarpaNakArane isa prakAra lakSaNa kiyA hai ki-.. "vAkya rasAtmakaM kAvyam" arthAta isa zRMgAra, vIra, Adi navoM hI rasoMse yukta kAvya kahA jAtA hai| yadyapi yaha lakSaNa sarva jagaha vyApta nahIM hotA hai, tathApi yatra kutra sthAnameM sugaMThita hotA hai, kyoMki vinA alaMkArase, aura nirdoSa vinA kAvya zravya nahIM hotA hai isaliye bAgmaTa kavine isa prakAra lakSaNa kiyA hai ki: "zabdArthoM nirdoSau susaguNau prAyaH sAlaGkArau kAvyam" .. ... yahIM " kAvyaprakAza " kArane lakSaNa kiyA hai ki- . . " tadadoSau zabdArtho saguNI analakati punaH kApi" .. ___ arthAta vAkyArtha padAdi doSoMse rahita, alaMkAroM se yukta, audArya, kAti, mAdhu- . . yadi guNoM se yukta zabdArtha kAvya kahA jAtA hai, kyoMki rasAtmaka vAkyoMke honepara mI . saundaryAdi guNoM se rahita aura sadoSa honese kAvya prazalAko prApta nahIM hotA, ataH ukta .. kSoM se yukta hI satkAvya hote haiN| tathA padalAlitya, arthagaurakhatA viSayagRhatA, rasa pUrNatA, sundaratA, hatyarocakatA, aura zAntatA ANi guNoM se yukta kAvya hai to jaina kAbdha hai| Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... kAvyake mukhyatayA tIna bheda haiM parantu inake bhAvAntara bahuta bheda ho jAte haiN| ve. bheda isa prakAra haiM ki gadyapadyamitraizyaM vividhA arthAt gadyakAvya, padyakAvya, aura: gaapamiznina, jaise yazastilaka, jIvandhara campU Adi lekina yaha saba kAra niSi honepara hI zravya hote haiM, kyoMki eka kavikA vacana hai ki "zravyaM bhavetkAvyamadUSaNaM yanna nirguNaM kApi kadApi manye / utkorakA sthAttilakAccalAkSyAH kaTAkSabhAvairapare na vRkSAH // 1 // ........ ....... (dharmazamAbhyudaya ) arthAt-niSikAvya znavya hotA haiM, nirguNaM kabhI nahIM, aisA maiM mAnatA hUM, jaise kAmanIke kaTAkSoM se tilaka nAmakA vRkSa kaliyoM se yukta hotA hai, aura dUsare vRkSa nahIM korakita hote. / isaliye nipi kAvya mukAvya aura zrApa hote haiM, aura aise hI kAvyoM dvArA bAstavameM dharma, artha, kAma, mokSakI prApti hotI hai| kyoMki kAvya kAnyakuMbhameM, dharma, artha, kAma mokSake liye, anargala anAvRta kapATa dvAra haiM / jo manuSya jisa paraMtukI icchA karatA hai, usake kAvya kuMnameM saralara tyA praveza ho jAne se icchiA padArthakI siddhi ho jAtI hai kyoMki kisI. kavike ye vacana haiM ki ve mahAramA dhanya haiM tathA unhoMkA yaza sadA ke liye sthira haiM. ki jina mAnavoMne kAvya kanaka kaToriyoM kA banAyA hai, va unameM jina mahAnubhAvoMkI kiyA gAthA gAI gAI hai, ve puNyavAna, yazasvI, kIrti kaumudIke kaumudIza kahalAte haiM / kAvya, kavitA, janatAkI vidvattAkI iyattA; sahRdayatA, caturatA, dhArmikatA, racanAsundaratA, tathA upama upameya ityAdi bhAva usakI pratimA para pratimAsita kara detI hai| kAvyake lakSaNAnusAra padalAlitya, sudaratA, rocakatA, mAvAmmIratA, madhuratA, anirvacanIyatAke sAtha huA karatI hai| isaliye manuSya apane. 2. amISTa padArthoma salagna ho abhISTa siddhi prApta karate haiN| phala bhI isakA yahI hai ki kAvyaM yazase'kRte vyavahAravidhezivetarakSataye / sadyaH paranirvataye kAntAsaMmitatayopadeza yujeM // 1 // (kAvyaprakAza) aryAta-kAvya yaza-kIrtike liye, vyavahAra vidhi, akalyANake nAzArtha, zatrunivAgortha, kAMtAsamita. upadezake hetu-nimitta kiyA jAtA hai, isase yaha tAtparya hai ki zrI rAmacaMdrAdikI taraha pravartanA cAhiye rAvaNa AdikI taraha nahIM, kIrti Adi pUrvokta guNoMkI prApti, aura vyavahArAdi dakSatA isIse hotI hai, isIliye hamAre prAcIna kavIzvara aura kavi bhAcAryone kAvyoM kA praNayana tathA upayoga kiyaa| ataH purAtana kAlameM hiMsA, hInatA, hAsya, hicaka, hAsa, henA, (apamAna ) huvAda aura haThatA. Adi heya duguNoMko jar3amUlase ukhAr3akara mahiMsA, harSa, hita, hita, himmata, homa ityAdi hita karanevAlA kAvya kamalAH Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . - . ..(44:) sukhapUrvaka viloDana kiyA karate haiN| jisase AmAkI kAlimA, apavitratA, bharocakanA, apamAna, kudhyAna, ghamasAna, bhajJAna palAyamAna honAte haiM, aura isake anantara daNakI taraha jAjvalyamAna, jJAnabhAnu prakAzita honAtA hai, pazcAta anantamukha, vIrya darzanAdi guNa prakaTa hote haiM / tathA AtmA karma samUhoko naSTa kara mokSa padavIko prApta kara letA hai, khAsa yahI bAta jaina kAvyoM meM bar3e mahatvakI batAI hai| ..... bhana isake bAda alaMkAroMke niyamameM kucha batA denA ucita samajhatA hUM... kyoMki dopoMse rahita honepara bhI tathA guNoMse saMyukta hone para mI vinA alaMkAroM se vANI zobhAko prApta nahIM hotI hai jisa taraha strI vinA AbhUpoMse nahIM : zobhita hotI hai / ataeva alaMkAroMkA honA vaise hI mAvazyaka hai, ve alaMkAra upamA, utprekSA, rUpa, dIpaka, bhAdiH bheda prabhedoMse nAnA tarahake hote haiN| lekina mukhya bhera do hI haiM, zabdAlaMkAra, aryAlaMkAra uparyukta to arthAlaMkArameM parigaNana kiye haiM aura zabdAlaMkArake chaH bheda haiM-yayA-citra, ileSa, anuprAsa, yamaka, vakrokti, tathA punarutavadAmApta, ye cha hote haiM / yamakAdi prAyaH sarva tobhadrAdivandhoMmeM prAyaH lokavaddha hote haiN| .... . kAvyoMkI racanA bhI rItike anupAra prItidAyaka hotI hai, isaliye ga hIya, vaidarbhAga Adi dezAAlake anusAra karanA cAhiye / ___ rasoM ke bAremeM itanA hI kahanA hogA ki nainetara kAvyaprakAzAdi anyoMmeM keva3 ATha rasoMkA vivecana kiyA hai, vaha isa prakAra hai ki- zRMgAravIrakarugAdbhutahAsyamayAnakAH " * ityAdi pazcAt likhate haiM ki "zAnto'pi navamo rasaH " arthAt zanta nAmakA bhI eka rasa hai, isameM ajaina kaviyoMkI nikSa buddhi hai; ataH nisa buddhise hI yaha vAkya hai| lekina maina kavIzvoMne isako sUtra apanAyA hai| yahAM taka ki inake pratyeka kAvyoMki AdimeM, madhyameM, antameM, khUna hI varNana kiyA hai, aura bAstavameM cAhiye mI yahI kyoMki isIse AtmAkA kalyANa hotA hai| zrI vAgbhaTakavi apane vAgbhaTTAlaMkAra meM likhate haiM ki sAdhupAkepyanAsvAcaM bhojyaM nilavaNaM yathA / tathaiva nIrasaM kAvyamiti brUmo resAnniha // . . arthAta-nipta taraha monanakA acchI taraha pAka hone para bhI vinA saindhava (namaka) ke acchA nahIM lagatA hai, usI haraha nIrasa kAvya mI acchA aura zraya nahIM hotA hai| ataH yahA~ mI rasa kahate haiM shRNgaarviirkrunnaadbhuthaasthbhyaankaa| raudravIbhatsazAntAca navaite nizcitA yudhaiH // .... . . ... " Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) . . arthAt-vidvAn puruSoMne zaMgAra, vIra, karaNA, adunaM, hAsya bhayAnaka, raudra, : vIbhatsa, .. - aura zAnta ye nava 9 rasa kahe haiM / aura inake mI sthAyI bhAva, asthAyibhAvaH arthAta. ti, hAsya, zokAdi bhAvoMkA vista ra kiyA hai / isa prakAra sarandhAdi phala, lAmAdi... pUrvaka yaha "sUkSma upoddhAta" bAda hama jaina: kAvya aura itara kAvyoMko dekhate haiM to padalAlitya, arthagaurava, zabdagaurava, viSayagahanatA, rasaMpUrNatA, saundaryAdi guNa jaina kAyoMmeM . pAye jAte haiM, utane anyameM nahIM pAye jAte haiM / yaha bAta. no, vidvAn va jinake pAsa - sajjJAna peTI rUpI kaptauTI hai ve svayaM isa saMdarzana jAna sakate haiM :-........... dRSTAMtake liye "kAdambarI' nAma ucca graMthake kucha aMza Apake samakSa upasthita karatA . huuN.| kAdambarIke racayitA vAtsyAyana vaMzameM utpanna kuvera nAmaka vidvAna unake citrabhAnu aura.citramAnuke suputra zrI vANakavi haiN| ina va vikA samaya kAla mamI ThIka.2 nizcita. nahIM huA hai, fitu itihAsavettAoMko tathA mujhe bhI jahAMtaka patA calA hai to . yahI .. mAlUma hotA hai ki rAjA haMsavarSanake samayameM ye kavi huye the| aura iMsAdhanakI samAmeM : pratiSThA prApta kI thI, ukta rAjAkA samaya (610) 86090) hai / ise siddha hotA hai ki : - isI samayake marIba karIba huye hoMge / ina va vikI prazaMsA gaNamAnya manuSya bahuta karate haiM aura cAhiye bhI, lekina yaha prazaMsA tastaka hI ThIka hotI hai, jabataka inase acchA kAvya: kamala vikasita na ho, nahIM to "nirastapAdape deze eraNDo'pi drumAyatega arthAt-vRkSarahita : pradeza meM aMDIkA vRkSa bhI vRkSa mAnA jAtA hai / jaise bANakavi, apane " kAdambarI " nAmaka.. gadya kAvyameM prathama hI rAnA zUdakakA varNana karate haiM ki- ... ... .. ...: AsIdazeSanaspatiziraH samabhyarcitazAsanaH pAkazAsana ivA. paraMH, "caturudadhimekhalAyA. bhuvo. artA, pratApAnurAgAvanatasamasta... sAmantacakra, cakravartilakSaNopetaH, cakradhara iva karakamalopalakSyamA NazaGkhalAcchanA, hara iva jinamanmathA, guha ivApratihatazaktiH, kamala.... yoniriva vimAnIkRtarAjahaMsamaNDala, jaladhiriva, lakSmI prasUti, ityAyetAdRzaH zUdrako nAma raajaa| . . . ... . ... arthAt-samastarAmAoMpara zAsana karanevAlA dusarA indra hI ho, cAra samudra maryAdAvAdI pRthvIkA svAmI, pratApAnurAgase rAnamaNDako avanata kara diyA hai, cakravartI kSaNoMse yukta, . zrIkRSNa kI taraha hastakamalameM zaMkha, cakrako dhAraNa karanevAlA arthAt hastameM zaMkha cakra di. ., prazasta cinhoM se yukta thA, zrIkRSNa mI sAkSAta 2 zaMkha pase yukta hI hai, aura mahAdeva..:. kI taraha kAmadevako jItanevAlA, arthAt kAmadevane matma kara diyA tadanusAra hamane mI use : bhasma kara diyA, lekina yaha bAta asambhava mAma hotI hai, kyoMki aMgAMr3I. cahake. isa : Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (46) rAjAko sAkSAt kAmadeva hI banA diyA hai, aura isa gadyameM kevala vIrarasa, tathA upamAkA varNana kiyA hai| aba dekhiye jaina kavIzvara zrI harizcandra aura zrI kavisiMha zrI. vAdImasiMha jinaka sAMskArika nAma ajitasena thA, lekina paMDitoMne inakA pracura pANDitya dekhakara "vAdImasiMha yaha nAma rakhakhA / inakI racanA cAturya se vidvattA, dharmajJanAdi gugoM se prasanna ho jaba paNDitoMne 'vAdI siMha ye nAma rakhA to na jAne inakI kitanI vidvattA hogI / hama yahAM para zrI haricandra kavike se milAna karate haiM, jisase pAThaka samajha jAyeMge ki kisakI gadya racanA meM saundarya tathA padalAlitya, arthagaurava hai / vakila saMdana va AnanditasumanogaNaH, antaka iva mahiSIsamadhiSThataH, varuNa ivAzAntarakSaNaH, pavana iva padmAmodaruciraH, hara iva mahAsenAnuyAtaH, nArAyaNa deva varAhavapuSkaloda yoddhRta dharaNIvalapa saroja sambhava iva sakalasArasvatAmarasAnubhUtiH, bhadraguNo'pyanAgaH vibudhapatirapi kulInaH suvarNadharopyanAdityAgaH, sarasArthapoSaka vacano'pi narasArthapoSakavacanaH AgamAlyAzrito'pi nAgamAlyAzritaH, etAdRzaH satyandharanAma rAjA / satyandhara arthAta- mahAkavi harizcandra rAnAkA varNana isa zailI se karate haiM ki indrakI taraha devatA samUhako aura (zabdazlepase batalAte haiM) vidvajjanoMko prasanna karatA hai, tathA devatAoMko hI prasanna karatA hai, ataH isa rAjAmeM indrAdhikya dyotana kiyA, itane hI vAkya meM atizayokti, zleSa, upamA, upameya, zabda saMdarbha, artha gaurava kitanA hai? yaha Apa svayaM vicAreM / atra Age caliye / kAlakI taraha mahiSIse yukta hai, yahA~para bhI vahI bAta haiM, arthAt rAjA. mahipI - rAnI, aura kAla mahiSI-yukta hai / vahagakI taraha dizAoMko rakSaNa karanevAlA hai, arthAt varuNa devatAkI taraha hai to varuNa dizAoMkI rakSA karatA hai. aura AzAoM yAnI icchAoMko ana paryaMta rakSA karatA hai / vAyukI taraha kamalakI sugaM ve se yukta hai, arthAt padmakI Amoda sugaMdhise rucira hai aura, yaha padmA-rakSvIse yukta hai| mahAdevakI taraha mahAsena se anuyAta hai, arthAt mahAdeva, apane putra mahAsena kArttikeya se yukta haiM, aura rAjA mahAsenA, arthAta mahatI senA se anugAta haiN| zrI kRSNakI taraha prathvI ko dhAraNa karanevAlA hai, arthAt zrI kRSNane varAhAvatAra dhAraNa karake pRthvI kA uddhAra kiyA hai, aura yaha rAjA, varAhapuSkalodaya-bhata zreSTha yuddhameM puSkara vizeSa udayase dharaNIvalaya ko dhAraNa kiyA hai / ityAdi, dekhiye kisa caturatA buddhimattA se donoM pakSa pAte huye, racanA, sauMdarya, padalAlitya, upamA, upameya, virodha, atizayokta pratikAdi alaMkAroMmeM kaisI Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (92) dizinihitavijayastambhaH iti, ityAdi etAdRzI nAma satyandharo rAjA / isa gadya vANavikI apekSA vIra rasa, samAsabhUyastva, jo ki gadyakA khAsa guNa hai, aura isIkA nAma ojaguNa kahalAtA hai, kyoMki "bhojaH samAsAntva daram" arthAta -samAsabhUyasva oma guNa kahalAtA hai, vaha gadhene atyanta sundara hotA hai, isa liye isa gadya meM vizeSatayA samAsa bhUyasya, padalAlitya diyA hai| 14 zrImANakavi apanI kAdambarI meM eka jagaha mahAzvetA nAmakI nAyikA bhAvI pati mANa meM vijJApa dikhalAte haiM / tathA mahAzvetA pattimaraNase duHkhita ho vilApa karatI hai| hA amba! hA tAta ! hA sakhya ! iti vyAharantI tathA hA nAtha jIvitavinna akSa ke mAmekAkinI pazaraNama karuNaH vimucya yAsi, Ipadapi vilokaya, kArttAsmi, maktA smi, anuraktamasmi bAlAsmi, agatikAsmi, duHkhitAsmi, ananyazaraNAsmi madanaparitApi pAThako | dekho kavine kisa caturatAse varNana kiyA hai, yA vicAra mukta haiM ki isa gadya artha gaurava haiM ? aura koI kAruNika rAta mI nahIM vizeSa pratIta hotA / yahAM para hama pUchate haiM ki "mana duHkhAvalyA hotI hai tathA patimaraNase khIkI atyanta hI duHkhAvasyA ho jAtI haiM, lekina vANavi varNana karate haiM ki mAtA pitA aura sakhiyoMko sambodhana kara ki maiM du:khita hU~, bhakta hUM, anurakta hU~, 'anAtha hU~, ityAdi kahakara kavi antarme kahate haiM ki "maMdanaparibhUtAsmi" arthAt kAmadevase paripIDita hU~, dekho, vicitra bAta hai ki jo strI patimaraNase duHkhita hai vaha aisA vAkya kaise kaha sakatI hai ? merI samajha to * koI na kahegA, vaha kevala zrIvANavikI nyUnatA hai / cA, aba isakA varNana kavisiMha zrI gadIma siMha kiyA hai| hAM, manomAkAra rUpa ho, mahAguNa maNidvIpa !hA, mAnasa vihArArUpa ! hA madanakelicaturabhUpa mana pRpyevarUna 1. kAMsi kAsIti vilapantI, zokaviSamohitAhI latAr3a to prAtyAyantI kAcit devatA giranusthApayAmAsa / isa racanA zailIko Apa jAna sakate haiM kisa saundaryase, padalAlitya tathA kAruNika rasase kavine varNana kiyA hai / aura bhI dekhiye ki kahIM 9 inakA gadya bilkula miTatA hai, sambhava bhI hai ki inhoMne isase sahAyatA lI ho| jaise " vatsa | valaniSUdanapurodhasamapi svabhAvatIkSNayA viSaNayA kurvati sarvapADitye bhavati pazyAmi nAvakAzamupadezAnAm tadapi kamasahasreNApi kavalayitumazakyaH pralayataraNipariSa 'zodhyo yauvana janmA mohamahodadhiH, azeSa bheSa prayoga vaiphalya Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSpAdanadakSI lakSmIkaTAkSavikSepavisI darpajmaraH / mandIkRtamaNimantrauSadhiprabhAva prabhAvanATakanaTanasUtradhAraH smayApasmAra iti kiM-. cidiha shikssyse| . (gaciMtAmaNi) . :: basa, aisA hI vijJakula varNana zabda parivartana kara pANakavine kiyA hai / jaise"tAta candrApAr3a viditaveditavyAlyAdhItasarvazAstrasyate nAvalyamupadeSTavyamasti, kevalaM ca nisargata eva bhAnubhedyamatigahanaM tamo pauvanaprabhavam, dAruNI lakSmImado'tyantatIbodarpadAhajvaroSmA, amantragamyo viSamo viSaya viSasvAdayoha ityato vistrennaabhidhiiyse|" (kAdambarI) / .. aura bhI. mahutasI jagaha milAna pAyA jAtA hai / gadhacintAmaNimeM zAnta rasa batalA. . neke liye, viSaya ghAsanAdi chur3Ane ke liye zikSA dI hai ki abhinavavihaMgalIlAvanaM yauvanaM, anaGgabhujaGgarasAtalaM saundarya, svaravihArazailUSavRttasthAnamaizvarya, pUjya pUjAvilaGghana. ladhimajananI mahAsatvatA ca pratyekamapi bhavati jananAmanarthAya, caturNI punareteSAMmekatrasannipAtaHsana sarvAnadhanAbhityarthasmin kA saMzIti (gacintAmaNi) . .....isI mAvako lekara vANakavine likhA hai ki : "garbhazvaratvamAbhinavayaunavatvamapratimarUpatvamamAnuSazaktitvaM ceti mahatIyamanarthaparamparA, sarvataH nAmekaikamapyeSAyatanam, kimuta samavAyaH . . . . (kAdambarI) ....kAvyapremiyo ! yadi phira bhI niSpakSapAta dRSTi ina gopara DAleMge to avazya sphuTa rItise mAlUma ho jAyagA ki kAdambarIkI racanA gadyacintAmaNise milatI hai, aura saMbhava hai ki inhoMne kucha vaMza lekara varNana kiyA ho, aura yaha bhI bAta hai ki inakA aisA karane para bhI vAdImasiMhakI racanA aura padalAlitya, saundarya se kahIM adhika nyUna hai| ara hama. kAdambarIkI vizeSa AlocanA, milAna karake eka bAtakA saMvarza aura karA denA ucita samajhate haiM, vaha yaha hai ki isameM arthazAThinya, zabdakAThinya kahIM 2 itanA hai ki prakRtaM kathAbhAga bhI smaraNa rakhanA muzkila par3a jAtA hai, aura saralatA * mI itanI hai ki hitopadezAdikI taraha gadya kaha DAlate haiM-arthakAThinyakA eka udAharaNa dete haiM ki " kumudinyapi dinakarakarAnurAgiNI bhavati" ityAdi- . . . .arthAt- kumudinI candramAkI kiraNoM se anurAgiNI hotI hai, ye yahA~pura bharya, Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, parantu dinakara zabdase sUrya pa. bhayaM dyotaka hotA hai, candramA nahIM, so yahA~para candramA yaha artha lagAyA hai, aura isa maryake liye bar3I khIMcatAna kI hai; acchA mAna mI liyA nAya kisI taraha yaha artha to yahAM prasiddha nAmakA doSa AtA hai, jo kAyake sAre mahatvako ghaTA detA hai| khaira, ise vidvAn saMketamAtra hI samajhakara zrI.bANavikI vidvattAkI iyatAkA paricaya jAna leNge| kyoMki vidvAnoMko saMketamAtra kAphI hotA hai| yaha merA hI mata nahIM hai balki isa viSayameM acche 2 manuSyoMne hastakSe kiyA hai| jaise prophesara '. vaivara ghANakavikI gadhapara apane vicAra prakaTa karate haiM ki " Baba's' proge is an Indian Food when all progress is revder. ed impossible by the under-growth, until the traveller cuts out a path for himself and where even then he has to. iedkon : witli malicious wild beasts in the shape of nokron'n mords afrighit hini,". arthAta jaise hindustAna ke naMgana meM una savanavRkSoM ke bIcameM paidA huI choTI 2 jhAr3iyoM ke mAre rAstAgIraM gamana karane meM asAdhya ho jAtA hai aura kisI taraha mArga nirALa mI detA hai to duSTa bhayaMkara jantuoMse piMDa chur3AnA par3atA hai, usI taraha bANavika gadhameM apasiddha zabdoMke mAre kathopayogI mAga samajhanA muzkila pahanAtA hai, aura yadi vaha mehanatase arSa nikAla mI letA hai to maprasiddha aura kaThina zabdaki samajhaneke liye prathaka kaSTa uThAnA par3atA hai / vAstavameM yaha nAta akSarazaH satya hai / . a zrI kAlidAsa kavika viSayameM itanA kahanA ThIka hogA ki inakA samaya sarva sammata (63.4 ) hai| inake jIvanacaritrase AdhAravRddha paricita hI haiN| yahAMtaka ki lAgdiAsako kavikalara kahate hI haiM, koI 1 to aisA kahate haiM ki yadi kAlidAsa kevaLa "meghaduta nAmaka kAipa enIte to mI inakA yaza saMsArameM cirasthAyI rahatA, lekina inhoMne, asti kacita pAvizeSaH' isa vAkyaparaM 3 kAvya banADAle, mo Ajako nAta hI prasiddha haiN| jinake nAma, raghuvaMza, meghadUta, kumArasambhava haiM / lekina nahIM kaha sakate ki inhoMne mI. . vaitAhI.kATa lATa kiyA ho, kintu isaM vAtase avazya pratIta hotA hai ki sammavatayA jahA~ tahAM kiyA ho, kyoMki rAnA monArAnake svargArohaNakI bAta sunakara duHkhita kAlidAsanIne ye kahA thA ki...... adyadhArA nirAdhArA nirAlambA sarasvatI / paNDitA khaNDitA sarve bhojarAja divaM gate / aryAha rAmA mojake svarga jAnepara, pRthvI nirAdhAra, sarasvatI mAlampanarahita, paNDita khaNrita, ye saba bAteM eka sAtha hogii| ' '... .. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... . bhagavajinasenAcArya kahate haiM... ............ .... "purANakavibhiH kSuNNe kadhAmArge'sti me gatiH // arthAta-pUrva kaviyoMse zuddha kiye kaMdhA mArga meM merI gati ho. nAyagI / . zrIjinasenAcArya--- - ke gaMbhIraH purANAdhika madodha durvidhH| .. so'haM mehodadhi dozyAM titIrSa yAmi hAsyatAm / arzata-gamIra purANa samudra kahA~, aura gupta sarIkhe durbodha jana. kahIM, yaha maiM nAhuoMse bar3e bharI samudrako teranekI icchA karane vAlA hAsyatAko prApta houMgA / ... zrI kAlidAsa-. .... ... .. ka. sUryaprabhavovaMza ka cAlyaviSayA mtiH| titI dustare mohAdu'penAsni lAgaram // .... arthAt-sUryavaMza kahAM, aura alpaviSayI buddhi kahA~, lekina sUryavaMzakA varNana karanA mAno mohase dustara samudrakoM TUTI naukAse pAra karanA hai| kAlidAsa kumArasamma nAmaka kAvyameM racanA karate haiM ki-:: asaMbhRta maNDanamagAyaTerenAsavAkhyaM karaNaM mNdspH| - kAmasya puSpavyariktamatra vAlyAtparaMsAthavayaMprapaid // . mahAkaviharizcandra apane dharmazarmAmyudayameM kalpanA karate haiM ki: asaMbhRtaM maNDanamaGganyaSTe naSTaka me yauvanaratnametat / itIya vRddho natapUrvakAyaH pazyannadho'dho bhuvi vanbhramIti // arthAt-aSTayaSTikA vinA prayatna siddha yauvanarUpI ratna kahA~ naSTa ho gayA isI liye hI kyA nanaM kAya hokara vRddha manuSya dekhatA huA pRthvIpara ghUpatA hai| ... bhava yahAM para vicAranekI bAta hai ki "asambhRta meMNDanamaGgayaSTe " itanA purA pada, kAlidAsane kumArasamma meM jor3akara zloka taiyAra kiyA hai, tathApi, harizcandrakavikI racanA, saundarya, kalakAra, saMprekSAmeM kama hI haiN| . zrI mAvakaviko bhI. sArA saMsAra jAnatA hai, kyoMki yaha bAta prasiddha hI hai ki * "kAvyeSu mAghaH kavikAlidAsa arthAta kAvyoM meM mAgha kAvya, aura: kar3iyoM meM kAlidAsa : prasiddha haiN| Apako kAlidAsake bAremeM pUrNa paricaya mila hI gayA hai, mAghakavikI isa prasiddhi ke sAtha 2 yaha bhI bAta hai ki mAghakavike zloka agnisAkSAtkAra : banAkara likhe. zaye haiM, tathA jo dupita ho loka ho ve isa agni meM jala jAve reMsI kavikI pratijJA pI, para hama nahIM kaha sakate yaha dAta kahA~ taka saca hai, kyoMki itane iloka dRSita hai ki . . .. . . . Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (13) sAdhAraNa vyAvara jAnane vAlA jAna sakatA hai / jaise saMmUrcchacchrazaMkha nizvanaH svanuprayAteparaMhasya zArGgiNi / satyAni ninye nitarAM mahAttyapi vyathAM dayeSAmapimedinIbhRtAm|| ( zizupAlcatra ) - isa ain "ant" yaha zabda nirlakSaNa dopase dUSita hai, iyeSAm kI dvayAnAm honA cAhiye garyoki vyAkaraNa (lakSaNa) zAstra meM dvayeSAM na banakara nAma rUpa banatA hai / *taH dupAna surakSA hai, aura dayeSAM nirlakSaNa hai, aura bhI samajhanA caahiye| jaisetana mana to ghanAsyAgamasaMmadaH mudA" arthAt zrIkRSNa paramAtmA ke hRdaya meM nArada Rpike Ane kI khuzI (harSa) samAI nhiiN| jinasenAcArya vasundharA mahAdevI putra kalyANasampadA / pramoda pUrNAGgIna svAMge nanvamAttadA || arthAta - vasundharAdevI apane putra kapANakI sampatti se utpanna hue Anandase phUcI nahIM smaaii| yaha balpanA AcAryanIkI hai, isase siddha hai jaina kAvyoMmeM hI mahatva hai| isake anantara alaMkAra aura vadhakI vizeSatA batAte haiM yaha citrahAra hai, isakA lakSaNa, nata kipAyeM, dvitizvAdameM yamaka, atAka bana atIvara ho tathA sarvataH pATha samAna ho| jaise ka- pArAvAraravArApArA kSamAkSakSamAkSarA / : vAmAnAsamanAmAvArakSa mamakSara || arthAta hai jinanAtha, samudraniza vagIza ! he sarvajJa ! he pApanAzaka ! he ! tumhArI mAra hai, ataH mujhako prapanna karo, zobhita karo, rakSA kro| yaha loka rAya aura zAMta rasase mazahUgA hai| zrI nisar sarvatopa isa prakAra hai vi + 'sakAranAnAsArakAsa, kAyasAdadasAyakA 1 ravAhasAra, nAdavAdadavAdanA || samUha isakA bhI citra banAyA jA sakatA hai| isakA artha hai ki sotsAha nAnA prakAra se | zarI tathA gati aura vANoMke zandase aura vAha zreSThoMke nAda se bAkI ni ho rahI hai| isameM kavine kI vizeSatA batalAI hai| paraMca isameM itanI truTi hai ki isameM koMkI vizeSatA hai| rasa mI sAdhAraNa hai| . pujyavAra jinasenAcArya ne bhale hAracinrANaNimeM bahuta hI acchI taraha stazaye jaise, dekhiye - .. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (64) chana bNdh| zItalaM viditA zItIbhUtaM stumo'nagham / suvidA paramAnanda sUditAnaGga durmadam // arthAt sarva padArthajJa, zItIbhUta, pApa rahita, vidvAnoMko bhAnandadAyi kAmadevako naSTa * karanevAle zItalanAtha bhagavAnako namaskAra karate haiN| haarvndh| candrAtapaMca satataprabhapUtalAbham / bhadraM dayA sukhada maMgala dhAma jAlam // vandAmahe varamanantajayAn yAjam / tyAM vIradeva surasaMcaya zAsa zAstram / artha, spaSTa hai yahAM para vIra devakI stuti sarasvatI kaNThAmaraNa bhAdimeM nahIM pAya jAtA hai| sarpabandha "pallaekamahitA" / arthAt pallava patA kisako prApta huA; athavA nAra puruSoMse pUjita kI gii| ityAdi nAnA prakArake bandha hote haiM murana, gomUtrikA, aSTadala, ghor3aidakapadma Adi samajhanA cAhiye, hamAre kahanekA tAtparya yaha hai ki ye saba nenevara prasiddhaH sarasvatI jaNThAmaraNAdimeM nahIM pAye jAte haiN| yaha saMkSepase batA diyA gayA hai, magara anya kAvyoM meM ho mI to isake jaise padalAlitya AdimeM kama haiN| pAThaka ! lekha baha jAneke payase yaha viSaya chor3a kara isI kAvyakA aGka samasyApatti hai, isa samasyAkI samasyApUrti ti kavi. yoMne bhacchI kI hai to hama kaheMge, ki zrI bhagajinasenAnAyakI huI samasyApUrtikA jAnna pramANa eka pAmyuidayakA bhavataraNa hai / inake mukAcilekA koI bhI kavi inake sampradAyameM nahIM huA hai| yaha kavitva zaktikI mahimA hai ki zRMgAramaya kAvyako zAntaraptamaya, krdenaa| zrI kavivara kAlidAsa aura kavisiMha zrIvAdImasiMha " kSatracUr3AmaNi" nAmaka kAvyako prAyaH sabhI jAnate haiN| bhataH zana deM ki yaha kyA hai : kAlidAsa "prajAnAM vinayAdhAnAdrakSaNAdbharaNAdapi / sa pitA pitarastAsAM kevalaM jnmhetvH|| rAtriMdiva vibhAgapu yadAdiSTaM mahIkSitAm / tastiSave niyogena savikalpa praangmukhH|| savelA vapravalayAM parikhIkRta sAgarAm / ananyazAsanAmuvI zazAsaikamahImiva // . (za) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdIpasiMha- .. .....: -sukhaduHkhe prajAdhIne tadAbhUtAM mjaapte| . . . . . prajAnAM janmavajyaM hi sarvatra pitaro nRpaaH||.. .. 2-rAtriMdivavibhAgeSu niyato niyati vyadhAt / kAlAtipAtamAtreNa kartavyaM hi vinazyati // 3-prayuddhe'smin bhuvaM kRtsnA rksstthekpuriimiy| . . ... rAjanvatI bhUrAsIdanvartha ratnasUrapi // - (kSetracUr3AmaNi) ... mahAnubhAva ..ina zlokoMkA artha kramazaH nIce likhe pramANa smjhe| ..... ...-pramAdhIzakI pranAAdhIna hone sukha duHkha prajApatiko hote haiN| kyoMki rAjA janmako chor3akara mAtA pitA hote haiN| .: -nAnAne rAta dinakA TAimaTevica (samaya vibhAga) banA liyA, kyoMki kAla vyartha. - cale jAnese kaMtavya naSTa honAtA hai| . -rAnAke praboSita hone para rAmA samagra pRthvIko eka nagarIkI taraha rakSA karatA . hai| aura ratnasu pRthvI rAnasahita yathArtha nAmavAlI hogii| . bhApa ukta choMkose milAna kara sakate haiM ki pAdImasiMha kRta kSatracuDAmaNike zlokoM meM kitanI saralatA hai, aura pratyeka zlokameM nIti vAkyAmRta mara diyA hai / " ki kAlAtipAtamAtreNa kartavyaM hi vinazyati " ThIka urdU zAyarakA kathana hai ki " gayA vakta : hAtha mAtA nahIM, sadA daura daure lagAtA nahIM " ityAdi nItike upadezake sAtha tat tat * sTora zAMta ratakA-vairAgyakA khUna hI varNana kiyA hai, dharmazAstra kA upadeza diyA hai| tathA padalAlitya, samucita pada, hRdayagrAhI TAMta, hRdaya-rocakatA, aneka lokokti, ::mitokti zrAdi guNoMse mizrita yaha advitIya kAvya hai isakA pracAra khUna karanA caahiye| :: isake atirikta hameM isakA gaurava, honA cAhiye ki hamAre yahAM aise 1 mahAkAvya ra haiM, jinake sahaza abhI kahIM nahIM pAye jAte, aura jinake zlokoM ko hI dekhakara acche / paNDita dAMtoM tale aMgulI dabAte haiN| jaise:: "ka kha go gha Ga ca cchau jo zAdaDa dA tu| . thA dudhAnya paphayA bhAmA thArA la va za Sa s"|| : - isakA artha acche 2 vidvAnoMne nahIM karapAyA, isakA sAdRzya hameM kahIM milatA hI nahIM, aura nahIM mI hogaa| battIsa vyaMjanoM kA kramazaH choka banAnA kisIkI zakti hogii| isameM vidvAn anumAna hI lagAle / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - citrAlA ke iloka deM denA ThIka hai / jaise---... "kakAkukaGkakekAkekikokaikakuH kH| - akukaukA kAkakAkaDakALakukakA kakku / ........... ... tA ya mAtra-yahAM para kavi samudrako svAbhAvika varNana karate haiM ki-jatrA, mayUra, cAvAka, tathA jalake kAMkoM kA rakSaka, aura viSNu kA nivAsa sthAnabhUta samudra haiN| titositAtu te'tItA tetRtotI titolata : .. . .tato'tAMti tatau laute tata tAte tato tataH // .. bhAva mAtra-viziSTa pUnAke yogya ! yakIyaM jJAnavRddhi heta, jJAnAvaraNAdikoM ke nAzaka ! aparigrahase mahAn ! jJAnavRddhi prApta ! he trailokyezvara tumhArA jAne vistIrNa hai| isa prakAra citrake ekAkSarI, do akSarI meda hote haiN| ....... . aba maiM Apa logoMkA samaya jyAdA na lekara naiSadhIya caritra, aura dharmazAMmyuma se milAna kAke lekha samApta karUMgA ! ...... dharmazarmAbhyudaya mahAkAyake kartA zrI harizcanda kavi hai| vANa kavine svaracita .harSa caritameM inako. prArampameM smaraNa kiyA kiyA haiN| .. ... .. padandhojjvalohArI tvkrmsthiti| - mahAraharicandrasya gadyavanyo nRpAyo / isa prakAra niSpakSapAtI ajhaina kaviyoM ne bhI inakI muktakaNThase prazaza kI hai. inakI anokhI sujha, kalpanA cAturya bahuta gaMbhIra hai, padaloliya aura arthagaurava kuTa kara bhara diyA hai / yathA-rAjA mahAsenakI vidyA prazaMsAko kati varNana karate haiN| "tata bhutAmmonidhipAradRzvanaH vizaGkamAnevaparAbhavaM tdaa| ..vizeSa pAThAya vidhRtya pustaka karAna, suMzcatyaMdhunApi bhAratI / ...arthAta-zAstra samudake paragAmI rAnAse parAmavakI zaMkA karatI huI . bhAratI-vANI) vizeSapATha, yAda karane ke liye aA mI pustakako nahIM chor3atI hai| * mAva-mAratIke hastameM pustaka hai, isIpara kavine utprekSA kI hai ki : rAnA vidyA pAraMgata hai, ataH mujhe zAstrArge : maharAde isaliye pustaka dhAraNa kI haiN| '. athavA, rAna caudaha vidyAbhoMmeM atyanta nipuNa hai, isase kavine yaha bhI dyotana kiyA hai| zrIharSa kaviye kavi zrIhari paNDitale sutraM hai, aura inakI mAtAMkA nAma mAmalotI hai| E Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura abhI (isa samaya) inakA koI samaya nizcita nahIM huA hai| parantu sraSTa saM01174se kucha pahile isa kAyakA nirmANa huA hai, kyoMki isase jAnA jAtA hai ki banArasameM , : 5.50 khaSTa saM0 meM rAnA goviMdacandra rAjya karate the pazcAta vijayacaMdra tatpazcAt jayantacaMdra. rAjA huye; aura inakI samAmeM inhoMne pratiSThA pAI hai / tathA inakI preraNAse harSa kavine yaha naiSadhIya caritra banAyA hai| aba jayantacaMdrake kAlase inakA. mI vahI kALa kucha bhAge pIche hoN| ___ harSakavi rAmA nalakI vidyA buddhi varNana karate haiM___ " adhIti bodhAcaraNapracAraNa; dazazcatasraH prnnynnupaadhibhiH| - caturdazatvaM kRtavAnkutaH svayaM na vejhi vidyAsu caturdazattam // . arthAta-rAjA naine 15 vidyAoM meM adhyayana, arthajJAna, anuSTha'na, adhyApana : . isa prakAra cAra bhAsthA karate huye caturdazatva prApta kipta taraha kiyA yaha maiM nahIM . nAnatA, yaha ko sAmAnvArtha hai / hama yahAM pUchate haiM 14 vidyAoM meM caturthazastra kyA prApta kiyA vidyA. to 14 hotI hI haiM, usase kyA athaSA, yaha kavikA piSTapeSaNa hai| aura yadi catastrAbalyAtvena siddha karoge to bhI ThIka nahIM kyoMki caturdazava kA vaha svayaM jJAtA ke dUsarI bAta ye hai ki kSatriyoMko adhyAyanakA adhikAra nahIM hai yaha mAmRti vacana hai, lekina kSatriya rAnA nala adhyApana karatA yaha bAta zAstra viruddha hai| acchA aura padalAlitya, utprekSA Adi sajana jAna sakate haiM ki kisameM vizeSatA hai| kavi harizcandra- . " kRtau na cettena virazcinA sudhAnidhAnakumamA sudRzaH pyodhrau|' .. tadaGgAlagno'pi tadA nigadyatAM smaraH parAsuH kathamAzu jiivitH|| arthAta-brahmAne sunayanIke stanoM ko amRta rakhaneke vo ghar3e banAye haiM, yadi na banAye hote to usake mana meM lagA huA mRtakAmadeva kisa taraha nIvita hotA, yaha patalAzye / tAtparya yaha hai ki mahAdevane kAmadevako bhasma kara diyA thA, ataH mara gayA aura marA humA amRtase jIvita ho jAtA hai, vahI utprekSA kI hai ki rAnIke stana amRna phAza, haiM, aura usase kAmadeva jIvita ho gayA hai| . zrI harpa- . . . . api tadapuSi prasarpato mite kAntijharairagAdhatAm / smryauvnyo| khalu yo plavakumbhau bhavataH kucAvubhau // .::.. ....... arthAt-rAnI damayaMtIke kuca (stana) kAMtijharase bhagAdhako prApta dayayaMtI ke zarIrameM ... smara aura yauvanake tairaneke liye do ghar3e haiN| Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. mahAnumAva ! vicAreM ki kaisI bhaddI kalpanA hai ki tairaneke ghar3e, aura kavine amRtakalazakI upamAdI hai / tathA mRtako amRta rasa dekara sadA jIvita hI kara diyA hai| . kavi harizcandra"kapAlahetoH khalu lolacakSaSo vidhiH vyadhAta pUrNasudhAkara vidhaa| vilokatAmastha tathA hi lAMcchanacchalena pazcAt kRtasIvanavaNam // . . . . . ..... (dharmazarmA0): ... arthAt-brahmAne rAjJIke kapolamaMDala banAne ke liye pUrNa caMdramAke do Tukar3e kara, diye, yadi nahIM to dekhiye, ki karake jyAnase Tukar3e kara pIche sIvanakA vraNa hI mAlama hotA hai, caMdrakalaGkapara utprekSA kI hai| .. .. :. ... .. hRtasAraMbhivendumaNDalaM damayantI vadanAmavedhamA / .. kRtamadhyavilaM vilokyate dhRta gambhIra khatI khniiliyH|| (naiSagha) . . . arthAt brahmAne damayantIkA mukha banAneke liye hRtasArakI taraha caMdramA, gahare gaDDhe va AkAzakI nIlimAse yukta athavA madhyameM kiye vilakI taraha dikhAI detA hai| arthAta-damayaMtIkA mukha svaccha hai| .. kavi harizcandra-OM zabdakI kalpanA"imAmanAlocanagAMcarAM vidhividhAya sRSTeH klshaarpnnotsukaa| lilekha vake tilAGkamadhyayo vomiSAdomiti maMgalAkSaram // dharmazarmA) . arthAta-sRSTiMkI racanA ke bAda kalaza arpaNa karane meM utsuka brahmAne adRSTigocara rAjJIko banAkara rAnIke mukha gata tilaka cihake madhyameM bhukuTIke vahAneOM OM yaha maGgalAkSaraH likha diyA ! arthAt bhRkuTIko AkAra prAyaH OM sarIkhA hotA hai| prakAntarase udIrite zrIratikIrtikAntibhiH zrayAma etAniti maunavAnvidhiH / lilekha tasyAM tilakAmadhyayoH bhruvormiSAditi saMgatottaram // arthAta lakSmI, rati, kIrti kAti, Adi guNoMne brahmAke pAsa jAkara bhartI (Application )kI, isako punakara maunI brahmAne tilakAkaH madhyameM bhRkuTIke bahAnese OM yaha saMgatontara likha diyaa| arthAt OM svIkArArthaka hai / pAThakaH / ityAdi upayukta. dRSTAMtoMse nAna sakate haiM ki, padalAlitya, oja, saundarya jaina kAvyoMmeM vizeSa hai / isa. zokakI karAnA vicinna hai| aisI kalpanA macche 2" kaviyoM meM nahIM kI haiye '.. ' . .. %- U... - :: . . . . : - ..' . .