Book Title: Jain Sahitya Sanshodhak Part 2
Author(s): Jinvijay
Publisher: Jain Sahitya Sanshodhak Samaj Puna
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010005/1
JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team.
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ amasummarATIONMANEMOIRONMarwww.BLOSENEMLSELSVEMLNEWLANESH2Man .. . .............. ...sAramAja stA ........ . . ......... ................. ....... xxy.. dehines TA saMDa 2] jaina [aMka sAhitya saMzodhaka Rail aka.sassocretskeedakoor.xc.krristeissa .. .. (jaina itihAsa, sAhitya, tattvajJAna Adi viSayaka sacitra patra) ... . . - saMpAdaka____ - muni zrIjinavijayajI (em. Ara. e. es.) ... ..... ....... ... le kha sUci 1 1 yoga darzana-le0 zrIyuta paM. sukhalAlajI 2. kuMrapAla soNapAla prazasti-le0 pro. banArasI dAsajI jaina em . e. 26 13. somadevasUrikRta nItivAkyAmRta-le. zrIyuta paM. nAthUrAmajI premI... 36 4. kIragrAmano jaina zilAlekha-saMpAdakIya ... ... ...... 55 15. mahAkavi puppadaMta aura unakA sahApurANa-le0 zrIyuta paM. nAthUrAmajI premI 57 6. pro0 lyumana ane AvazyakassUtra-le0 muni ji0 vi0; vakIla ke0 pre0 modI 81 7. svAdhyAya-samAlocana ... ... ... ... ... 94 ... ....ha.m............ bhakAzaMka- ' jaina sAhitya saMzodhaka kAryAlaya, ....Nar..............m.x.dara Thi. bhArata jaina vidyAlaya-pUnA zahara. jyeSTha, vikrama saM. 1979] mahAvIra ni. saM. 2449 [julAI 1923. 03-3.hot.:. ccccess acctercustod.ocketeorg. go dx0Kg MYEAVYAVEENpMANNER.NETICSENELNPANESEMENLINENAMBER nAkAmanAsAyanigarinanagiTAralAnAARI ArAAAAAAAAAAAAAAAAMEReselectaclesterdiscipes
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ grAhaka vargane nivedana - pahelA khaMDano challo aMka bahAra paDyAM pachI Aje lagabhaga doDha vara karatAra vadhAre samaya pachI A aMka grAhakonA hAthamAM ukatAM anAre grAhaka vargane cuM nivedana karavU te kAI mujhanu nathI. A aMka pAtravAnI zaruAta saMvat 1978 nA AkhAtrIjanA divasa thaI hatI paNa tanI nAti saM0 1975 nA jaiThanA thAya hai. AdalA vadhA vilaMyanAM kAraNo ApI devAcI paga atrane ke prAhakavargana santAya bAya teja lAgatuM nathI tI ane e saMbandhanAM jaunaM savAryasAdhakaM nI nItine anusarI mRtakAlane bhUlI javAnI bhalAtaNa karie chIe; ane bhaviSya bATe AzA ApIra chIe ke, have pachI jala banaze teja veLAsara ja grAhakAMnA hAthamA aMka pahuMcI jAya tebI dareka kozIza karavAnAM Avaze. __-muni jinavijaya. jaina sAhitya saMzodhakanA dvitIya khaNDamAM kevA kevA viSayo Avaze te jANavU hoya to A nAcanI nodha dhyAnapUrvaka bAMco * bIjA khaNDamAM, jaina banA prAcIna gaurava upara apUrva prakAza pAinArA aneka prAcIna zilAlekho ane tAmrapatrI prakaTa thaze. vIjA saNDala, jaina saMghanA saMrakSaka judA judA ganchAnI paTTAvaliyo prasiddha dhaze. vIlA khaNDamAM jaina sAhityanA AbhUSaNanUta granyonA paricyo ane tenI prazastio prasiddha thaze. bIjA khaNDanAM, jaina ane bauddha sAhityanA nulanA karanArA prauDha ane gamIra lakho Avaze. vIjA khaNDanAM, bhagavAna mahAvIra devanA nivANa sajaya saMbaMdhI judA judrA vidvAnAe lakhelA lelonA mApAntaro tathA svataMtra lena Avaze. bIjA khaNDamAM, pro vebagnI lakhalA jana AganAnI vistRta samAlocanA ApavAmAM Avaze. bIjA khaNDanAM, jaina mAhityanAM jhikhita prAcIna sthaLInAM varNano Avaze. vIjA khaNDamAM, bauddha sAhityalAM jainadharmaviSaye zA zA vicArA latrAelA ke tenA vicitra ane ajJAtapUrva ullekha avaze. vIjA saNDamAM, jaina saMbalA AjaparyaMta thaI gaelA prasiddha puruSonA paricayo ApavAsa Avaze. A sivAya bojA paNa aneka nAnA loTA apUrva apUrva lekho prakaTa karavAnAM Avaze ane sAyaM tavAM ja mundara. manahara, darzanIya ane saMgrahAya aneka citroM paNa yathAyogya ApavAna Avaze. vaLI, A maNDamAM kaTelAka aitihAsika prAcIna prabandho; ane paTTAvAlio paNa iLa rUpe ApavAnAM AvanAra che. udAharaNa tarIke seganugAcArya viracita vicAraNi upakrazagaccha, tapAgaccha, kharatara- : gaJcha, bRhatpozAlika gaccha AdinI paTTAvalI: junA rAsA; caitya paripATi tIrtha mALA. ane vijJAmi / ityAdi. ityAdi.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka Fa Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang , Qing Jing Dan Yu >> wv Jia Jia Lai Lai Lai Lai Lai Lai Ju Ju Jia Huan Ju Ju Jia Lai Ran Za Za Za Za Za Za Za Za Za Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Shuo ::: San Yi Zhong [ * SAFE Lith ] Za Ci Ci Ci Ci Ci Lai Lai Lai Lai Lai Lai Jia Chui Chui Chui Lai Ren Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Lai Ran Qi Hua Hua Hua Hua Hua Hua Hua Hua Hua Hua Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Chang Qi yenUra ( dakSiNa karNATaka ) sthAna sthita manuSyAkAra digambara jaina pratimA
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM aham // // namo'stu amaNAya bhagavate mahAvIrAya // jaina sA hi tya saM zodha kA 'purisA! saccameva samabhinANAhi / saccassANAe uvahie mehAvI mAraM tarai / ' 'ne egaM jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai / ' : diLaM, suyaM, mayaM, viNNAyaM jaM etya parikahijjai / ' -nimranthapravacana-AcArAMgasUtra / khaMDa 2 ] hiMdI lekha vibhAga. [ aMka 1 - - - yoga darzana (lekhakaH-paM. sukhalAlajI nyAyAcArya) pratyeka manuSya vyAkta aparimita zaktiyAMke tejakA puJja hai, jaisA ki sUrya / ata eva rASTra to mAnA aneka sUryokA maNDala hai / phira bhI jaba koI vyakti yA rASTra asaphalatA yA nairAzyake bha~vara meM par3atA hai taba yaha prazna honA sahaja hai ki isakA kAraNa kyA hai ? | bahuta vicAra kara dekhanese mAlUma paDatA hai ki asaphalatA va nairAzyakA kAraNa yogakA (sthiratAkA) abhAva hai, kyoM ki yoga na honese bAI saMdehazIla banI rahatI hai, aura isase prayatnakI gati anizcita ho jAneke kAraNa zaktiyAM idhara udhara TakarA kara AdamIko barabAda kara detI haiM / isa kAraNa saba zaktiyoMko eka kendragAmI banAne tathA sAdhyataka pahuMcAneke liye anivAryarUpase sabhIko yogakI jarUrata hai / yahI kAraNa hai ki prastuta vyAkhyAnamAlAmeM yogakA viSaya rakkhA gayA hai| *jarAta purAtattva mAdarakI orase honevAlI AryavidyAvyAkhyAnamAlAmeM yaha vyAkhyAna paDhA gayA thaa|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] jaina sAhitya saMzodhaka [ khaMDa 2 isa viSayakI zAstrIya mImAMsA karanekA uddeza yaha hai ki hameM apane pUrvajoMkI tathA apanI sabhyatAkI prakRti ThIka mAlUma ho, aura tadvArA AryasaMskRtike eka aMzakA thoDA, para nizcita rahasya vidita ho| yogadarzana yaha sAmAsika zabda hai / isameM yoga aura darzana ye do zabda maulika haiM / yoga zabdakA artha-yoga zabda yuj dhAtu aura ghaJ pratyayase siddha huvA hai / yuj dhAtu do haiM / ekakA artha hai joDanA1 aura dUsarekA artha hai samAdhi2-manaHsthiratA / sAmAnya rItise yogakA artha saMbandha karanA tathA mAnasika sthiratA karanA itanA hI hai, paraMtu prasaMga va prakaraNake anusAra usake aneka artha ho jAnese vaha bahurUpI bana jAtA hai / isI bahurUpitAke kAraNa lokamAnyako apane gItArahasyameM gItAkA tAlarya dikhAneke liye yogazabdArthanirNayakI vistRta bhUmikA racanI paDI hai| paraMtu yogadarzanameM yoga zabdakA artha kyA hai yaha batalAneke liye utanI gaharAImeM utaranekI koI AvazyakatA nahIM hai; kyoM ki yogadarzanaviSayaka sabhI granthoMmeM jahAM kahIM yoga zabda AyA hai vahAM usakA eka hI artha hai, aura usa arthakA spaSTIkaraNa usa usa granthameM granthakArane svayaM hI kara diyA hai / bhagavAn paMjaline apane yogasUtrameM4 cittavRti nirodhako hI yoga kahA hai, aura usa granthama sarvatra yoga zabdakA vahI eka mAtra artha vivakSita hai| zrImAna haribhadra sUrine apane yoga viSayaka sabhI granthoMmeM5 mokSa prApta karAne vAle dharmavyA yoga kahA hai; aura unake ukta sabhI granthoM meM yoga zabdakA vahI eka mAtra artha vivakSita hai / cittavRttinirodha aura mokSaprApaka dharmavyApAra ina do vAkyoMke arthameM sthUla dRSTise dekhane para baDI minnatA mAlUma hotI haiM, para sUkSma dRSTise dekhane para unake arthakI abhinnatA spaSTa mAlUma ho jAtI hai / kyoM ki 'cittavRttinirodha' isa zabdase vahI kriyA yA vyApAra vivakSita hai jo mokSake liye anukUla ho aura jisase cittakI saMsArAbhimukha vRttiyAM ruka jAtI ho / ' mokSaprApaka dharmavyApAra ' isa zabdase bhI vahI kriyA vivakSita hai / ata eva prastuta viSayameM yoga zabdakA artha svAbhAvika samasta AtmazaktiyoMkA pUrNa vikAsa karAnevAlI kriyA arthAt Atmonmukha ceSTA itanA hI samajanA cAhiye6 | yogaviSayaka vaidika, jaina aura bauddha granthoM meM yoga, dhyAna, samAdhi ye zabda bahudhA samAnArthaka dekhe jAte haiM / . darzana zabda kA artha-netrajanyajJAna, nirvikalpa (nirAkAra) bodha,8 zraddhA, mata10 Adi aneka artha darzana zabdake dekhe jAte haiN| para prastuta viSayameM darzana zabdakA artha mata yahI eka vivakSita hai / yogake AviSkArakA zreya-jitane deza aura jitanI jAtiyoM ke AdhyAtmika mahAn puruSoMkI jIvanakathA tathA unakA sAhitya upalabdha hai usako dekhanevAlA koI bhI yaha nahIM kaha sakatA hai ki AdhyAtmika vikAsa amuka deza aura amuka jAtikI hI bapautI hai, kyoM ki sabhI deza aura sabhI jAtiyoM meM nyUnAdhika rUpase AdhyAtmika vikAsavAle mahAtmAoMke pAye jAneke pramANa milate haiM11 / yogakA saMbandha AdhyAtmika vikAsase hai / ata eva yaha spaSTa hai ki 1 yujUMpI yoge,-7 gaNa hemacaMdra dhAtupATha. 2 yujiMc samAdhau,-4 gaNa hemacaMdra dhAtupATha. 3 dekho pRSTha 55 se 60 / 4 pA. 1 sU. 2-yogazcittavRttinirodhaH / 5 yogabinduH zloka 31adhyAtma bhAvanASsdhyAnaM samatA vRttisNkssyH| mokSeNa yojanAdyoga eSa zreSTho yathottaram / / yogAvazikA gAthA // 1 // 6 lorDa evebarIne jo zikSAkI pUrNa vyAkhyA kI hai vaha isI prakArakI hai:-" Education is the harmonious developement of all our faculties." 7 dRzU prekSaNe-1 gaNa hemacandra dhAtupATha. 8 tattvArya apatyAla saMtrasya loka vArtika. 9 tattvArtha adhyAya 1 sUtra 2. 10 SaDdarzana samuccaya-loka 2-"nIti SaDevAtra" ityAdi. 14 udAharaNArtha jarathosta, isu, mahammada Adi.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka.1] yogadarzana yogakA astitva sabhI aura sabhI jAtiyoM meM rahA hai / tathApi koi. bhI vicArazIla manuSya isa vAtakA inakAra nahIM kara sakatA hai ki yogake AviSkArakA yA yogako parAkASThA taka pahuMcAnekA zreya bhAratavarSa aura AryajAtiko hI hai / isake sabUtameM mukhyatayA tIna bAteM peza kI jA sakatI haiM / 1 yogI, jJAnI, tapasvI Adi AdhyAtmika mahApuruSoMkI bahulatA; 2 sAhityake AdarzakI ekarUpatA; aura 3 lokaruci / 1. yogI, jJAnI, tapasvI Adi AdhyAtmika mahApuruSoMkI saMkhyA bhAratavarSameM pahilese Aja taka itanI baDI rahI hai ki usake sAmane anya saba deza aura jAtiyoMke AdhyAtmika vyaktiyoMkI kula saMkhyA itanI alma jAna par3atI hai jitanI ki gaMgAke sAmane eka choTIsI nadI / 2. sAhityake AdarzakI ekarUpatA-tattvajJAna, AcAra, itihAsa, kAvya, nATaka Adi sAhityakA koI bhI bhAga lIjiye usakA antima Adarza bahudhA mokSa hI hogA / prAkRtika dRzya aura karmakANDake varNanane vedakA bahuta baDA bhAga rokA hai sahI, para isameM saMdeha nahIM ki vaha varNana vedakA zarIra mAtra hai| usakI AtmA kucha ora hI hai aura vaha hai paramAtmaciMtana yA AdhyAtmika bhAvAMkA AviSkaraNa / upaniSadoMkA prAsAda to brahmacintanakI buniyAda para hI khaDA hai / pramANaviSayaka, prameyaviSayaka koI bhI tattvajJAna saMbandhI sUtragrantha ho; usameM bhI tatvajJAnake sAdhyarUpase mokSakA hI varNana milegaa| AcAraviSayaka sUtra smRti Adi sabhI granthoMmeM AcArapAlanakA mukhya uddeza mokSa hI mAnA gayA hai / rAmAyaNa, mahAbhArata Adike mukhya pAtroMkI mahimA sirpha isa liye nahIM ki ve eka baDe rAjyake svAmI the, para vaha isa liye hai ki aMtama ve saMnyAsa yA tapasyAke dvArA mokSake anuSThAnameM hI laga jAte haiM / rAmacandrajI prathama hI avasthAmeM vaziSThase yoga aura mokSakI zikSA pA lete haiN| yudhiSThira bhI yuddha rasa lekara bANa zayyApara soye hue bhISmapitAmahase zAntikA hI pATha paDhate haiM / gItA bhI mokSaka ekatama sAdhana yogakA hI upadeza detI hai| kAlidAsa jaise zRMgArapriya kahalAnevAle kavi bhI apane mukhya pAtroMkI mahattA mokSakI aura jhukanemeM hI dekhate haiN| jaina Agama aura bauddha piTaMka to nivRttipradhAna honese mukhyatayA mokSake sivAya anya viSayoMkA varNana karanemeM bahuta hI saMkucAte haiN| zabdazAstrama ---1 vaizeSikadarzana, a0 1 sU0 4 dharmavizeSaprasUtAd dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM padArthAnAM 'sAdharmyavadhAbhyAM tttvjnyaanaaniHshreysm| -nyAyadarzana a0 1 sU0 1 pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatakInarNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tatvajJAnAnniHzreyasam // sAMkhyadadaM.na, a.1 atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyantapuruSArthaH // - vedAntadarzana a04, pA0 4, sU0 22 anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt || - jainadarzana tattvArtha a0 1 0 1 samyagdarzanazAnacAritrANi mokSamArgaH / / 2 yAjJavalkyasmRti a. 3 yAtidharmAnarUpaNam ; manusmRti a. 12 zloka 83. 3 dekho yogavAziSTha. 4 dekho mahAbhArata-zAntiparva. 5 kumArasaMbhava-sarga 3 tathA 5 tapasyA varNanam . zAkuntala nATaka aMka 4 kaNvokti. bhUtvA cirAya caturantamahIsapatnI, dIpyantimapratirathaM tanayaM nivezya / __ bhatrAM tadaptikuTumbabhareNa sArtha, zAnte kariSyasi padaM punarAzrame'smin / / zaizave'bhyastavidyAnAm yauvane viSayaSiNAm / vAIke munivRttInAm yogenAnte tanutyajAm // 8 // sarga: atha sa viSayavyAvRttAtmA yathAvidhi sUnave, nRpatikakudaM dattvA yUne sitAtapavAraNam / munivanatarucchAyAM devyA tayA saha zizciye, galitabayasAmivAphUNAmidaM hi kula matam // 70 // radhuvaMdA: 3..
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [saMra2 bhI zabdazuddhiko tatvajJAnakA dvAra mAna kara usakA antima dhyeya parama zreya hI mAnA hai| vizeSa kyA ? kAmazAstra takakA bhI AkhirI uddeza mokSa hai / isa prakAra bhAratavayi sAhityakA koI bhI khota dekhiye usakI gAte samudra jaise aparimeya eka caturtha puruSArthakI ora hI hogii| . 3 lokarAca-AdhyAtmika viSayakI carcAvAlA aura khAsakara yogaviSayaka koI bhI grantha kisIne bhI likhA ki logoMne use apanAyA / kaMgAla aura dIna hIna avasthAmeM bhI bhAratavarSIya logoMkI ukta AbhimAce yaha sUcita karatI hai ki yogakA sambandha unake deza va unakI jAtimeM pahalese hI calA AtA hai| isI kAraNase bhAratavarSakI sabhyatA araNyameM utpanna huI kahI jAtI hai 1 / isa paitrika svabhAvake kAraNa jaba kabhI bhAratIya loga tIrthayAtrA yA sapharake liye pahADoM, jaMgaloM aura anya tIrthasthAnoMmeM jAte haiM taba ve DerA taMbU DAlanese pahale hI yogiyoMko, unake maThoMko aura unake cinta kako bhI DhUMDhA karate haiN| yogakI zraddhAkA udreka yahAM taka dekhA jAtA hai ki kisI naMge bAveko gAMjekI cilama paMkate yA jaTA baDhAte dekhA ki usake muMhake dhuMemeM yA usakI jaTA va bhasmalepameM yogakA gandha Ane lagatA hai / bhAratavarSake pahADa, jaMgala aura tIrthasthAna bhI bilakula yogizUnya milanA duHsaMbhava hai / aisI sthiti anya deza aura anya jAtima durlabha hai / isase yaha anumAna karanA sahaja hai ki yogako AviSvRta karanekA tathA parAkASThA taka pahuMcAnekA zreya bahudhA bhAratavarSako aura AryajAtiko hI hai| isa bAtakI puSTi mekSamUlara jaise videzIya aura bhinna saMskArI vidvAnke kathanase bhI acchI taraha hotI hai / 2 / AryasaMskRtikI jaDa aura AryajAtikA lakSaNa--Uparake kathanase AryasaMskRtikA mUla AdhAra kyA hai, yaha spaSTa mAlUma ho jAtA hai / zAzvata jIvanakI upAdeyatA hI AryasaMskRtikI bhitti hai / isI para AryasaMskRtike citroMkA citraNa kiyA gayA hai / varNavibhAga jaisA sAmAjika saMgaThana aura AzramavyavasthA jaisA vaiyaktika jIvanavibhAga usa citraNakA anupama udAharaNa hai / vidyA, rakSaNa, vinimaya aura sevA ye cAra jo varNavibhAgake uddezya haiM, unake pravAha gArhasthya jIvanarUpa maidAnameM alaga alaga baha kara bhI vAnaprasthake muhAnemeM milakara aMtameM saMnyAsAzramake aparimeya samudrameM ekarUpa ho jAte haiM / sArAMza yaha hai ki sAmAjika, rAjanelika, dhArmika Adi sabhI saMskRtiyAMkA nirmANa, sthUlajIvanakI pariNAmavirasatA aura AdhyAtmika-jIvanakI pariNAmasundaratA apara hI kiyA gayA hai / ata eva jo videzIya vidvAn AryajAtikA lakSaNa sthUlazarIra, usake DIlaDola, vyApAra-vyavasAya, bhASA, Adima dekhate haiM ve ekadezIya mAtra haiM / khetIbArI, jahAjakhenA, pazuoMko carAnA Adi jo jo artha Aryazabdase nikAle gaye haiM ve AryajAtike asAdhAraNa lakSaNa nahIM haiM / AryajAtikA asAdhAraNa lakSaNa to paralokamAtrakI kalpanA bhI nahIM hai, kyoM ki usakI dRSTimaM vaha loka mI' tyAjya hai / usakA saccA aura antaraMga lakSaNa sthUla jagatke usapAra vartamAna paramAtmatatvakI ekAgrabuddhise / upAsanA karanA yahI hai / isa sarvavyApaka uddezyake kAraNa AryajAti apaneko anya saba jAtiyoMse zreSTa sama* jhatI AI hai| 1 dve brahmaNI veditavye zabdabrahma paraM ca yat / zabdabrahANa niSNAtaH paraM brahmAdhigacchati / / vyAkaraNAtpadasiddhiH padasiddherathanirNayo bhavati / arthAttattvajJAnaM tattvazAnAlaraM zreyaH // zrIhamazabdAnuzAsanam a. 1 pA.1 sU. 2 laghunyAsa. 2 " sthAvire dharma mokSaM ca "kAmasUtra ba.2 pR. 11 Bombay Edition. 1 dekho kavivara TAgora kRta " sAdhanA"pRSu 4, << Thus in India it was in the forests that our 2 This concentrtion of thought (ekAgratA) or one-pointedness as the Hindus called it, Is something to us almost unknown. ityAdi dekho. pR. 23-bolyuma 1-sekreDa buksa opha di IsTa, mekSamUlara-prastAvanA.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] jJAna aura yogakA saMbandha tathA yogakA darajA - - vyavahAra ho yA paramArtha, kisI bhI viSayakA zAna tabhI paripakka samajhA jA sakatA hai jaba ki jJAnAnusAra AcaraNa kiyA jAya / asalameM yaha AcaraNa hI yoga hai / ata eva jJAna yogakA kAraNaM hai / parantu yogake pUrvavarti jo jJAna hotA hai vaha aspaSTa hotA hai 1 / aura yogake bAda honevAlA anubhavAtmaka jJAna spaSTa tathA paripakva hotA hai / isIse yaha samajha lenA cAhiye ki spaSTa tathA paripakka jJAnakI eka mAtra kuMjI yoga hI hai / Adhibhautika yA AdhyAtmika koI bhI yoga ho, para vaha jisa deza yA jisa jAtimeM jitane pramANa meM puSTa pAyA jAtA hai usa deza yA usa jAtikA vikAsa utanA hI adhika pramANa meM hotA hai / saccA zAnI vahI hai jo yogI hai 2 / jisameM yoga yA ekAgratA nahIM hotI vaha yogavAziSThakI paribhASAmeM jJAnavandhu hai 3 | yogake sivAya kisI bhI manuSyakI utkrAnti ho hI nahIM sakatI, kyoM ki mAnasika caMcalatAke kAraNa usakI saba zaktiyAM eka ora na baha kara bhinna bhinna viSayoMmeM TakarAtI haiM, aura kSINa ho kara yoM hI naSTa ho jAtI haiM / isaliye kyA kisAna, kyA kArIgara, kyA lekhaka, kyA zodhaka, kyA tyAgI sabhI ko apanI nAnA zaktiyoMko kendrastha kareneke liye yoga hI parama sAdhana hai / yodarzana [ 5 1 vyAvahArika aura pAramArthika yoga ---- yogakA kalevara ekAgratA hai, usakI AtmA ahaMtva mamatvakA tyAga hai / jisameM sirpha ekAgratAkA hI saMbandha ho vaha vyAvahArika yoga, aura jisameM ekAgratA ke sAtha sAtha ahaMtva mamatvake tyAgakA bhI saMbandha ho vaha pAramArthika yoga hai / yadi yogakA ukta AtmA kisI bhI pravRtti - cAhe vaha duniyAkI dRSTimeM bAhya hI kyoM na samajhI jAtI ho - vartamAna ho to pAramArthika yoga hI samajhanA cAhiye / isake viparIta sthUladRSTivAle jisa pravRttiko AdhyAtmika samajhate hoM, usameM bhI yadi yogakA ukta AtmA na ho to use vyavahArika yoga hI kahanA cAhiye / yahI bAta gItAke sAmyagarbhita karmayoga meM kahI gaI hai 4 | I yoga kI dodhArAyeM - vyavahArameM kisI bhI vastuko paripUrNa svarUpameM taiyAra karaneke liye pahale do bAtoMkI AvazyakatA hotI hai / jinameM eka jJAna aura dUsarI kriyA hai / citereko citra taiyAra karanese pahale usake svarUpakA, usake sAdhanoMkA aura sAdhanoMke upayogakA jJAna hotA hai, aura phira vaha jJAna ke anusAra kriyA bhI karatA hai / tabhI vaha citra taiyAra kara pAtA hai / vaise hI AdhyAtmika kSetrameM bhI mokSake jijJAsuke liye bandhamokSa, AtmA aura bandhamokSake kAraNoMkA, tathA unake parihAra, upAdAnakA jJAna honA jarUrI hai / evaM jJAnAnusAra pravRtti bhI Avazyaka hai / isI se saMkSepameM yaha kahA gayA hai ki " jJAnakriyAbhyAM mokSaH " / yoga kriyAmArgakA nAma hai / isa mArga meM pravRtta honese pahale adhikArI, AtmA Adi AdhyAtmika viSayoMkA AraMbhika jJAna zAstrase, satsaMgase, yA svayaM pratibhA dvArA kara letA hai / yaha tattvaviSayaka prAthamika jJAna pravartaka jJAna kahalAtA hai / prarvataka jJAna prAthamika dazAkA jJAna honese sabako ekAkAra aura ekasA nahIM ho sakatA / isIse yogamArgameM tathA usake pariNAmasvarUpa mokSasvarUpameM tAtvika bhinnatA na hone para bhI yogamA -- , 1 isI abhiprAya gItA yogiko jJAnIse adhika kahatI hai| gItA a. 6 zloka 46tapasvibhyo'dhiko yogI zAnibhyo'pi mato'dhikaH / karmibhyazcAdhiko yogI tasmAd yogI bhavArjuna ! // 2 gItA a. 5 zloka 5--- yatsAMkhyaiH prApyate sthAnaM tadyogairapi gamyate / ekaM sAMkhyaM ca yogaM ca yaH pazyati sa pazyati // 3 yogavAziSTha nirvANa prakaraNa, uttarArdha, sarga 21 vyAcaSTe yaH paThati ca zAstraM bhogAya zilpivat / yatate na tvanuSThAne zAnabandhuH sa ucyate // AtmajJAnamanAsAdya jJAnAntaralavena ye / santuSTAH kaSTaM ceSTaMte te smRtA zAnabandhavaH // ityAdi / 4 a. 2 zloka 4 yogasthaH kuru karmANi saMgaM tyaktvA dhanaJjaya ! | siddhayasiddhayoH samo bhUtvA samatvaM yoga ucyate //
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ '. 8 ] ... ... ... . . . . . jaina sAhitya saMzodhaka . ..: [khaMDa 2 ....... .... .. .. ....... ... ... . .... ............. haiM, jinameM yogazAstrakI taraha sAMgopAMga yogaprakriyAkA varNana hai8 / athavA yaha kahanA cAhiye ki RgvedameM jo paramAtmacintana aMkurAyamANa thA vahI upaniSadoMmeM pallavita puSpita ho kara nAnA .. zAkhA-prazAkhAoMke sAtha . phala avasthAko prApta huvA / isase upaniSadakAlameM yogamArgakA puSTarUpameM pAyA jAnA svAbhAvika hI hai| ... ___ upaniSadoMmeM jagata, jIva aura paramAtmasambandhI jo tAtvika vicAra hai, usako bhinna bhinna RpiyoMne apanI.. dRSTise sUtroMmeM athita kiyA, aura isa taraha usa vicArako darzanakA rUpa milA / sabhI darzanakAroMkA AkhirI uddeza . mokSa* hI rahA hai, isase unhoMne apanI apanI dRSTi se tattvavicAra karaneke bAda bhI saMsArase chuTa kara mokSa.pAneke ..:: sAdhanAMkA nirdeza kiyA hai| tattvavicAraNAmeM matabheda ho sakatA hai, para AcaraNa yAnI cAritra eka aisI vastu hai jisameM sabhI vicArazIla ekamata ho jAte haiN| vinA caritrakA tattvajJAna korI bAteM haiN| cAritra yaha yogakA kiMvA yogAMgoMkA saMkSipta nAma hai / ata eva sabhI darzanakAroMne apane apane sUtragraMthoM meM sAdhana rUpase yogakI upayogitA avazya .. batalAI hai| yahAM taka ki-nyAyadarzana, jisameM pramANa paddhatikA hI vicAra mukhya hai,usameM bhI maharSi gautamane yogako sthAna diyA hai1| maharSi kaNAdane to apane vaizeSika darzanameM yama, niyama, zauca Adi yogAMgoMkA bhI mahattva gAyA haiN2| sAMkhyasUtrameM yogaprakriyAke varNanavAle kaI sUtra haiM / brahmasUtrameM maharSi bAdarAyaNane to tIsare adhyAyakA nAma :.. hI sAdhana adhyAya rakkhA hai. aura usameM Asana dhyAna Adi yogAMgoMkA varNana kiyA hai yogadarzana to makhyata: yA yogavicArakA hI grantha ThaharA, ata eva usameM sAMgopAMga yogaprAkriyAkI,mImAMsAkA pAyA jAnA sahaja hI hai| : . / yogake svarUpake sambandhameM matabheda na honeke kAraNa aura usake pratipAdanakA uttaradAyitva khAsakara yogadarzanake .. upara honeke kAraNa anya darzanakAroMne apane apane sUtra granthoMmeM thoDAsA yogavicAra karake vizeSa jAnakArIke liye jijJAsuoMko yogadarzana dekhanekI sUcanA de dI hai| pUrvamImAMsAmeM maharSi jaiminine yogakA nirdeza taka nahIM kiyA hai so ThIka hI hai, kyoM ki usameM sakAma karmakANDa arthAt dhUma-mArgakI hI mImAMsA hai / karmakANDakI pahuMca ____8 brahmavidyopanipad, kSurikopaniSad, cUlikopaniSad, nAdabindu, brahAbindu, amRtabindu, dhyAnabindu, ... tejovindu, yogazikhA, yogatattva, haMsa ityAdi / dekho husenakRta-Philosphy of the Upanishads . . . -pramANaprameyasaMzayaprayojanadRSTAntasiddhAntAvayavatarkanirNayavAdajalpavitaNDAhetvAbhAsacchalajAtinigrahasthAnAnAM tattvajJAnAnniHzreyasAdhigagaH / gau0 sU0 1, 1, 1||-dhrmvishessprsuutaad dravyaguNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAnAM . padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM tattvajJAnAnniHzreyasam // vai0 sU0 1, 1,4 // atha trividhaduHkhAtyantanivRttiratyanta- / purussaarthH| sAM0 da. 1, 1||-purussaarthshuunyaanaaN guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citishktiriti|... yo0 sU0 4, 33 // anAvRttiH zabdAdanAvRttiH zabdAt / vra, sU. 4, 4,22 |-smygdrshnshaancaaritraanni . . : mokSamArgaH / tattvArtha sU0 1-1 jaina0 da0 |-bauddh darzanakA tIsarA nirodha nAmaka Aryasatya hI mokSa hai| . -1 samAdhivizeSAbhyAsAt 4-2-38 / araNyaguhApulinAdiSu yogAbhyAsopadezaH 4-2-42 / tadartha yamaniyamAbhyAsAtmasaMskAro yogAccAdhyAtmavidhyupAyaiH 4-2-46 // 2 abhipecanopavAsabrahmacaryagurukulavAsavAnaprasthayazadAnaprokSaNadinakSatramantrakAlaniyamAzcAdRSTAya / 6-2 : ... -2 / ayatasya zucibhojanAdabhyudayo na vidyate, niyamAbhAvAd, vidyate vA'ntaratvAd yamasya / 6-2-8 / 3 rAgopahatirdhyAnam 3-30 / vRttinirodhAt tasiddhiH 3-31 / dhAraNAsanasvakarmaNA tatsiddhiH / 3-32 / nirodhazchardividhAraNAbhyAm 3-33 / sthirasukhamAsanam 3-34 / 4 AsInaH saMbhavAt 4-1-7 / dhyAnAcca 4-1-8 / acalatvaM cAMpekSya 4-1-9 / smaranti ca... 4-1-10 / yatraikAgratA tatrAvizeSAt 4-1-11 / . . . ' 5 yogazAstrAccAdhyAtmavidhiH prtipttvyH| nyAyadarzana 4-2-46 bhaassy|
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1, yogadarzana' vargataka hI hai, mokSa usakA sAdhya nahIM / aura yogakA upayoga to mokSake liye hI hotA hai / jo yoga upaniSadoMmeM sUcita aura sUtroMmeM sUtrita hai, usIkI mahimA gItAmeM aneka rUpase gAI gaI hai| usameM yogakI tAna kabhI karmake sAtha, kabhI bhaktike sAtha aura kabhI zAnake sAtha sunAI detI hai1| usake chaThe aura terahaveM adhyAyameM to yogake maulika saba siddhAnta aura yogakI sArI prakriyA A jAtI hai2 | kRSNake dvArA arjunako gatiAke rUpameM yogazikSA dilA kara hI mahAbhArata santuSTa nahIM huaa| usake athaka svarako dekhate hue kahanA paDatA hai ki aisA honA saMbhava bhI na thA / ata eva zAntiparva aura anuzAsanaparvameM yogaviSayaka aneka sarga vartamAna haiM, jinameM yogakI atheti prakriyAkA varNana punaruktikI paravA na karake kiyA gayA hai| usameM bANazayyApara leTe hue bhISmase bAra bAra pUchanemeM na to yudhiSThirako hI kaMTAlA AtA hai, aura na usa supAtra dhArmika rAjAko zikSA denemeM bhISmako hI thakAvaTa mAlUma hotI hai| yogavAziSThakA vistRta mahala to yogakI hI bhUmikApara khaDA kiyA gayA hai / usake chaha4 prakaraNa mAnoM usake sudIrgha kamare haiM, jinameM yogase sambandha rakhanevAle sabhI viSaya rocakatApUrvaka varNana kiye gaye haiM / yogakI jo jo bAteM yogadarzanameM saMkSepameM kahI gaI haiM, unhIMkA vividharUpameM vistAra karake granthakArane yogavAziSThakA kalevara bahuta baDhA diyA hai, jisase yahI kahanA paDatA hai ki yogavAziSTha yogakA grantharAja hai|| purANameM sirpha purANazirAmINa bhAgavatako hI dekhiye, usameM yogakA sumadhura padyoMme pUrA varNana hai / yogaviSayaka vividha sAhityase logoMkI sAci itanI parimArjita ho gaI thI ki tAntrika saMpradAyavAloMne bhI tantragranthoM meM yogako jagaha dI, yahAM taka ki yoga tantrakA eka khAsA aMga bana gyaa| aneka tAntrika granthoMmeM yogakI carcA hai, para una sabameM mahAnirvANatantra, paTracakranirUpaNa Adi mukhya haiN| 1 gItAke aThAraha adhyAyoMmeM pahale chaha adhyAya karmayoga pradhAna, bIcake chaha adhyAya bhaktiyoga pradhAna aura aMtima chaha adhyAya jJAnayoga pradhAna haiN| 2 yogI yujIta satatamAtmAnaM rahasi sthitaH / ekAkI yatacittAtmA niraashiirprigrhH|| 10 // zucI deze pratiSThApya sthirmaasnmaatmnH| nAtyucchritaM nAtinIcaM cailAjinakuzottaram // 11 // tatraikAmaM manaH kRtvA ytcittendriykriyH| upavizyAsane yujyAd yogamAtmavizuddhaye // 12 // samaM kAyazirogrIvaM dhArayannacalaM sthirH| saMprekSya nAsikAgraM khaM dishshcaanvlokyaa||13|| prazAntAtmA vigatabhIbrahmacArivrate sthitaH / manaH saMyamya maccitto yukta AsIta matparaH |14|| a06 3 zAntiparva 193, 217, 246, 254, ityAdi / anuzAsanaparva 36, 246 ityAdi / 4 vairAgya, mumukSunyavahAra, utpatti, sthiti, upazama aura nirvANa | 5 skandha 3 adhyAya 28; skandha 11a0 15, 19, 20 aadi| 6 dekho mahAnirvANatantra 3 adhyAya / dekho SaTcakranirUpaNaaikyaM jIvAtmanorAhuryogaM pogvishaardaaH| zivAtmanorabhedena pratipatti pare viduH // pRSTa 82 Tantrik Texts meM chapA huA / samatvabhAvanAM nityaM jIvAtmaparamAtmanoH / samAdhimAhurmunayaH proktamaSTAGgalakSaNam // pR0 91,, yadatra nAtra nirbhAsaH stimitodadhivat smRtam / svarUpazUnyaM yadU dhyAnaM tatsamAdhirvidhIyate // pR0 90 trikoNaM tasyAntaH sphUrati ca satataM vidyudAkArarUpaM / tadantaH zUnyaM tat sakalasuragaNaiH sevitaM cAtiguptam / / pR. 60, "AhAraniharhAravihArayogAH susaMvatA dharmavidA tu kaaryaaH| pR.61.. dhyai cintAyAm smRto dhAtuzcintA tattvena nizcalA / etad dhyAnamiha proktaM saguNaM nirguNaM dvidhA / saguNaM varNabhedena nirguNaM kevalaM tathA // pR0 134,,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ khaMDa 2 jaba nadImeM bADha AtI hai taba vaha cAroM orase bahane lagatI hai| yogakA yahI hAla huvA, aura vaha Asana, mudrA, prANAyAma Adi bAhya aMgoM meM pravAhita hone lagA / bAhya aMgoMkA bheda prabheda pUrvaka itanA adhika varNana kiyA gayA aura usapara itanA adhika jora diyA gayA ki jisase yaha yogakI eka zAkhA hI alaga bana gaI, jo haThayogake nAmase prasiddha hai / 10] jaina sAhitya saMzodhaka haThayogake aneka graMthoMmeM haThayogapradIpikA, zivasaMhitA, gheraMDasaMhitA, gorakSapaddhati, gorakSazataka Adi mantha prasiddha haiM, jinameM Asana, vandha, mudrA, SaTkarma, kuMbhaka, recaka, pUraka Adi bAhya yogAMgoM kA peTa bhara bharake varNana kiyA hai; aura gheraNDane to caurAsI Asanako caurAsI lAkha taka pahuMcA diyA hai / ukta haThayogapradhAna granthoMmeM haThayogapradIpikA hI mukhya hai, kyoM ki usIkA viSaya anya granthoMmeM vistAra rUpase varNana kiyA gayA hai| yogaviSayaka sAhityake jijJAsuoMko yogatArAvalI, binduyoga, yogabIja aura yogakalpamakA nAma bhI bhUlanA na cAhiye / vikramakI satrahavI zatAbdI meM maithila paNDita bhavadevadvArA racita yoganivandha nAmaka hastalikhita granya bhI dekhanemeM AyA hai, jisameM viSNupurANa Adi aneka granthoMke havAle dekara yogasambandhI pratyeka viSaya para vistRta carcA kI gaI hai / saMskRta bhASAmeM yogakA varNana honese sarva sAdhAraNakI jijJAsAko zAnta na dekhakara lokabhASAke yogiyoMne bhI apanI javAnameM yogakA AlApa karanA zurU kara diyaa| mahArASTrIya bhASA meM gItAkI jJAnadevakRta jJAnezvarI TIkA prasiddha hai, jisake chaTThe adhyAyakA bhAga baDA hI hRdayahArI hai| niHsandeha jJAnezvarI dvArA jJAnadevane apane anubhava aura vANIko avandhya kara diyA haiN| suhIMgevA aMbiye racita nAthasampradAyAnusArI siddhAntasaMhitA bhI yogake jijJAsuoMke liye dekhanekI vastu hai / kabIrakA bIjaka granya yogasambandhI bhASAsAhityakA eka sundara maNakA hai / anya yogI santoMne bhI bhASA meM apane apane yogAnubhavakI prasAdI logoMko cakhAI hai, jisase janatAkA bahuta baDA mAga yogake nAma mAtrase mugdha bana jAtA hai| ata eva hindI, gujarAtI, marAThI, baMgalA Adi prasiddha pratyeka prAntIya bhASAMma pAtaJjala yogazAstrakA anuvAda tathA vivecana Adi aneka choTe baDe grantha bana gaye hai / aMgrejI Adi videzIya bhASAmeM bhI yogazAstrakA anuvAda Adi bahuta kucha bana gayA hai 1, jisameM vUDakA bhASyaTIkA sahita mUla pAtaJjala yogazAstrakA anuvAda vizeSa ullekha yogya hai / jaina sampradAya nivRtti - pradhAna hai| usake pravartaka bhagavAn mahAvIrane bAraha sAlase adhika samaya taka mona dhAraNa karake sirpha AtmacintanadvArA yogAbhyAsameM hI mukhyatayA jIvana bitaayaa| unake hajAroM ziSya 2 to aise meM jinhoMne gharavAra choDa kara yogAbhyAsadvArA sAdhujIvana vitAnA hI pasaMda kiyA thA / jaina sampradAyake maulika granya Agama kahalAte haiN| unameM sAdhucaryAkA jo varNana hai, usako dekhane se yaha spaSTa jAna par3atA hai ki pAMca yamaH tapa, svAdhyAya Adi niyamaH indriya-jaya - rUla pratyAhAra ityAdi jo yogake khAsa ar3a haiM, unhIMko, sAdhujIvanakA eka mAtra prANa mAnA hai / 1 pro0 rAjendralAla mitra, svAmI vivekAnaMda, zrIyuta rAmaprasAda Adi kRta / 2 " cauddasahiM samaNasAhastIhiM chattIsAhiM ajiAsAhastIhi " uvavAdasUtra | 3 dekho AcArAGga, sUtrakRtAGga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika, mUlAcAra, Adi /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] bogadarzana [16 wimmieowww comwwerminormwwwwnamananewwwwwwwwwmawww.urmiummonwom wwwanimaamraanawanen jainazAstrameM yogapara yahAM taka bhAra diyA gayA hai ki pahale to vaha mumukSuoMko AtmaciMtanake sivAya dusare kAryAne pravRtti karanekI saMmati hI nahIM detA; aura anivArya rUpase pravRtti karanI Avazyaka ho to.vaha nivRttimaya : pravRtti. karaneko kahatA hai / isI nivRttimaya pravRttikA nAmA usameM aSTapravacanamAtA1. hai / sAdhujIvanakI dainika aura rAtrika caryA meM tIsare praharake sivAya anya tInoM praharoMmeM mukhyatayA svAdhyAya aura dhyAna karaneko hI kahA gayA hai21. yaha bAta bhUlanI. na cAhiye ki jaina AgoM meM yogaarthameM pradhAnatayA dhyAnazabda prayukta hai| dhyAnake lakSaNa, bheda prabheda, Alambana AdikA vistRta varNana aneka jaina AgoM meM hai| Agamake bAda niyuktikA naMbara hai| usameM bhI Agamagata dhyAnakA hI spaSTIkaraNa hai / vAcaka umAsvAti kRta tattvArthasUtrameM 5 bhI dhyAnakA varNana hai, para usameM Agama aura niyuktikI apekSA koI adhika bAta nahIM haiM / jinabhadragaNI kSamAzramaNakA dhyAnazataka6 AgamAdi ukta anyoM meM varNita dhyAnakA spaSTIkaraNa mAtra hai| yahAM takake yogaviSayaka jaina vicAroM meM Agamokta varNanakI zailI hI pradhAna rahI haiM / para isa zailIko zrImAn haribhadrasUrine ekadama badalakara tatkAlina paristhiti va lokarucIke anusAra navIna paribhASA de kara aura varNanazailI apUrvasI banAkara jaina yoga-sAhityameM nayA yuga upasthita kiyaa| isake sabUtameM unake banAye hue yogabindu, yogadRSTIsamuccaya, yogaviMzikA, yogazatakA, SoDazaka ye anya prasiddha hai| ina anyoMmeM unhoMne sirpha jaina-mArgAnusAra yogakA varNana karake hI saMtoSa nahIM mAnA hai, kintu pAtaMjala yogasUtrameM varNita yogaprakriyA aura usakI khAsa paribhASAoMke sAtha jaina saMketoMkA milAna bhI kiyA hai / yogadRSTi samuccayameM yogakI ATha dRSTiyoMkA jo varNana hai, vaha sAreM yogasAhityameM eka navIna dizA hai| zrImAn haribhadrasUrike yogaviSayaka grantha unakI yogAbhiruci aura yogaviSayaka vyApaka buddhike khAse namune haiN| isake bAda zrImAn hemacandrasUrikRta yogazAstrakA naMbara AtA hai| usameM pAtaJjala-yogazAstra nirdiSTa ATha yogAMgoMke kramase sAdhu aura gRhastha jIvanakI AcAra-prakriyAkA jaina zailIke anusAra varNana hai, jisameM Asana tathA 1 dekho uttarAdhyayana a0 24 / 2 divasassa bauro bhAe, kunnA bhikkhu viakkhaNo / tao uttaraguNe kunA, diNabhAgesu causuH vi // 11 // paDhama porisi sajjhAyaM, biiaMjhANaM jhiAyai / taiAe goarakAlaM, puNo cautthie sajjhAyaM // 12 // rati picauro bhAe, bhikkhu kujA viakkhnno| tao uttaraguNe kujA, rAIbhAgesu causu vi // 17 // paDhamaM porisi sajjhAyaM, biiaM jhANaM jhiAyai / taiAe niddamokkhaM tu, cauthie bhujo vi sajjhAyaM // 18||-uttraadhyyn a0 26 / 3 dekho sthAnAGga a0 4 uddeza 1 / samavAyAGga sa0 4 / bhagavatI zataka 25-uddeza 7 / uttarAdhyayana a. 3:0, gA0 351 4 dekho Avazyakaniyukti kAyotsarga, adhyayana gA. 1462-1486 / 5 dekho a0. 9 sU0 27 se aage| 6 dekho hAribhadrIya Avazyaka vRtti pratikramaNAdhyayana pR0 581 7 yaha anya jaina granthAvalimeM ullikhita hai ,pR0 113 / 8 samAdhireSa evAnyaiH saMprazAto'bhidhIyate / samyakprakarzarUNa vRtyarthazAnatastathA // 4.18 // asaMprazAta eSo'pi samAdhirgIyate paraiH / niruddhAzeSavRtyAditatsvarUpAnuvedhataH / / 420 / / ityAdi, yogabindu / 9 mitrA tArA balA diprA sthirA kAntA prabhA parA / nAmAni yogadRSTIMnAM lakSaNaM ca nibodhata // 13 // ina ATha dRSTiyokA svarUpa, dRSTAnta Adi viSaya, yogajijJAsuoMke liye dekhane yogya hai| isI viSayapara yazovijayajIne 21, 22, 23, 24 ye cAra'dvAtriziMkAyeM likhI haiN| sAtha hI unhoMne saMskRta'na jAnanevAloMke hitArtha ATha dRSTiyoMkI sajjhAya bhI gujarAtI bhASAmeM banAI hai|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 prANAyAmase saMbandha rakhanevAlI aneka bAtoMkA vistRta svarUpa hai; jisako dekhanese yaha jAna paDatA hai ki tatkAlIna logoMmeM haThayoga-prakriyAkA kitanA adhika pracAra thA / hemacandrAcAryane apane yogazAstrameM harimadrasUrike yogaviSayaka granthoMkI navIna paribhASA aura rocaka zailIkA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai, para zubhacandracAryake zAnArNavagata padastha, piNDastha, rUpastha, aura rUpAtIta dhyAnakA vistRta va spaSTa varNana kiyA hai11 antameM unhoMne svAnubhavase vikSita, yAtAyAta, zliSTa aura sulIna aise manake cAra bhedoMkA varNana karake navInatA lAnekA bhI khAsa kauzala dikhAyA hai21 nissandeha unakA yogazAstra jaina tattvajJAna aura jaina AcArakA eka pAThya grantha hai| isake bAda upAdhyAya-zrIyazovijayakRta yogagranthoMpara najara ThaharatI hai| upAdhyAyIkA zAstrajJAna, tarkakauzala aura yogAnubhava bahuta gambhIra thaa| isase unhoMne adhyAtmasAra, adhyAtmopanipada tathA saTIka battIsa battIsIyA~ yoga saMbandhI viSayoMpara likhI haiM, jinameM jaina mantavyoMkI sUkSma aura rocaka mImAMsA karaneke uparAMta anya darzana aura jainadarzanakA milAna bhI kiyA hai / isake sivA unhoMne haribhadrasUrikRta yogavizikA tathA ghoDazakapara TIkA likha kara prAcIna gUDha tattvoMkA spaSTa udghATana bhI kiyA hai| itanA hI karake ve santuSTa nahIM hue, unhoMne maharSi pataJjalikRta yogasUtroMke upara eka choTIsI vRtti bhI likhI hai | yaha vRtti jaina prakriyAke anusAra likhI hu // huI hai, isaliye usameM yathAsaMbhava yogadarzanakI bhitti-svarUpa sAMkhya-prakriyAkA jainaprakriyAke sAtha milAna bhI kiyA hai, aura aneka sthaloMmeM usakA sayuktika prativAda bhI kiyA hai / upAdhyAyajIne apanI vivecanAmeM jo madhyasthatA, guNagrAhakatA, sUkSma samanvayazakti aura spaSTabhApitA dikhAI hai| aisI dUsare AcAryoM meM bahuta kama najara AtI hai| eka yogasAra nAmaka grantha bhI zvetAmbara sAhityameM hai / phartAkA ullekha usameM nahIM hai, para usake dRSTAnta Adi varNanase jAna par3atA hai ki hemacandrAcAryake yogazAstrake AdhArapara kisI zvetAmbara AcAryake dvArA vaha racA gayA hai / digambara sAhityameM jJAnArNava to prasiddha hI hai, para dhyAnasAra aura yogapradIpa ye do hastalikhita grantha bhI hamAre dekhanemeM Aye haiM, jo padyabandha aura pramANameM choTe haiN| isake sivAya zvetAmbara digambara saMpradAyake yogaviSayaka granyAkA kucha vizepa paricaya jaina granthAvAla pR0 106 se bhI mila sakatA hai / basa yahAM takahIma jaina yogasAhitya samApta ho jAtA hai| bauddha sampradAya bhI jaina sampradAyakI taraha nivRttipradhAna hai / bhagavAn gautama buddhane buddhatva prAsa honese pahale chaha varpataka mukhyatayA dhyAnadvArA yogAbhyAsa hI kiyaa| unake hajAroM ziSya bhI usI mArga para cale / maulika bauddhagranthoM meM jaina AgoMke samAna yoga arthameM bahudhA dhyAna zabda hI milatA hai, aura unameM dhyAnake 1 dekho prakAza 7-10 tk| 2 12 vaoN prakAza zloka 2-3-4 / 3 adhyAtmasArake yogAdhikAra aura dhyAnAdhikArameM pradhAnatayA bhagavadgItA tathA pAtaJjalasUtrakA upayoga karake aneka jainaprakriyAprasiddha dhyAnaviSayoMkA ukta donoM grangoMke sAtha samanvaya kiyA hai, jo bahuta dhyAnapUrvaka dekhane yogya hai / adhyAtmopaniSadke zAstra, jJAna, kriyA aura sAmya ina cAroM yogoMmeM pradhAnatayA yogavAziSTha tathA taittirayi upaniSadake vAkyoMkA avataraNa de kara tAttvika aikya batalAyA hai| yogAvatAra battIsImeM khAsa kara pAtajjala yogake padArthoMkA jaina prakriyAke anusAra spaSTIkaraNa kiyA hai| 4 isake liye unakA jJAnasAra grantha jo unhoMne aMtima jIvanameM likhA mAluma hotA hai vaha dhyAnapUrvaka dekhanA cAhie / zAstravArtAsamuccayakI unakI TIkA (pR. 10) bhI dekhanI Avazyaka hai| 5 isake lie unake zAstravArtAsamuccayAdi grantha dhyAnapUrvaka dekhane cAhie, ora khAsa kara unakI pAtaJjala sUtravRtti mananapUrvaka dekhanese hamArA kathana akSarazaH vizvasanIya mAlUma paDegA /
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka yogadarzana cAra bheda najara Ate haiM / ukta cAra bhedake nAma tathA bhAva prAyaH vahI haiM, jo janadarzana tathA yogadarzanakI prakriyAma haiM1 | boMddha sapradAyameM samAdhi rAja nAmaka grantha bhI haiM / vaidika, jaina aura bauddha saMpradAya yogaviSayaka sAhityakA hamane bahuta' saMkSapameM atyAvazyaka paricaya karAyA hai, para isake vizeSa paricayake liye-kaeNTlogas kaeNTalaoNgaoNram 2, vo0 1 pR. 477 se 481 para jo yogaviSayaka granyoMkI nAmAvali hai vaha dekhane yogya hai| ___ yahAM eka bAta khAsa dhyAna deneke yogya hai, vaha yaha ki yadyapi vaidika sAhityameM aneka jagaha haThayogakI prathAko agrAhya kahA hai, tathApi usameM haThayogakI pradhAnatAvAle aneka granthoMkA aura mArgoMkA nirmANa huA hai / isake viparIta jaina aura bauddha sAhityameM haThayogane sthAna nahIM pAyA hai, itanA hI nahIM, balki usameM haThayogakA spaSTa niSedha bhI kiyA hai| 1. so kho ahaM brAhmaNa vivicceva kAmehi viviMca akusalahi' dhammehi savitakaM savicAraM vivekajaM pIrtisu khaM paDhamajjhAnaM upasaMpajja vihArsi; vitakavicArAnaM vUpasamA ajjhattaM saMpasAdanaM cetaso ekodibhAvaM avitakaM avicAraM samAdhija pItisukhaM dutiyajjhAnaM upasaMpajja vihAsi; pItiyA ca virAgA upekkhako ca vihAsi sato. ca saMpajAno sukhaM ca kAyena paTisaMvedasi, yaM taM ariyA Acikkhanti-upekkhako satimA sukhaviMhArI'ti tatiyajjhAnaM upasaMpaja vihAsi; sukhassa ca pahAnA dukkhassa ca pahAnA pubba'va somanassa domanassAnaM atyaMgamA adukkhamasukhaM upeksAsati pArisuddhiM catutthajjhAnaM upasaMpaja majjhimanikAye bhayabhekhasuttaM vihAsiM / inhIM cAra dhyAnaoNkA varNana dIghanikAya sAmaJakaphalasutameM hai / dekho pro. si. vi. rAjavADe kRta marAThI anuvAda pR. 72 / yahI vicAra pro. dharmAnaMda kauzAmbI likhita buddhalIlAsArasaMgrahameM hai / dekho pR 128 / jainasUtrameM zukladhyAnake bhedoMkA vicAra hai, usameM ukta savitarka Adi cAra dhyAna jaisA hI varNana hai| dekho tattvArya a. 9 sU041-44 / yogazAstrameM saMprazAta samAdhi tathA samApattioMkA varNana hai| usameM bhI ukta savitarka nirvitarka Adi dhyAna jaisA hI vicAra hai| pA. sU. pA. 1-17, 42, 43, 44 / 2 thiADora AuphreTakRta, lipjhigameM prakAzita 1891 kI AvRtti / 3 udAharaNArthaHsatIpu yuktiSvetAsu haThAnniyamayanti ye / cetaste dIpamutsRjya vinimnanti tamo'anaiH // 37 // vimUDhAH kartamAktA ye haThAccetaso jayam / te nibadhnanti nAgendramunmattaM vistnttubhiH||38|| cittaM cittasya vA'dUraM sasthitaM svazarIrakam / sAdhayAnta samutsRjya yukti ye tAnhatAn viduH // 39 // yogavAziSTha-upazama pra. sarga 92. ___4 isake udAharaNameM cauddha dharmameM buddha bhagavAnne to zurumeM kaSTapradhAna tapasyAkA AraMbha karake aMtameM madhyamapratipadA mArgakA svIkAra kiyA hai-dekho buddhalIlAsArasaMgraha, jainazAstrameM zrIbhadrabAhusvAmine AvazyakaniyuktimeM " UsAsaM Na NiraMbhai" 1520 ityAdi. uktine haThayogakA hI nirAkaraNa kiyA hai| zrIhemacandrAcAryane bhI apane yogazAstrameM "tannApnoti manaHsvAsthyaM prANAyAmaiH kadArthataM / prANasyAyamane pIDA tasyAM syAt cittaviplavaH // " ityAdi uktise usI bAtako doharAyA hai| zrIyazovijayajIne bhI pAtaJjalayogasUtrakI apanI vRttimeM (1-34) prANAyAmako yogakA Anizcita sAdhana kaha kara haThayogakA hI nirasana kiyA hai|
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 ___yogazAstra-Uparake varNanase mAlUma ho jAtA hai ki-yogaprAkriyAkA varNana karanevAle choTe vaDe aneka grantha haiM / ina saba upalabdha granthoM meM maharSi pataJjalikRta yogazAstrakA Asana UMcA hai| isake tIna kAraNa hai -1 granthakI saMkSiptatA tathA saralatA, 2 viSayakI spaSTatA tathA pUrNatA, 3 aura madhyasthabhAva tathA anubhavasiddhatA yahI kAraNa hai ki yogadarzana yaha nAma sunate hI sahasA pAtaJjala yogasUtrakA smaraNa ho AtA hai / zrIdAMkarAcAryane apane brahmasUtrabhASyameM yogadarzanakA prativAda karate hue jo " atha samyagdarzanAbhapupAyo yogaH " aisA ullekha kiyA hai1, usase isa bAtameM koI saMdeha nahIM rahatA ki unake sAmane pAtaJjala yogazAstrase bhinna dUsarA koI yogazAstra rahA hai| kyoM ki pAtaJjala yogazAstrakA Arambha "atha yogAnuzAsanam" isa sUtrase hotA hai, aura ukta bhASyollikhita vAkyamaM bhI granthArambhasUcaka atha zabda hai, yadyapi ukta bhASyameM anyatra aura bhI yogasambandhI do ullekha hai2 jinameM eka to pAtaJjala yogazAstrakA saMpUrNa sUtra hI hai| aura dUsarA usakA avikala sUtra nahIM, kintu usake sUtrate milatA julatA hai4 | tathApi " atha, samyagdarza nAbhyupAyo yogaH " isa ullekhanI zabdaracanA aura svatantratAkI aura dhyAna denese yahI kahanA paDatA hai ki pichale do ullekha bhI usI bhinna yogazAstrake hone cAhiye, jisakA aMza " atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH " yaha vAkya mAnA jAya / astu, jo kucha ho, Aja hamAre sAmane to pataJjAlakA hI yogazAstra upasthita hai, aura vaha sarvapriya hai; isaliye bahuta saMkSepameM bhI usakA bAhya tathA Antarika paricaya karAnA anupayukta na hogaa| isa yogazAstrake cAra pada aura kula 195 sUtra haiN| pahale pAdakA nAma samAdhi, dUsarekA sAdhana, tIsarekA vibhUti, aura cothekA kaivalyapAda hai / prathamapAdameM mukhyatayA yogakA svarUpa, usake upAya aura citta sthiratAke upAyoMkA varNana hai / dUsare pAdameM kriyAyoga, ATha yogAGga, unake phala tathA caturdUhakA mukhya varNana hai / / tIsare pAdameM yogajanya vibhUtiyoMke varNanakI pradhAnatA hai| aura cauthe pAdameM pariNAmavAdake sthApana, vijJAnavAdake nirAkaraNa tathA kaivalya avasthAke svarUpakA varNana mukhya hai / maharSi pataJjAline apane yogazAstrakI nIva sAMkhyasiddhAntapara DAlI hai| isaliye usake pratyeka pAdake antameM " yogazAstre sAMkhyapravacane " ityAdi ullekha milatA hai| " sAMkhyapravacane" isa vizeSaNase yaha spaSTa dhvanita hotA hai ki sAMkhyake sivAya anyadarzanake siddhAMtoMke AdhArapara bhI race hue yogazAstra usa samaya 1 brahmasUtra 2-1-3 bhASyagata / 2 "svAdhyAyAdiSTadevatAsaMprayogaH"brahmasUtra 1-3-33 bhASyagata | yogazAstraprasiddhAH manasaH pazca vRttayaH parigRhyante, " pramANaviparyayavikalpanidrAsamRtayaH nAma " 2-4-12 bhASyagata / paM. vAsudeva zAstrI abhyaMkarane apane brahmasUtrake marAThI anuvAdake pariziSTameM ukta do ullekhoMkA yogasUtrarUpase nirdeza kiyA hai, para " atha samyagdarzanAbhyupAyo yogaH " isa ullekhake saMbaMdhameM kahIM bhI UhApoha nahIM kiyA hai| 8 milAo pA. 2 sU. 44 / 4 milAo pA. 1 sU. 6 / 5 heya, heyahetu, hAna, hAnopAya ye caturvRha kahalAte haiM / inakA vaNarna sUtra 16-26 takameM hai /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] yogadarzana [ 15 A shrammam maujuda the yA race jAte the| isa yogazAstrake Upara aneka choTe baDe TIkA grantha1 haiM, para vyAsakRta bhASya aura yAcaspatikRta TIkAse usakI upAdeyatA bahuta bar3ha gaI hai| saba darzanAke antima sAyake sambandha vicAra kiyA jAya to usake do pakSa dRSTigocara hote haiN| prathama pakSakA antima sAdhya zAzvata sukha nahIM hai / usakA mAnanA hai ki mukti, zAzvata sukha nAmaka koI svatantra vastu nahIM hai, usameM jo kucha hai yaha duHkhakI Atyantika nivRtti hI / dUsarA pakSa zAzvatika sukhalAbhako hI mokSa kahatA hai / aisA mokSa ho jAnepara duHkhakI Atyantika nivRtti Apa hI Apa ho jAtI hai| vaizeSika neyAyika 2, sAMkhya, yoga4, aura bauddhadarzana prathama pakSake anugAmI haiM / vedAnta aura jainadarzanI, dUsare pakSake anugAmI hai| yogazAstrakA viSaya-vibhAga usake antimasAdhyAnusAra hI hai| usameM gauNa mukhya rUpase aneka siddhAntaM pratipAdita hai, para una sabakA saMkSepamai vargIkaraNa kiyA jAya to usake cAra vibhAga ho jAte haiM / 1 heya, 2 heya-hetu, 3 hAna, 4 hAnopAya / yaha vargIkaraNa svayaM sUtrakArane kiyA hai; aura isIse bhASyakArane yogazAstrako catuyUhAtmaka kahA hai8) sAMgkhyasUtra meM bhI yahI vargIkaraNa hai / buddha bhagavAnne isI caturdUhako Arya-satya nAmase prasiddha kiyA hai; aura yogazAstrake ATha yogAgAMkI taraha unhoMne cauthe Arya-satyake sAdhanarUpase Arya aSTAGgamArgakA upadeza kiyA hai| duHkha heya hai10, avidyA heyakA kAraNa hai11, duHkhakA Atyantika nAza hAna hai12, aura viveka khyAti hAnakA upAya hai| ukta vargIkaraNakI apekSA dUsarI sItime bhI yogazAstrakA viSaya-vibhAga kiyA jA sakatA hai / jisasa ki usake mantavyAMkA jJAna vizeSa laSTa ho| yaha vibhAga isa prakAra hai-1 hAtA, 2 Izvara, 3 jagat , 4 saMsAramaunakA svarUpa, aura usake kAraNa / 1. hAtA duHnvase chuTakArA pAnevAle draSTA arthAt cetanakA nAma hai / yoga-zAstrameM sAMkhya14 1 vyAsa kRta bhASya, vAcaspatikRta tattvavaizAradI TIkA, bhojadevakRta rAjamArtaDa, nAgojIbhaTTa kRta vRtti, vijJAnAbhikSu kRta vArtika, yogacandrikA, maNiprabhA, bhAvAgaNezIya vRtti, bAlarAmodAsIna kRta TippaNa Adi / " tadatyantavimokSo'pavargaH " nyAyadAna 1-1-22 / 3 IzvarakRSNakArikA 1 1 4 usameM hAnatatva bhAna kara duHkhake Atyantika nAzako hI hAna kahA hai| 5 buddha bhagavAnake tIsare nirodha nAmaka AryasatyakA matalaba duHkha nAzase hai| 6 vedAnta darzanameM brahmako saccidAnaMdasvarUpa mAnA hai, isIliye usameM nityasukhakI abhivyaktikA nAma hi mokSa hai| 7 jaina darzanameM bhI AtmAko sukhasvarUpa mAnA hai, isaliye mozameM svAbhavika sukhakI abhivyakti hI usa darzanako mAnya hai| 8 yathA cikitsATAvaM catuvyUham-rogo rogaheturArogyaM bhaiSajyamiti, evamidamapi zAsra caturdUhameva / tadyathA-saMsAraH saMsArahenurmokSo mokSopAya iti / tatra duHkhabahulaH saMsAro heyaH / pradhAnapuruSayoH saMyogo heyahetuH / saMyogasyAtyantikI nivRttihAnam / hAnopAyaH samyagdarzanam / pA0 2 sU0 15 bhASya / 9 samyak dRSTi, samyak saMkalpa, samyak vAcA, samyak karmAnta, samyak AjIva, samyak vyAyAma, samyak smRti aura samyak samAdhi / buddhalIlAsAra saMgraha. pR. 160 / 10 " duHkhaM heyamAnAgatam "2-16 yo. suu| 11 " draSTudRzyayoH saMyogo heyahetuH 2-17 / " tatya heturavidyA" 2-24 yo. sU. / 12 " tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tad dRzeH kaivalyam " 20-26 yo. sU / 13 " vivekakhyAtiraviplavA hAnopAyaH // 2-26. yo. sU / 14 " puruSabahutvaM siddhaM " IzvarakRSNakArikA- 18 /
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] jaina sAhitya saMzodhaka [ khaMDa 2 vaizeSika 1- naiyAyika, bauddha, jaina 2 aura pUrNaprajJa ( madhva 3 ) darzanake samAna dvaitavAda arthAt aneka cetana mAne gaye haiM 4 | yogazAstra cetanako jaina darzanakI taraha dehapramANa arthAt madhyamaparimANavAlA nahIM mAnatA, aura madhvasampradAyakI taraha aNupramANa bhI nahIM mAnatA 6 kintu sAMkhya 7 vaizepika8, - naiyAyika aura zAMkaradAntakI 9 taraha vaha usako vyApaka mAnatA hai 10 | isI prakAra vaha cetanako jainadarzanakI taraha 11 pariNAmi nitya nahIM mAnatA, aura na bauddha darzanakI taraha usako kSaNika-anitya hI mAnatA hai, kintu sAMkhya Adi ukta zeSa darzanoMkI taraha 12 vaha use kUTastha - nitya mAnatA 13 hai / 2. Izvarake sambandhameM yogazAstrakA mata sAMkhya darzanase bhinna hai / sAMkhya darzana nAnA cetanAMke atirikta Izvarako nahIM mAnatA 14, para yogazAstra sammata IzvarakA svarUpa naiyAyika - vaizeSika Adi darzanoM meM mAne gaye IzvarasvarUpase kucha bhinna hai / yogazAstrane Izvarako eka alaga vyakti tathA zAstropadezaka mAnA hai sahIM, para usane naiyAyika AdikI taraha IzvarameM nityajJAna, nityaIcchA aura nityakRtikA sambandhana mAna kara isake sthAna meM 1 "vyavasthAto nAnA" 3-2-20. vaishessikdrshn| 2" pudgalajI vAstvanekadravyANi " 5-5. tattvArthasUtra - bhApya / 3 jIvezvarabhidA caiva jaDezvarabhidA tathA / jIvabhedo mithazcaiva javajavibhidA tathA // mithazca jaDabhedo yaH prapaJco bhedapaJcakaH / so'yaM satyo'pyanAdizca sAdizcennAzamApnuyAt // - sarvadarzanasaMgraha pUrNaprajJadarzana | 4 " kRtArtha prati naSTamapyanaSTaM tadanyasAdhAraNatvAt " 2-22 yo. sU. / 5 asaMkhyeyabhAgAdiSu jIvAnAm " / 15 / " pradezasaMhAravisargAbhyAM pradIpavat " 16 - tattvArthasUtra a0 5 / 6 dekho " utkrAntigatyAgatInAm " / brahmasUtra 2-3-18 pUrNa bhASya / tathA milAna karo abhyaMkarazAstrI kRta marAThI zAMkaramASya anuvAda bhA, 4 pR. 153 TippaNa 4.6 / 7 " niSkriyasya tadasambhavAt " sAM. sU. 1 - 49, niSkriyasya - vibhoH puruSasya gatyasambhavAt --bhASya vijJAnabhikSu / 8 vibhavAnmahAnAkAzastathA cAtmA / " 7-1-22- vai. da. 1 9 dekho bra. sU. 2-3 - 29. bhASya / 10 isaliye ki yogazAstra, AtmasvarUpake viSayameM sAMkhyasiddhAntAnusArI hai / 11 "nityAvasthitAnyarUpANi " 3 / " utpAdavyayazrInyayuktaM sat" / 29 / " tadbhAvAvyayaM nityam 30 1 tattvArthasUtra a0 5 bhApya sahita. 12 dekho I0 kR0 kArikA 63 sAMkhyatattvakaumudI / dekho nyAyadarzana 4-1-10 | dekho brahmasUtra 2-1-14 / 2-1 - 27; zAMkarabhASya sahita / 13 dekho yogasUtra. " sadAjJAtAzcittavRttayastatprabhoH puruSasya apariNAmitvAt " 4-18 | " citerapratisaMkramAyAstadA'kArApattau svabuddhisaMvedanam " 4 - 22 / tathA " dvayI ceyaM nityatA, kUTasthanityatA, pariNAminityatA ca / tatra kUTasthanityatA purupasya, pariNAminityatA guNAnAm " ityAdi 4-33 bhASya / 14 dekho sAMkhyasUtra 1-92 Adi /
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'akaM 1] yogadarzana [17 sattvaguNakA paramaprakarSa mAna kara tadArA jagatauddhArAdikI saba vyavasthA ghaTA1 dI hai| 3 yogazAstra dRzya jagatko na to jaina, vaizeSika, naiyAyika darzanoMkI taraha paramANukA pariNAma mAnatA hai, na zAMkarakhedAnta darzanakI taraha brahmakA vivarta yA brahAkA pariNAma hI mAnatA hai, aura na bauddhadarzanakI taraha zUnya yA vizAnyatmaka hI mAnatA hai: kintu sAMkhya darzanakI taraha vaha usako prakRtikA pariNAma tathA anAdi --ananta-pravAisvarUpa mAnatA hai / 4 yogazAstra meM vAsanA kleza aura karmakA nAma hI saMsAra hai, tathA vAsanAdikA abhAva arthAt cetanake svarUpAvasthAnakA nAma mokSa hai / usameM saMsArakA mUla kAraNa avidyA aura mokSakA mukhya hetu samyagdarzana arthAta yogajanya vivekakhyAti mAnA gayA hai / __maharSi pataJjalikI dRSTivizAlatA-yaha pahale kahA jA cukA hai ki sAMkhya siddhAnta aura usakI prakriyAko le kara pataJjaline apanA yogazAstra racA hai, tathApi unameM eka aisI vizeSatA arthAt dRSTivizAlatA najara AtI hai jo anya dArzanika vidvAnAMmeM bahuta kama pAI jAtI hai / isI vizeSatAke kAraNa unakA yogazAstra mAnoM sarvadarzanasamanvaya bana gayA hai| udAharaNArtha sAMkhyakA nirIzvaravAda jaba vaizeSika, naiyAyika Adi darzanAMke dvArA acchI taraha nirasta ho gayA aura sAdhAraNa loka-svabhAvakA jhukAva bhI IzvaropAsanAkI ora vizeSa mAlUma paDA, tatra adhikAribheda tathA rUcivicitratAkA vicAra karake pataJjaline apane yogamArgameM IzvaropAsanAko bhI sthAna diyA, aura Izvarake svarUpakA unhoMne niSpakSa bhAvase aisA nirUpaNa4 kiyA hai jo sabako mAnya ho ske| pataJjaline socA ki upAsanA karanevAle sabhI logoMkA sAdhya eka hI hai, phira bhI ve upAsanAkI bhinnatA aura upAsanAmeM upayogI honevAlI pratIkoMkI bhinnatAke vyAmohameM ajJAnavaza Apasa ApasameM laDa marate haiM, aura isa dhArmika kalahameM apane sAdhyako loka bhUla jAte haiM / logoMko isa ajJAnase haTA kara satU. pathapara lAneke liye unhoMne kaha diyA ki tumhArA mana jisameM lage usIkA dhyAna kro| jaisI pratIka tumheM pasaMda Ave vaisI pratIkakI5 hI upAsanA karo, para kisI bhI taraha apanA mana ekAgra va sthira karo, aura tadadvArA paramAtma-cintanake sacce pAtra bniiN| isa udAratAkI mRrtisvarUpa matabhedasahiSNu Adezake dvArA pataJjaline sabhI upAsakAMko yoga-mArgameM sthAna diyA, aura aisA karake dharmake nAmase honevAle kalahako kama kara 1 yadyapi yaha vyavasthA mUla yogasUtrameM nahIM hai, parantu bhASyakAra tathA TIkAkArane isakA upapAdana kiyA hai| dekho pAtaala yo. pA.1 sU. 24 bhASya tathA TakiA / 2 tadA draSTuH svarupAvasthAnam / 1-3 yogasUtra / 3" IzvarapraNidhAnAdvA" 1-33 / 4 " klezakarmavipAkAdAyairaparAgRSTaH puruSavizeSa IzvaraH " " tatra nirazitayaM sarvazIjam " | " pUrvepAmapi guruH kAlenA'navacchedAt " / (1-24, 25, 26) 5 " yathA'bhimatadhyAnAdvA" 1-39 isI bhAvakI sUcaka mahAbhAratameMdhyAnamutpAdayatyatra, saMhitAvalasaMzrayAt | yathAbhimatamantraNa, praNavAdyaM jpetkRtii|| ( zAntiparva pra. 194 zlo. 20) yaha ukti hai / aura yogvaashisstthmeNythaabhivaanychitdhyaanaaccirmektyoditaat| ekatatvaghunAbhyAsAtprANaspando nirudhyate // (upazama prakaraNa sarga 78 zlo. 16 / ) yaha ukti hai|
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka 18 ] nekA unhoMne saccA mArga logoMko batalAyA / unakI isa dRSTivizAlatAkA asara anya guNa-grAhI AcAyoMpara bhI par3A 1, aura ve usa matabhedasahiSNutA ke tattvakA marma samajha gaye / [ khaMDa 2 vaizeSika, naiyAyika AdikI IzvaraviSayaka mAnyatAkA tathA sAdhAraNa logoMkI IzvaraviSayaka zraddhAkA yogamAgameM upayoga karake hI pataJjali cupa na rahe, para unhoMne vaidiketara darzanoMke siddhAnta tathA prakriyA jo yogamArgake liye sarvathA upayogI jAna par3I usakA bhI apane yogazAstrameM baDI udAratA se saMgraha kiyA / yadyapi cauddha vidvAn nAgArjunake vijJAnavAda tathA AtmapariNAmitvavAdako yuktihIna samajha kara yA yogamArga meM anupayogI samajha kara usakA nirasana coyeM pAdameM kiyA 2 hai. tathApi unhoMne buddhabhagavAn ke paramapriya cAra AryasatyoMkA3 heya, heyahetu, chAna aura hAnopAya rUpase svIkAra niHsaMkoca bhAvase apane yogazAstra meM kiyA hai / "" 1 puSpaizca balinA caiva vatyaiH stotraizca zobhanaiH / devAnAM pUjanaM jJeyaM zauca zradAsamanvitam // avizeSeNa sarveSAmadhimuktivazena vA / gRhiNAM mAnanIyA yatsarve devA mahAtmanAm // sarvAndevAnnamasyanti naikaM devaM samAzritAH / jitendriyA jitakrodhA durgANyatitaranti te // cArisaMjIvanIcAranyAya eSa satAM mataH nAnyathAtreSTasiddhiH syAdvizeSeNAdikarmaNAm // guNAdhikyaparijJAnAdvikSetre'pyevadiSyate / adveSeNa tadanyeSAM vRttAdhikye tathAtmanaH // yogabindu zro. 16-20 jo vizeSadarzI hote haiM, ve to kIsI pratIka vizeSa yA upAsanA vizeSako svIkAra karate hue bhI anya prakArakI pratIka mAnanevAloM yA anya prakArakI upAsanA karanevAloMse dveSa nahIM rakhate, para jo dharnAbhimAnI prathamAdhikArI hote haiM ve pratIkabheda yA upAsanAbhedake vyAmohase hI Apasa meM laDa marate haiM / isa aniSTa tattvako dUra karaneke liye hI zrImAn haribhadrasUrine ukta padyoMmeM prathanAdhikArIke liye satra devoMkI upAsanAko lAbhadAyaka batalAnekA udAra prayatna kiyA hai| isa prayatnakA anukaraNa zrIyazovijayajIne bhI apanI " pUrva sevAdvAtriMzikA " " AThadRSTiyoMkI sajjhAya Adi granthoMmeM kiyA haiM / ekadezIya sampradAyAbhinivezI logoMko samajAneke liye ' cArisaMjIvanIcAra nyAyakA upayoga ukta donoM AcAyoMne kiyA hai / yaha nyAya yA manoraJjaka aura zikSAprada hai / :: isa samabhAvasUcaka dRSTAntakA upanaya zrIzAnavimalane AThadRSTikI majjhAya para kiye hue apane pUjarAtI meM bahuta acchI taraha ghaTAyA hai, jo dekhane yogya hai / isakA bhAva saMkSepameM isa prakAra hai / kIsI cIne apanI sakhIse kahA ki merA pati mere adhIna na honese mujhe baDA kaSTa hai / yaha suna kara usa 'Agantuka sannIne koI jaDI khilA kara usa puruSako baila banA diyA, aura vaha apane sthAnako calI gaI / patike caila vana jAnese usakI patnI duHkhita huI, para phira vaha puruSarUpa banAnekA upAya na jAnaneke kAraNa usa bailarUpa patiko carAyA karatI thI, aura usakI sevA kiyA karatI thI / kosI samaya acAnaka eka vidyAdharake mukhase aisA sunA ki agara bailarUpa puruSako saMjIvanI nAmaka jaDI carAI jAya to vaha phira asalI rUpa dhAraNa kara sakatA hai / vidyAdharase yaha bhI sunA ki vaha jaDI amuka vRkSake nIce hai| para usa vRkSake nIce aneka prakArakI vanaspati honeke kAraNa vaha ntrI saMjIvanIko pahacAnane meM asamartha thI / isase usa duHkhita strIne apane baila dhAri patiko saba vanaspatiyA~ carA dIM / jinameM saMjIvanIko bhI vaha baila cara gyaa| jaise vizeSa parIkSA na honeke kAraNa usa strIne satra vanaspatiyoM ke sAtha saMjIvanI khilA kara apane patikA kRtrima vailarUpa chuDAyA, aure asalI manuSyatvako prApta karAyA, vaise hI vizeSa parIkSAvikala prathamAdhikArI bhI saba devoMkI samabhAvase upAsanA karate karate yogamArgameM vikAsa karake iSTa lAbha kara sakatA hai| 2 dekho sU0 15, 18 / uduHkha, samudaya, nirodha aura mArga /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina darzanake sAtha yogazAstrakA sAdRzya to anya saba darzanoMkI apekSA adhika hI dekhanemeM AtA hai| yaha yAta spaSTa honepara bhI bahutoMko vidita hI nahIM hai| isakA sababa yaha hai ki jainadarzanake khAsa anyAsI aise bahuta kama hai jo udAratA pUrvaka yogazAstrakA avalokana karanevAle hoM, aura yogazAstrake khAsa abhyAsI bhI aise bahuta kama haiM jinhoMne jainadarzanakA bArIkIse ThIka ThIka avalokana kiyA ho / isaliye isa viSayakA vizeSa khulAsA karanA yahA~ aprAsaGgika na hogaa| yogazAstra aura jainadarzanakA sAdRzya mukhyatayA tIna prakArakA hai| 1 zabdakA, 2 viSayakA aura 3 prakriyAkA / mUla yogasUtrameM hI nahIM kintu umake bhASyatakameM aise aneka zabda haiM jo jainetara darzanoMmeM prasidbha nahIM hai. yA vahata kama prasiddha hai, kintu jaina zAstra meM khAsa prasiddha hai / jaise-bhavapratyaya,1 savitarka-savicAranirvicAra2, mahAyata, kRta-kArita anumodita4, prakAzAvaraNa, sopakrama nirUpakrama, vajasaMhananA, kevalI8, kuzala, zAnAvaraNIyakarmI0, samyagzAna,11 samyagdarzana,12 sarvaza,13 kSINakleza,15 caramadeha 16 Adi / 1"bhavapratyayo videprakRtilayAnAm " yogasU. 1-19 | " bhavapratyayo nArakadevAnAm " tattvArtha a. 1-22 / dhyAnavidoSarUpa ayameM hI jainazAnameM ye zabda isa prakAra hai "ekAzraye savitarke pUrve" (tattvArtha a. 1-43) " tatra savicAraM prathamam " bhASya " avicAraM dvitIyam " tattvA0 a0 9-44 / yogasUtrameM ye ganda isa prakAra Aye hai-" tatra zabdArthazAnaviphalmaH saMkIrNA savitarkA samApattiH " " smRtiparizuddhA svarUpAnyevArthamAtranibhIsA nirvitarkA" " etayaiva savicArA nirvicArA ca sUkSmavipayA vyAkhyAtA" 1-42, 3 janazAstrameM munisambandhI pA~ca yamAMke liye yaha zabda bahuta hI prasiddha hai| " sarvato viratimahAtamiti tatvArtha" a07-2 bhASya / yahI dAbda usI arthameM yogasUtra 2-31 meM hai / 4 ye ganda jisa bhAvake liye yogasUtra 2-31 meM prayukta hai, usI bhAvameM jainazAstrameM bhI Ate haiM, annara sirpha itanA hai ki jainapranyAma anumoditake sthAnameM bahudhA anumatazabda prayukta hotA hai / dekhotanvArtha, a. 6-9 / yat zandra yogasUtra 2-52 tathA 3-43 meM hai| isake sthAnameM jainazAstrameM 'zAnAvaraNa' zanda prasiddha hai / degyo tattvArtha, 6-11 Adi / ye zabda yogasUtra 3-22 meM haiM / jaina karmaviSayaka sAhityameM ye zabda bahuta prasiddha haiM / tattvArthameM bhI inakA prayoga huA hai, dekho-a. 2-52 bhASya / 7 yaha zabda yogasUtra 3-46 meM prayukta hai| isake sthAnameM jaina granyAma 'bajaRSabhanArAcasaMhanana' aisA zabda milatA hai| dekho tattvArtha a08-12 bhASya / 4 yogasUtra 2-27 bhASya. tattvArtha a06-14| 9 dekho yogasUtra 2-27 bhApya, tathA dazarvakAlikaniyukti gAthA 186 / 10 dekho yogasUtra 2-16 bhASya, tathA Avazyakaniyukti gAthA 893 / 1] yogasUtra 2-28 bhASya, tattvArtha a0 1-1 / 12 yogasUtra 4-15 bhASya, tattvArtha a0 1-2 13 yogamUtra 3-49 bhASya, tatvArtha 3-49 / 14 yogasUtra 1-4 bhASya / jaina zAstrameM bahudhA 'kSINamoha' 'kSINakaSAya ' zanda milate haiN| dekho tatvArya a. 9-38 / 15 yogasUtra 2-4 bhAbhya, tattvArtha a0 2-52
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka 2 prasuma, tanu AdiklezAvasthA 1, pA~ca yama, 2 yogajanya vibhUti 3 sopakrama nirupamakrama karmakA tathA usake dRSTAnta, aneka kAryoM kA nirmANa Adi / rUpaH 20] [ khaMDa 2 1 prasupta, tanu, vichinna aura udAra ina cAra avasthAoMkA yogasUtra 2-4 meM varNana hai / jainazAntrameM vahI bhAva mohanIyakarmakI sattA, upazamakSayopazama virodhiprakRtike udayAdikRta vyavadhAna aura udayAdatthAke varNanarUpase vartamAna hai / dekho yAMgasUtra 2-4 kI yazovijayakRta vRtti | 2 pA~ca yanaukA varNana mahAbhArata Adi granthoM meM hai sahI, para usakI paripUrNatA " jAtidezakAlasamyA'navacchinnAH sArvabhaumA mahAtratam " yogasUtra 2-31 meM tathA dazakAlika adhyayana 4 Adi jainAntra patipAdita mahAtratoMmeM dekhane meM AtI hai / 3 yogasUtrake tIsare pAdameM vibhUtiyoMkA varNana hai, ve vibhUtiyA~ do prakArakI haiM / 1 vaijJAnika zArIrika / atItA'nAgatajJAna, sarvabhUtarutajJAna, pUrvajAtijJAna, parIcattajJAna, bhuvanajJAna, tArAvyUhajJAna, Adi jJAnavibhUtiyA~ haiM / antardhAna hastibala, parakAyapraveza, aNimAdi aizvarya tathA rUpalAvaNyAdi kAyasaMpat. ityAdi zArIrika vibhUtiyA~ hai / jainazAstra meM bhI avadhijJAna, manaHparyAyajJAna, jAtismaraNajJAna, pUrvajJAna Adi jJAnalabdhiyA~ haiM, aura AmauMSadhi vizuDapAdha, zleSmAdhi, sarvoSadhi, jaMghAcAraNa-vidyAcAraNa, vaikriya, AhAraka Adi zArIrika labdhiyA~ haiM / dekho gA0 69, 70 Avazyakaniyukti labdhi yaha vibhUtikA nAmAntara hai / 4 yogabhASya aura jainagranthoMmeM sopakrama nirupakrama AyuSkarmakA svarUpa bilkula ekasA hai, itanA hI nahIM balki usa svarUpako dikhAte hue bhASyakArane yo. su. 3- 22 ke bhAgya meM Ardra vastra aura tRNarAzike jo do dRSTAnta likhe haiM, ve Avazyakaniryukti ( gAthA - 956 ) tathA vizeSAvazyaka bhASya ( gAthA - 30 61 ) Adi jainazAstra meM sarvatra prasiddha hai, para tattvArtha ( a0 - 252 ) ke bhASyameM ukta do dRSTAntoMke uparAnta eka gaNitaviSayaka dRSTAnta bhI likhA hai / isa tripayameM ukta vyAsabhASya aura tattvArthabhAgyakA zAbdika sAdRzya bhI bahuta adhika aura arthasUcaka hai / " yathA''rdravantraM vitAnitaM laghIyasA kAlena zuSyet tathA sopakramam / yathA ca tadeva sarpiNDitaM cireNa marutyed evaM nirupakramam / yathA cAniH zuSke kakSe mukto vAtena vA samantato yuktaH kSepIyasA kAlena dahetu tathA sopakramam / yathA vA sa evA'gnistRNarAzau kramazo'vayaveSu nyastazvireNa dahet tathA nirupakramam " yoga 3 - 22 bhASya / yathAhi saMhatasya zukasyApi tRNarAzeravayavAH krameNa dahyamAnasya cireNa dAho bhavati, tasyaiva zithilaprakIrNopacitasya sarvato yugapadAdIpitasya pavanopakramAbhihatasyAzu dAho bhavati tadvat / yathA vA saMkhyAnAryaH karaNalAghavArtha guNakArabhAgahArAbhyAM gAIM chedAdevApavartayati na ca saMkhyeyasyArthasyAbhAvo bhavati, tadupakramAbhihato maraNasanudghAtaduHkhArttaH karmapratyayamanAbhogayogapUrvakaM karaNavizeSamutpAdya phalopabhogalAghavArtha karmA yati na cAsya phalAbhAva iti // kiM cAnyat / yathA vA ghautapaTo jalArdra eva saMhatazvireNa zoSamupayAti / sa eva ca vitAnitaH sUryarazmivAbhihataH kSipraM zoSamupayAti / " tattvA0 a0 2-52 bhASya / 5 yogabalase yogI jo aneka zarIroMkA nirmANa karatA hai, usakA varNana yogasUtra 4-4 meM hai, yahI viSaya vaikriya - AhAraka - labdhirUpase jainagranthoMmeM varNita hai /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ akaM 1] yogadarzana 3 pariNAmi-nityatA arthAt utpAda, vyaya, prauvyarUpase nirUpa vastu mAna kara tadanusAra dharmadharmIkA vivecana ityaadi| ___ isI vicArasamatAke kAraNa zrImAna haribhadra jaise jainAcAyA~ne maharSi pataJjalike prati apanA hArdika Adara prakaTa karake apane yogaviSayaka granthoMmeM guNagrAhakatAkA nirbhAka paricaya pUre torase diyA hai2, aura jagaha jagaha pataJjalike yogazAstragata khAsa sAGketika zabdoMkA jaina saGketoMke sAtha milAna karake saGkIrNadRSTivAloMke liye ekatAkA mArga khola diyA hai / jaina vidvAra yazovijayavAcakane haribhadrasUrisUcita ekatAke mArgako vizeSa vizAla banAkara pataJjalike yogasUtrako jaina prakriyAke anusAra samAjhanekA thoDA kintu mArmika prayAsa kiyA hai| itanA hI nahIM balki apanI battIsiyAmeM unhoMne pataJcalike yogasatragata kaLa vidhayopara khAsa battIsiyA~ bhI racI hai51 ina saba bAtoMko saMkSepameM batalAnekA uddezya yahI hai ki maharSi pataJjalikI dRSTivizAlatA itanI adhika thI ki sabhI dArzanika va sAmpradAyika vidvAn yogazAstrake pAsa Ate hI apanA sAmpradAyika abhiniveza bhUla gaye aura ekarUpatAkA anubhava karane lge| isameM koI saMdeha nahIM ki maharSi pataJjalikI dRSTi-vizAlatA unake viziSTa yogAnubhavakA hI phala hai, kyoMki-jaba koI bhI manuSya zabda zAnakI prAthamika bhUmikAse Age bar3hatA hai taba vaha zabdakI pUMcha na khIMcakara cintAjJAna tathA bhAvanAjJAnake6 uttarottara adhikAdhika ekatAvAle pradeza meM abheda AnaMdakA anubhava karatA hai| AcArya haribhadrakI yogamArgameM navIna dizA-zrIharibhadra prasiddha jainAcAryoM meM eka hue / unakI bahuzrutatA, sarvatomukhI pratibhA, madhyasthatA aura samanvayazaktikA pUrA paricaya karAnakA yahA~ prasaMga nahIM hai| isake lie 1 jainazAstrameM vastuko dravyaparyAyasvarUpa mAnA hai / isIliye usakA lakSaNa tattvArtha (a. 5-29) meM " utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat" aisA kiyA hai / yogasUtra (3-13, 14 ) meM jo dharmadharmIkA vicAra hai vaha ukta dravyaparyAyaubhayarUpatA kiMvA utpAda, vyaya, dhrauvya isa trirUpatAkA hI citraNa hai| bhinnatA sirpha donAMmeM itanI hI hai ki-yogasUtra sAMkhyasiddhAntAnusArI honese "Rte citizaktaH pariNAmino bhAvAH "'yaha siddhAnta mAnakara pariNAmavAdakA arthAt dharmalakSaNAvasthA pariNAmakA upayoga sirpha jaDabhAgameM arthAt prakRtimeM karatA hai, cetanameM nahIM / aura jainadarzana to " sarve bhAvAH pariNAminaH " aisA siddhAnta mAnakara pariNAmavAda arthAt utpAdanyayarUpa paryAyakA upayoga jaDa cetana donoMmeM karatA hai| itanI bhinnatA honepara bhI pariNAmavAdakI prakriyA donAmeM eka sI hai| 2 uktaM ca yogamArga staponidhUtakalmapaiH / bhAviyogahitAyoJcairmohadIpasamaM vacaH // (yogavi. zlo. 66) TIkA 'uktaM ca nirUpitaM punaH yogamArgaUradhyAtmavidbhiH pataJjaliprabhRtibhiH // "etatpradhAnaH sayAddhaH zIlavAra yogatatparaH / jAnAtyatIndriyAnAMstathA cAha mahAmatiH" // (yogaddISTasamuccaya zlo. 100) TIkA ' tathA cAha mahAmatiH ptnyjliH'| aisA hI bhAva guNagrAhI zrIyazovijayajIne apanI yogAvatAradvAtriMzikAmeM prakAzita kiyA hai / dekho-zlo0 20 TIkA / 3 dekho yogavindu zloka 418, 420 / 4 dekho unakI banAI huI pAtaJjalasUtravRtti / 5 dekho pAtaJjalayogalakSaNavicAra, IzAnugrahavicAra, yogAvatAra, klezahAnopAya aura yogamAhAtmya dvaatrishikaa| 6 zabda, cintA tathA bhAvanAzAnakA svarUpa zrIyazovijayajIne adhyAtmopaniSadmeM likhA hai, jo AdhyAtmika logoMko dekhane yogya hai| adhyAtmopaniSad zlo. 65, 74 /
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa ra jizAsu mahAzaya unakI kRtiyoMko dekha leMve / haribhadrasUrikI zatamukhI pratibhAke khota unake banAye hue cAra anuyogaviSayaka1 grAma hI nahIM balki jaina nyAya tathA bhAtavIya tatkAlIna samagra dArzanika siddhAMtAMkI carcAvAle2 granthoM meM bhI bahe hue haiN| itanA karake hI unakI pratibhA mauna na huI; usane yogamArgameM eka aisI dizA dikhAI jo kevala jaina yogasAhityameM hI nahIM balki AryajAtIya saMpUrNa yogaviSayaka sAhityameM eka naI vastu hai| jainazAstrameM AdhyAtmika vikAsake kramakA prAcIna varNana caudaha guNasthAnarUpase, cAra dhyAna rUpase aura bahirAtma Adi tIna avasthAoMke rUpase milatA hai| haribhadrasUrine usI AdhyAtmika vikAsake kramakA yogarUpase varNana kiyA hai| para usameM unhoMne jo zailI rakkhI hai vaha abhItaka upalabdha yogaviSayaka sAhityamase kisI bhI graMthama kamase kama hamAre dakhanemeM to nahIM AI hai| haribhadrasara apane granthoMmeM aneka yogi. yA~kA nAmanirdeza karate haiM3, evaM yogaviSayaka granthoMkA ullekha karate haiM jo abhI prApta bhI nahIM haiN| saMbhava hai una aprApya granthoM meM unake varNanakIsI zailI rahI ho, para hamAre liye to yaha varNanazailI aura yoga viSayaka vastu bilkula apUrva hai| isa samaya haribhadrasUrike yogaviSayaka cAra grantha prasiddha haiM jo hamAre dekhanemeM Aye hai| unamase poDazaka aura yogaviMzikAke yogavarNanakI zailI aura yogavastu eka hI hai| yogaviMdukI vicArasaraNI aura vastu yogavizikAse judA hai| yogadRSTi samuJcayakI vicAradhArA aura vastu yogabiMduse bhI judA hai| isa prakAra dekhanese yaha kahanA paDatA hai ki haribhadrasUrine eka hI AdhyAtmika vikAsake kramakA citra bhinna bhinna granthoM meM bhinna bhinna vastakA upayoga karake tIna prakArase khIMcA hai| kAlakI aparimita laMbI nadImeM vAsanArUpa saMsArakA gaharA pravAha bahatA hai, jisakA pahalA chora [ mUla] to anAdi hai, para dUsarA [ uttara ] chora sAnta hai / isaliye mumukSuoMke vAste sabase pahale yaha prazna baDe mahatvakA hai ki ukta anAdi pravAhameM AdhyAtmika vikAsakA AraMbha kabase hotA hai ? aura usa AraMbhake samaya AtmAke lakSaNa kaise ho jAte haiM ? jinase ki AraMbhika AdhyAtmika vikAsa jAnA jA ske| isa praznakA uttara AcAryane yogaviMda meM diyA hai| ve kahate hai ki-" jaba AtmAke Upara mohakA prabhAva ghaTanekA AraMbha hotA hai tabhIse AdhyAtmika vikAsakA sUtrapAta ho jAtA hai| isa sUtrapAtakA pUrvavartI samaya jo AdhyAtmikavikAsarahita hotA hai, vaha jainazAstra meM acaramapudgalaparAvartake nAmase prasiddha hai| aura uttaravartI samaya jo AdhyAtmika vikAsake kramavAlA hotA hai, vaha caramayudgalaparAvartake nAmase prasiddha hai| acaramapudgalaparAvartana aura caramapudgalaparAvartanakAlake parimANake bIca siMdhu aura biMdukA sA aMtara hotA hai| jisa AtmAkA saMsArapravAha caramapudgalaparAvartaparimANa zeSa rahatA hai, usako jaina paribhASAmai 'apunarbadhaka aura sAMkhyaparibhASAmai 'nivRttAdhikAra prakRti ' kahate haiN| aghunarvandhaka yA nivRttAdhikAraprakRti AtmAkA AMtarika paricaya itanA hI hai ki usake Upara mohakA dabAva kama hokara ulaTe mohake Upara usa AtmAkA davAya zurU hotA hai| yahI AdhyAtmika vikA - ___1 dravyAnuyogaviSayaka-dharmasaMgrahaNI Adi 1, gaNitAnuyogaviSayaka kSetrasamAsa TIkA Adi 2, caraNakaraNAnuyogaviSayaka-paJcavastu, dharmabiMdu Adi 3, dharmakathAnuyogaviSayaka-samarAicakahA Adi 4 grantha mukhya haiN| 2 anekAntajayapatAkA, paDdarzanasamuccaya, zAstravArtAsamuccaya Adi / 3 gopendra ( yogavindu zloka 200 ) kAlAtIta ( yogavindu zloka 300) / pataJjali, bhadantabhA* skarabandhu, bhagavadanta (tta) vAdI (yogadRSTi0 zloka 16 TIkA ) / 4 yoga-nirNaya Adi (yogadRSTi0 zloka 1 TIkA) dekho muktyadvepadvAtriMzikA 2816dekho yogaviMdu 178, 201 /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] yAgadarzana [23 sakA pIjAropaNa hai| yahIMte yogamArgakA AraMbha ho bAneke kAraNa usa AtmAkI pratyeka pravRttimai saralatA, namratA, udAratA, paropakAraparAyaNatA Adi sadAcAra vAstavika rUpamai dikhAI dete haiM; jo usa vikAsonmukha AtmAkA bAhya paricaya hai| itanA uttara dekara AcAryane yogake AraMbhase lekara yogakI parAkASThA takake AdhyAtmika vikAsako kramika vRddhiko spaSTa samajhAnake liye usako pA~ca bhUmikAoMmeM vibhakta karake hara eka bhUmikAke lakSaNa bahuta saSTa dikhAye haiM1, aura jagaha jagaha jaina paribhASAke sAtha bauddha tathA yogadarzanakI paribhASAkA milAna karake2 paribhASAbhedakI divArako toDakara usakI oTameM chipI huI yogavastukI bhinnabhinnadarzanasammata ekarUpatAkA sphuTa pradarzana karAyA hai| adhyAtma, bhAvanA, dhyAna, samatA aura vRttisaMkSaya ye yogamArgakI pA~ca bhUmikAyeM haiN| inameMse pahalI cArako pataMjali saMprazAta, aura antima bhUmikAko asaMprazAta kahate haiM3 / yahI saMkSepameM yogabindukI vastu hai| yogadRSTisayuccayameM AdhyAtmika vikAsake kramakA varNana yoganvidukI apekSA dUsare DhaMgase hai / usameM AdhyAtmika vikAsake prAraMbhake pahalekI sthitiko arthAt acaramapudgalaparAvarttaparimANa saMsArakAlIna AtmAkI sthitiko oghadRSTi kahakara usake taratama bhAvako aneka dRSTAMta dvArA samajhAyA hai, aura pIche AdhyAtmika vikAsake AraMbhase lekara usake aMtatakameM pAI jAnevAlI yogAvasthAko yogadRSTi kahA hai| isa yogAvasthAkI Rmika vRddhiko samajhAneke liye saMkSepameM use ATha bhUmikAoMmeM bA~Ta diyA hai| ve ATha bhUmikAyeM usa anyamaM ATha yogadRSTike nAmase prasiddha hai| ina ATha dRSTiyoMkA vibhAga pAtaMjalayogadarzana-prasiddha yama, niyama, Asana, prANAyAma Adi ATha yogAMgoMke AdhAra para kiyA gayA hai, arthAt eka eka dRSTi meM eka eka yogAMgakA sambandha mukhyatayA batalAyA hai| pahalI cAra dRSTiyAM yogakI prArambhika avasthArUpa honese unameM avidyAkA alma aMza rahatA hai / jisako prastuta graMthama avedyasaMvedyapada kahA hai 61 agalI cAra dRSTiyoMmeM avidyAkA aMza vilkula nahIM rahatA / isa bhAvako AcAryane vedyasaMvedyapada zabdase janAyA hai| isake sivAya prastuta graMthameM pichalI cAra dRSTiyoM ke samaya pAye jAnevAle viziSTa AdhyAtmika vikAsako icchAyoga, zAstrayoga aura sAmarthyayoga aisI tIna yoga bhUmikAoMmeM vibhAjita karake ukta tInoM yogabhUmikAoMkA bahuta rocaka varNana kiyA hai| AcAryane antameM cAra prakArake yogiyoMkA varNana karake yogazAstrake adhikArI kauna ho sakate hai, yaha bhI batalA diyA hai / yahI yogadRSTisamuccayakI bahuta saMkSipta vastu hai| yogaviMzikAmeM AdhyAtmika vikAsakI prAraMbhika avasthAkA varNana nahIM hai, kintu usakI puSTa avasthAoMkA hI varNana hai| isIse usameM mukhyatayA yogake adhikArI tyAgI hI mAne gaye haiM ! prastuta granthameM tyAgI gRhastha aura sAdhukI Avazyaka-kriyAko hI yogarUpa yatalAkara usake dvArA AdhyAtmika vikAsakI Rmika vRddhikA varNana kiyA hai| aura usa Avazyaka kriyAke dvArA yogako pA~ca bhUmikAoMmeM vibhAjita kiyA hai / ye pAMca bhUmikAyeM usameM sthAna, zabda, artha, sAlaMbana aura nirAlaMbana nAmase prasiddha haiN| ina pA~ca bhUmikAoMmeM karmayoga aura jJAnayogakI ghaTanA karate hue AcAryane pahalI do bhUmikAoMko karmayoga aura pichalI tIna bhUmikAoMko jJAnayoga kahA hai| isake sivAya pratyeka bhUmikAmeM icchA, pravRtti, sthairya aura siddhirUpase AdhyAtmika vikAsake taratama bhAvakA pradarzana karAyA hai; aura usa pratyeka bhUmikA tathA 1 yogabiMdu, 31, 357, 356, 361, 363, 396 / 2 "yatsamyagdarzanaM bodhistatpradhAno mhodyH| sattvo'stu bodhisattvastaddhantaiSo'nvarthato'pi hi // 273 // gharabodhisameto vA tIrthakRyo bhaviSyati / tathAbhavyatvato'sau vA bodhisattvaH satAM mataH" / / 274 / / yogabindu / . 3 dekho yogaviMdu 418, 420 / 4 dekho, yogadRSTisamuccaya 14 / 5 13 / 6 75 / 7 73 / 82-12 /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ "" ~~ www now wo 24 ] icchA, pravRtti Adi avAntara sthitikA lakSaNa bahuta spaSTatayA varNana kiyA hai 1 / isa prakAra ukta pA~ca bhUmikAoMkI antargata nninna bhinna sthitiyoMkA varNana karake yogake assI bheda kiye haiM, aura una sabake lakSaNa batalAye haiM, jinako dhyAnapUrvaka dekhanevAlA yaha jAna sakatA hai ki maiM vikAsakI kisa sIDhIpara khaDA hU~ / yogaviMzikAkI saMkSipta vastu hai / upasaMhAra -- viprayakI gaharAI aura apanI apUrNatAkA khayAla hote hue bhI yaha prayAsa isa liye kiyA gayA hai ki abatakakA avalokana aura smaraNa saMkSepa meM bhI lipivaddha ho jAya, jisase bhaviSyat vizepa pragati karanA ho to isa vipayakA prathama sopAna taiyAra rhe| isa pravRttimeM kaI mitra mere sahAyaka hue haiM jinake nAmollekha mAtrase maiM kRtajJatA prakAzita karanA nahIM cAhatA / unakI AdaraNIya smRti mere hRdaya meM akhaMDa rahegI / jaina sAhitya saMzodhaka saMvat 1978 pauSa di 1 bhAvanagara. [ khaMDa 2 pAThakoMke prati eka merI sUcanA hai / vaha yaha ki isa nibaMdha meM aneka zAstrIya pAribhASika zabda Aye haiM / khAsakara antima bhAgameM jaina - pAribhASika zabda adhika haiM, jo bahutoM ko kama vidita hoMge; unakA maiMne vizeSa khulAsA nahIM kiyA hai, para khulAsAvAle usa usa granthake upayogI sthaloMkA nirdeza kara diyA hai jisase vipa jijJAsu mUlagranthadvArA hI aise kaThina zabdoMkA khulAsA kara skeNge| agara yaha saMkSipta nibaMdha na ho kara vAsa pustaka hotI to isameM vizeSa khulAsoMkA bhI avakAza rahatA / 1 yogaviMzikA gA05, 6 / isa pravRttike liye mujhako utsAhita karanevAle gujarAta purAtattva saMzodhana maMdirake maMtrI parIla rasikalAla choTAlAla haiM jinake vidyApremako meM nahIM bhUla sakatA / wwwwwww wwwnn. lekhaka sukhalAla saMghajI.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ kuMrapAla soNapAla prazasti (lekhaka-banArasI dAsa jaina, ema0 e0, oriyaMTala kAleja, lAhora.) 1. sana 1920 meM esa. esa. jaina kAnaphrensa kI tarapha se indaura vAsI seTha kesarI canda bhaNDArI ne mujhe likhA ki ukta kAnphrensa kA jo prAkRta koza bana rahA hai Apa use dekha kara usa ke viSaya meM apanI tathA anya prAkRta vidvAnoM kI sammati lekara likheM / isa sambandha meM . mujhe usa sAla kaI nagaroM meM jAnA par3A / jaba maiM Agare meM thA to merA samAgama paM0 sukhalAlajI se huA, unhoM ne mujhe batalAyA ki yahAM ke mandira meM eka nayA zilA lekha nikalA hai / jisako abhI kisI ne nahIM dekhA / maiM muni pratApavijayajI ko sAtha lekara use dekhane gayA / parantu usa samaya chApa utArane kI sAmagrI vidyamAna na thI isa liye usa samaya maiM vahAM adhika ThaharA bhI nahIM kyoMki lekha ko dekhane ke do tIna ghaMTe pIche maiM vahAM se cala par3A thaa| 2. phira apraila sana 1921 meM maiM paMjAva yUnivarsiTI ke ema. e. tathA vI. e. klAsoM ke saMskRta vidyArthiyoM ko lekara kalakattA, paTanA, lakhanaU Adi bar3e bar3e nagaroM ke ajAyaba ghara ( Museums) dekhane jA rahA thA, taba Agare meM bhI ThaharA aura uparokta zilAlekha kI chApa tayyAra kI, parantu aba vahAM na to paM. sukhalAlajI the na hI muni pratApavijayajI the / vAbU dayAlacandajI bhI kAraNa vaza bAhira gae hue the| ina ke atirikta aura koI zrAvaka mujha se paricita na the isaliye usa vakta vaha chApa mujha ko na mila sakI / aba kalakattA nivAsI zrIyuta vAvU pUraNacanda nAhara dvArA maiM ne vaha chApa prApta kI hai aura usI ke AdhArapara pAThakoM ko isa zilAlekha kA paricaya de rahA huuN| 3. yaha lekha lAla patthara kI zilA para khudA huA hai jo laga bhaga do phuTa lambI aura do phuTa caur3I hai| lekha khodane se pahile zilA ke cAroM aura do do iMca kA hAziyA ( margin) choDa kara rekhA DAla dI gaI hai| rekhA ke vAhira Upara kI tarapha " pAtasAhi zrI jahAMgIra " ubhare hue akSaroM meM khudA huAhai / vAkI kA sArA lekha gahire akSaroM meM khudA huA hai| rekhAoM ke andara lekha kI 33 paMktiyAM haiM magara una meM lekha samApta na ho sakA isa liye rekhAoM ke vAhira nIce do paMktayAM (naM 34 aura 38) dAI ora ka paMkti ( naM0 35 ) aura vAI ora do paMktiyAM [ naM0 36-37 ] aura khodI gaI haiN| zilA ke dAI ora nIce kA kucha bhAga TUTa gayA hai jisa se lekha kI paMkti 28-34 aura 38 ke anta ke ATha nau akSara aura paMkti 35 ke Adi ke 14, 15 akSara TUTa gae haiM / isa se ku~varapAla sonapAla ke usa samaya vartamAna parivAra ke prAyaH saba nAma naSTa ho gae haiM / paMkti 36-37 ke bhI kucha akSara r3he nahIM ge| 1 mandira kI eka koThaDI meM bahuta se patthara paDe the / jaba apraila maI san 1920maiM una pattharoM ko -nikAlane lage to una meM se yaha lekha.bhI nikalA / aba yaha zilA lekha mandira meM hI praDA -
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 4. lekha ke akSara zuddha jaina lipi ke haiM jo ki hasta likhita pustakoM ( Mss. ) meM pAe jAte haiN| pustakoM kI bhAMti lekha kI Adi meM I0' yaha cinha hai jo zAyada / om ' zabda kA dyotaka hai, kyoMki prAcIna zilAlekha tathA tAmrazAsanoM meM * om ' ke liye kucha aisA hI cinha huA karatA thaa| ' ca ' aura 'va' kI AkRti bahuta kucha milatI julatI hai| pakti 6 aura 8 meM mArga aura varga zabdoM meM 'ga' ke liye '' 1 cinha AyA hai jo jaina lipi kA khAsa cinha hai| 5. varNavinyAsa ( Spelling ) meM vizeSatA yaha hai ki " parasavarNa " kahIM nahIM kiyA gayA arthAt spIya akSaroM ke pUrva nAsikya ke sthAna meM sarvadA anusvAra likhA gayA hai jaise paMkti 2 meM paGkaja, vimva, candra ke sthAna meM paMkaja, viva, caMdra likhe haiN| isI prakAra zlokArdha vA zloka ke anta meM m ke sthAna meM anusvAra hI likhA hai jaise paMkti 16 meM aThArahaveM ardhazloka ke anta meM * zrutvA kalyANadezanAM / ' paMkti 20 ardhazloka 21 'vittavIjamanuttaraM / ' paMkti 22 zlokAnta 23 'cittaraMjakaM / ' paMkti 26 zlokAnta 28 kAritaM / ' ityAdi / paMkti 5 meM patriMzata ke sthAna meM SaDviMzat likhA hai| virAma kA cinha / ' zlokapAdoM ke anta meM bhI lagAyA hai, kahIM kahIM paMkti ke anta meM akSara ke liye pUrA sthAna na hone se virAma likha diyA hai jaise paMkti 7, 9, 12, 15 Adi meN| 6. paTTAvali ko chor3a kara vAkI tamAma lekha zlokavaddha hai / isakI bhASA zuddha saMskRta haiM parantu paMkti 15 meM pati zabda kA saptamI eka vacana : patau ' likhA hai jo vyAkaraNa kI rIti se ' patyau ' honA cAhiye thA / yadyapi paMkti 16 meM 'kAritA' aura paMkti 26 meM 'kAritaM' zabda Ae haiM tathApi paMkti 32 meM kAritA ke liye ' kArApitA ' likhA hai / yaha zabda jaina lekhakoM ke saMskRta granthoM meM bahudhA pAyA jAtA hai aura prAkRta se saMskRta prayoga banA hai| paMkti 17 meM prAkRta zailI se Ananda zrAvaka kA nAma ' ANaMda' likhA hai aura paMkti 11 meM 'utsukau' ke sthAna meM ucchukau ' zabda pratIta hotA hai| 7. yaha prazasti jahAMgIra vAdazAha ke samaya kI hai| vikrama saM0 1671 meM AgarA nivAsI kuMrapAla sonapAla nAma ke do bhAiyoM ne vahAM zrI zreyAMsa nAtha jI kA mandira banavAyA thA jisa kI pratiSThA aMcala gaccha ke AcArya zrI kalyANasAgara jI ne karAI thii| usa samaya yaha prazasti likhI gii| mandira kI pratiSThA ke sAtha 450 anya pratimAoM kI pratiSThA bhI huI thI jina meM se 6, 7 pratimAoM ke lekha vAvU pUrNacanda nAhara ne apane . " jaina lekha saMgraha " meM diye haiN| (dekhiye ukta pustaka, lekha naM0 307-312, 433) / ina lekhoM se kuMrapAla sonapAla ke pUrvajoM kA kucha hAla mAlUma nahIM hotA lekina prazasti meM una kI vaMzAvali isa prakAra dI hai| ____ 1 DAkTara vebara ( Weber. ) isako gra (jhara) paDhate haiM jaisA ki barlina nagara ke jaina pustakoM kI sUci ke pRSTa 576 para Ae pograla. zabda se spaSTa pratIta hotA haiM, vAstava meM yaha zadra poggala ( Poggla.) haiM / isI prakAra pRSTha 525 para miyuggAma ko miyagrama. ( miyagrAma ) likhA ', haiN| Weber's datalogue of Crakrit Mss in the Royal Lidrary at Berlin.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] kuMrapAla loNapAla prazasti [ 27 zrIzraMga vesarAja rAjapAla jINAsIha mallasIha RpamadAsa (apara nAma reSA, bhAryA repazrI) premana (vA pemA) kuMrapAla sonapAla ? tasI netasI ( putrI ) jAdo . karapAla sonapAla osavAla jAti ke loDhA gotrIya the / ina ko jahAMgIra vAdazAha kA amAtya ( maMtrI) karake liyA hai| jahAMgIra ke rAjya sambandhI eka do phArasI kitAbeM dekhI parantu una meM ina kA nAma upalabdha nahIM huaa| 8. mUrtiyoM ke lekhA1 se mAlUma hotA hai ki kuMrapAla sonapAla ke vaMza ko gANI vaMza kahate the aura ina lekhoM se una ke parivAra ke kucha nAmoM kA bhI patA calatA hai jo prazasti meM par3he nahIM jAte jaise ki:- RpabhadAsa ke kuMrapAla sonapAla ke sivAya rUpacaMda, caturbhuja, dhanapAla, dunIcaMda Adi aura bhI putra the| premana kI bhAryA kA nAma zaktA devI thaa| petasI kI bhAryA kA nAma bhaktA devI thA una kA putra0sAMga thaa| 9. isa ke atirikta " jainasAhitya saMzodhaka " khaNDa 1 aMka 4 meM jo saM.1667 kA " AgarA saMghano sacitra salvasarika patra " prakAzita huA hai, usa meM kucha nAma prazasti ke nAmoM se milate haiM parantu yahanata nizcayapUrvaka nahIM kahI jA saktI ki donoM lekhoM meM eka hI vyakti kA ullekha hai yA bhinna 2 kAH 1 yeha lekha pairegrApha 13 me udhdRta kiye gae haiN|
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28] jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 s s s lh sAMvatsarika patra paMkti 30 . sAH pemana, saMH netasI " " 33 sAH petasI 34 sAH netasI, saMH rIpabhadAsa " " 35 . " rIpabhadAsa sonI 10. prazasti ke samaya ke saMbaMdha meM yaha vAta baDI dhyAna dene yogya hai ki prazasti meM to sApha taura para vaizAkha zudi 3, vikrama saM0 1671 guruvAsara ( bRhaspativAra ) likhA hai paraMtu mUrtiyoM ke lekhoM meM vaizAkha zudi 3 vikrama saM. 1671 zani ( sanIcara vAra ) likhA hai 1 / yaha aisA virodha hai ki isa ke liye koI hetu nahIM diyA jA saktA; kyoMki eka hI sthAna para eka hI tithi meM vArabheda kaise ho sakatA hai / yadi tRtIyA vRddhi tithi hotI to bhI kaha sakte ki vRhaspati vAra kI rAtri ke pichale pahara meM aura zani ko dina ke pahile pahara meM tRtIyA thii| magara tRtIyA vRddhi tithi na thI jaisA ki iMDiyan kaileMDara 2 meM dI huI sAriNI ( Tables) ke anusAra gaNita karane para gata saMvat ( Expired ) 1671 vaizAkha sudi 3 zanivAra 2 apraila san 1614 (Old Style ) ko AtI hai aura usa dina vaha tithi 17 ghaDI ke anumAna bAkI thI / rohiNI nakSatra sUryodaya se 13 ghaDI pIche lagA / vaizAkha vadi 13 ( amAnta mAsoM se caitra vadi 13 ) vRddhi tithi AtI hai| 11. prazasti meM dI huI aMcala gaccha kI paTTAvali se jJAta hotA hai ki usa gaccha ke pravartaka AcArya, zrI AryarakSita sUri, bhagavAna mahAvIra svAmI se 48 veM paTTa para baiThe the aura zrI kalyANa sAgara sAra gaccha ke 18 veM AcArya the| aMcala gaccha kI paTTAvali DA. bhAMDArakara aura DA. vyUlara ne bhI chApI hai| ina meM DA. bhAMDArakara to pAMcaveM AcArya zrI siMhaprabha sAra kA nAma chor3a gae haiM 3 aura DA. byUlara chaThe AcArya zrI ajitasiMhasUri aparanAma zrI jinasiMha sUri kA nAma chor3a gae haiM 4 / hAlAM ki jina AdhAroM parase unhoM ne yaha paTTAvali chApI hai una meM sAfa taura para ukta donoM AcAryoM ke nAma yathAsthAna diye hue haiN| 5 1 jaina lekha saMgraha, lekha naM. 308-11 " zrI matsaMvata 1671 varSe vaizASa sudi 3 zanau" 2 The Indian Calendar dy Sewel and Balkrishna Dikshit, 1896. 3 Report on the Search for Sanskrit manuscripts for the year 1883-84 Bomday 1887 p. 130 4 Epigraphia Indica p.39 5 bhAMDArakara-ukta pustaka pRSTha 321 48 zrIAryarakSitasUriH caMdragacche zrIaMcalagacchasthApanA zuddhavidhiprakAzanAt saM. 1159 49 zrIvijayasiMha sUriH 50 zrIdharmaghoSa sUriH 51 zrImaheMdrasiMha sUriH 52 zrIsiMhaprabha sUriH 53 zrIajitasiMhasUriH pArake citrAvAlagacchato nirgatA saM, 1285 tapagacchamataM vastupAlataH gacchasthApanA
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ aka 1 ] kuMrapAla soNapAla prazasti 12. aMta meM maiM yaha nivedana karanA cAhatA hUM ki isa prazasti ke saMbaMdha meM do bAtoM kI adhika khoja Avazyaka hai eka to yaha ki mugala bAdazAhoM ke itihAsa meM kuM[ va ]rapAla aura sonapAla yA una ke pitA kA nAma DhUMDanA cAhiye, aura dUsarI yaha ki vaisAkha sudi 3 ko vahaspati aura zani kyoMkara ho sakte haiM; isa kA samAdhAna karanA cAhiye // 29 [ - 13. mUrtiyoM ke lekha: jaina lekha saMgrahaH pRSTha 78, 79, 109 naM0 307, samvata 1671 AgarAvAstavya osavAla jJAtIya loDhA gotre gANI vaMse saM0 RSabhadAsa bhAryA suH repa zrI tatputra saMgharAja saM0 rUpacanda caturbhuja saM0 dhanapAlAdi yute zrI madaMcalagacche pUjya zrI 1 dharmamUrti sUri tat paTTe pUjya zrI kalyANasAgara sUrINAmupadezena vidyamAna zrI visAla jinaviMva prati.... naM0 308. saMvata 1671 varSe osavAla jJAtIya loDhA gotre gANI vaMse sAha krurapAla 1 saM0 sonapAla prati0 aMcalagacche zrI kalyANasAgara sUrINAmupadezena vAsupUjyabiMvaM pratiSThApitaM // naM0 309. // zrImatsaMvata 1671 varSe vaizASa sudi 3 zanau AgarA vAstavyosavAla jJAtIya loDhA gotre gAvaMse saMghapati RSabhadAsa bhA0 repazrI putra saM0 kuMrapAla saM0 sonapAla pravarau svapitR RSabhadAsa punyArthaM zrImadaMcalagacche pUjya zrI 5 kalyANasAgarasUrINAmupadezena zrI padamaprabhu nirvivaM pratiSThApitaM saM0 cAgAkRtaM // naM0 310. zrImatsaMvata 1671 varSe vaizASa sudi 3 zanau zrI AgarAvAstavya upakesa jJAtIya loDhA gotra sA0 premana bhAryA zaktAde putra sA0 SetasI laghubhrAtA sA0 netasI sutena zrImadaMcalagacche pUjya zrI 5 kalyANasAgarasUrINAmupadezena zrI vAsapUjyaviMbaM pratiSThApitaM saM0 kuMrapAla saM0 sonapAla pratiSThitaM / lara -- ukta ( Epig. Ind. ) Jaina inscriptions from Satrunjaya, Nos. XXI, XXVII, aura Cv. XXI yaha lekha sa0 1675 kA hai zrIsiMhaprabhasUrIzAH sUrayo'jitasiMhakAH / zrImaddevendrasUrIzAH zrIdharmaprabhasUrayaH // 8 // zrIsiMhatilakAvhAzca zrImahendraprabhAbhidhAH / zrImanto merutuGgAkhyA babhUvuH sUrayastataH // 9 // XXVII yaha lekha saM0 1683 kA hai - tebhyaH krameNa guravo jinasiMhagotrAH babhUvuratha pUjyatamA gaNezAH // devendrasiMhaguravo'khilalokamAnyAH dharmaprabhA munivarA vidhipakSanAthAH // 9 // pUjyAzca siMhatilakAstadanu prabhUta - bhAgyA mahendravibhavA guravo babhUvuH // cakrezvarI bhagavatI vihitaprasAdAH zrImerutuGgasUro naradevavandyAH // 10 // CV yaha lekha saM 1921 kA hai| isa meM AcArya kalyANasAgara taka lekha naM XXVII ke hI zloka uchata kiye haiM / ina lekhoM kI bhASA jaina saMskRta hai / 1 sivAya lekha 433 ke aura saba jagaha kuMra ko krUra yA krura paDhA hai / 2 prazasti meM tathA mUrti ke anya lekhoM me netasI /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka naM0 311. zrImatsaMvat 1671 vaizASa sudi 3 zanoM zrI AgarAnagare o loDhA gote-gAvase sA0 pemana bhAryA zrI zaktAde putra sA0 petamI mA0 bhattAde puta zrA aMcalagacche pUjya zrI 5 kalyANasAgarasUrINAmupadezena zrI vimalanAtha vi. sA0 Qrpaal....| ___ naM0 312. [saM0 1671 J // saMtrapati zrI kuMrapAla saM0 sonapAlaH svamAta. aMcalagacche pUjya zrI 5 zrI dharmamUrtisari paTTAmbujahaMsa zrI 5 zrI kalyANasAgarasarI zrIpArzvanAthavivaM pratiSThApitaM pUjyamAnaM ciraM naMdatu // naM0 433. zrImatsaMvata 1671 va vaizApa sudi 3 zanI zrI AgarAvAsta-yosavAla jJAtIya lohA gotre gAvaM-jA sa0 RSabhadAma bhAryA reSazrI tatputra zrI kuMrapAla, monapAla saMvAdhipe svAnujavara dunIcaMdasya puNyAthai upakArAya zrI aMcalagacche pUjya zrI 5 kalyANasAgarasUrINAmupadezena zrI AdinAthavivaM pratiSThApitaM // ] prazasti kI nakala (noTaH- [ ] ina cinhoM meM diye akSara TUTa gae haiM yA sApha nahIM paDhe jAte ) // pAtasAhi zrI jahAMgI[2] // 1. // OM // zrI siddhebhyo namaH // svasti zrI viSNuputro nikhilguNayunaH pArago vIta rAgaH / pAyAd vaH kSINakA surazikharimamaH ka lo2. tIrthapradAne // zrI zreyAn dharmamUrti vikajanamana: paMkane vinvAbhAnaH / kalyANAmbhodhicandraH suranaranikaraH senya [ mA]3. naH kRpAluH // 1 // RSabhapramukhAH sArvA ! gautamAyA munIzvarAH / pApakarmavinirmuktAH __ kSemaM kurvantu sarvadA / / 2 // kura4. pAlasvarNapAlau / dharmakRtyaparAyaNau / vavaMzakujamANDau / prazastilikhyate tayoH // 3 // zrImati hAyane ramye candrapirasa5. bhUmite 1671 / patriMzattiyizAke 1936 vikrmaaditybhuupteH|| 4 // rAdhamAse vasa ntau zuklAyAM tRtIyAtiyo / yukta tu 6. rohiNImena niSe guruvAsare // 5 // zrI madazcala gacchAkhye / sarvagacchAvataMsake / siddhAntAkhyAtamAggeNa / rAjite vizvavistRte / 6 / ugrase1 lekha meM viva 2 vitarga khodakara kATI gaI hai jita se virAma sA pratIta hotA hai| 3 pada caahiye| 4 "la" khodane se raha gayA thaa| pIche ca na ke nIce khodA gayA hai| 5ga ke liye pracinha likhA gayA hai|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] 7. napure ramye nirAtaGkarasAzraye / prAsAdamandirAkIrNe / sadjJAtau chupakezave / 7 / loDhA * gotre vivasvAstrijagati suyazA brahmaca kuMrapAla soNapAla prazasti 31 8. ryAdiyuktaH / zrIzraGgakhyAtanAmA guruvacanayutaH kAmadevAditulyaH / jIvAjIvAditatve para - ruciramatirlokavargeSu yAva - 1 jjIyA 9. candrArkavimbaM parikarabhRtakaiH sevitastvaM mudA hi / 8 / loDhA santAnavijJAto / dhanarAjA guNAnvitaH / dvAdazavratadhArI ca / zubha 10. karmmaNi tatparaH / 9 / tatputro vesarAjazca / dayAvAn sujanapriyaH / tUryavratadharaH zrImAn > cAturyAdiguNairyutaH / 10 / tatputrau dvA 11. vabhUtAM ca / surAgAvardhito sadA / jeThU zrIraGgagolau ca / jinAjJApAlAnocchukau / / 11 / to jANAsIhamalAkhyo neTvAtmanau vabhUvatu 12. : / dharmmavidau ca dakSau ca / mahApUjyau yazodhanau / 12 / AsIcchrIraGgajo nUnaM jinapAr3hArcane rataH / manISI sumanA bhavyo rAjapA 13. la udAradhIH / 13 / AryA / dhanadau carSabhadAsa / pemAkhyau vividhasAkhyaghnayuktau / AstAM prAjJau dau ca tattvajJau tau tu tatpu 14. trI / 14 / repAbhidhastayorjyeSThaH / kalpaduriva sarvadaH / rAjamAnyaH kulAdhAro / dayAlurdharmmakarmmaThaH / 19 / repazrIstatpriyA 15. bhavyA / zIlAlaGkAradhAriNI / pativratA patau raktA / sulazArevatInimA / 16 / zrI padmaprabhavisya navInasya jinAla 16. ye / pratiSThA kAritA yena sat zrAddhaguNazAlinA / 17 / lalau tUryatrataM yastu / zrutvA kalyANadezanAM / rAjazrInandanaH 17. zreSTha / Ananda zrAvakopamaH / 18 / tatsUnuH kuMrapAlaH / kila vimalamatiH svarNapAlo dvitIya- / zcAturyaudAryadhairyapramu 18. khaguNanidhirbhAgyasaubhAgyazAlI / tau dvau rUpAbhirAmau / vividhjinvRpdhyaankRtyaiknisstthau| tyAgeH karNAvatArau nija 1 19. kulatilakau vastupAlopamAha / 19 / zrI jahAMgIrabhUpAlAmAtyaiau dharmmadhurandharau / dhaninau puNyakartArau / vikhyAtau bhrA 20. tarau bhuvi / 20 / yAbhyAmuptaM navakSetre / vittabIjamanuttaram / tau dhanyau kAmadau loke / loDhAgotrAvataMsakau / 21 / avA 1 ccha ke liye jaina lipi kA cinha | 2 lekha meM AsIchrIraMga0 likhA hai / 3 patyau honA cAhiye thA / 4 saczrAddha 0 yA sacchrAddha 0 honA cAhiye thA / 5 lekha meM AnaMda0 likhA hai /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 21. pya zAsanaM cAru / jahAMgIrapaternanu / kArayAmAsaturdharma / kriyAsarva sahodarau / 22 / zAlA poSadhapUrvA vai yakAbhyAM sA1 22. vinirmitA / adhityakAtrikaM yatra rAjate cittaraJakam / 23 / sametazikhare bhavye zatruJjayedAcale / anyeSvapi ca tIrtheSu gi23. rinArigirau2 tathA / 24 / saGghAdhipatyamAsAdya / tAbhyAM yAtrA kRtA mudA / mahadhdA sarvasAmagryA / zuddhasamyakttvahetave / 25 / turaGgA24. NAM zataM kAntaM / paJcaviMzatipUrvakam / dattaM tu tIrthayAtrAyai / gajAnAM paJcaviMzatiH / 26 / anyadapi dhanaM vittaM / prattaM saMkhyAtigaM khalu 25. arjayAmAsatuH kiirti| mitthaM tau vasudhAtale / 27 / uttuGgaM gaganAlambi / saccitraM sadhvajaM param / netrAsecanakaM tAbhyAM / yugmaM caitya26. sya: kAritam / 28 / atha gadyam / zrI aJcalagacche / zrI vIrAdaSTacatvAriMzattame paTTe / zrIpAvakagirauM zrIsImandharajinavacasA zrIcakre [ zvarIda ]27. ttavarAH / siddhAntoktamArgaprarUpakAH / zrIvidhipakSagacchasaMsthApakAH / zrIAryarakSita sUraya-1 / statpade zrIjayasiMhasUri [ 2 zrI dharma gho]28. pasUri 3 zrImahendrasUri 4 zrIsiMhaprabhasUri 5 zrI jinasiMhasUri 6 zrIdevendrasiMhamUri 7 zrIdharmaprabhasUri 8 zrI[ siMhatilakasU - 29. ri 9 zrImahendraprabhasUri 10 zrImerutuGgasUri 11 zrIjayakIrtisUri 12 / zrIjaya kezarisUri 13 zrIsiddhAntasAgara [ sUri 14 zrI bhAvasA ] 30. garasUri 15 zrIguNanidhAnasUri 16 zrIdharmamUrtisUraya 17 statpaTTe samprati virAja___mAnAH / zrIbhaTTAraka puravarAH [--------]4 31. NayaH zrIyugapradhAnAH / pUjya bhaTTAraka zrI 5 zrI kalyANasAgara sUraya 18 steSAmupa dezena zrIzreyAMsajinavimbA [ dInA ------] 32. kuMrapAlasonapAlAbhyAM pratiSThA kArApitA / punaH shlokaaH| zrIzreyAMsajinezasya vimbaM ___ sthApitamuttamaM prati [[--------] 33. NAmupadezataH / 29 / catvAri zatamAnAni / sArdhAnyupari tatkSaNe / pratiSThitAni vimvAni / jinAnAM saukhyakAri [ NAm / 30 / ----] 1 sA zabda kA I cinha 22 vIM paMkti meM hai| 2 girinAra0 cAhiye thA kyoM ki yaha zabda girinagara kA apabhraMza hai| 3 caityayoH cAhiye thaa| 4 yahAM se sAta ATha akSara TUTa gae haiN| 5 yahAM se pAMca akSara TUTa gae haiN| 6 sArdA0 likhA hai|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ aka1] kuMrapAla sonapAla prazasti [6 34. tu lebhAte / prAjyapuNyaprabhAvataH devaguvoMH sadA bhaktau / zazyattI nandatAM ciram / 31 / matha tayoH parivAraH / saGgharAja [ ----1--1 35. ------ -------- -------- / 32 / sanaSaH svarNapAla - 1 ---- [caturbhuja ] - ------- [ putrI ] yugalamuttamam 1 43 / premanasya trayaH [bhAH ---] 36. SetasI tathA / netasI vidyamAnastu saccholena sudarzanaH / 34 / dhImataH saGgharAjasya / tejasvino yazasvinaH / catvArastanujanmAna ------ matAH 35kuMrasAlasma sa37. nAryA / - - - - - - - - - - - - - - - - / - - - - patipriyA / 36 / tadaGgajAsti gambhIrA jAdo nAmnI [sa]----------- jyeSThamalo guNAzrayaH / 37 / 38. saGghazrIsulasazrIrdA / durgazrIpramukhainiH / vadhUjanaiyutI bhAtA / reSazrI nandanI sakA / 38 / bhUpaNDalasamAraGga / sindhvarkayukta [-------------- ------13813 lekha kA sArAMza (lekha kI bhASA sarala hone ke kAraNa pUrA anuvAda nahIM diyA) paMti 1-3 maMgalAcaraNa / , 4-5 prazasti kI racanA kAla | vikrama saMvat candra RSi rasa bhU arthAt 1671,zapha saMvat 1536, rAdha (vaizAkha) mAsa, vasaMta Rtu, zucha pakSa, sutIyA tithI) guruvAra rohiNI nakSatra / 6 aMcala gaccha kI prazaMsA / 7 ugrasenapura (AgarA nagara) kI zobhA kA varNana | 8-9 upakeza (osavAla) zAtIya, loDhA gotrIya, zrIaMga kI stuti / 1. usa ke putra vesarAja ke guNoM kA varNana | 11 vesarAja ke putra jeThU aura zrIraMga kA varNana / 11-12 jehU ke putra jINAmahi aura masIha ] kA varNana / 12 mIraMga kA putra rAjapAla, tisa kA varNana / 13 rAjapAla kI gaja darabAra meM baDI pratiSThA thA, aura usa ke RpabhadAsa aura pemana do putra the| 14 una meM RSabhadAsa (aparanAma reSA) pahA thaa| isa kI bhAryA reSazrI / 15-16 zapabhadAsa ne maMdira meM zrIpaSmaprabha ke naye viMba kI pratiSThA karAI thii| aura yaha nizcaya pUrvaka nahIM kahA jA sakA ki paMphi 34 ke aMta aura paMkti 35 ke Adi meM kitane makSara 2 pratIta hotA hai ki prazAsti yA payAsamo gii|
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] 79 35 23 33 55 33 11 13 17 33 55 33 }} 31 jaina sAhitya saMzodhaka [ khaNDa 2 kisI AcArya kI kalyANakArI dezanoM ko sunakara rAjazrI ke puvane' - carya vrata dhAraNa kiyA / 17-18 RSabhadAsa ke putra phuMrapAla svarNapAla ( sonapAla ) / tina ke guNoM kA varNana / dAna dene meM una kI karNa se upamA / 19-20 ye jahAMgIra bAdazahA ke amAtya (saMtI ) the; baDe dhanavAna the; sadA zubhakAma jharate aura puNya kSetroM meM dhana lagAte the / 21 jahAMgIra kI AjJA se donoM bhAI dharma kA kAma karate the / 22--23 unhoM ne tIna bhavana vAlI eka pauSadhazAlA dhanavAI | saMghAdhipati banakara sameta zikhara, zatruMjaya, AcU, giranAra tathA anya tIrthoM kI yAtrA kI / 24 125 ghoDe, 25 hAthI yAtrA ke liye judA kara choDe the / 25 unhoM ne do caitya banavAe jo bahuta hI UMce, citroM aura jhaMDoM se saje ye the / 26 maMcala gaccha kI utpatti | bhagavAna mahAvIra se 48 ve paTTa para zrI Arya rakSita sUri hue / unhoM ne zrI sImaMdhara svAmI kI AjJA pUrvaka cakrezvarI devI se vara prApta karake vidhipakSa arthAt aMcalagaccha calAye / 27-30 paTTAvali / 31-32 kuMrapAla sonapAlane zrI kalyANasAgarake upadeza se zreyAMsa nAthajI kA maMdira banavAyA / 33- 34 aura usI samaya 450 anya pratimAoM kI pratiSThA huI / isa se utta kI baDI tI huI / 35 saMgharAjai... beTe sonapAla... caturbhuja... do beTiyAM / premana ke tIna putra... 36 petasI aura netakhI jo zIlapAlane se mAno sudarzana hI vidyamAna thA / buddhimAna, tejasvI aura yazastrI saMgharAja ke cAra beTe the / 37 kuMrapAla kI bhAryA......usa kI putrI kA nAma nAdo thA / jeThamala guNa kA dhAma **I** 38 repalI ke dono putra ( jhuMrapAla sonapAla ) apanI putravadhuoM saMghazrI, sulasI, durgazrI Adi ke guNoM se zobhA pAte raheM / AzIrvAda ( jisa ke bahuta se akSara TUTa gae haiM ) || " 1 kalyANadezanA se zAyada zrIkalyANasAgara jI ke upadeza kA Azaya ho / 2 zAyada upabhadAsa kI mAtA kA nAma rAjazrI thA / 3 mahAvideha kSetra meM vartamAna takira / 4 ina pratimAoM kA patA lagAnA cAhiye / ! yahAM se kAma ThIka nahIM baiThA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ............ 15 LAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAMANNAARANAMANNARAI MamanaravMARAwaruaamanasi-nakamam aka ku~rapAla sonapAla prazasti [TippaNI-kuMvarapAla senapALakI prazaMsAmeM kisIepha phapi hindI bhASAmeM eka kavitA likhI hai jo pAThapake kisIepha bhaMDArameM hamAre dekhanemeM AI ghI aura jisakI nakala hamane apanI noTabuka phara kI thii| usakA saMbaMdha isa lekhake sAtha honese hama yahA~ use prakaTa krige dete haiN| --saMpAdaka / ] korapAla sonapAla loDhA guNaprazaMsA kavitta sagara bharatha jagi, jagaDu jAvaDa bhaye / pAmarAya sAraMga, sujaza nAma paraNI / / 1 sejeje saMgha calAyo, sudhana sukheta bAyo / saMghapatipada pAyo, kavi koTi kiti baraNI / / 2 lAhani kaDAhi ThAma, ThAma ga bhAMna kahi | AnaMda maMgala ghari ghari gAve gharaNI // 3 vastapAla tejapAla, huye rekhacaMda naMda / korapAla sonapAla, kInI bhalI karaNI / / 4 kahi lakhamaNa loDhA, dUnIkuM dikhAi dekha | lachiko pramAna jope, eso lAha lIjiye / / 5 Ana saMghapati kou, saMgha jope kIyo cAhe / korapAla sonapAla,-ko so saMgha kIjiye / / 6 savala rAya bibhAra, nibala thApanA cAra | bAdhA rAi baMdi chora, ari ra sAjako / / 7 aDerAya avaThaMbha, khitIpatI rAyakhaMbha | maMtrIrAya AraMbha, pragaTa suma sAjako / / 8 kabi kahi rUpa bhUpa, rAina mukaTamani / tyAgI rAI tilaka, birada gaja vAjako / / 9 haya gaya hemadAna, mAMna naMdakI samAna | hiMdu suratANa, sonapAla rekharAjako // 10 saina para Asanake, paijapara pAsanake | nijadala raMjana, bhaMjana para dalako // 11 madamatavAre, vipharAre,ati bhAre bhAre / kAre kAre bAdarase, pAsava sujalake / / 12 kavi kahi rUpa, nRpa bhupatinike siMgAra | ati vaDavAra airApati samavalake / / 13 rekharAjanaMdakora pAla sonapAlacaMda / hetavani deta aise hAthinika halake / / 14
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ somadevararikRta nItivAkyAmRta / (prantha parica ya) [lelapha-zrIyuta paM0 nAthUrAmajI premI.] [zrIyuta paM0 nAthUrApajI premIkI dekharekha meM bambaIse jo mANikacandra--digambara jainagranthamAlA prakaTa hotI hai, usameM abhI hAla hI somadevasUrikRta nItivAkyAmRta nApakA eka amUlya grantha prakAzita huA hai| isa pranthake kartA aura vipaya AdikA vistRta paricaya karAneke lie premIjIne pranthake prAraMbhameM eka pANDityapUrNa aura aneka jJAtavya bAtoMsa bharapUra sundara prastAvanA likhI hai jo pratyeka sAhitya aura itihAsa premIka lie avazya paThanIya aura mananIya hai / isa lie hama lekhaka sahAzayakI anumati lekara, janasAhityasaMzodhakake pAThakoMke jJAnArtha, usa prastAvanAko avikalavayA yahA~ para prakaTa karate haiM-saMpAdaka [] zrImatsomadevasarikA yaha ' nItivAkyAmRta' saMskRta sAhitya-sAgarakA eka amUlya aura anupama ratna hai| isakA pradhAna viSaya rAjanIti hai / rAjA aura usake rAjyazAsanase sambandha rakhanevAlI prAyaH sabhI bhAvazyaka vAtoMkA isameM vivecana kiyA gayA hai / yaha sArA anya gadyameM hai aura sUtrapaddhatise likhA gayA hai| isakI pratipAdanazailI bahuta hI sundara, prabhAvazAlinI aura gaMbhIratApUrNa hai / bahuta bar3I bAtako eka choTese vAkyameM kaha denekI kalAmeM isake katI siddhahasta haiM / jaisA ki pranyake nAmase hI prakaTa hotA hai, isameM vizAla nItisamudrakA manyana karake sArabhUta amRta saMgraha kiyA gayA hai aura isakA pratyeka vAkya isa nAtakI sAkSI detA hai| nItizAsake vidyArthI isa amRtakA pAna karake avazya hI santata hoNge| yaha anya 32 samuddezoMmeM 4 vibhaka hai aura pratyeka samuddezameM usake nAmake anusAra viSaya pratipAdita hai| prAcIna rAjanItika sAhitya / rAjanIti, cAra puruSAmise dUsare bharthapuruSAryake antargata hai| jo loga yaha samajhate haiM ki prAcIna bhAratapAsiyoMne 'dharma' aura 'mokSa' ko chor3akara anya puruSAyoMkI bhora vizeSa dhyAna nahIM diyA, ve isa dezake prAcIna sAhityase aparicita haiN| yaha saca hai ki pichale samayameM ina viSayoMkI orase loga udAsIna hote gaye, inakA paThana pAThana panda hotA gayA aura isa kAraNa inake sambandhakA jo sAhitya thA vaha dhIre dhIre naSTaprAya hotA gyaa| phira bhI isa bAtake pramANa miLate haiM ki rAjanIti Adi vidyAoMkI bhI yahA~ khUba unnati huI thI aura inapara anekAneka anya likhe gaye the| ___ vAtsyAyanake kAmasUtrameM likhA hai ki prajApatine prajAke sthitiprabandhake lie trivargazAsana-(dharma-artha-kAma" viSayaka mahAzAstra) banAyA jisameM eka lAkha adhyAya the| usameke eka eka bhAgako lekara manune dharmAdhikAra, bRhaspatine adhikAra, aura nandIne kAmasUtra, isa prakAra tIna adhikAra bnaaye|iske bAda ina tInoM viSayoMpara uttarottara x"samuddezazca saMkSepAbhidhAnam "-kAmasUtraTIkA, a0 3 / / " prajApatihi prajAH sRSTA tAsAM sthitinibandhanaM trivagasya sAdhanamadhyAyAnAM zatasahasreNAne provAca / tasyaikadezikaM manuH svAyaMbhuvo dharmAdhikArakaM pRthak cakAra / bRhaspItarAdhikAram / nandI sahaneNAdhyAyAnA pRthakkAmasUtra akAra |"-kaamsuutr a..|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ aka 1] somadevadArakata nAtivAkyAmRta - - ~~- ~ saMkSipta pranthoMkA nirmANa huA / purANoMmeM bhI likhA hai ki prajApatike uska eka lAkha adhyAyanAle nivarga-zAsanake nArada, indra, bRhaspati, zukra, bhAradvAja, vizAlAkSa, bhISma, parAzara, manu, anyAnya maharpi aura viSNugupta (cANakya) ne saMkSisa karake pRthak pRSaka pranyoMkI racanA kI + / parantu isa samaya ukta saba sAhitya prAyaH naSTa ho gayA hai| kAmapuruSArtha para vAtsyAyanakA kAmasUtra, arthapuruSArtha para viSNugupta yA cANakyakA arthazAstra aura dharmapuruSArtha para manuke dharma-zAstrakA saMkSiptasAra 'mAnavaM dharmazAsA'--jo ki bhUgu nAmaka bhAcAryakA saMgraha kiyA huA hai aura manusmRtike nAmase prasiddha hai--upalabdha hai| ___ ukta granthoM se rAjanItikA mahattvapUrNa grantha 'kauTilIya arthazAna 'abhI 13-14 varSa pahale hI upalabbha haA hai aura use maisUrakI yUnIvarsiTIne prakAzita kiyA hai| yaha avase lagabhaga 2200 varSa pahale likhA gayA thA / suprasiddha mauryavaMzIya samrATa candraguptake lie -jo ki hamAre kathApranthoMke anusAra jainadharmake upAsaka the aura jinhoMne antameM jinadakSiA dhAraNa kI thI-Arya cANakyane isa anyako nirmANa kiyA thA nandavaMzakA samala uccheda karake usake siMhAsana para candraguptako AsIna karAnevAle cANakya kitane bar3he rAjanItiza hoMge, gaha kahanekI AvazyakatA nahIM hai| unakI rAjanItijJatAkA sabase adhika ujjvala pramANa yaha arthazAstra hai| yaha bar3A hI adbhuta grantha hai aura usa samayakI zAsanavyavasthA para aisA prakAza DAlatA hai jisakI pahale kisIne kalpanA bhI na kI thii| iro par3hanese mAlUma hotA hai ki usa prAcIna kAlameM bhI isa dezane rAjanItimeM Azcaryajanaka unnati kara lI thii| isa granthameM manu, bhAradvAja, uzanA (zukra), bRhaspati, vizAlAkSa, pizuna, parAzara, vAtavyAdhi, kauNapadanta aura bAhudantIputra nAmapha prAcIna AcAryoMke rAjanItisambandhI matoMkA jagaha jagaha ullekha milatA hai| Arya cANakya prAraMbhameM hI kahate haiM ki pRthivIke lAbha aura pAlanake lie pUrvAcAryoMne jitane arthazAstra prasthApita kiye haiM, prAyaH una sabakA saMgraha karake yaha arthazAstra likhA jAtA hai / isase mAlUma hotA hai kicANakyase bhI pahale isa vipayake anekAneka grantha maujUda the aura cANakyane una sabakA adhyayana kiyA thaa| parantu isa samaya una pranthoMkA koI patA nahIM hai| cANakyake vAdakA eka aura prAcIna grantha upalabdha hai jisakA nAma 'nItisAra' hai aura jine saMbhavataH cANakyake hI ziSya kAmandaka nAmaka vidvAnane arthazAstrako saMkSipta karake likhA hai| arthazAstra prAyaH gadyameM hai| parantu nItisAra lokabaddha hai| yaha bhI apane DhaMgakA apUrva aura prAmANika grantha hai aura arthazAstrako samajhanemeM isase bahuta sahAyatA milatI hai / isameM bhI vizAlAkSa, pulomA, yama Adi prAcIna nItigranthakartAoMke matoMkA ullekha hai| + brahmAdhyAyasahasrANAM zataM cakre svabuddhijam / tannAradena zakreNa guruNA bhArgaveNa ca // bhAraddhAjavizAlAkSabhImapArAzaraistathA / saMkSiptaM manunA caiva tathA caanyairmhrssibhiH|| patAlamAyapohAsaM vijJAya ca mhaatmnaa| saMkSiptaM mananA caiva tathA caanyairmhrssibhiH|| prajAnAmAyuSo hrAsaM vijJAya ca mahAtmanA / saMkSiptaM viSNuguptena nRpANAmarthasiddhaye / ye zloka hamane gujarAtITIkAsahita kAmandakIya nItisArakI bhUmikA parase udhdRta kiye haiN| parantu usase yaha nahIM mAlUma ho sakA ki ye kisaM purANake haiN| *suprasiddha itihAsajJa mi. vinseNTa smitha Adi vidvAn bhI isa bAtako saMbhava samajhate haiM ki candragupta maurya jainadharmake upAsaka the| 'trailokyaprajJapti' nAmaka prAkRta granthameM-jo vikramakI pA~cavIM zatAbdike lagabhagakA hai-likhA hai ki mukuTadhArI rAjAoMmeM sabase antima rAjA candragupta thA jisane jinadIkSA lI |-dekho jainahitaiSI varSa 13, aMka 12 / 4 sarvazAstrAnupakramya prayogAnupalabhya ca / kauTilyenaM narendrArthe zAsanasya vidhiH kRtH|| yena zAstraM ca zastraM ca nandarAjagatA ca bhuuH| asaNoddhRtAnyAzutena zAstramidaM kRtam // + pRthivyA lAbhe pAlane ca yAvantyarthazAstrANi pUrvAcAyaH prasthApitAni prAyazastAni sahatyaikamidamarthazAnaM kRtam / +dekho gujarAtI presa vambaIke 'kAmandakIya nItisAra' kI bhUmikA /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 jaina sAhitya saMzodhaka phAmanyAphe nItisAraphe bAda jahA~ taka dama Anate haiM, gaha nItiSAkyAmRta anya hI aisA banA hai, jo usa donoM pranbhoMkI zreNImeM rakkhA jA sakatA hai aura jisameM zuddha rAjanItiphI carcA kI gaI hai| isakA adhyayana bhI phauTilIya arthazAstra ke samajhanameM bar3I bhArI sahAyatA detA hai| ___ notiSAkyAmRtakaM kartAne bhI apane dvitIya grantha ( yazAstika) meM guru,zukra,vizAlAkSa, bhAradvAjake nItizAstrokA ullekha kiyA hai| manuke bhI bIso lokoMko uddhRta kiyA hai +1 nItiyAkyAmRtameM viSNugupta yA cANakyakA aura unake apazAlakA ulekha hai| bRhaspati, zukra, bhAradvAja, dhAdike abhiprAyoMko bhI unhoMne nItivAkyAmRtameM saMgraha kiyA hai jisakA spaSTIkaraNa nAMtIvAphyAmRtako isa saMskRta TophAse hotA hai| smRtikArose bhI ve acchI taraha paricita mAlUma hote haiM / isase hama kaha sakate haiM ki nItIvAphyAmRtake kartA pUrvokta rAjanItike sAhityasa yatheSTa paricita the / bahuta saMbhava hai ki unake samayameM upaka sabakA saba sAhitya nahIM to usakA adhikAMza upalabdha hogaa| kamase kama pUrvApha AcAyoMke pranyo sAra yA saMgraha bhAdi avazya milate hoge| ina saba bAtoMse aura nAtivAkyAmRtako acchI taraha par3anase hama isa pariNAma para pahuMcate haiM ki nAtivAkyAmRta prAcIna nItisAhityakA sArabhUta amRta hai / dUsare zabdoMmeM yaha una sabake bhAdhArase aura kaviko vilakSaNa pratibhAsa prasUta huA saMgraha pranya hai| jisa taraha kAmandakane cANakyaka arthazAstra ke AdhArase saMkSepameM apane nAtisArakA nirmANa kiyA hai, usI prakAra somadevamArane unake samayameM jitanA nItisAhitya prApta thA usake AdhArase yaha nItivAkyAmRta nirmANa kiyA hai| donoMmeM antara yaha hai ki nAtisAra zlokabaddha hai aura pheyala arthazAstra ke AdhArase likhA gayA hai, parantu nAtevAlyAmRta gadhameM hai aura anekAneka andhoke AdhArase nirmANa huA hai, yadyapi arthazAstrako bhI isameM yapeSTa sahAyatA lI gaI hai| phauTilIya arthazAstrako bhUmiphAmeM zrIyuta zAmazAstrIne likhA hai ki, "yaca yazodharamahArAjasamakAlena somadevasUriNA nItivAkyAmRtaM nAma nItizAstra viracitaM tadapi kAmandakoyAmiva kauTilIyArthazAstrodaya sakSipya saMgRhItAmAta sadapranbhapadayAkyazailIparIkSAyAM nissaMzayaM jJAyate / " arthAt yazodhara mahArAjake samakAlika somadevasUArane jo' nItipAkyAmRta' nAmakA anya likhA hai usake pada aura vAkyoMkI zalIkI parIkSAse yaha nissandeha kahA jA sakatA hai ki vaha bhI kAmandakake nItisArake samAna kauTilIya arthazAstrase hI saMkSipta karake likhA gayA hai parantu hamArI samajhameM ___ " nyAyAdavasaramalabhamAnasya cirasevakasamAjasya vijJaptaya iva narmasacivoktayaH pratipanakAmacAracyavahAreSu sveravihAreSu mama guruzukavizAlAkSaparIkSitaparAzarabhImabhISmabhAradvAjAdipraNItanItizAstrazravaNasanAthaM shrutpthmbhjnt|"yshstilkcmpuu , AzvAsa 2, pR0 236 / +"dUpito'pi careddharma yatra tatrAzrame rtH| samaM savapu bhUtepuna liGgaM dharmakAraNam // ...iti kathamidamAha vaivasvato mnuH| "-yazastilaka A0 4, pRSTha 100 / yaha zloka manusmRti a0 6 kA 66 cau zloka hai| isake sivAya yazastilaka AzvAsa 4, pR. 90-91-116 (prokSitaM bhakSayet ), 117 (phrItvA svayaM), 127 (sabhI gloka), 149 (sabhIgloka), 287 (adhItya ) ke zloka bhI manusmRtima jyoMke tyoM milate haiM / yadyapi vahA~ yaha nahIM likhA hai ki ye manuke haiN| uktaM ca'rUpameM hI diye haiN| 4 nItivAkyAmRta pRSTha036 sutra 9, pR.107 sutra 4, pR. 171 sUtra 14 aadi| +"viprakItAbUDhApi punarvivAhadAkSAmaItIti smRtikArAH"-nIvA-pR0377,2027, "zruteHsmRtebAhyavAdhyatare;" yazastilaka A04, pR. 105, " zrutismRtIbhyAmatIva bAhye"-yazastilaka A04, pR0 111; "tathA casmRtiH" pR.16aura " iti smRtikArakIrtitamapramANIkRtya"pR0287 / yazastilaka A. 4 pR0 100 meM nItikAra bhAradvAjake pAiguNya prastAvake do zloka aura vizAlAkSaka kucha vAkya diye haiN| ye vizAlAkSa saMbhavataH ve hI nItikAra haiM jinakA ullekha arthazAstra aura nItisArameM kiyA gayA hai| zAstrIjIkA yaha bar3A bhArI bhrama hai, jo somadevasariko ve yazodhara mahArAjake samakAlika samajhate haiN| yazodhara anoMke eka purANapurupa haiN| inakA caritna somadevase bhI pahale puppadanta, baccharAya Adi kaviyoMne likhA hai| puSpadantakA samaya zakasaMvada 606 ke lagabhaga hai / aura baccarAya puSpadantase bhI pahale hue haiN|
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ rwwwwwwwww aMka 1 somadevasarikRta nItivAkyAmRta / [39 zAstrIjIne ukta parIkSA bArIkIse yA acchI taraha vicAra karake nahIM kI hai / yaha hama mAnate haiM ki nItivAkyAmRtakI racanAmeM arthazAstrakI sahAyatA avazya lI gaI hai, jaisA ki mAge diye hue donoMke avataraNoMse mAlUma hogA / pAThaka dekheMge ki donoMmeM vilakSaNa samatA hai, kahIM phahIM to donoMke pATha bilkula ekase mila gaye haiM / parantu isase yaha siddha nahIM hotA ki nItivAkyAmRta arthazAstrakA hI saMkSita sAra hai / arthazAstrakA anudhAvana karanevAlA hokara bhI vaha aneka aMzoMmeM bahuta kucha svataMtra hai / arthazAstrake atirikta anyAnya nItizAstroMke abhiprAya bhI usameM apane DhaMgase samAvezita kiye gaye haiN| isake sivAya anyakartAne apane deza-kAla para dRSTi rakhate hue bahuta sI purAnI bAtoMko-jinakI usa samaya jarUrata nahIM rahI thI yA jo unakI samajhameM anucita thIM-chor3a diyA hai yA parivartita kara diyA hai| sAtha hI bahutasI samayopayogI bAteM zAmila bhI kara dI haiN| ___ yahA~ hama arthazAstra aura nItivAkyAmRtake aise avataraNa dete haiM jinase donoMkI samAnatA prakaTa hotI hai: 1-duppaNItaH kAmakrodhAbhyAmajJAnAdvAnaprasthaparivrAjakAnapi kopayati, kimaGga punargRhasthAn / apraNIto hi mAtsyanyAyamudbhAvayati / valIyAnavalaM nasate dnndddhraabhaave| -arthazAstra pR09 / duSpraNIto hi daNDaH kAmakrodhAbhyAmajJAnAdvA sarvajanavidveSa pharoti / apraNIto hi daNDo mAtsyanyAyamudbhAvayati / valIyAnabalaM prasate ( iti maatsynyaayH)| -nItivA0 pR0 104-5 / 2-brahmacarya cApoDazAdvAt / ato godAna dArakarma c| -artha0 pR0 10 / brahmacaryamApoDazAdvAttato godAnapUrvakaM dArakarma cAsya / -nI. 167 / 3-gurohitamuditoditakulazIlaM paDajhe vede daive nimitte daNDanItyAM ca abhivinItamA padAM daivamAnupINAM athavabhirupAyaizca pratikAra kurviit| -artha0 pR015-16| purohitamuditaphulazIlaM paDaMgavede daive nimitta daNDanItyAmabhivinItamApadAM daivInAM mAnuSINAM ca pratikartAraM kurvIta / nIti0 pR. 159 / 4 paramarmajJaH pragalbhaH chAtraH kaapttikH|-arth pR0 18 / paramarmajJaH pragalbhaH chAtaH kApaTikaH / -- nI0 pR0 173 / 5-bhUyate hi zukasArikAbhiH mantro bhinnaH zvAmiranyaizca tirygyonibhiH| tasmAnmannodezamanAyukto nopagacchet / -arya0 pR0 26 / anAyukto na mantrakAle tiSThet / zrUyate hi zukazArikAbhyAmanyaizca tiryagbhimantrabhedaH kRtH| -nItika pR0 11 6-dvAdazavaryA strI prAptavyavahArA bhavati / SoDazapaH pumAn / -arya0 154 / dvAdazavarSA strI poDazavarSaH pumAn prAptayyavahArau bhvtH| -nIti0 373 / isa tarahake aura bhI aneka avataraNa diye jA sakate haiN| yahA~para pAThakoMko yaha bhI dhyAnameM rakhanA cAhie ki cANakyane bhI to apane pUrvavartI vizAlAkSa, bhAradvAja, vRhaspati Adike anyokA saMgraha karake apanA anya likhA hai| aisI dazA meM yadi somadevakI racanA arthazAsase milatI julatI ho, to kyA Azcarya hai / kyoMki unhoMne bhI unhIM pranyoMkA manyana karake apanA nAtivAkyAmRta vidyA hai| yaha dUsarI bAta hai ki nItivAkyAmRtakI racanAke samaya pranyakartAke sAmane arthazAstra bhI upasthita thaa| parantu pAThaka isase nItivAkyAmRtake mahattvako kama na samajha leM / aise viSayoM ke pranyokA adhikAMza bhAga saMgraharUpa hI hotA hai| kyoMki usame una saba tasvoMkA samAveza to nitAnta Avazyaka hI hotA hai jo pratyaka ke pUrvalekhakoM dvArA usa zAstrake sambandhameM nizcita ho cukate haiM / unake sivAyajo naye anubhava aura naye tasya upalabdha hote haiM unheM hI vaha vizeSalpase apane anyameM lipivaddha karatA hai / aura hamArI samasameM nItivAkyAmRta aisI yAtoMse khAlI nahIM hai / pranyakartAkI svataMtra pratibhA aura maulikatA usameM jagaha jagaha prasphuTita ho rahI hai| * dekho pRSTha 5 kI TippaNI 'pRthivyA lAbhe' bhaadi| .
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka granthakartAkA pricy| guruprmpraa| jaisA ki pahale kahA jA cukA hai nItivAkyAmRtake kartA zrIsomadevasUri haiM / ve devasaMghake AcArya the| digambarasampradAyake suprasiddha cAra saMghoMmase yaha eka hai / maMgarAja kavike kathanAnusAra yaha saMgha suprasiddha tArkika bhaSTAkalaMkadevake bAda sthApita huA thA / akalaMkadevakA samaya vikramakI 9 vIM zatAbdikA prathama pAda hai| somadevake gurukA nAma nemideva aura dAdAgurukA nAma yazodeva thA / yathAH-- zrImAnasti sa devasaMghatilako devo yazaHpUrvakaH, ziSyastasya babhUva sadguNAnidhiH zrInemidevAvyaH / tasyAzcaryatapaH sthitastrinavatejeMturmahAvAdinAM ziSyo'bhUdiha somadeva iti yastasyaipa kaanykrmH|| --yazastilakacampU / nAtinAkyAmRtakI gadyaprazastise bhI yaha mAlUma hotA hai ki ve nemidevake ziSya the / sAtha hI usameM yaha bhI likhA hai ki ve mahendradeva bhadhArakake anuja the / ina tInoM mahAtmAoM-yazodeva, namideva aura mahendradevake sambandhame hameM aura koI bhI bAta mAlUma nahIM hai / na to inakI koI racanA hI upalabdha hai aura na anya kisI pranyAdimeM inakA koI ullekha hI milA hai| inake pUrvake AcAryo viSayameM bhI kucha jJAta nahIM hai / somadevasUrikI ziSyaparamparA bhI ajJAta hai / yazastilakake TIkAkAra zrIzrutasAgarasUrine eka jagaha likhA hai ki vAdirAja aura vAdIbhasiMha, donoM hI somadevake ziSya the, parantu isake lie unhoMne jo pramANa diyA hai vaha kisa pranyakA hai, isake jAnanekA koI sAdhana nahIM hai / yazastilakakI racanA zakasaMvat 881 ( vikrama 1016 ) meM samApta huI hai aura vAdirAjane apanA pArzvanAthacarita zakasaMvatU. 947 (vi01081) meM pUrNa kiyA hai| arthAt donoMke vIcameM 66 varSakA antara hai / aisI dazAmeM unakA guru ziSyakA nAtA honA durghaTa hai / isake sivAya vAdirAjake gurukA nAma matisAgara thA aura ve draviDa saMghake AcArya the / aba rahe vAdImasiMha, so unake gurukA nAma puSpaSeNa thA aura puSpaSeNa akalaMkadevake gurubhAI the, isalie unakA samaya somadevase bahuta pahale jA par3atA hai| esI avasthA meM vAdirAja aura vAdIbhasiMhako somadevakA ziSya nahIM mAnA jA sktaa| pratyakartAphe guru bar3he bhArI tArkika the| unhoMne 93 vAdiyoMko parAjita karake vijayakIrti prApta kI thii| isI taraha mahendradeva bhadhAraka bhI digvijayI vidvAna the / unakA pAdIndrakAlAnata ' upapada hI isa bAtakI ghoSaNA karatA hai| tArSika somadeva / zrIsomadevasUri bhI apane guru aura anujake sadRza bar3e bhArI tArkika vidvAn the| isa pranyakI prazastimeM kahate haiM:salpe'nugrahadhIH same sujanatA mAnye mahAnAdaraH, siddhAnto'yamudAttacitracarite zrIsomadeve mAya / yA spardheta tathApi darpadRDhatAprauDhipragADhAgraha-stasyAkhArvatagarvaparvatapavirmadvAkkRtAntAyate // sArAMza yaha ki maiM choToMke sAtha anugraha, barAbarIvAloke sAtha sujanatA aura bar3oM ke sAtha mahAn AdarakA martAva karatA huuN| isa viSayameM merA caritra bahuta hI udAra hai| parantu jo mujhe aiMTha dikhAtA hai, usake lie, garvarUpI parvatako vidhvaMsa karanevAle mere vaja-vacana kAlasvarUpa ho jAte haiN| dekho janahitaiSI bhAga 11, aMka -8 / . "urpha ca vAdirAjena mahAkavinA--.....................sa vAdirAjo'pi zrIsomadevAcAryasya ziSyASAdIbhAleho'pi madIyaziSyaH zrIvAdirAjo'pi madIyaziSyaH' ityukatvAca / " yazastilakaTIkA A02, pR0565 + mamAstilakake Upara udRta hue zlokameM una mahAgAdiyoMkI saMbhA-jinako zrInamidepane parAjita kiyA thAtirAna matalAI hai| parantu nItivAkyAmRtakI gamaprazastimeM pacapana hai| mAlama nahIM, isakA kyA kAraNa hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] somadeSalUrikRta nItivAkyAmRta / darpAndhabodhabudhasindhurasiMhanAde, vAdidvipoddalanadurdharavA vivAde / zrI somadevamunipe vacanArasAle, vAgIzvaro'pi purato'sti na vAdakAle // bhAva yaha ki abhimAnI paNDita gajoM ke lie siMhake samAna lalakAranevAle aura vAdigajoMko dalita karanevAlA durdhara vivAda karanevAle zrIsomadeva munike sAmane, vAdake samaya vAgIzvara yA devaguru bRhaspati bhI nahIM Thahara sakate haiM / isI taraha ke aura bhI kaI padya haiM jinase unakA prakhara aura pracaNDa tarkapANDitya prakaTa hotA hai / yazastilaka campUkI utthAnikAmeM kahA hai: AjanmakRtrabhyAlAcchuSkAttaka tRNAdiva samAsyAH / matisurabherabhavadivaM sUktapayaH sukRtinAM puNyaiH // 17 arthAt merI jisa buddhirUpI gaune jIvana bhara tarkarUpI sUkhA ghAsa khAyA, usIse aba yaha kAvyarUpI dugdha utpanna ho rahA hai| isa uktise acchI taraha prakaTa hotA hai ki zrIsomadevasUrine apane jIvanakA bahuta bar3A bhAga tarkazAstra ke abhyAsa meM hI vyatIta kiyA thaa| unake syAdvAdAcala siMha, vAdabhipaMcAnana aura tArkikacakravatI pada bhI isI bAta ke dyotaka haiM / parantu ve kevala tArkika hI nahIM the--kAvya, vyAkaraNa, dharmazAstra aura rAjanIti Adike bhI dhuraMdhara vidvAna the / mahAkavi somadeva | unakA yazastilakacampU mahAkAvya - jo nirNagasAgara kI kAvyamAlA meM prakAzita ho cukA hai-isa bAtakA pratyakSa pramANa hai ki ve mahAkavi the aura kAvyakalA para bhI unakA asAdhAraNa adhikAra thA / samUce saMskRta sAhitya meM yazastilaka eka adbhuta kAvya hai aura kavitvake sAtha usameM jJAnakA vizAla khajAnA saMgRhIta hai / usakA gadya bhI ka dambarI tilakamajharI Adika TakkarakA hai| subhASitoM kA to use Akara hI kahanA cAhie / usakI prazaMsA meM svayaM pranyakarttAne yatratatra jo sundara padya kahe haiM, ve sunane yogya haiM: asahAyamanAdarza ratnaM ratnAkarAdiva / mattaH kAvyamidaM jAtaM satAM hRdayamaNDanam // / 14 samudra se nikale hue asahAya, anAdarza aura sajjanoMke hRdayakI zobhA bar3hAnevAle asahAya ( maulika ), anAdarza ( bejor3a aura hRdayamaNDana kAvyaratna utpanna huA / karNAJjalipuTaiH pAtuM cetaH sUktAmRte yadi / zrUyatAM somadevasya navyAH kAvyoktiyuktayaH // 246 // yadi ApakA citta phAnoMkI a~julIse sUktAmRtakA pAna karanA cAhatA hai, to somadevakI sunie / [ve prathama AzvAsa / ratnakI taraha mujhase bhI yaha - dvitIya A0 / naI naI kAvyoktiyA~ lokavitve kavitve vA yadi cAturyacaJcavaH / somadevakaveH mUtiM samabhyasyantu sAdhavaH // 513 // - tRtIya bhA0 / yadi sajjanoMkI yaha icchA ho ki ve lokavyavahAra aura kavitvameM cAturya prApta kareM to unheM somadeva kavikI sUktiyoMkA abhyAsa karanA cAhie / mayA ghAgarthasaMbhAre bhukte sArasvate rase / kavayo'nye bhaviSyanti nUnamucchiSTabhojanAH // caturtha A0, pR0 165 / maiM zabda aura arthapUrNa sAre sArasvata rasa ( sAhitya rasa ) kA svAda le cukA hU~, ataeva aba jitane dUsare kavi hoMge, ve nizcayase ucchiSTabhojI yA jUThA khAnevAle hoMge ve koI naI bAta na kaha sakeMge / arAlakAlavyAlena ye lIDhA sAmprataM tu te / zabdAH zrI somadevena protthApyante kimadbhutam // - paMcama A0, pR0 266 / samarUpI vikaTa sarpane jina zabdoMko nigala liyA thA, ataeva jo mRta ho gaye the, yadi unheM zrIsomadevane uThA diyA, jilA diyA - to isameM koI Azraya nahI honA caahie| ( isameM ' somadeva ' zabda viSTa hai / soma candravAcI hai aura candrakI amRta-kiraNoMse viSamUrcita jIva saceta ho jAte haiM / ) 6
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] in UVVUL jaina sAhitya saMzodhaka uddhRtya zAstrajaladhernitale nimagnaiH paryAgatairiva cirAdabhidhAnaratnaiH / yA somadevaviduSA vihitA vibhUpA vAgdevatA vahatu samprati tAmanarghAm // paM0 A0, pR0 266 | cirakAlase zAstrasamudrake bilkula nIce DUbe hue zabda-ratnoMkA uddhAra karake somadeva paNDitane jo yaha bahumUlya AbhUSaNa ( kAvya ) banAyA hai, use zrIsarasvatI devI dhAraNa kareM / ina uktiyoMse isa bAtakA AbhAsa milatA hai ki AcArya somadeva kisa zreNIke kavi the aura unakA ukta mahAkAvya kitanA mahattvapUrNa hai| pUrvokta uktiyoM meM abhimAnakI mAtrA vizeSa rahane para bhI ve aneka aMzoM meM satya jAna par3atI haiM / sacamuca hI yazastilaka zabdaratnoMkA bar3A bhArI khajAnA hai aura yadi mAghakAvyake samAna kahA jAya ki isa kAvyako par3ha lene para phira koI nayA zabda nahIM raha jAtA, to kucha atyukti na hogI / isI taraha isake dvArA sabhI vipayoMkI vyutpatti ho sakatI hai / vyavahAradakSatA bar3hAne kI to isameM Dhera sAmagrI hai / mahAkavi somadeva vAkkallolapayonidhi, kavirAjakuMjara aura gadyapadyAvidyAdharacakravatIM vizeSaNa, unake zreSThakavi kehI paricAyaka haiM / [ khaMDa 2 dharmAcArya somadeva | yadyapi abhItaka somadevasUrikA koI svataMtra dhArmika grantha upalabdha nahIM hai; parantu yazastilakake antima do AzvAsa- jinameM upAsakAdhyayana yA zrAvakoM ke AcArakA nirUpaNa kiyA gayA hai-- isa bAtake sAkSI haiM ki ve dharmake kaise marmajJa vidvAna the / svAmI samantabhadrake ratnakaraNDake bAda zrAcakoMkA AcArazAstra aisI uttamatA, svAdhInatA aura mArmikatA ke sAtha itane vistRtarUpameM Ajataka kisI bhI vidvAnkI kalama se nahIM likhA gayA hai / jo loga yaha samajhate haiM : ki dharmagrantha to paramparAMse cale Aye hue granthoMke anuvAdamAtra hote haiM - unameM granthakartA vizeSa kyA kahegA, unheM yaha upAsakAdhyayana avazya par3hanA cAhie aura dekhanA cAhie ki dharmazAstroM meM bhI maulikatA aura pratibhA ke lie kitanA vistRta kSetra hai / kheda hai ki jainasamAjameM isa mahattvapUrNa granthake paThana pAThanakA pracAra bahuta hI kama hai aura aba taka isakA koI hindI anuvAda bhI nahIM huA hai / nItivAkyAmRtakI prazastimeM likhA hai :-- sakalasamayatarphe nAkalaMko'si vAdin na bhavasi samayoktau haMsasiddhAnta devaH / na ca cacanavilAse pUjyapAdo'si tattvaM vadasi kathamidAnIM somadevena sArdham // arthAt he vAdI, na to tU samastadarzana zAstroM para tarka karaneke lie akalaMkadevake tulya hai, na jainasiddhAntako kahane ke lie haMsasiddhAntadeva hai aura na vyAkaraNameM pUjyapAda hai, phira isa samaya somadevake sAtha kisa birate para bAta karane calA hai ? * isa uktise spaSTa hai ki somadevasUri tarka aura siddhAnta ke samAna vyAkaraNazAstra ke bhI paNDita the / rAjanItijJa somadeva / somadeva ke rAjanItijJa honekA pramANa yaha nItivAkyAmRta to hai hI, isake sivAya unake yazastilakameM bhI yazodhara mahArAjakA caritra citraNa karate samaya rAjanItikI bahuta hI vizada aura vistRta carcA kI gaI hai / pAThakoM kocAhie ki ve isake lie yazastilakakA tRtIya AzvAsa avazya par3heM / yaha AzvAsa rAjanItike tatvoMse bharA huA hai / isa vipayameM vaha advitIya hai / varNana karanekI zailI bar3I hI sundara hai / kavitvakI kamanIyatA aura sarasatAse rAjanItikI nIrasatA mAlUma nahIM kahA~ calI gaI hai| nItivAkyAmRta ke * akalaMkadeva -- aSTazatI, rAjavArtika Adi granthoMke raciyatA / haMsasiddhAntadeva - ye koI saiddhAntika AcArya jAna par3ate haiM / inakA aba taka aura kahIM koI ullekha dekhane meM nahIM AyA / pUjyapAda - devanAnda, jainendra yAkaraNake phartA |
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ wrrinnrnnanorrarmanrammmm... AAM aMka 1] somavasUrikata mIzivAkyAmRta / [4. aneka aMzoMkA abhiprAya usameM kisI na kisI rUpameM antarnihita jAna par3atA hai + / jahA~ taka hama jAnate haiM jainavidvAnoM aura AcAmi-digamyara aura zvetAmbara donoMmeM-eka somadevane hI 'rAjanItizAstra' para kalama uThAI hai| ataeva janasAhityameM unakA nItivAkyAmRta advitIya hai / kamase kama aba taka to isa vipayakA koI dUsarA janaanya upalabdha nahIM huA hai| prnth-rcnaa| isa samaya somadevasUrike kevala do hI anya upalabdha haiM -nItivAkyAmRta aura yazastilakacampU / inake sivAya-jaisA ki nItivAkyAmRtakI prazastise mAlUma hotA hai-tIna grantha aura bhI haiM-1 yukticintAmaNi, 2trivargamahendamAtalisaMjalpa aura 3 paNNavatiprakaraNa / parantu abhItaka ye kahIM prApta nahIM hae haiN| ukta granthoMmeMse yukticintAmANi to apane nAmase hI tarkagrantha mAlUma hotA hai aura dUsarA zAyada nItiAvapayaka hogaa| mahandra aura usake sArathI mAtalike saMvAdarUpameM usameM trivarga arthAt dharma, artha aura kAmakI carcA kI gaI hogii| sarake nAgase sivAya isake ki usameM 96 prakaraNa yA adhyAya haiM, viSayakA kucha bhI anumAna nahIM ho sakatA hai| ina saba granthoMgeM nItivAkyAmRta hI sabase pichalA grantha hai| yazodharamahArAjacarita yA yazastilaka isake pahalekA kyoki nItivAkyAmRtameM usakA ullekha hai| bahuta saMbhava hai ki nItivAkyAmRtake bAda bhI unhoMne grantharacanA kI ho aura ukta tIna granyoMke samAna ve bhI kisI jagaha dImaka yA cUhoMke khAdya bana rahe hoM, yA sarvathA naSTa hI ho cuke hoN| vizAla adhyyn| yazastilaka aura nItivAkyAmRtake par3hanese mAlUma hotA hai ki somadevasUrikA adhyayana bahuta hI vizAla thaa| aisA jAna par3atA hai ki unake samayameM jitanA sAhitya-nyAya, vyAkaraNa,kAvya, nIti,darzana Adi sambandhI upalabdha thA. usa sabase unakA paricaya thaa| kevala jena hI nahIM, janetara sAhityase bhI ve acchI taraha paricita the / yazastilakake cauthe AzvAsameM (pR0 113 meM) unhoMne likhA hai ki ina mahAkaviyoMke kAvyoMmeM nagna kSapaNaka yA digambara sAdhuokA ullekha kyoM AtA hai ? unakI itanI adhika prasiddhi kyoM hai ?-urva, bhAravi, bhavabhUti, bhahari, bha TakaNTa, guNADhya, vyAsa, bhAsa, vAsa, kAlidAsax, bANa+, mayUra, nArAyaNa, kumAra, mAgha aura raajshekhr| isase mAlUma hotA hai ki ve pUrvokta kaviyoMke kAvyoMse avazya paricita hoNge| prathama AzvAsake 90 ve pRSThameM unhoMne indra, candra, jainendra, Apizala Ara pANinike vyAkaraNoMkA jikara kiyA hai| pUjyapAda + nItivAkyAmRta aura yazastilakake kucha samAnArthaka vacanoMkA milAna kIjie:1-yubhukSAkAlo bhojanakAla:- nI0 vA0, pR0 253 / / cArAyaNo nizi timiH punarastakAle, madhye dinasya dhipaNazcarakaH prbhaate| bhukti jagAda nRpate,mama caipa sagastasyAH sa eva samayaH kSudhito yadaiva ||328||-yshstilk,aa0 3 // ( pUrvokta padyameM cArAyaNa, timi, dhipaNa aura caraka ina cAra AcAryoMke matoMkA ullekha kiyA gayA hai|) 2-kophavahivAkAmaH nizi bhujIta / cakoravannaktaMkAmaH divApakvam / - nI0 vA. pR0 257 / anye tvidamAhuH yaH kokavahivAkAmaH sa naktaM bhoktumarhati / sa bhoktA vAsare yazca rAtrau rantA cakoravat // 330 // ---yazastilaka, A02 * bhAsa mahAkavikA 'peyA surA priyatamAmukhasakSiNAyaM' Adi padya bhI pA~caveM AzvasameM (pR. 25.) uddhata hai|- raghuvaMzakA bhI eka jagaha (AzvAsa 4, pR0 194) ullekha hai|+ bANa mahAkavikA eka jagaha au bhI (A04, pR.101) ullekha hai aura likhA hai ki unhoMne zikArakI nindA kI hai|
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ ---Muutrwwww 44] iid bhaair' maakhi (jainendra ke kartA) aura pANinikA ullekha aura bhI eka do jagaha huA hai / guru, zukra, vizAlAkSa, parI.. kSita, parAzara, bhIma, bhIma, bhAradvAja Adi nItizAstrapraNetAoMkA bhI ve kaI jagaha smaraNa karate haiN| kauTilIya arthazAstrase to ve acchI taraha paricita haiM hI / hamAre eka paNDita mitrake kathanAnusAra nItivAzyAmRtameM sau savA sau ke lagabhaga aise zabda haiM jinakA artha vartamAna kozoMme nahIM milatA / arthazAstrakA adhyetA hI unheM samma sakatA hai / azvavidyA, gajaividyA, ratnaparIkSA, kAmazAstra, vairdhaka Adi vidyAoMke AcAryoMkA bhI unhoMne kaI prasaMgoMne jikara kiyA hai / prajApatiprokta citrakarma, varAhamihirakRta pratiSTAkANDa, Adityamata, nimittAdhyAya, mahAbhArata, ratnaparIkSA, pataMjalikA yogazAstra aura vararuci, vyAsa, haravodha, kumArilakI uphiyoMke uddharaNa diye haiM / saiddhAntavaizepika, tArkika vaizeSika, pAzupata, kulAcArya, sAMkhya, dazavalazAsana, jaiminIya, vAIsatya, vedAntavAdi, kANAda, tAthAgata, kApila, brahmAdvaitavAdi, avadhUta Adi darzanoMke siddhAntopara vicAra kiyA hai / inake sivAya mataga, bhRgu, bharga, bharata, gautama, garga, piMgala, pulaha, puloma, pulasti, paga zara, marIci, virocana, dhrumadhvaja, nIlapaTa, ahila, Adi aneka prasiddha aura aprasiddha AcAryoMkA nAmollekha kiyA hai| bahutase aitihAsika dRSTAntoMkA bhI ullekha kiyA gayA hai / jaise yavanadeza (yUnAna? ) meM maNikuNDalA rAnone apane putrake rAjyake lie viSadUpita zarAvake kuralese ajarAjAko, sUrasena (mathurA) me vasantamatine viSamaya Alase raMge hue adharoMse suratavilAsa nAmaka rAjAko, dazArNa ( milasA) meM vRkodarIne vipalipta karadhanIse madanANava rAjAko, magadha dezameM madirAkSIne tIkhe darpaNase manmathavine duko, pAkhya dezama caNDarasA rAnIne karIne chur3I huI churIse muNDIra nAmaka rAjAko mAra DAlA / ityAdi / paurANika AkhyAna bhI bahu-se Aye haiN| jaise prajApati brahmAkA citta apanI lar3akI para calAyamAna ho gayA, vararuci yA kAtyAyanane eka dAsIpara rIjhakara usake kahanese macakA ghar3A uThAyA, aadi| ina saba bAtoMse pAThaka jAna sakeMge ki AcArya somadevakA jJAna kitanA vistRta aura vyApaka thaa| udAra vicaarshiiltaa| yazastilakake prAraMbhake 20 ve le kane somadevasUri kahate haiM: loko yuktiH kalAzchando'laMkArAH samayAgamAH / sarvasAdhAraNAH saddhistIrthamArga iva smRtAH // arthAt sajjanoMkA kathana hai ki vyAkaraNa, pramANazAstra (nyAya ), kalAyeM, chandaHzAna, alaMphArazAstra aura (Aheta, jaimini, kapila, cArvAka, kaNAda, bauddhAdike ) darzanazAstra tIrthamArgake samAna sarvasAdhAraNa haiM / arthAt jisa taraha gaMgAdike mArga para brAhmaNa bhI cala sakate haiM aura cANDAla bhI, usI taraha inapara bhI sabakA adhikAra hai| + 1-" pUjyapAda iva zabdatiyeSu...paNiputra iva padaprayogeSu " yaza A0 2, pR0 236 / -2, 3, 4, 5, 6-" romapAda iva gajavidyAsu raivata iva hayanayeSu zukanAza iva ratnaparIkSAsu, dattaka iva kantusiddhAnteSu "-bhA0 4, pR. 236-237 / 'dattaka' kAmazAstra ke prAcIna AcArya hai / vAtsyAyanane inakA uhakha kiyA hai| 'cArAyaNa' bhI phAmazAkhake AcArya haiN| inakA mata yazastilakake tIsare AzvAsake 509 pRSThameM carakake sAtha prakaTa kiyA gayA hai| ..., 2, 3, 4, 5-ukta pAcAM anyoMke uddharaNa yaza ke cauthe AzvAsake pR0 112-13 aura 119 meM uddhRta haiM / mahAbhAratakA nAma nahIM hai, parantu-purANaM mAnavo dharmaH sADgo vedazcikitsitam' Adi zloka mahAbhAratase hI uddhRta kiyA gayA hai| 6-taduktaM ratnaparIkSAyAm-'na kevalaM' Adi; AzvAsa 5, pR. 256 / 7-yazastilaka A0 6, pR. 276-778-9-A0 4, pR0 99|10,11-aa0 5, pR0251-54 / 12-ina saba darzanoMkA vicAra pA~caveM AzvAsake pR. 269 se 277 taka kiyA gayA hai| 13-dekho AzvAsa 5, pR0 252-55 aura 299 / yazastilaka A04, pR. 153 / inhIM AkhyAnoMkA ullekha nItivAkyAmRta ( pR. 232) meM bhI kiyA gayA hai| AzvAsa 3. pR. 431 aura 550 meM bhI aise hI kaI aitihAsika dRSTAnta diye gaye haiN| . 4 yaza. A0 4.pR. 138-39 / +"loko vyAkaraNazAna, yuktiH pramANazAstrama, .....samayAgamA: jinajaiminikapilakaNacaracArvAkazAkyAnAM sidvAntAH / sarvasAdhAraNA: madbhiH kathitAH prtipaaditaaH| ka iva tIrtha mAga iya / yayA tIrthamArge brAjhagAzcalanti, cANDAlA api gacchanti, nAsti tatra dossH|"-shrutsaagrii ttiikaa|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaMka1 somadevazAradAra gotiyAphyAmmata Momww...inwwwww wwww isa uktise pAThaka jAna sakate haiM ki unake vicAra jJAnake sambandhameM kitane udAra the / use ye sarvasAdhAraNako cIja samajhate the aura yahI kAraNa hai jo unhoMne dharmAcArya hokara bhI apane dharmase itara dharmake mAnanevAloMke sAhityakA bhI acchI tarahase adhyayana kiyA thA, yahI kAraNa hai jo ve pUjyapAda aura bhaTTa akalaMkadevake sAtha pANini AdikA bhI Adarake sAtha ullekha karate haiM aura yahI kAraNa hai jo unhoMne apanA yaha rAjanItizAbajanetara AcAryoMke vicAroMkA sAra khIMcakara banAyA hai| yaha saca hai ki unakA jaina siddhAntoM para acala vizvAsa hai aura isIlie yazastilakameM unhoMne anya siddhAntokA khaNDana karake jainasiddhAntakI upAdeyatA pratipAdana kI hai| parantu isake sAtha hI ve isa siddhAntake pakke anuyAyI haiM ki 'yuktimadvacanaM yasya tasya kAryaH prigrhH|' unakI yaha nIti nahIM thI ki jJAnakA mArga bhI saMkIrNa kara diyA jAya aura saMsArake vizAla jJAna-bhANDArakA upayoga karanA chor3a diyA jaay| samaya aura sthaan| nItivAkyAmRtake antakI prazastimeM isa bAtakA koI jikara nahIM hai ki vaha kaba aura kisa sthAnameM racA gayA thA, parantu yazastilaka campUke antameM ina donoM bAtoMkA ullekha hai: "zakanRpakAlAtItasaMvansarazatepvaSTasvekAzItyadhikepu gatepu apha 881) siddhArthasaMvatsarAntargatacaitramAsamadanatrayodazyAM pANDya-siMhala-cola-ceramaprabhRtInmahIpatInprasAdhya melapATIpravardhamAnarAjyaprabhAve zrIkRSNarAjadeve sati tatpAdapAnopajIvinaH samadhigatapaJcamahAzabdamahAsAmantAdhipatezcAkyakulajanmanaH sAmantacUDAmaNeH zrImadarikesariNaH prathamaputrasya zrImadvadyagarAjasya lakSmIpravardhamAnavasudhAgayAM gaGgAdhArAyAM vinimApitamitaM kAnyAmiti / ". ___ arthAt caita sudI 13, zakasaMvan 881 (vikrama saMvat 1036) ko jisa samaya zrIkRSNagajadeva pANya siMhala, cola, cera Adi rAjAoM para vijaya prApta karake melapATI nAmaka rAjadhAnImeM rAjya karate the aura unake caraNakamalopajIvI sAmanta vadiga-jo cAlukyavaMzIya bharikesarIke prathama putra the-gaMgAdhArAkA zAsana karate the, yaha kAvya samApta huaa| ____dakSiNake itihAsase patA calatA hai ki ye kRSNarAjadeva rASTrakUTa yA rAThaura vaMzake mahArAjA the aura inakA dUsarA nAma akAlavapa thaa| yaha vahI vaMza hai jisameM bhagavajjinasenake paramabhakta mahArAja amoghavarSa (prathama) utpanna hue the| amoghavarSake putra akAlavapa (dvitIya kRSNa ) aura akAlavarpake jagatuMga hue / ina jagattuMgake do putro. indra yA nityavarpa aura vahiga yA amAMghava (tRtIya) mese-amoghavarSa tRtIyake putra kRSNarAjadeva yA tRtIya kRSNa the| inake samayake zaka saMvat 867, 873, 876, aura 881 ke cAra zilAlekha mile haiM, isase inakA rAjyakAla phamase kama 867 se 881 taka sunizcita hai| ye dakSiNake sArvabhaumarAjA the aura bar3e pratApI the| inake adhIna aneka mANDalika yA karada rAjya the / kRSNarAjane-jaisA ki somadevasUrine likhA hai-siMhala, cola, pANDya aura cera rAjAoko yuddha meM parAjita kiyA thaa| inake samayameM kanar3I bhApAkA suprasiddha kavi pona huA hai jo jaina thA aura jisane pANDayavartamAnameM madrAsakA 'tinevalI' / siMhala-silona yA lNkaa| cola-madarAsakA kaaromnnddl| cera kerala, vartamAna trAvaNakora / 2 mudrita pranyameM 'melyATI' pATha hai| 3 mudrita pustaka 'zrImadvAgarAjaprabaMdhamAna- pATha hai| *jagataMga gaddIpara nahIM baitthe| akAlavapake vAda jagataMgake putra tRtIya indrako gaddI milii| indrake do putra dhe-amoghavarpa (dvitIya) aura govinda (cturth)| inameMse dvitIya amoghavarSa pahale siMhAsanArUDha hue; parantu kucha; hI samayake bAda govinda caturthane unheM gaddIse utAra diyA aura Apa rAjA bana baitthe| govindake bAda unake kAkA arthAta jagataMgake dUsare putra amoghavarSa (tRtIya) gaddIpara baitthe| amoghavarpake bAda hI kRSNarAjadeva siMhAsanAsIna hue| ina sabake viSayameM vistArase jAnaneke lie DA0 bhANDarakarakRta 'hisTrI Apha dI Dekana' yA usakA marAThI anubAda par3hie / -
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ AnArrARAMPIAMRAPAARAAMRAPA anmanhuman'IANTRAAAAAAMARNAAAAAAAMANAARAAAAAAAAwarmarnaAAAAAAAPNA jaina sAhitya saMzodhakA ............ zAntipurANa nAmaka zreSTha pranthakI racanA kI hai| mahArAja kRSNarAja devake daravArase ise 'ugayabhApAkavicamavatI / kI upAdhi milI thii| nijAmake rAjyameM malakheDa nAmakA eka grAma hai jisakA prAcIna nAma 'mAnyakheTa ' hai / yaha mAnyakheTa hI amoghagharSa Adi rASTakaTa,maga kI rAjadhAnI thI aura usa samaya bahuta hI samRddha thii| saMbhava hai ki somadevane isIko melapATI yA milyATI likhA ho| 'hisTarI Apha kanArI liTarecara' ke lekhakane likhA hai ki pona kaviko ubhayabhApAkavicakravartIkI upAdhi denevAle rASTrakUTa rAjA kRSNarAjane mAnyakheTameM san 939 se 168 taka rAjya kiyA hai| isase bhI mAlUma hotA hai ki mAnyakheTakA hI nAma melapATI hogA; paraMtu yadi yaha melapATI koI dUsarA sthAna hai to samajhanA hogA ki kRSNarAja devake samayameM mAnyakheTase rAjadhAnI uThakara ukta dUsare sthAnameM calI gaI thii| isa bAtakA patA nahIM lagatA ki mAnyakheTameM rASTrakUToMkI rAjadhAnI kaba taka rhii| rASTrakUToMke samayameM dakSiNakA cAlukyavaMza ( solakI ) hataprabha ho gayA thaa| kyoMki isa vaMzakA sArvabhaumatva rASTakaToMne hI chIna liyA thaa| ataeva jaba taka rASTrakUTa sArvabhauma rahe taba taka cAlukya unake AjJAkArI sAmanta yA mANDalika rAjA banakara hI rhe| jAna par3atA hai ki arikesarikA putra badiga aisA hI eka sAmantarAjA thA jisakI gaMgAdhArA nAjadhAnImeM yazastilakakI racanA samApta huI hai| cAlukyoMkI eka zAkhA 'jola' nAmaka prAntapara rAjya karatI thI jisakA eka bhAga isa sagayake dhAravAr3a jilemeM AtA hai aura zrIyukta Ara. narasiMhAcArya ke matase cAlakya arikesarIkI rAjadhAnI 'pulagerI meM thI jo ki isa samaya 'lakSmezvara ke nAmase prasiddha hai| isa arikesarIke hI samayameM kanar3I bhASAkA sarvazreSTha kavi pampa ho gayA hai jisakI racanA para mugdha hokara arikesarIne dharmapura nAmakA eka grAma pAritopikameM diyA thaa| pampa jaina thaa| usake banAye hue do prantha hI isa samaya upalabdha hai-eka AdipurANa campU aura dUmarA bhArata yA vikrmaarjunvijy| pichale granthameM usane bharikesarIkI vaMzAvalI isa prakAra dI hai-yuddhamalla -ArakasarI-nArasiMha-yuddhamalla - pahiMga- yuddhamallanArasiMha aura arikesarI / ukta grantha zaka saMvata 863 (vi0 998 meM ) samAsa huA hai, arthAt yaha yazastilakase koI 18 varSa pahale vana cukA thaa| isakI racanAke samaya arikesarI rAjya karatA thA, taba usake 18 varSabAda-yazastilakakI racanAke samaya-usakA putra rAjya karatA hogA, yaha sarvathA ThIka a~catA hai| _kAvyamAlA dvArA prakAzita yazastilakameM arikesarIke putrakA nAma 'zrImadvAgarAja' mudrita huA hai; parantu hamArI samajhameM vaha azuddha hai / usakI jagaha 'zrImadvAdigarAja' pATha honA cAhie / dAnavIra seTha mANikacaMdajIke sarasvatIbhaMDArakI vi0 saM0 1464 kI likhI huI pratimeM 'zrImadvadyagarAjasya pATha hai aura isase hameM apane kalpanA kiye hue pAThakI zuddhatAmeM aura bhI adhika vizvAsa hotA hai| Upara jo hamane pampakavi-likhita arikesarIkI vaMzAvalI dI hai, usa para pAThakoMko jarA bArIkIse vicAra karanA caahie| usameM yuddhamalla nAmake tIna, ArikesarI nAmake do aura nArasiha nAmake do rAjA hai| aneka rAjavaMzoMmeM prAyaH yahI paripATI dekhI jAtI hai ki pitAmaha aura pautra yA prapitAmaha aura prapautrake nAma ekase rakkhe jAte the, jaisA ki ukta vaMzAvalIse prakaTa hotA hai| ataeva hamArA anumAna hai ki isa vaMzAvalIke antima rAjA AriphosarI (pampake AzrayadAtA) ke pulakA nAma bahiga x hI hogA jo ki lekhakoMke pramAdase 'vadyaga' yA 'vAga' bana gayA hai| __x mahArAjA amoghavarSa (prathama) ke pahale zAyada rASTrakUToMkI rAjadhAnI mayUrakhaNDI thI jo isa samaya nAsika jilemeM morakhaNDa kileke nAmase prasiddha hai| * dakSiNake rASTrakUToMkI vaMzAvalImeM bhI dekhie ki amoghavarSa nAmake cAra, kRSNa yA akAlavarpa nAmake tIna, govinda nAmake cAra, indra nAmake tIna aura karka nAmake tIna rAjA lagabhaga 250 varSake bIca meM hI hue haiN| xzraddhaya paM. gaurIzaMkara hIrAcanda ojhAne apane 'molaMkiyoMke itihAsa' (prathama bhAga) meM likhA hai ki somadevasUrIne arikesarIke prathama putrakA nAma nahIM diyA hai| parantu aisA unhoMne yazastilakakI prazastike azuddha pAThake kAraNa samajha liyA hai| vAstavame nAma diyA hai aura vaha 'diga' hI hai| /
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] somadevasUrikRta niitivaajhyaamRt| . . MAAMANAA gaMgAdhArA' sthAna ke vipayameM hama kucha patA na lagA sake jo ki badvigakI rAjadhAnI thI aura jahA~ yazastilakakI racanA samApta huI hai| saMbhavataH yaha sthAna dhAravAr3ake hI AsapAsa kahIM hogaa| zrIsomadevasUrine nAtivAkyAmRtakI racanA kaba aura kahA~ para kI thI, isa vAtakA vicAra karate hue hamArI dRSTi usakI saMskRta TIkAke nimnalikhita vAkyoM para jAtI hai| " atra tAvadakhilabhUpAlamaulilAlitacaraNayugalena raghuvaMzAvasthAyiparAkramapAlitakasya ( kRtsna ) karNakunjena mahArAjazrImahendradevena pUrvAcAryakRtArthazAstraduravabodhagranthagauravakhinnamAnasena subodhalalitalaghunItivAkyAmRtaracanAsu pravatitaH sakalapAripadatvAnatigranthastha nAnAdarzanaprativaddhazrotRRNAM tattadISTazrIkaNThAcyutaviraMcyahatAM vAcanikamanaskRtisUcanaM tathA svaguroH somadevasya ca praNAmapUrvakaM zAstrasya tatkartRtvaM khyApayituM sakalasattvakRtAbhayapradAnaM municandrAbhidhAnaH kSapaNakavratadhI nItivAkyAmRtakartA nirvinasiddhikaraM...zlokamekaM jagAda-" pRSTha 2. isakA abhiprAya yaha hai ki kAnyakubjanarezvara mahArAjA mahendradevane pUrvAcAryakRta arthazAstra ( kauTilIya arthazAstra ?) kI durbodhatA aura gurutAse khinna hokara granthakartIko isa subodha, sundara aura laghu nItivAkyAmRtakI racanA karane meM pravRtta kriyaa| kanaujake rAjA mahendrapAladevakA samaya vi0 saMvat 960 se 964 taka nizcita huA hai| karpUramaMjarI aura.kAvyamImAMsA Adike ko suprasiddha kavi rAjazekhara inhIM mahendrapAladevake upAdhyAya the| parantu hama, dekhate haiM ki yazastilaka vi0 saMvat 1016 meM samApta huA hai aura nItivAkyAmRta usase bhI pIche banA hai| kyoMki nItivAkyAmRtakI prazastimeM granthakAne apaneko yazodharamahArAjacarita yA yazastilaka mahAkAvyakA kartA prakaTa kiyA hai aura isase prakaTa hotA hai ki ukta prazasti likhate samaya ve yazastilakako samApta kara cuke the| aisI avasthAmeM mahendrapAladevase kamase kama 50-51 varSa bAda nItivAkyAmRtakA racanAkAla ThaharatA hai / taba samajhameM nahIM AtA ki TIkAkArane somadevako mahendrapAladevakA sAmAyaka kaise ThaharAyA hai| Azraya nahIM jo unhoMne kisI sunI munAI kiMvadantIke AdhArase pUrvokta vAta likha dI ho| nItivAkyAmRtake TIkAkArakA samaya ajJAta hai; paraMtu yaha nizcita hai ki ve mUla granthakartAse bahuta pIche hue hai, kyoMki aura to kyA ve unake nAmase bhI acchI taraha paricita nahIM hai / yadi aisA na hotA to maMgalA. caraNake zlokakI TIkAmeM jo Upara uddhRta ho cukI hai, ve aMthakartAkA nAma 'municandra' aura unake gurukA nAma 'somadeva' na likhate / isase bhI mAlUma hotA hai ki unhoMne granthakartA aura mahendradevakA samakAlikatva kiMvadantaki AdhArasehI likhA hai| ___ somadevasUrine yazastilako eka jagaha jo prAcIna mahAkavIyoMkI nAmAvalI dI hai, usameM sabase antima nAma rAjazekharakA hai| isase mAlUma hotA hai ki rAjazekharakA nAma somadevake samayameM prasiddha ho cukA thA. ata eva rAjazekhara unase adhika nahIM to 50 varSa pahale avazya hue hoMge aura mahendradevake ve upAdhyAya the / isase bhI nItivAkyAmRtakA unake samayameM yA unake kahanese bananA kama saMbhava jAna par3atA hai| aura yadi kAnyakujanarezake kahanese sacamuca hI nItivAkyAmRta banAyA gayA hotA, to isa bAtakA ullekha anyakartA avazya karate; balki mahArAjA mahendrapAladeva isakA ullekha karaneke lie svayaM unase Agraha krte| pahale batalAyA jA cukA hai ki somadevasUri devasaMghake AcArya the aura jahA~ taka hama jAnate haiM yaha saMgha dakSiNameM hI rahA hai / aba bhI uttarameM jo bhadvArakoMkI gaddiyoM haiM, unamese koI bhI devasaMghakI nahIM hai / yazastilaka bhI dakSiNameM hI banA hai aura usakI racanAse bhI anumAna hotA hai ki usake kartA dAkSiNAtya haiM / aisI avasthAmeM unakA *dekho nAgarIpracAriNI patrikA (navIna saMskaraNa), bhAga 2, aMka 1 meM svargIya paM0 candradhara zarmA gulerIkA 'avantisundarI' zIrpaka nott| x" tathA--urva-bhAravi-bhavabhUti-bhartRhari-bhartRmeNTha-guNADhya-vyAsa-bhAsa-vosa-kAlidAsa-vANa-mayUra-nArAyaNa-kumAramAgha-rAjazekharAdimahAkavikAvyapu tatna tanAvasare bharatapraNIta kAvyAdhyAye sarvajanaprasiddhapu teSu teppAkhyAneSu ca katha tadvipamA mahatI prsiddhiH|" yazastilaka A0 4, pR0113|
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka 48] [ khaMDa 2 nirgrantha hokara bhI kAnyakubjake rAjAkI sabhA meM rahanA aura usake kahanese nItivAkyAmRtakI racanA karanA asaMbhava nahIM to vilakSaNa avazya jAna par3atA hai / mUlagrantha aura usake kartA ke viSaya meM jitanI bAteM mAlUma ho sakIM unheM likhakara aba hama TIkA aura TIkAkArakA paricaya denekI ora pravRtta hote haiM:-- PV TIkAkAra / jisa eka pratike AdhAra se yaha TIkA mudrita huI hai, usame kahIM bhI TIkAkArakA nAma nahIM diyA hai| saMbhava hai ki TIkAkArakI bhI koI prazasti rahI ho aura vaha lekhakoM ke pramAdase chUTa gaI ho / parantu TIkAkArane anyake AraMbha meM jo maMgalAcaraNakA zloka likhA hai, usase anumAna hotA hai ki unakA nAma bahuta karake ' harivala ' hogA / hari harivalaM natvA harivarNa hariprabham harIjyaM ca buve TIkA nItivAkyAmRtopari // yaha zloka mUla nItivAkyAmRta ke nimnalikhita maMgalAcaraNakA bilkula anukaraNa hai:somaM somasamAkAraM somAnaM somasaMbhavam / somadevaM muniM natvA nItivAkyAmRtaM bruve // jaba TIkAkArakA maMgalAcaraNa mUlakA anukaraNa hai aura mUlakArane apane maMgalAcaraNa meM apanA nAma bhI paryAyAntarase vyakta kiyA hai, taba bahuta saMbhava hai ki TIkAkArane bhI apane maMgalAcaraNa apanA nAma vyakta karanekA prayatna kiyA ho aura aisA nAma usameM harivala hI ho sakatA hai jisake Age mUlake somadeva ke samAna natthA pada par3A huA hai| yaha bhI saMbhava hai ki haribala TIkAkArake zurukA nAma ho aura yaha isalie ki somadevako unhoMne mUlagrantha kartAke gurukA nAma samajhA hai / yadyapi yaha kevala anumAna hI hai, parantu yadi unakA yA unake gurukA nAma harivala ho, to isameM koI Azcarya nahIM hai / TIkAkArane maMgalAcaraNameM hari yA vAsudevako namaskAra kiyA hai| isase mAlUma hotA hai ki ve vaiSNava dharmake upAsaka hoNge| 1 ve kahA~ rahanevAle the aura kisa samaya meM unhoMne yaha TIkA likhI hai, isake jAnanekA koI sAdhana nahIM hai parantu yaha bAta niHsaMzaya hokara kahI jA sakatI haiM ki ve bahuzruta vidvAn the aura eka rAjanItike pranyapara TIkA likhanekI unameM yatheSTa yogyatA thii| isa vipayake upalabdha sAhityakA unake pAsa kAphI saMgraha thA aura TIkAme usakA pUrA pUrA upayoga kiyA gayA hai| nItivAkyAmRtake adhikAMza vAkyoMkI TIkAme usa vAkyase milate julate abhiprAyavAle uddharaNa dekara unhoMne mUla abhiprAyako spaSTa karanekA bharasaka prayatna kiyA hai / vidvAn pAThaka samakSa sakate haiM ki yaha kAma kitanA kaThina hai aura inake lie unheM kitane granthoM kA adhyayana karanA par3A hogA; smaraNazakti bhI unakI kitanI prakhara hogI / yaha TIkA pacAsoM manthakAroMke uddharaNoMse bharI huI haiN| isameM kina kina kaviyoM, AcAya yA RpiyoM ke choka udadhRta kiye gaye haiM, yaha jAnane ke lie pranthake antameM unake nAmoMkI aura unake padyoMkI eka sUcI varNAnukramase lagA dI gaI hai, isalie yahA~ para una nAmoM kA pRthak ullekha karane kI AvazyakatA nahIM hai / pAThaka dekheMge ki usameM aneka nAma bilkula aparicita haiM aura aneka aise haiM jinake nAma to prasiddha haiM; parantu racanAyeM isa samaya anupalabdha haiN| isa dRSTise yaha TIkA aura bhI bar3e mahattvakI hai ki isase rAjanIti yA sAmAnyanItisambandhI prAcIna granthakAroMkI racanAke sambandha meM aneka naI naI bAteM mAlUma hoMgI / saMzodhaka AkSepa | isa granthakI presakApI aura prupha saMzodhanakA kAma zrIyuta paM0 pannAlAlajI sonIne kiyA hai / Apane kevala apane uttaradAyitva para, merI anupasthitimeM, kaI TippaNiyA~ aisI lagA dI haiM jinase TIkAkArake aura usakI TIkAke viSayameM eka bar3A bhArI bhrama phaila sakatA hai ataeva yahA~ para yaha Avazyaka pratIta hotA hai ki una TippaNiyoM para bhI eka najara DAla lI jAya / sonIjIkI TippaNiyoM ke AkSepa do prakAra ke haiM:--- "
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] somadevasarikRta nItivAkyAmRta ( ve 1 - TIkAkArane jo manu, zukra aura yAjJavalkyake zloka uddhRta kiye haiM, ve manusmRti, zukranIti aura yAjJa"lkyasmRtimeM, nahIM hai / yathA pRSTha 165 kI TippaNI-" zloko'yaM manusmRtau tu nAsti / TIkAkartrA svamaSTayena granthakartRparAbhavAbhiprAyeNa vahavaH zlokAH svayaM viracayya tatra tatra sthaleSu vinivezitAH / ' yaha zloka manusmRtimeM to nahIM hai, TIkAkArane apanI duSTatAvaza mUlakartAko nIcA dikhAne ke abhiprAyase vayaM hI bahutase zloka banAkara jagaha jagaha ghuser3a diye haiM / 2 - isa TIkAkArane - jo ki nizcayapUrvaka ajaina hai- bahutase sUtra apane mata ke anusAra svayaM banAkara jor3a diye hai / yathA pRSTha 49 kI TippaNI- " asya granthasya karttA kazcidajainavidvAnastIti nizcitaM / atastena svamatAnusAreNa bahUni sUtrANi viracayya saMyojitAni / tAni ca tatra tatra nivedayiSyAmaH / " pahale AkSepake sambandhameM hamArA nivedana hai ki sonIjI vaidika dharmake sAhitya aura usake itihAsase sarvathA anabhijJa haiM; phira bhI unake sAhasakI prazaMsA karanI cAhie ki unhoMne manu yA zukra nAmake kisI granthake kisI eka saMskaraNako dekhakara hI apanI adbhuta rAya de DAlI hai / kheda hai ki unheM eka prAcIna vidvAnake viSayama - kevala itane kAraNa se ki vaha jaina nahIM hai itanI bar3I ekataraphA DikrI jArI kara denemeM jarA bhI jhijhaka nahIM huI 1 sonIjIne sArI TIkA manuke nAmake pA~ca zlokoMpara, yAjJavalkyake eka zlokapara, aura zukra ke do chokopara apane noTa diye haiM ki ye zloka ukta AcAryoM ke granthoMmeM nahIM haiN| sacamuca hI upalabdha manusmRti, yAjJavalkyasmRti aura zukranIti uddhRta zlokoM kA patA nahIM calatA / parantu jaisA ki sonIjI samajhate haiM, isakA kAraNa TIkAkAra kI duSTatA yA mUlakartAko nIcA dikhAne kI pravRtti nahIM hai / sonIjIko jAnanA cAhie ki hinduoMke dharmazAstroM meM samaya samaya para bahuta kucha parivartana hote rahe haiN| apane nirmANasamaya meM ve jisa rUpameM the, isa samaya usa rUpameM nahIM milate haiM / unake saMkSipta saMskaraNa bhI hue haiM aura prAcIna anyoMke naSTa ho jAnese unake nAmase dUsaroMne bhI usI nAmake grantha banA diye haiM / isake sivAya eka sthAnakI pratike pAThose dUsare sthAnoM kI pratiyoM ke pATha nahIM milte| isa viSayameM prAcIna sAhitya ke khojiyoMne bahuta kucha chAnabIna kI hai aura isa viSaya para bahuta kucha prakAza DAlA hai| kauTilIya arthazAstrakI bhUmikA ne usake suprasiddha sampAdaka paM0 Ara. zAmazAstrI likhate haiM: ! << 'atazca cANakyakAlikaM dharmazAstramadhunAtanAdyAjJavalkyadharmazAstrAdanyadevAsIditi pratibhAti / evameva ye punarmA'nava-bArhaspatyauzanasA bhinnAbhiprAyAstatra tatra kauTilyena parAmRSTAH na te'adhunopalabhyamAneSu tataddharmazAstreSu dRzyanta iti kauTilyaparAmRSTAni tAni zAstrANyanyAnyeveti bADhaM suvacam | 33 arthAt isase mAlUma hotA hai ki cANakya samayakA yAjJavalkya dharmazAstra vartamAna yAjJavalkya zAstra (smRti) se koI judA hI thA / isI taraha kauTilyane apane arthazAstrameM jagaha jagaha cArhaspatya, auzanasa Adise jo apane bhinna abhiprAya prakaTa kiye haiM ve abhiprAya isa samaya milanevAle una dharmazAstroM meM nahIM dikhalAI dete / ataeva yaha acchI taraha siddha hotA hai ki kauTilyane jina zAstroMkA ullekha kiyA hai, ve inake sivAya dUsare hI the / svargIya bAbU ramezacandra dattane apane ' prAcIna sabhyatA ke itihAsa' meM likhA hai ki prAcIna dharmasUtroM ko sudhAra kara uttarakAlameM smRtiyA~ banAI gaI haiM- jaise ki manu aura yAjJavalkyakI smRtiyaaN| jo dharmasUtra khoye gaye haiM unameM eka manukA sUtra bhI hai jisase ki pIcheke samaya meM manusmRti banAI gaI hai / S yAjJavalkya smRtike suprasiddha TIkAkAra vijJAnezvara likhate haiM:--" yAjJavalkyaziSyaH kazcana praznottararUpaM yAzavalkyapraNItaM dharmazAstraM saMkSipya kathayAmAsa, yathA manuproktaM bhRguH / arthAt yAjJavalkya ke kisI ziSyane yAjJavalkyapraNIta dharmazAstrako saMkSipta karake kahA- jisa taraha ki bhRgune manupraNIta dharmazAstrako saMkSipta karake manusmRti likhI hai| isase mAlUma hotA hai ki ukta donoM smRtiyA~, manu aura yAjJavalkyake prAcIna zAstroMke unake S ramezabAbUne apane itihAsa ke cauthe bhAgameM isa samaya milanevAlI pRthaka pRthakU bIsoM smRtiyoM para apane vicAra prakaTa kiye haiM aura usameM batalAyA hai ki adhikAMza smRtiyA~ bahuta pIchekI banI huI haiM aura bahutoM meM jo prAcIna bhI - bahuta pIche taka naI naI bAteM zAmila kI jAtI rahI haiN| 7
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 jaina sAhitya saMzodhaka [khaMDa 2 ziSyoM yA paramparAziSyoM dvArA nirmita kiye hue sAra haiM aura isa bAtako to sabhI jAnate haiM ki upalabdha manusmRti bhUgupraNIta haiM-svayaM manupraNIta nhiiN| bambaIke gujarAtI presake mAlikoMne kullUkabhaTTakI TIkAke sahita manusmRtikA eka sundara saMskaraNa prakAzita kiyA hai| usake pariziSTama 355 zloka aise diye haiM jo vartamAna manusmRti meM to nahIM milate haiN| parantu hemAdi, mitAkSarA, parAzaramAdhavIya, smRtiratnAkara, nirNayasindhu Adi anyoma manu, vRddhamanu aura bRhanmanuke nAmase 'uktaMca' rUpameM uddhRta kiye haiM / isake sivAya saikar3oM zloka kSepakarUpameM bhI diye haiM, jinakI kullaka mahane bhI TIkA nahIM kI hai| ___ hamAre jainagranthoM meM bhI manuke nAmase aneka zloka uddhata kiye gaye haiM jo isa manusmRtimeM nahIM hai| udAharaNArtha svanAmadhanya paM. ToDaramallajIne apane mokSamArgaprakAzake pAMcave adhikArameM manusmRtike tIna loka diye haiM, jo vartamAna manusmRtima nahIM hai| isI taraha 'dvijavadanacapeTa' nAmaka digambara jainagranthameM bhI manuke nAmase 7 zloka uddhata haiM jinase vartamAna manusmRtima kevala 2 milate haiM, zepa 5 nahIM hai| zukranIti jo isa samaya milatI hai usake viSayameM to vidvAnoMkI yaha rAya hai ki vaha bahuta pIchekIbanI huI haipA~ca chaH sau varSase pahalekI to vaha kisI taraha ho hI nahIM sktii| zukrakA prAcIna anya isase koI pRthak hI thA + kauTilIya arthazAstra likhA hai ki zukrake matase daNDanIti eka hI rAjavidyA hai, isameM saba vidyAyeM garmita haiN| parantu vartamAna zukranItikA ko cAroM vidyAoMko rAjavidyA mAnatA hai-'vidyAzcatasna evetAH' Adi (a01 glo051)| ataeva isa zukranItiko zukrakI mAnanA bhrama hai| ina saba bAtoM para vicAra karanese hama TIkAkAra para yaha doSa nahIM lagA sakate ki usane svayaM hI zloka gar3hakara , manu Adike nAma para mar3ha diye haiM / hama yaha nahIM kahate ki vartamAna manuskRti ukta TIkAkArake bAdakI hai, isa lie usa samaya yaha na upalabdha hogii| kyoMki TIkAkArase bhI pahale mUlakA zrIsomadevasUrine bhI manuke vIsa zloka uddhata kiye haiM aura ve vartamAna manusmRtima milate haiN| ataeva TIkAkArake samayamai bhI yaha manusmRti avazya hogI; parantu isakI jo prati unheM upalabdha hogI, usameM TIkoddhata zlokoMkA rahanA asaMbhava nahIM mAnA jA sakatA / yaha bhI saMbhava hai ki kisI dUsare granthakAne ina zlokoMko manuke nAmase uddhata. kiyA ho aura usa pranyake AdhArase TIkAkArane bhI uddhRta kara liyA ho / jaise ki abhI mokSamArgaprakAzake yA dvijavadanacapeTake AdhArase unameM uddhata kiye hue manusmRtika glokoko, koI nayA lekhaka apane granthameM bhI likha de| yAjJavalkyasmRti ke zlokake viSayameM bhI yahI bAta kahI jA sakatI hai| aba rahI zukranIti, so usakI prAcInatAmeM to bahuta hI saMdeha hai / vaha to isa TIkAkArase bhI pIchekI racanA jAna par3atI hai| isake sivAya zukrake nAmase to TIkAkArane do cAra nahIM 150 ke lagabhaga zloka uddhRta kiye haiN| to kyA TIkAkArane ve sabake saba hI mUlakAko nIcA dikhAnekI garajase gar3ha liye hoMge ? aura mUlakI to isameM apanI koI tauhIna hI nahIM samajhate haiN| unhoMne to apane yazastilako na jAne kitane vidvAnoMke vAkya aura padya jagaha jagaha uddhRta karake apane viSayakA pratipAdana kiyA hai| sonIjIkA dUsarA AkSepa yaha hai ki kAkArane svayaM hI bahutase sUtra (vAkya) gaDhakara mUlameM zAmila kara diye haiN| vidyAvRddhasamuddezake, nIce lAkhe 21, 23 aura 256 sUtroko Apa TIkAkartAkA batalAte haiM: 1-"vaivAhikaH zAlIno jAyAvaro'dhoro gRhsthaaH||" 21 - 2-yAlAkhilya audumbarI vaizvAnarAH sadya:prakSalyakazceti vAnaprasthAH" // 23 - dekho mokSamArgaprakAzakA bambaIkA saMskaraNa, pRSTha. 201 / dvijavadanacapeTa ' saMskRta anya hai, kolhApurake zrIyuta paM. kallAppA bharamApyA niTavene jainabodhaka' meM aura svataMtra pustakAkAra bhI, abase koI 12-14 varSa pahale, marAThI TIkAsahita prakAzita kiyA thaa| 4 dekho gujarAtI presakI zukranItikI bhUmikA /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAAMRAPAR aMka somadevasarikata niitivaakyaamRt| 3-" kuTIrakavazedaka -haMsa-paramahaMsA yatayaH" // 25 isakA kAraNa Apane yaha batalAyA hai ki mudrita pustakameM aura hastAlAkheta elapustakameM ye sUtra nahIM hai| parantu isa kAraName koI tathya nahIM dikhalAI detA / kyoMki 1-jaba taka daza pAMca istalikhita pratiyo pramANameM peza na kI jAsakeM, taba taka yaha nahIM mAnA jA sakatA ki mudrita aura malapustakameM jo pATha nahIM hai ve mulakattAke nahIM hai-Uparase jor3a diye gaye hai| isa tarahake hona adhika pATha judI judI pratiyoMmeM akasara milate haiN| 2-lakattAne pahale voMka bheda batalAkara phira Azramoke bheda batalAye haiM-brahmacArI, gRhastha, vAnaprasya aura yati / phira brAhmacAriyoMke upakuvAMNa, naiSThika, aura Rtuprada ye tAna bheda batalAkara unake lakSaNa diye haiM / isake Age gRhastha, vAnaprastha aura yAteyoke lakSaNa kramase diye haiM; taba yaha svAbhAvika aura kramaprApta hai ki brahmacAriyoMke samAna gRhasthoM, vAnaprasthoM aura yatiyoMke bhI bheda batalAya jAya aura ve hI ukta tIna sUtroMmeM batalAye gaye haiN| taba yaha nizcaya. pUrvaka kahA jA sakatA hai ki prakaraNake anusAra ukta tAnoM sUtra avazya rahane cAhie aura mUlakIne hI unheM racA hogaa| jina pratiyAMma ukta satra nahIM hai| unameM unheM bhalase hI chaTe hae samajhanA caahie| -yadi isa kAraNasaM ye mUlakattAka nahIM haiM ki inameM batalAye hue bheda jainamatasammata nahIM haiM, to hamArA pradana hai ki upakuvANa, phutuprada Adi brahmacAriyoMka bheda bhI kisI jainagranthameM nahIM likhe haiM, taba unake sambandhaka jitane sUtra haiM, unheM bhI mUlakattAMke nahIM mAnane caahie| yadi sUtroMka mulakartAkRta honekI yahI kasauTI sonIjI ThaharA deve, taba to isa pranthakA Adhasa bhI AMdhaka bhAga TIkAkAra kRta Thahara jAyagA / kyoki isame sakar3oM hI sUtra aise hai jinakA janadharmaka sAtha kucha bhI sambandha nahIM hai aura phAI bhI vidvAna unheM janasammata siddha nahIM kara sktaa| 4-jisataraha TIkApustakameM aneka sUtra adhika hai aura jinheM sonAjI TIkAkatAko gaDhanta samajhate haiM, usI prakAra madrita aura malapastakameM bhI kucha sanna adhika hai (jo TIkApustakameM nahIM hai), taba unheM kisakI gaDhanta samajhanI cAhie? vidyAyuddhasamuddezake 59 3 sUtrapha Age nimnalikhita pATha chUTA huA hai jo mudrita aura mUlapustakameM maujUda hai: "sAMkhyaM yogI lokAyataM cAnvIkSikI / vauddhAhatoH zruteH pratipakSatvAt (nAnvIkSikotvaM), prakRtipurupazo hi rAjA sattvamavalambate / rajaH phalaM cAphalaM ca pariharati, tmominaabhibhuuyte|" bhalA ina sUtroko TIkAkArane kyoM chor3a diyA ? isameM kahI huI bAteM to usake pratikUla nahIM thA ? aura mudrita tathA mUlapustaka donoM hI yadi jainoMke lie vizeSa prAmANika mAnI jAveM to unameM yaha adhika pATha nahIM honA cAhie thaa| kyoMki isameM vedavirodhI honeke kAraNa jaina aura bauddhadarzanako AnvIkSikIsa bAhara kara diyA hai / aura mudrita pustakameM to mUlakartAka maMgalAcaraNa takakA abhAva hai / vAstavika bAta yaha hai ki na isame TIkAkArakA doSa hai aura na mudrita karAnevAlekA / jisa jaisI prati milI hai usane usake anusAra TIkA likhI hai aura pATha chapAyA hai / eka pratise dUsarI aura dUsarIse tIsarI isa taraha pratiyoM hote hote lekhakoMke pramAdase akasara pATha chUTa jAte haiM aura TippaNa Adi mUlameM zAmila ho jAte haiN| ___ hama samajhate haiM ki ina bAtose pAThakoMkA yaha bhrama dUra ho jAyagA ki TIkAkArane kucha sUtra svayaM racakara mUlameM jor3a diye haiN| yaha kevala sonIjIke mastakakI upaja hai aura nissAra hai / kheda hai ki hameM unakI bhramapUrNa TippaNiyoMke kAraNa bhUmikAkA itanA adhika sthAna rokanA pdd'aa| eka vicAraNIya prazna / isa AzAse adhika bar3hI huI bhUmikAko samApta karaneke pahale hama apane pAThakoMkA dhyAna isa aura vizeSarUpase Akarpita karanA cAhate haiM ki ve isa pranyakA jarA gaharAIke sAtha adhyayana kareM aura dekheM ki isakA jainadharmake sAtha kyA sambandha hai| hamArI samajhameM to isakA jainadharmase bahuta hI kama mela khAtA hai / rAjanIti yadi dharmanirapekSa hai, arthAt vaha kisI vizeSa dharmakA pakSa nahIM karatI, to phira isakA jisa prakAra jainadharmale koI vizeSa sambandha nahIM hai
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ marwarnwwe www 52] jaina sAhitya saMzodhaka usI prakAra aura dharmoMse bhI nahIM rahanA cAhie thaa| paraMtu hama dekhate haiM ki isakA varNAcAra aura AzramAcArakI vyavasthAke lie vaidika sAhityakI ora bahuta adhika jhukAva hai| isa granthake vidyAvRddha, AnvIkSikI aura trayA samuddezoMko acchI taraha par3hanese pAThaka hamAre abhiprAyako acchI taraha samajha jaavege| jainadharmake marmajJa vidvAnoMko cAhie ki ve isa praznakA vicArapUrvaka samAdhAna kareM ki eka jainAcAryakI kRtime AnvIkSikI aura trayIko itanI adhika pradhAnatA kyoM dI gaI hai| yazastilakake nIce likhe padyoMko bhI isa praznakA uttara socate samaya sAmane rakha lenA cAhie: dvau hi dharmA gRhasthAnA laukikaH pAralaukikaH / lokAzrayo bhavedAdyaH prsyaadaagmaashryH|| jAtayo'nAdayaH sarvAstakriyApi tthaavidhaa| dhrutiH zAstrAntaraM vAstu pramANaM kAtra na ksstiH|| svajAtyaiva vizuddhAnAM varNAnAmiha ratnavat / takriyAviniyogAya jainAgamAvidhiH param / / yadbhavabhrAntinirmuktihetudhIstatra dulemA / saMsAravyavahAre tu svataHsiddha vRthAgamaH // tathA ca- sarva eva hi jainAnAM pramANa laukiko vidhiH / yatra samyaktvahAnine yatra na vratadUpaNam // kahIM dhIsomadevasUri varNAzramavyavasthA aura tatsambandhI vaidika sAhityako laukika dharma to nahIM samajhate haiM ? aura isI lie to yaha nahIM kahate haiM ki yadi isa viSaya meM zruti (veda) aura zAstrAntara (smRtiyAM ) pramANa mAna jAyeM to hamArI kyA hAni hai ? rAjanIti bhI to laukika zAstra hI hai| hamako mAzA hai ki vidvalana isa praznako aisA hI na par3A rahane deNge| mudraNa-paricaya / abase koI 25 varSa pahale bambaIkI mesarsa gopAla nArAyaNa kampanIne isa granyako eka sokSapta vyAkhyA sAtha prakAzita kiyA thA aura lagabhaga usI samaya vidyAvilAsI var3odAnarezane isake marAThI aura gujarAtI anuvAda prakAzita karAye the / ukta tInoM saMskaraNoMko dekhakara-jina dinoM meM svagAya syAdvAdavAridhi paM. gopAladAsajIkI aghAMnatAme janamitrakA sampAdana karatA thA merI icchA isakA hindI anuvAda karanekI huI aura tadanusAra maina isake kaI samuddezokA anuvAda jainamitrameM prakAzita bhI kiyA; parantu isake mAnvIkSikI aura trayA Adi samuddezIkA janadhamake sAtha koI sAmajasya na kara sakaneke kAraNa maiM anuvAdakAryako adhurA ho chor3a kara isako saMskRta TIkAko khoja karane lgaa| tabase, itane dinoMke bAda, yaha TIkA prApta huI aura aba yaha mANikacandrapranyamAlAke dvArA prakAzita kI jA rahI hai / kheda hai ki isake madhyake 25-26 patra gAyava haiM aura ve khoja karanapara bhI nahIM nil| isake sivAya isakI koI dUsarI prati bhI na mila sakI aura isa kAraNa isakA saMzodhana jaisA cAhie vaisA na karAyA jA skaa| TidoSa aura anavadhAnatAse bhI vahatasI azuddhiyAM raha gaI hai| phira bhI hameM AzA hai ki malapranyake samajhanameM isa TIkAse kAphI sahAyatA milegI aura isa dRSTise isa apUrNa aura azuddharUpane bhI isakA prakAzita karanA sArthaka hogaa| hastalikhita pratikA itihaas| pahale janasamAjameM zAstradAna karanekI prayA vizeSatAse pracalita thii| aneka dhanI mAnI gRhasya anya likhA likhAkara jainasAdhuoM aura vidvAnoMko dAna kiyA karate the aura isa puNyakatyase apane jJAnAvaraNIya karmakA nivAraNa / karate the| bahutoMne to isa kAryake lie lebanazAlAyeM hI khola rakkhI yo jinameM nirantara zacIna avAcIna granyoMkI pratiyA~ hotI rahatI thiiN| yahI kAraNa hai jo usa samaya mudraNakalA na rahane para bhI anyoMkA yatheTa pracAra rahatA yA aura jJAnakA prakAza manda nahIM hone pAtA thaa| triyoMkA isa ora aura bhI adhika lakSya thaa| hamane aise pacAsoM istalikhita anya dekhe haiM jo dharmaprANA triyoMke dvArA hI dAna kiye gaye hai|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] annamannamam non somadevamUrikRta nItivAkyAmRta / isa zAstradAna prathAko uttejita karaneke lie usa samayake vidvAn prAyaH pratyeka dAna kiye hue pranyake antameM dAtAko prazasti likha diyA karate the jisameM usakA aura usake kuTumbakA guNakartina rahA karatA thaa| hamAre prAcIna pustaka-bhaMDAroMke pranyoM se isa tarahakI hajAroM prazastiyoM saMgraha kI jA sakatI hai jinase itihAsa-sampAdanake kAryameM bahuta kucha sahAyatA mila sakatI hai| nautivAkyAmRtaTIkAkI vaha prati bhI jisake AdhArase yaha anya mudrita hubhA hai isI prakAra eka dhanI gRhasthakI dharmaprANA stroke dvArA dAna kI gaI thii| anyake antame jo prazasti dI huI hai, usase mAlUma hotA hai ki kArtika sudI 5 vikramasaMvat 1541 ko, hisAra nagarake candrapramacaityAlayameM, sulatAna bahalola (lodI) ke rAjyakAlameM, yaha prati dAna kI gaI thii| nAgapura yA nAgaurake rahanevAle khaNDelavAlavaMzIya kSetrapAlagotrIya saMghapati kAmAkI bhAryA sAdhvI kamalazrIne hisAra nivAsI paM0 mehA thA mAhAko isa bhakibhAvapUrvaka bheTa kiyA thaa| kalaha nAmaka saMghapatiko bhAyAMkA nAma rANI thaa| usake cAra putra the-havA, dhIrA, kAmA aura surpti| inameseM tAMsare putra saMghapati kAmAko bhAyA ukta sAdhvI kamalI thI jisane granyaM dAna kiyA thaa| kamaladhIse bhIvA aupacchaka nAmake do putra the / inamese bhIvAkI bhAyAM bhiuMsirike gurudAsa nAmaka putra thA jisakI guNadhI bhAyAMke garbhase raNamalla aura jaTTa nAmake do putra the| dusare vakako bhAyA vAsirike gavaNadAsa putra yA jisakI strIkA nAma sarasvatI thaa| pAThaka dekheM ki yaha parivAra kitanA bar3A aura kitanA dIrghajIvI thaa| kamaladhauke sAmane usake prapatra taka maujUda the| paNDita mehA yA mAhAkA dUsarA nAma paM0 medhAvI thaa| ye vahI medhAvI haiM jinhoMne dharmasaMgrahazrAvakAcAra nAmakA pranya banAyA hai aura jo mudrita ho cukA hai| paM0 mAhA apanI guruparamparAke viSayameM kahate haiM ki nandisaMgha, balAtkAragaNa aura sarasvatIgacchake bhadhAraka padmanandike ziSya bha0 zubhacandra aura unake ziSya bha0 jinacandra mere guru the| jinacandrake do ziSya aura the-eka ratnanandi aura dUsare vimalakIrti / ___ yaha pustakadAtAkI prazasti paM0 medhAvIkI hI likhI huI mAlUma hotA hai / unhoMne pralokyaprApti, mUlAcArakI vasunandivRtti Adi anyoMmeM aura bhI kaI bar3I bar3I prazastiyoM likhI haiM / vasunandi vRttiko prazasti vi0 saM0 1516 kI aura prailokyaprajJapti kI 1519 kI likhI huI hai * / dharmasaMgrahazrAvakAcAra unhoMne kArtika vadI 13 saM0 1541 ko samApta kiyA hai / nItivAkyAmRtaTIkAkI yaha prazasti dharmasaMgrahaka samApta honeke koI ATha dina bAda hI likhI gaI hai| dharmasaMgrahameM paM0 medhAvAne apane pitAkA nAma uddharaNa, mAtAkA bhISuhI aura putrakA jinadAsa likhA hai| ve agravAla jAtike the aura apane samayake eka prasiddha vidvAna the| unhoMne dakSiNake pustakagacchake AcArya zrutamunise anya kaI vidvAnoMke sAtha aSTasahasrI ( vidyAnandasvAmIkRta) paDhI yo / jAna par3atA hai ki usa samaya hisArame jaina vidvAnoMkA acchA samUha thA / bhadharakoMkI gaddI bhI zAyada vahA~ para thii| yaha TIkApustaka hisArase Amerake pustaka bhaMDArameM kaba aura kaise pahuMcI, isakA koI patA nahIM hai / Amerake bhaMDAramese saM0 1964 meM bhAraka mahendrakIrti dvArA yaha bAhara nikAlI gaI aura usake bAda jayapura nivAsI paM0 indralAlajI zAstrIke prayatnase hamako isakI prApti huI / isake lie hama bhArakajI aura zAstrIjI donoMke kRtajJa haiN| isa pratimeM 133 patra haiM aura pratyeka pRSThama prAyaH 20 paMktiyA~ haiM / pratyeka patrakI lambAI 110 iMca aura caur3AI 5 // iMcase kucha kama hai / 51 se 75 takake pRSTha maujuda nahIM haiN| bmbii| / nivedakapaupazuklA tRtIyA 1979 vi / .. nAthUrAma premii| *dekho jainahitaiSI bhAga 15, aMka 3-4 /
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 jaina sAhitya saMzodhaka womenmmmmmmmmmm - [noTa:- bhAratIya vAyaya' kA jarmana bhASAmeM vistRta aura paripUrNa itihAsa likhanevAle prasiddha jarmana vidvAn DaoN. viNTaranits, jo vartamAnameM baDgIya sAhitya samrAT kavIndra ravIndranAtha ThAkura saMsthApita zAMtiniketanakI vizvabhAratI saMsthAko apane jJAnakA dAna kara rahe haiN| unake pAsa 'nItivAkyAmRta' kI 1 prati abhiprAyArtha bheTa kI gaI thii| isa bheTake svIkArarUpameM DaoN. mahAzayane granthamAlAke maMtrI aura isa prastAvanAke lekhaka zrIyuta premIjIke pAsa jo eka patra bhejA hai vaha yahA~para mudrita kiyA jAtA hai / isase, somadevasUrike nItivAkyAmRtake bAremeM DaoN. mahAzayakA kaisA abhiprAya hai vaha thoDese jJAta ho jAtA hai| isa granthake bAremeM, jaisA ki DaoN. mahAzayane apane isa patrameM sUcita kiyA hai, vizeSa ullekha, unhoMne apane bhAratIya vAGmayake itihAsake tIsare bhAga, (jo hAlahImeM prakAzita huA hai) pR0 5027-530 meM kiyA hai| -saMpAdaka / (Santiniketana, Birbbum, Bengal) ' Srinagar ( Kashmir ) 25-4-23. To Nathurama Premi, Mantri, Manikachanda-Jaina Granthamala, Bombay. Dear Sir, I beg to acknowledge the receipt of one copy of Nitivakyamritam Satikam, published in the Jaina Granthamala. As I have pointed out in the third volume of my 'History of Indian Literatura,' the work is of the greatest importance both on account of its contents and especially as the date of its author is well known. Though quoting largely from the Kautilya ArthaSastra, Somadeva is yet quite on original writer and treats his subject from a different point of view. The late Jaipacharya Vijaya Dharma Suri had lent me a copy of the old edition of the book which is very rare. I often urged upon him the necessity of a new edition of this important work. I am very glad that the work is now accessible in such a handy and excelent edition, and I am very much obliged to you for sending me a copy. It is a pity that the introduction is not in English or in Sanskrit. 28 few Europeans read the Vernacular. Yours truly, M. WINTERNITZ. (zAntiniketana, vIrabhUma vaMgAla) zrInagara (kAzmIra ) tA. 25-4-21 nAthUrAma premI, maMtrI mANikacandra jaina graMthamAlA muMbaI. priya mahAzaya, ApakI jaina graMthamALAmeM prakAzitaka saTIka nItivAkyAmRtakI pustaka mujhe milii| jaisA ki maiMne apane 'bhAra' tIya vAyakA itihAsa' nAmaka granthake tIsare bhAgameM likhA hai, yaha grantha, andarake viSaya aura isake kartAke samayakI dRSTise bahuta mahatvakA hai| yadyapi kauTilyake granthakA, isameM anusaraNa kiyA gayA hai tathApi somadevasari svataMtra lekhaka ho kara viSaya pratipAdanakI zailI unakI nirAlI hI hai| jainAcArya vijayadharmasarine isa granthakI atyaMta durlabhya aisI eka prati mujhe dI thI aura isa mahattvake granthakI dUsarI AvRtti prakaTa karanI cAhie aisA maiMne Agraha bhI unase kiyA thaa| aba isa pranyakI sundara AkArameM uttama rItIse prakaTa kI huI isa AvRttiko dekha kara mujhe AnaMda hotA hai aura Apane jo isakI eka prati mujhe bhejI isa lie maiM ApakA bahuta hI upakRta huuN| __isakI prastAvanA iMgrejI yA saMskRtameM nahIM likhI gaI isa lie mujhe kheda hotA hai, kyoM ki dezabhApA jAnane vAlA yurapiyana kracit hI hotA hai| ApakA, ema viMTaranits
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1j kIragrAmano janai zilAlekha kIra grAmano jaina zilAlekha. [paMjAba prAMtanA kAMgaDA jillAmA kIrAma karIne eka sthAna che ane tyAM ziva-vaidyanAthanuM prAcIna ane prakhyAta dhAma che. e vaidyanAthanA maMdiramAM koI jaina pratimAnuM pASANa siMhAsana kyAethI AvI gaelaM chejanA upara nIce Apelo lekha kotarelo cha. e lekha epigrAphiA iMDikAnA, 1 lA bhAganA, 118 pAna upara DaoN0 jI. bulhare saMkSipta vivecana sAthe prakaTa karalo che. e vivecana ane lekha A pramANe che.--saMpAdaka ] nIce Apelo lekha kAMgaDAnoM kIragrAmamAM AvelA ziva-vaidyanAthanA devAlayAMcI maLI Avelo cha. e lekha jaina nAgarI akSaromAM be lITiomAM lakhelo cha. A lITio mahAvAranI pratigAnI beThakanI traNa vAjue cAra moTA ane be nAnA bhAMgamAM vheMcAelI che. lekha lagabhaga sArI sthitimA che. e| dolhaNa ane AlhaNa nAmanA be vyApArioe A pratimA banAvyA vipe tathA devabhadrasUrie enI pratiSThA kayoM viSe ullekha karelo che. vaLI kAraNAnamA A baMne bhAIoe sahAvIranuM eka maMdira baMdhAvyAnI noMgha paNa emAM karelI che. vartamAnamAM, kAragrAmamAM koI paNa janA jaina maMdiranI hayAtI jaNAtI nathI tethI ema lAge che ke e maMdira naSTa thaI gayu cha ane A vesaNI koIe tyAMthI upADI lAvI zivanA devAlayamA mUkI dodhI che. e devAlayanA adhikArionI ajANatAne lIdhe A lekha sahI salAmata rahevA pAmyo hoya ema lAge che..| mati ana maMdira banAvanArA gujarAtI hovA joIe ; paMjAbI nahIM. pratiSThA karanAra sUri paNa gujarAtanA hatA. kAraNa ke dolhaNa ane AlhaNa brahmAtra gotra agara jJAtinA hatA ke je jJAti gujarAtamAM vadhAre che. 1881 nA sensasa rIporTa pramANe paMjAbamAM tejJAti jaNAtI nathI. sarI devabhadrano gujarAta sAthe saMbaMdha temanA guru abhayadevanA lIdhe che. A abhayadevane da pallIya ' kahevAmAM Ave che ; ane te jinavallabha sUrinI ziSyasaMtatimAMnA hatA. A jinavallabha te kharatara gacchanI paTTAvalImAM kalA je 43 mAM paTTadhara ane yugapradhAna paddhArI ke teja hai.' teo eka navo saMpradAya jene ahIM 'saMtAna, nA vizeSaNathI ullekhelo che te calAvyA pachI vi. saM. 1167 mAM svargastha thayA hatA. temanA pachI thaelA AcArya jinadattanA vakhatamAM kharatara gacchannI rudrapallIya zAkhAnI sthApanA jinazekharAcArya vi. saM. 1204 mAM karI hatI. tethI A lekhamAM jaNAvelA devabhadrasUri zvetAMbara matanA kharatara gacchanI eka zAkhAnA hatA. jUnI paraMparA pramANe kharatara gacchanI sthApanA gujarAtanA aNahilavADa pATaNamAM thaI hatI. lekhanI miti saMvata eTale vi. saM. 1296 phAlguNa vadi 5, ravivAra ' te DaoNkTara skrama (Dr. Sohram) nI gaNanA pramANe I. sa. 1240 nI 15 jAnyUArI barAbara thAya che. janarala sara kaniMgahAma jeNe A lekha prathama zodhI kADhyo hato temaNe potAnA ArkiolaoNjikala rIporTas (pu. 5 pAna 183) mAM e lekhanI je nakala ApIche, te adhUrI che. kAraNa ke temA 'kSetragotro' thI 'putrAbhyAM ane 'prati ahIM ApalI lekhanI nakala paMjAba ArphiAlaoNjikala vhaseM taraphathI maLelI eka sArI chApa uparathI pADelI che, 1 juo-klaeNTa (klata) i.eM, pu. 1, .pA. 248 ane 254.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka khaMDa SThitaM ' thI 'saMtAnIya' sUdhAnI be lITio mUkI dIdhelI ke Ane lIdhe taima ja keTalAka khoTApAThone lIdhe temanI nakala uparathI bhApAMtara kara kevaLa azakya che. mULa lekha 1. o0 saMvat 1296 varSe phAlguNa vadi 5 ravI kAraNAne brahmakSatra gotrotpanna vyava0 mAnU putrAbhyAM vya0 dolhaNa AlhaNAbhyAM svakArita zrImanmahAvIra deva caitya // 2. zrImahAvIra jina mUla biMbaM Atmazreyo []] kAritaM / pratiSThitaM ca zrIjinavallabha sUrisaMtAnIya rudrapallIya zrIsadabhayadevasUri ziSyaiH zrIdevabhadra sUribhiH // bhASAMtara OM. (laukika) varSa 1296 nA phAlguNa vadi paMcamIne [divase] karigrAmamA brahmakSatra jJAtinA vyApArI mAnUnA be putrau vyApArI dolhaNa ane AlhaNe pote baMdhAvelA zrImanmahAvIra devanA mandiramA zrI mahAvIra jinanI mukhya pratimA, potAnA kalyANamATe karAvI. tenI pratiSThA zrIjinavallabha sUrinA 'saMtAnIya' rudrapallIya zrImatsUri abhayadevanA ziSya zrIsUri devabhadre karI: 3. janarala kaniMgahAma kahe ke zivavaidyanAthanA devAlayanA itihAsa sAthe aa lekhano koI saMbaMdha nathI. 1. pakti 1 lI-oM vAcavaM; kAragrAme nA ra tathA prajoDelA che te bhUla che brahma vAcavaM; ma nI upara eka sIkola mAtra kADhI nAkhela cha kadAca 'bhAtapUtrAbhyAM kharopATha hoya. kAraNa ke ta tamA na oLakhAya tevA nathI. paNa te barAbara nathI; 'mAna' zabda ja barAbara che. kAraNa ke tenI pahelo vya vyavahArI zabda paDalo cha je mAtRAtrA. pATha ketA nirarthaka ane asaMbaddha thaI jAya che-saMpAdaka.] . __ paMkti 2 jI-zreyothai no,tha jato rahyo che; saMtAnIya no tA spaSTa nathI. ' 6. varSene bhASAMtara laukika varSe karUM hyu, kAraNa ke vikrama saMvat pachI varSene badale ghaNIvAra laukika varSe vApara ghAmA Ave che. pazcima tathA uttara pazcima hiMdusthAnamA vikrama saMvatnAM varSoMne laukika varSoM kahe che. ane zaka saMvatne zAstrIya varSoM kahe che. kAraNa ke te jyotiSa vigere viSayomA Ave cha. . . .. lekhamA je phAguNa lakhyu che te ardha prAkRta bhane ardha saMskRta rUpa che. 1. mala biMba zabdane bhASa'tara karyA zivAya ja hu~ rahevA daU chu. teno khAsa martha zo che tenI khabara nathI. hu~ dhArU chu ke bIjI nAnI moTI pratimAbhothI tene khAsa bhoLakhAvA mATe tenu nAma Aq pADayu haze. eno artha kadAya / * mukhya pratimA' thaI zake. [eja artha thAya che. saM0] 1. pratiSThitaM ca e saMskRtanA niyama pramANe zuddha nathI. paNa jaina pustakomA e dho ThekANe jovAmA bhASe che. kharI harAte pratiSThApitaM ca bhagara pratiSThA tA.ca eSo pATha joIe,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa / >>99%
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [ khaNDa 2 isa lekha meM hama jisa mahAkavi kA paricaya denA cAhate haiM, usakI racanA inhIM zrapabhraMza bhASAoM meM kI eka bhASA meM huI hai jise hama dakSiNa mahArASTra kI apabhraMza kaha sakate haiM / dakSiNa kI hone para pAThaka dekheMge ki isakI prakRti hamArI hindI, gujarAtI aura rAjasthAnI bhASAoM se kitanI milatI julatI huI hai / hameM puSpadanta se bhI pahale ke apabhraMza sAhitya ke kucha grantha mile haiM jina kA paricaya hama Age ke kisI zraMka meM denA cAhate haiM / mahAkavi puSpadanta kahAM ke rahanevAle the, isakA patA nahIM lagatA / unake granthoM meM jo kucha likhA hai usake anusAra hama unheM saba se pahale melAr3i nagara meM jo saMbhavataH mAnyakheTa kA hI dUsarA nAma hai, pAte haiN| vahAM ve pRthvI para bhramaNa karate hue zrA pahuMcate haiM aura vahIM se unake kavi-jIvana kA prArambha hotA hai / 58 kAzyapagotrIya brAhmaNa the| unake pitA kA nAma kezava aura mAtA kA mugdhAdevI thA / eka jagaha unhoMne apane pitA kA nAma kandar3ha likhA hai jo kezava ke hI paryAyavAcI zabda kRSNa kA apabhraMza rUpa hai / ' khaNDa ' yaha zAyada unakA pracalita nAma thA jo unake granthoM meM jagaha 2 vyavahRta huA hai / zrabhimAnameru, kAvyaratnAkara, kavvopasalla ( kAvyapizAca ) yA kAvyarAkSasa, kavikulatilaka, sarasvatInilaya zrAdi unake upanAma the / ve zarIra se kRza the, kRSNavarNa the, kurUpa the parantu sadA prasannamukha rahate the| unhoMne Apako strIputra hIna likhA hai; parantu saMbhava hai yaha usa samaya kI hI avasthA kA dyotaka ho jaba ve mAnyakheTapura meM the aura apane (upalabdha) granthoM kI racanA kara rahe the / isake pahale jahAM ke ve rahanevAle ye vahAM zAyada ve gRhasya rahe ho aura vivAda Adi bhI huA ho / yadyapi apane granthoM meM unhoMne apanA bahuta kucha paricaya diyA hai; parantu usase yaha nahIM mAlUma hotA hai ki mAnya-" kheTa meM Ane ke pahale unakI kyA avasthA thI aura na yahI spaSTa hotA hai ki vAstava meM unhoMne apanI janmabhUmi kyoM chor3I thI / kevala yahI mAlUma hotA hai ki duSToM ne unako apamAnita kiyA thA aura unhIM se saMtrasta hokara ve bhaTakate bhaTakate bar3e hI durgama aura lambe rAste ko taya karake mAnyakheTa taka zrAye the / unake hRdaya para koI bar3I hI gaharI Thesa lagI thI aura isa se unheM sArI pRthvI durjanoM se hI bharI huI dikhalAI detI thii| logoM kI isa durjanatA kA aura saMsAra kI nIrasatA kA unhoMne apane granthoM kI utthAnikAoM meM bAra bAra aura bahuta adhika varNana kiyA hai| apane samaya ko bhI unhoMne khUba hI kosA hai, use kalimalamalina, nirdaya, nirguNa, durnItipUrNa aura viparIta vizeSaNa diye haiM aura kahA hai ki "jo jo dIsaI so so dujjaNu, NiSphalu nIrasu gaM sukkaDa vaNu / " arthAt jo jo dikhate haiM ve sava durjana haiM, sUkhe hue, bana ke samAna niSphala aura nIrasa haiN| aisA jAna par3atA hai ki ve kisI rAjA ke dvArA satAye hue the aura usI ke kAraNa unheM apanI janmabhUmi chor3anI par3I thii| isI kAraNa unhoMne kaI jagaha rAjAoM para gahare kaTAkSa kiye haiM / unake bhrakuTita netroM aura prabhuvacanoM ko dekhane sunane kI apekSA mara jAnA acchA vatalAyA hai / ve bharata maMtrI se kahate haiM ki - " vaha lakSmI kisa kAma kI jisane durate hue caivaroM kI havA se sAre guNoM ko ur3A diyA hai, zrabhiSeka ke jala sujanatA ko dho DAlA hai, aura jo vidvAnoM se virakta rahatI hai / x x isa samaya loga nIrasa aura nirvizeSa ho gaye hai, ve guNIjanoM se, dveSa karate haiM, isI lie mujhe isa vana kI zaraNa lenI par3I hai / " * gaMdhavvekaNhaDaNaM daNeNa AyaI bhavAI kiya thira maNeNa / --yazodharacaritra /
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ [1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa 56 jisa rAjAse saMtrasta hokara puSpadantakavi. mAnyakheTa meM Aye vaha zAyada vIrarAva thA / zrAdipurANa ke prabhAcandrakRta TippaNa meM isa zabda para 'zudraka' aura ' kAryApati TippaNa diyA hamArI samajha meM 'kAMcI ' kI jagaha kAvI lipikarttA ke doSa se likha gayA hai | isa se mAlUma hotA hai ki vIrarAva kAMcI ( kAovaram ) kA rAjA hogA aura zUdraka usakA nAmAntara hogaa| yaha saMbhavataH pallavavaMzakA thA / zrAdipurANako utthAnikA ke 'Niya siri visesa' aura 'paimaNDa ' Adi do padyoM kA abhiprAya acchI taraha spaSTa nahIM hotA hai, phira bhI aisA bhAsa hotA hai ki puSpadanta kA ukta vIrarAva se pahale sambandha thA aura usa ke sambandha meM usa ne kucha kAvya racanA bhI kI thii| zAyada isI kAraNa bharatamaMtrI ne puSpadanta se kahA hai ki vIrarAva kA varNana karane se jo mithyAtva bhAva utpanna huA hai, usa ke prAyazcittasvarUpa yadi tuma zrAdinAtha ke carita kI racanA karo to tumhArA paraloka sudhara jAya / jAna par3atA hai ki vararAva koI duSTa aura jainadharma kA dveSI rAjA thA / puSpadanta bhramaNa karate karate mAnyakheTa ke bAhara kisI udyAna meM par3e hue the| vahAM ammaiyA aura indrarAja nAmaka do puruSoM ne Akara unase kahA ki zrApa isa nirjana sthAna meM kyoM par3e hue haiM, pAsa hI yaha bar3A nagara hai vahAM clie| vahAM zubhatuMgarAjA ke mahAmAtya bharata bar3e vidyApremI aura kaviyoM ke lie kAmadhenu haiN| bharata kI lokottara prazaMsA suna kara puSpadanta nagara meM gaye / vahAM bharatamaMtrI ne unakA bahuta hI satkAra kiyA aura unheM apane pAsa rkkhaa| kucha dinoM ke bAda bharata ne una se kAvyaracanA karane ke lie khaa| isa para kavi ne kahA ki yaha samaya bahuta burA hai| saMsAra durjanoM se bharA huA hai / jahAM tahAM chidrAnveSI hI dikhalAI dete haiN| pravarasena ke stuvandha jaise utkRSTa kAvya kI bhI jaba loga nindA karate haiM, taba mujhe isa kArya meM kIrti kaise milegI ? isa para bharata ne kahA ki durjanoM kA to yaha svabhAva hI hai, ullU ko sUrya bhI acchA nahIM lgtaa| unakI Apa ko paravA na karanI cAhie / isa ke uttara meM kavi ne apanI laghutA prakaTa kI aura kahA ki maiM darzana, vyAkaraNa, kAvya, chandazAstra Adi ke jJAna se korA hUM, aisI dazA meM mujha se mahApurANa kI racanA kaise hogI, yaha to samudra ko eka kuMDe bharane jaisA kArya hai, phira bhI Apa ke Agraha se aura jina bhakti vaza maiM isa kI racanA meM pravRtta hotA hUM, madhukara jaisA kSudra prANI bhI vizAla zrAkAza meM bhramaNa kara sakatA hai| ukta saba bAteM zrAdipurANa kI utthAnikA se lI gaI haiM / isa ke bAda uttarapurANa kA prAraMbha hotA hai / usa samaya kAverAja kA citta udvigna ho utthaa| racanA se una kA jI ucaTa gayA / tava eka dina sarasvatI devI ne unheM svapna meM darzana diyA aura kahA ki arihaMta bhagavAn ko namaskAra karo / yaha sunate hI kavirAja jAga utthe| unhoM ne cAroM aura dekhA; parantu kahIM koI bhI dikhalAI na diyA / bar3A Azcarya huaa| isa ke bAda bharatamaMtrI una se mile / unhoM ne kahA ki, kyA Apa sacamuca hI pAgala ho gaye haiM ? zrApa kA mukha utarA huA hai, citta ThikAne nahIM hai | grantharacanA kyoM nahIM karate ? kyA mujhase Apa kA koI aparAdha bana par3A ? kyA bAta hai / maiM hAtha jor3a kara prArthanA karatA huuN| maiM ApakA cAhA huA saba kucha dene ke lie taiyAra huuN| yaha jIvana asthira aura asAra hai| jaba Apa ko sarasvatI kAmadhenu siddha taba Apa usakA navarasarUpa dUdha kyoM nahIM dohate ? isa para kavirAja ne phira vahI samaya x purAnI lipi meM ' va ' aura ' va ' lagabhaga eka se likhe jAte haiM aura isa kAraNa pIche ke lekhakoM ne ina donoM ke bheda ko acchI taraha na samajhane ke kAraNa akasara 'ca' ko ' va ' likhA hai / * paraM maNiuM vaNiuM vIra rAu, uppaNNauM jo micchata bhAu / pacchitu tAsu jai karahi ajja, tA ghaDhaI tujjha paraloyakajju //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDa 2 kI aura durjanoM kI zikAyata kI aura kahA ki isa kAraNa mujha se eka pada bhI nahIM likhA jAtA hai| anta meM unhoM ne kahA ki phira bhI maiM tumhArI prArthanA ko nahIM TAla sktaa| tuma mere mitra ho aura zAlivAhana tathA zrIharSa se bhI bar3hakara vidvAnoM kA zrAdara karanevAle ho / tumane mujhe sadA prasanna rakkhA hai| parantu jo yaha kahA ki maiM saba kucha dene ke lie taiyAra hU~, so maiM tuma se akAtrema dharmAnurAga ke sivAya aura kucha bhI nahIM cAhatA huuN| dhana ko maiM tinake ke samAna ginatA huuN| merA kavitva kevala jinacaraNoM kI bhakti se hI prasphuTita hotA haijIvikA kI mujhe jarA bhI paravA nahIM hai / ye saba bAteM kavine uttarapurANakI utthAnikA meM prakaTa kI hai| puSpadanta digambara jaina sampradAya ke anuyAyI the; parantu ve apane kisI guru kA kahIM koI ullekha nahIM karate haiN| isakA kAraNa yahI ho sakatA hai ki ve gRhatyAgI sAdhu nahIM the| yaha bhI saMbhava hai ki pahale ve vedAnuyAyo rahe hoM aura pIche kisI kAraNa se jainadharma para unakI zraddhA ho gaI ho, athavA bharatamaMtrI ke saMsargase hI va jainadharma ke upAsaka bana gaye haoN, kisI jaina sAdhu yA munise unakA paricayana huA ho| unhoMne apane ko jagaha jagaha jinapadamakta, dharmAsakta, vratasaMyukta (vratIzrAvaka) aura vigAlatazaMka (zaMkA rahita samyagdRSTI) Adi vizeSaNa diye haiM, isalie unake dRr3ha jaina hone meM koI sandeha nahIM ho sktaa| apane granyoM meM jainadharma ke tattvoM kA bhI unhoMne bar3I yogyatAse pratipAdana kiyA hai|| puSpadanta kA samAva eka vicitra hI prakAra kA mAlUma hotA hai| unakA 'abhimAnameru' nAma unake svabhAva ko aura bhI vizeSatA se spaSTa karatA hai| 'mAna' ke sivAya ve aura kisI cIja ke bhUkhe nahIM jAna pdd'te| eka bar3e bhArI rAjA ke vaibhavazAlI mantrI kA prAzrayara pAkara bhI ve dhana vaibhava se alipta hI rahe jAna par3ate haiN| mahApurANa ke anta meM unhoMne apane liye jo vizeSaNa diye haiM, ve dhyAna dene yogya hai-zUnyabhavana aura devakulikAoM meM rahanevAla, binA ghara-dvAra ke, strI-putra rahita, nadI vApo aura tAlAvoM meM snAna karanevAle, phaTe kapar3e aura valkala pahinanevAle, dhUlidhUsarita, jamIna para sonavAle tathA apane hAthoM ko ho pror3hanA banAnevAle, aura samAdhi maraNa kI AkAMkSA rakhanevAle / ye vizepaNa isa akiJcana mahAkavi ke citra ko A~khoM ke sAmane khar3A kara dete haiN| sacamuca hI puSpadanta adbhuta kavi the| ve apane hRdaya ke AvegoM ko roka nahIM sakate hai| ve jile hRdaya se cAhate haiM usakI prazaMsA ke pula bAMdha dete haiM aura jisase ghRNA karate haiM usa kI nindA karane meM bhI kucha uThA nahIM rkhte| apanI prazaMsA karane meM bhI unakI kavitA ka. pravAha svachanda gati se pravAhita huA hai| isa prazaMsA ke aucitya anaucitya kA vicAra bhI unakA svecchAcArI kavihadaya nahIM kara sakA hai| jo kholakara unhoMne apanI prazaMsA kI hai| saMbhava hai, isa samaya kI dRSTi se vaha ThIka mAlUma na ho; parantu una ko sarasa aura sundara racanA ko dekhate hue to usa meM koI atyukti nahIM jAna pdd'tii| puSpadantane apanA AdipurANa siddhArthasaMvatlara meM likhanA zurU kiyA thA jisa samaya tuhigu nAma ke rAjA rAjya karate the aura unhoMne kisI cola rAjA kA mastaka kATA thaa| isa 'tuDigu zabda para isa anya kI prAyaH sabhI pratiyoM meM 'kRSNarAjaH' TippaNI dI huI hai| isI anya meM ukta rAjA kA eka jagaha 'zubhatuMgadeva' aura dUsarI jagaha 'bhairavanarendra' nAma se ullakha ki gayA hai aura donoM jagaha ukta nAmoM para TippaNI de kara 'kRSNarAjaH' likhA hai| isI taraha yazodhara caritra meM 'vallabhanarendra ' nAma se ullekha kiyA hai aura vahAM bhI TippaNI meM kRSNarAja likhA hai| arthAt taDigu, zubhatuMgadeva, bhairavanarendra, vallamanarendra aura kRSNarAja ye pA~cI eka //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] wrnawinna. inww in.nirmanowar vomwww .. nwww.mammonMAAN maawarananm mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa rAjA ke nAma haiM aura inhIM ke samaya meM puSpadantane apane granthoM kI racanA kI hai| eka jagaha tuDiga ko 'bhuvanaikarAma ' vizeSaNa diyA hai, jo ki usakI eka viruda thii| isake sivAya use 'rAjAdhirAja' likhA hai| zrAdipurANa ke 27 veM pariccheda ke prAraMbha meM bharatamantrI kI prazaMsA karate hue use 'bhArata' (mahAbhArata ) kI upamA dI hai:-"guru dharmodbhavapAvanamabhinanditakRSNArjunaguNopetaM / bhImaparAkamasAraM bhAratamiva bharata tava caritam // " isakA 'abhinandita kRSNArjunaguNopetam ' vizeSaNa nizcaya se kRSNarAja ko lakSya karake hI likhA gayA hai| uttarapurANa ke anta meM grantha ke samApta hone kA samaya saMvat 606, AsAr3ha sudI 10, krodhanasaMvatsara likhA hai| krodhanasaMvatsara se 6 varSa pahale siddhArthasaMvatsara AtA hai, ataH AdipurANa kI racanA kA samaya saMvat 600 honA cAhie / dakSiNa meM zaka saMvat kA hI pracAra adhika rahA hai, ataeva ukta 600 aura 606 ko zaka saMvat ho mAnanA caahie| uttarapurANa kI prazasti se mAlUma hotA hai ki ukta anya mAnyakheTa nagara meM banAyA gayA thA, jo isa samaya mAlakheDa nAma se prasiddha hai aura nijAma ke rAjya meM hai| uttarapurANa ke 50 veM pariccheda ke prAraMbha meM likhA hai: dInAnAthadhanaM sadAbahujanaM protphullavallIvanam, ___ mAnyAkheTapuraM puraMdarapurIlIlAharaM sundaram / dhArAnAthanarendrakopazikhinA dagdhaM vidagdhapriyam, ___ vedAnI vasatiM kariSyati punaH zrI puSpadantaH kaviH // isase mAlUma hotA hai, zaka saMvat 600 aura 606 ke bIca meM kisI samaya dhArAnagarI ke kisI rAjA ne isa bar3e bhArI vaimavazAlI nagara ko barabAda kiyA thaa| puSpadantane apanA mahApurANa pUrvokta zubhatuMga yA kRSNarAja ke mahAmAtya bharata ke zrAgraha se aura yazodhara carita bharatamaMtrI ke putra raNaraNa yA gaeNarAja ke lie karNAbharaNasvarUpa banAyA hai| rANa bhI apane pitA ke sadRza vallabhanarandra yA kRSNarAja kA mahAmAtya ho gayA thA / bharata aura NaNNa kI puSpadantane bahuta hI prazaMsA kI hai aura una ke lokottara guNoM kA varNana kiyA hai| mahApurANa ke saba milAkara 102 pariccheda haiM, jina meM se koI 40 paricchedoM ke prAraMbha meM puSpadanta ne bharatamaMtrI kI prazaMsA ke sUcaka sundara saMskRta padya diye haiM jinheM hamane isa lekha ke anta meM uddhata kara diyA hai| unheM par3hane se pAThakoM ko bharata kI mahimA kA bahuta kucha paricaya ho jaaygaa| isI taraha yazodhara carita ke cAra paricchedoM meM raNarAja kI prazaMsA ke jo padya haiM, ve bhI udhdata kara diye gaye haiN| ukta prazasti-padyoM ke sivAya puSpadantane zrAdi aura uttarapurANa kI utthAnikAoM meM bharata-. maMtrI ko niHzeSa kalAvijJAnakuzala, prAkRtakavikAvyarasAvalubdha, amatsara, satyapratijJa, yoddhA parastrIparAGmukha, tyAgabhogabhAvodgamazaktiyukta, kavikalpavRkSa Adi aneka vizeSaNa diye haiN| yazodharacArata meM bharata ke putra nanna kA gotra kauNDiNya batalAyA hai / ataH saMbhavataH ye grAhmaNa hI hoMge, parantu jainadharma ke pragAr3ha bhakta the / bharata ke pitA kA nAma aiyaNa yA aNNayyA aura mAtA kA zrIdevI thaa| una ke sAta putra the-1 devalla, 2 bhogalla, 3 NaNNa, 4 sohaNa, 5 guNavarma, 6 daMgaiyA, aura 7 saMtaiyA / ina meM tIsarA putra NaNNa thA, aura bharata ke bAda, isI ne mahAmAtya yA pradhAnamaMtrI ke pada ko suzobhita kiyA thaa| AdipurANa ke 34 ve pariccheda ke prAraMbha meM nIca likhA huA eka saMskRta padya diyA hai:
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 arenvvvor mannmammionawwarwwnnn jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDa 2 tIvApadivaseSu bandhurahitenaikena tejasvinA santAnakramato gatApi hi ramA''kRSTa prabhoH sevyaa| yasyAcArapadaM vadanti kavayaH saujanyasatyAspadaM so'yaM zrIbharato jayatyanupamaH kAle kalau sAmpratam // arthAt bar3I hI vipatti ke dinoM meM jisa akele aura bandhurahita tejasvI ne santAnakrama se calI gaI huI bhI lakSmI ko apane prabhu kI sevA se phira AkRSTa kara lI aura kavigaNa jisa ke caritra ko saujanya aura satya kA sthAna batalAte haiM, vaha bharata isa kalikAla meM apanI jor3a nahIM rkhtaa| isase jAna par3atA hai ki bharata ke pUrvajoM ke hAtha se ukta maMtrIpada calA gayA thA aura use bharata ne hI apanI yogyatA se phira se prApta kiyA thaa| apanI pUrvAvasthA meM unhoMne bar3I vipatti bhogI thI aura usa samaya una kA koI vandhu yA sahAyaka nahIM thaa| yazodharacarita kI racanA mahApurANa ke kitane samaya bAda huI, isa ke jAnane kA koI sAdhana nahIM hai| yazodharacarita meM samaya sambandhI koI ullekha nahIM hai, parantu yaha nizcaya hai ki usa samaya rAjasiMhAsana ko vallabhanarandra yA kRSNarAja hI suzobhita karate the / hA~, maMtrI kA pada bharata ke putra NagaNa ko mila gayA thaa| gaeNa ke usa samaya kaI putra bhI maujUda the jina ko yazodharacaritra ke dUsare pariccheda ke prAraMbha meM AzIrvAda diyA gayA hai| mAlUma nahIM usa samaya bharata jIte the yA nhiiN| mahApurANa jisa samaya banAyA gayA hai usa samaya puSpadanta-bharata ke hI ghara rahate the-" devIsutra sudaNihi teNa hauM Nilae tuhArae acchami / " 67 ve pariccheda ke prAraMbha meM kahA hai: iha paThitamudAraM vAcakairgIyamAnaM iha likhitamajanaM lekhakaizcArukAvyam / gatavati kavimitre mitratAM puSpadante bharata tava gRhe'sminmAti vidyaavinodH|| isa se bhI AbhAsa milatA hai ki kavirAja bharata ke hI gRha meM rahate the aura una kA kAvya vahIM par3hA, gAyA aura likhA jAtA thaa| isa ke bAda yazodharacarita java likhA gayA hai, taba ve eNNa ke hI ghara rahate the"NaNNahu maMdiraNivasaMtu saMtu, ahimANameru kavipupphayaMtu / " parantu isI anya ke anta meM likhA hai ki gandharva (nagara? ) meM kanhar3a (kezava) ke putra ne pUrvabhavoM kA varNana sthira mana hokara kiyA-"gaMdhave kaNhaDaNaMdaNeNa" ityAdi / tava kyA yaha gandharva nagara koI dUsarA sthAna hai ? saMbhava hai, yaha mAnyakheTakA hI dUsarA nAma ho athavA koI dUsarA sthAna ho jahA~ kucha samaya Tikakara kavine grantha kA ukta aMza likhA ho / yaha bhI saMbhava hai ki NaNNa ke mahala kA hI nAma gandharva yA gandharvabhavana ho| ___yazodharacarita jisa samaya samApta huzrA hai usa samaya koI bar3A bhArI durbhikSa par3A thA jisa kA varNana kavine ina zabdoM meM kiyA hai-"jagaha jagaha manuSyoM kI khopADeyAM aura ThaThariyAM par3I thIM, raMka hI raMka dikhalAI par3ate the| bar3A bhArI duSkAla thaa| aise samaya meM bhI gaeNane mujhe rahane ko acchA sthAna, khAne ko sarasa AhAra, pahinane ko svaccha vastra dekara upakRta kiyA / " jAna par3atA hai yaha ghaTanA usa samaya kI hogI jaba dhArAnarezane mAnyakheTa ko lUTa kara barabAda kara diyA thaa| aisI sainika lUToM ke vAda aksara durmikSa par3A karate haiN| ___mahApurANa meM kavine nIce likhe granthakAroM aura granthoM kA ullekha kiyA hai| kavi ke samaya nirUpaNa meM ina nAmoM se bahuta sahAyatA mila sakatI hai
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa 13 MAHARMAnamnnow 1 akalaMka, 2 kapila, 3 phaNAra yA kaNAda, 4 dvija (brAhmaNa), 5 sugata (bauddha), 6 purandara (cArvAka ), 7 dantila, 8 vizAkha, 6 luddhAcArya, 10 bharata ( nATya zAstra kartA ), 11 pataMjali (vyAkaraNa bhASyakAra ), 12 itihAsapurANa, 13 vyAsa, 14 kAlidAsa, 15 caturmukha khayaMbhU, 16 zrIharSa, 17 droNa, 18 kavi IzAna bANa, 16 dhavala jaya dhavala siddhAnta, 20 rudraTa, 21 nyAsakAra, aura 22 jasacinha (prAkRta lakSaNa kartA), 23 jinasena, 24 viirsen| yazodhara carita ke anta meM kevala eka hI granthakAra kavi 'baccharAya' (vatsarAja) kA ullekha kiyA gayA hai jisa ke kathAsUtra ke AdhAra para ukta carita kI racanA kI gaI hai"maha dosaNa dijaha pacce kaii kaDavaccharAya taM satta lih|" yaha to karane kI Avazya ki ye vaccharAya koI jainakavi hI the / kyoMki yazodhara kI kathA jainasAhitya kI hI cIja hai| uttarapurANa ke anta meM mahAvIra bhagavAn ke nirvANa ke bAda kI guruparamparA dI gaI hai| usameM lohAcArya taka kI paramparA trilokaprajJapti, jaMbUdvIpaprajJapti, guNabhadrakRta uttarapurANa, indranandikRta zrutAvatAra ke hI samAna hai / jambUdvIpaprajJapti meM jahAM jasavAhu nAma hai, vahAM isameM bhadrabAhu hai / eka vaDA bhArI antara yaha hai ki isameM govardhana ke bAda bhadrabAhu kA nAma hI nahIM hai, sAtha usake badale koI dUsarA nAma bhI nahIM diyA hai / itihAsajJoM ke lie yaha bAta khAsa dhyAna dene yogya hai| saba ke bAda isameM jinasena aura vIrasena kA nAma diyA huA hai, jo prAcAraMga ke ekadeza ke jJAtA the| jAna par3atA hai ye jinasena saMskRta zAdipurANa ke kartA se bhinna haiN| AdipurANa (puSpadantakRta) ke pAMcave pariccheda meM nIce likhe dezoM ke nAma diye haiM jinheM bhagavAn RSabhadeva ne basAyA thA pallava, saindhava (sindha), kokaNa, kauzala, Takka, AbhIra, kIra, khasa, kerala, aMga, kaliMga, baMga, jAlaMdhara, vatsa, yavana, kuru, gurjara, barbara, draviDa, gauDa, karNATa, varADiva (vairATa?), pArasa, pAriyAtra, punATa, sUra, soraTha, videha, lADa, koga, vaigi, mAlava, pAMcAla, magadha, bhaTTa, bhoTa (bhUTAna), nepAla, oNda, pauNDU, hari, kuru, bhNgaal| . puSpadanta ke banAye hue do grantha hameM prApta hue haiM, eka tisaThimahApurisaguNAlaMkAra jisa kA dUsarA nAma mahApurANa hai aura jisake AdipurANa aura uttarapurANa ye do bhAga haiM / isakI zlokasaMkhyA 13 hajAra ke lagabhaga hai aura isameM saba milAkara 102 pariccheda haiM / zrAdipurANa meM prathama tIrthakara AdinAtha kA aura uttarapurANa meM zeSa 23 tIrthaMkaroM kA aura anya zalAkApuruSoM kA caritra hai / uttarapurANa meM padmapurANa aura harivaMzapurANa bhI zAmila haiM aura ye pRthak rUpa meM bhI aneka pustakabhaNDAroM meM milate haiN| puSpadanta kA dusarA grantha yazodhara carita hai jisa ke cAra pariccheda haiM aura choTA hai| isameM yazodhara nAmaka rAjA kA caritra varNita hai jo koI purANa pUruSa thaa| ukta do anyoM ke sivAya nAgakumAra carita nAma kA eka grantha hai jo kAraMjA (varAra) ke pustakabhaNDAra meM hai aura jisa ke prApta karane ke lie hama prayatna kara rahe haiN| 1 yaha eka jaina kavi hai| isa ke banAye hae do grantha hameM prApta hue haiM-paumacariya'yA rAmAyaNa jisake pichale kucha sarga usa ke puna tribhuvana svayaMbhudevana pUrNa kie haiM aura dUsarA harivaMzapurANa jisa kA uddhAra vikrama kI 16 vI zatAbdi ke eka dUsare vidvAnne kiyA hai| zAyada isakA AdhikAMza naSTa ho gayA thaa| ye donoM grantha apabhraMza bhASA meM hI haiN| inakA vistRta paricaya zIghra hI diyA jAyagA /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka khaNDa 6 hameM saba se pahale baMbaI ke suprasiddha saThe sukhAnandajI kI kRpA se puSpadanta kA AdipurANa dekhane ko milA aura usI ko dekhakara hameM isa kavi kA paricaya likhane kA utsAha huaa| seThajI isa grantha ko phatehapura (jayapura) ke sarasvatIbhaNDAra se lAye the / ukta sarasvatIbhaNDAra. kA yaha 86 3 nambara kA grantha hai aura bahuta hI zuddha hai| usameM kahIM kahIM TippaNI bhI dI hai, vi0 saMvat1528 kA likhA huA hai usameM prati karAnevAle kI eka vistRta prazasti dI huI. hai jo upayogI samajha kara isa lekha ke pariziSTa meM de dI gaI hai| isa grantha kI do pratiyAM hameM pUne ke bhANDArakara zroriyaNTala risarca insTiTayUTa meM milI jinameM se eka vi0 saM0 1925 kI likhI huI hai aura dUsarI vi0 saM0 1883 kI likhI huI haix | isa grantha kA eka TippaNa bhI hameM ukta saMsthA meM milA jo prabhAcandra kRta hai aura jisakI lokasaMkhyA 1650 hai| isameM prati likhane kA aura TippaNakAra kA samaya zrAdi nahIM diyA hai| ___ isake bAda ukta insTi0 meM imeM uttarapurANa kI bhI eka zuddhaprati mila gaI jo bahuta hI zuddha hai aura saM0 1630 kI likhI huI hai| isa para yatra tatra TippaNiyAM bhI dI huI haiM / yazodhara carita kI eka prati hameM vaMbaI ke terahapanthI mandira ke pustakabhaNDAra se prApta huI jo bahuta hI purAnI hai arthAt 1360 kI likhI huI hai aura prAyaH zuddha hai, aura dusarI bhANDArakara insTi0 se, jo vi0 saMvat 1615 kI likhI huI hai|| . isa insTiTayUTa meM harivaMzapurANa kI bhI eka bahuta hI zuddha, TippaNayukta, aura prAcIna prati hai, milAna karane se mAlUma huA ki yaha uttarapurANa kA hI eka aMza hai| puSpadanta ke grantha pUrvakAla meM bahuta prasiddha rahe haiM aura isa kAraNa unakI pratiyAM aneka bhaNDAroM meM milatI haiN| una para TippaNapaMjikAyeM aura TippaNaanya bhI likhe gaye haiM aura talAza karane se aba bhI prApta ho sakate haiN| jayapura ke pATodI ke mandira meM uttarapurANa kA eka TippaNa grantha hai jisake kartA zrIcandra (1) muni mAlUma hote haiM aura jo vikrama saMvat 1080meM bhojadeva ke rAjya meM banAyA gayA hai| jayapura ke bAbA dulIcandajI ke. bhaNDAra meM puSpadanta ke prAyaH sabhI granthoM kI paMjikArya haiM; zrAgare ke motokaTare ke mandira meM uttarapurANa kI paMjikA hai / prayatna. karane para bhI hama inheM prApta nahIM kara ske| isa samaya hama puSpadanta ke nAgakumAra carita aura unake anyoM ko paMjikAoM ko prApta . karane kA prayatna kara rahe haiN| unake mila jAne para AgAmI aMka meM puSpadanta kA samaya nirNaya kiyA jAyagA aura unake granthoM meM jina jina vyaktiyoM kA ullekha huA hai una saba ke samaya para vicAra karake nizcita kiyA jAyagA ki vAstava meM puSpadanta ke grantha kaba bane haiN| AgAmI aMka meM puppadanta ko bhASA aura unake kavitva ko bhI AlocanA karane kA vicAra hai| pariziSTa meM puSpadanta ke granthoM ke ve saba aMza de diye gaye haiM jo mahatvapUrNa haiM aura jinake AdhAra se yaha lekha likhA gayA hai| adhika prayojanIya aMzoM kA anuvAda bhI TippaNI meM de diyA hai| isa lekha ke taiyAra karane meM zrImAn munimahodaya jinAvajayajI se bahuta adhika sahAyatA milI hai| isakI bahuta kucha sAmagrI bhI unhIM kI kRpA se prApta huI hai, ataeva meM unakA bahuta hI kRtajJa huuN| - * naM. 1139 Apha 1891-954 naM. 1050 Apha 1887-91 / * naM. 563 Apha 1875-76.4 naM 1106 Apha 1884-87 / naM. 1163 Apha 1891-95 / 1135 Apha 1884.87.dekhA jainamitra, guruvAra, Azvina sudI 5 vIra saM. 2447 meM zrIyuta paM. pannAlAlajI vAkalIvAla kA "saM.vi. 1080 ke prabhAcandra" zIrSaka lekha /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 aka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa pariziSTa naM0 1 (zrAdipurANa ke prAraMbha kA kucha aMza / ) auM namo vItarAgAya / siddhivarmaNaraMjaNu paramaniraMjaNu bhushrnnkmlsrnnesruuN| paNavevi vigyaviNAsaNu niruvamasAsaNu rishnnaahprmesru|| dhruvakam // x taM kadami purANu pasiddhaNAmu, siddhattharise bhuvnnaahiraam| uvaddhajjUDa bhUbhaMgabhIsu, toDeppiNu coDaho taNauM sIsu // 1 // bhuvaNekarAma rAyAhirAu, jahiM acchaha tuDi[ mahANubhAu / taM (?) dINa diNNa ghaNakaNayapayaru, mahiparibhamaMta mevADiNayaru // 2 // avaderiya khalayaNa guNamahaMtu, diyahadi parAiu pupphayaMtu / duggadIharapaMthegarId, Nava iMdu jema deheNa khANu // 3 // tarukusumareNuraMjiyasamIra,mAyaMdarAMcha guMdaliyakIra / NaMdaNavaNe kira vausamai jAma, tahiM vipiNa purisa saMpatta tAma // 4 // paNavepiNu tehiM pavutta eva, bho khaNDai galiya pAvAvalava / paribhamirabhamararacagumugumaMta, kiM kira Nivasahi NijjaNavaNaMta // 5 // karisaravahiriya dizcakavAle, paisarahi Na kiM purvrvisaale| taM suNevi bhaNaI ahimANameru, pari khajau girakaMdakale // 6 // Nau dujaNabhauMhA vaMkiyAI, dasiMtu kalusamAkiyAI // ghttaa| varuNaravaru dhavalacchiha, hou macchiha, marau soNimuhaNiggame / khalakucchiyapahuvayagaI, bhiDiyaNayaNaI, ma NihAlau sUruggame // 7 // camarANilauDDAviyaguNAeM, ahiseyadhoyasuyaNataNAeM / bhAvArtha-isa prasiddha purANako maiM siddhArtha saMvatsara meM kahatA hUM jaba rAjAdhirAja bhuvanaikarAma tuhigune boDa rAjA kA sundara jaTAyuka aura bhrakuTi bhaMgise bhISaNa mastaka kATA // 1 // unhoM ne dIna dukhiyoM ko pracura dhana diyA / isI samaya pRthvI para bhramaNa karate hue aura khalajanoM dvaar| apamAnita hue puSpadanta kavi mevADi yA melATI nagarI meM aaye| durgama aura lambA rAstA taya karate karate unakA zarIra navIna candramA ke samAna kSINa ho gayA thaa| 2-3 // nandana vana nAmaka udyAna meM vidhAma le rahe the jahAM kA vAyu puSSoM ke parAga se mahaka rahA thA aura AmravRkSoM para zukoM ke jhuNDa krIr3A kara rahe the| itane meM hI vahAM do puruSa pahuMce // 4 // unhoMne praNAma karake kahA ki he niSpApa khaMDakavi, Apa isa nirjana vana meM jo bhramaroM ke guMjAra se gUMja rahA hai kyoM Thahare haiM ? hAthiyoM ke zabdoM se dizAoM ko badhira karanavAle isa vizAla nagara meM kyoM nahIM calate? yaha suna kara AbhamAnameru puSpadantane kahA ki girikandarAoM ke jaMgalI phala khA len| acchA, parantu durjanoM kI kalupita TeDhI bhauheM dekhanA acchA nahIM // 5-6 // ujjvala netroMvAlI mAtA kI kuMkha se janma lete hI mara jAnA acchA parantu prabhu ke duSTa vacana aura bhrakuTita nayana saMvare savere dekhanA acchA nahIM // 7 // vaha lakSmI kisa matalaba kI jisane durate hue caeNvaroM kI havA se sAre guNoM ko ur3A diyA ho. AbhiSeka ke jala siddhArtha saMvatsare / 2 virudH| 3 kRssnnraajH| 4 durgmdiirghtraakaashmaargnnaagtH| 5mndtejH| 6 milita 7 pusspdntH| 8 hastizabdAt / 9dikcvkrvlye| /
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 - jaina sAhitya saMzodhaka zraviveyapaM dapputtAliyAeM, mohaMdhayAeM mAraNasIlayAeM // 8 // sattaMgarajabharabhAriyAeM, piuputtaramaNaralayAriyAMeM / visasahajammapaM jaDarattiyAeM, kiM lacchie viusavirattiyAeM // 6 // saMpai jaNu gIrasu zivvisesu, guNavaMta jahiM suraguruvi desu / tarhi zramhaI lai kANaNu je saraNu, zrahimArNe sahuM vari hou maraNa // 10 // ammaya iMdarApa itehi, zrayariNaya taM pahasiya muddehi / guruviNya paNyapaNaviyasirehi, paDivayaNu diNNu NAyaraNarohaM // 11 // yattA | jaNamaNatimirosAraNa, mayataruvAraNa, NiyakulagayaNadivAyara / bho bho kesavataNuruha, rAvasararuhamuha, kavvarayaNarayaNAyara // 12 // vaMbhaMDamaMDavArUDhakiMtti, zraNavaraya rahaya jiNaNAhabhatti / suhatuMgadevakamakamalabhasalu, pIsesakalAviNyANakusala // 13 // pAyayakaikanva rasAvaludhdu, saMpIya sarAsaisurAdudUdhu / kamalacchu zramaccharu saccasaMdhu, raNabharadhuradharaNugdhiTukhaMdhu // 14 // savilAsavilAsiNiddiyaya yeNu, supasiddha mahAkaikAmadheNu / kANINadINaparipUriyAsu, jasapasarapasAhiyadasadisAsu // 15 // pararamaNiparammuha suddhasIlu, uNNayamai suyaraNuddharagaMlIlu / guruyaNapayapaNaviyauttamaMgu, siridevinaMvaganbhunbhavaMgu // 16 // aNNaiyata uM taguru pasatya, itthivadAgolliyadIdadatyu | mahamattavaM sadhayavaDu gahIru, lakkhaNalakkhakiya varasarIru // 17 // [ khaNDa 2 se sujanatA ko dho DAlA ho, aviveka se darpa ko bar3hAyA ho, jo mohase andhI ho, mAraNazIla ho, saptAMga rAjya ke bhAra se ladI huI ho, pitA aura putra donoM meM ramaNa karanevAlI ( ghRNitavyAbhicAriNI ) ho, viSake sAtha jisakA janma huA ho, jo jar3ha ( yA jala ) meM rakta ho, aura jo vidvAnoM se virata rahatI ho // 8-9 // isa samaya loga nIrasa aura vizeSatArahita ho gaye haiN| aba to guNavanta bRhaspRti kA bhI dveSa kiyA jAtA hai / isI lie maiMne isa vana kA zaraNa liyA hai| maiMne socA hai ki isa taraha abhimAna ke sAtha mara jAnA bhI acchA hai // 10 // kavi ke ye vacana sunakara una do Agata nAgarikoM ne ammaya ( ? ) aura indrarAjane -- prasanna mukha se aura bar3e vinaya se mastaka jhukAkara kahA--" he manuSyoM ke hRdayAndhakAra ko dUra karanevAle, navIna kamalasadRza mukhavAle, madarahita, apane kularUpI AkAza ke candramA, kAvyaratnaratnAkara, aura kezava ke putra puSpadantajI, kyA Apane bharata ( maMtrI ) kA nAma nahIM sunA ? jisa kI kIrti bramhANDarUpamaNDapapara ArUDha ho rahI hai, jo nirantara jina bhagavAna kI bhakti meM anurakta rahatA hai, zubhatuMgadeva ( rAjA aura isa nAma kA mandira ) ke caraNakamaloM kA bhramara hai, sArI kalA aura vidyAoM meM kuzala hai, prAkRta kaviyoM ke kAvyarasapara lubdha rahatA hai aura jisane sarasvatIrUpa surabhi kA khUba dUdha piyA hai, lakSmI jise cAhatI hai, jo matsara rahita hai, satyapratijJa hai, yuddhoM ke bojhe ko Dhote Dhote jisa ke kandhe ghisa gaye haiM, jo vilAsavatI mundariyoM ke hRdaya kA curAnevAlA hai, bar3e vaMDa prasiddha mahAkaviyoM ke lie kAmadhenu hai, dIna dukhiyAoM kI AzAoM ko pUrA karanevAlA hai, jisa ke yaza ne dazoM dizAoM ko jIta liyA hai, jo parastriyoM kI ora kabhI najara nahIM uThAtA, zuddha zIlayukta hai, jisa kI mati unnata hai, lIlA mAtra se jo sujanoM kA uddhAra kara detA hai, gurujanoM ke caraNoMpara jisa kA mastaka sadaiva jhukA rahatA hai, jo zrIdevI mAtA aura aNNaya pitA kA putra hai, jisa ke hAtha hAthI ke samAna dAna ( yA madajala ) se Ardra rahate haiM, jo mahAmAtyavaMzakA dhvajapaTa hai, gaMbhIra hai, jisa kA zarIra zubha lakSaNoM se yukta hai aura jo durvyasanarUpI siMhoM ke lie jo aSTApada ke samAna hai // 11- 17 // Aie, usake netroM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa mmmmmmam duzvasaNa sIhasaMghAyasarahu, NaviyANahi kiM NAmeNa bharahu / pttaa| Au jAhuMtaho maMdiru NayaNANaMdiru sukaikahattaNu jANaI / so guNagaNatattillau tihuaNimallau Nicchau paI sammANaI // 18 // jo vihiNA NimmiuM kavvapiMDu, taM NisuNevi so saMcaliu khaMDu / AvaMtu diDa bharaheNa kema, vAIsarisarikallolu jema // 16 // puNu tAsu teNa viraiu pahANu, gharu prAyaho abbhAgayavihANu / saMbhAsaNu piyavayaNehiM rammu, himmukkaDaMbhu NaM paramadhammu // 20 // tuhUM Ayau NaM guNamaNi NihANu, tuhuM zrAyau NaM paMkayaho bhANu / puNu ema bhaNeppiNu maNaharAI, pahakhINarINataNu sahayarAI // 21 // vara rAhANavilevaNabhUsaNAI, dieNaI devNginnivsnnaaii|| azcaMta rasAlaI bhoyaNAI, galiyAI jAma kahavaya diNAI // 22 // devIsueNa kai bhANauM tAma, bho pupphayaMta sasilihiyaNAma / NiyasirivisesaNijiyasuriMdu, giridhAra vIru bhairava gariMdu // 23 // pai mariNauM variNa vIrarAu, uppaNNauM jo micchattabhAu / pacchintu tAsu jaha karahi praja, tA ghaDai tujmu paraloyakajju // 24 // tuhUM deu kovi bhanvayaNabaMdhu, puruevacariyabhArassa khaMdhu / abhatthiosi dedehi tema, Nivigghe lahu Nivahaha jema // 25 // ghtaa| ailaliyaeM gaMbhIraeM sAlaMkAraeM vAyaeM tAki kijji| jaha kusumasaraviyArau aruhu bhaDArau sambhAveNa shunnijh||26|| ko Ananda denevAle mandira meM caalie| vaha sukaviyoM ke kavitvakA marmajJa hai, guNagaNoM se tRpta hai aura tInoM bhavanoM ke lie bhalA hai, vaha nizcaya se Apa kA sammAna kregaaN|| 18 // yaha suna kara vaha khaNDa kavi-jisa ke zarIra ko mAnoM vidhAtAne kAvya kA mUrtimAna piNDa hI banAyA haiusa ora ko cala diyaa| usa samaya bharata maMtrIne usa ko isa taraha Ate dekhA jisa taraha sarasvatIrUpI saritA kI eka taraMga hI A rahI hai // 19 // taba usa ne abhyAgata vidhAna ke anusAra usa kA saba prakAra se atithisatkAra kiyA aura bahuta hI priya, daMbharahita dharmavacanoM se saMbhASaNa kiyA // 20 // kahA he guNamaNinidhAna, Apa bhale padhAre, kamala ke lie jaise sUrya prasannatAkA kAraNa hai, usI taraha Apa mere lie haiM / aisA kahakara usa ke mArga zrama se kSINa hA zarIra ko sukha denevAle manohara mAna, vilepana aura AbhUSaNoM se usa kA satkAra kiyA aura devoM ke nivAsa karane yogya sthAna meM tthhraayaa| isake bAda atyanta rasAla bhojana se use tRpta kiyA / isa taraha kucha dina bIta gaye // 21-22 // devI suta (bharata.) ne kahA-he zlAghanIya nAmadhArI puSpadanta, bhairava narendra ( kRSNarAja ) apane vaibhava se surendra ko bhI jItanevAle aura parvata ke samAna dhIra vIra haiM / / 23 // tumane kAMcI nareza vIrarAja zudraka (1) kA kiyA hai, aura use mAnA hai ata: isa se jo mithyAtvabhAva utpanna huA hai usa kA yadi tuma Aja pAyazcita kara DAlo to isa se tumhArA paraloka kA kArya bana jAya // 24 // bhavyajanoM ke lie bandhutulya tumheM parudeva (AdinAtha)caritra kI racanA karanI caahie| maiM tumhArI abhyarthanA karatA huuN| isa kAvyaracanA se tama nirvighnatA pUrvaka nivRti prApta karoge // 25 // vaha atizaya lalita, gaMbhIra aura alaMkArayukta racanA bhI kisa kAma kI jisa meM kAmabANoM ko vyartha karanevAle ahetu bhaTAraka kI sadbhAvapUrvaka stuti na kI gaI ho ? // 26 // 1 bhirv-kRssnnraajH| /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDaM 2 siyadaMtapaMtidhavalIkayAsu, tA jaMpai gharavAyAvilAsu / mo devINaMdaNa jayasirIha, kiM kijai kanvu supurisasIha // 27 // gopajipahiM NaM ghaNadiNohiM, suravaracAvahiM vaNigguNohaiM / mailiyacittahiM NaM jaragharehi, chiddaNNesihi NaM ghisaharehiM // 28 // jaDavAipahiM NaM gayarasehiM, dosAyarehi NaM rakkhasohiM / zrAcakkhiya parapuMThopalehiM, vara kai Nidijjai hayakhalehiM // 26 // jo vAla vuddha saMtosaheu,rAmAhirAmu lakkhaNasameu / jo summaI kaIvai vihiyeseu, tAsu vi dujaNu ki pare ma hou // 30 // ghttaa| u mA buddhipariggahu, u suyasaMgahu, Nau kAsudhi kerau battu / maNu kiha karami kaittaNu, Na lahami kittaNu, jagu je pisuNasayasaMkulu // 31 // taM NisuNevi bharaheM vura tAva, bho kaikulatilaya vimuktAva / simisimisimaMtakimi bhariyaraMdhu, melavi kalevaru kuNimagaMdhu // 32 // vavagayaviveu masikasaNakAu, suMdarapaese kiM ramaI kAu / NikkAraNu dAruNu baddharosu, dujjaNu sasahAveM lei dosu // 33 // hayatimiraNiyaru varakarANihANu, raNa muhAi ulayaho uiu bhANu / jai tA kiM so maMDiyasarAI, u rucA viyasiyasiriharahaM // 34 // ko gaNaI pisuNu avisahiyateu, bhukkau chaNayaMdaho saarme| jiNa calaNakamala bhattillaeNa, tAjapiu kanvapisallapaNa // 35 // pattA / eu havaM homi ghiyakkhaNu, Na muNami lakkhaNu, chaMdu desi Navi yaami| __taba usa vANI vilAsa kavi ne apanI zveta dantAvalI se dizAoM ko ujjvala karate kahA-he devInandana (bharata ) he supuruSasiMha, maiM kAvya kyA karUM ? zreSTha kaviyoM kI khalajana nindA karate haiN| ve meghoM se ghire hue dina ke samAna govajiMta (prakAzarahita aura vANIrahita ), indradhanuSa ke samAna nirguNa, jIrNa gRha ke samAna malinacitta (citra), sarpa ke samAna chidrAnveSI, gata rasa ke samAna jaDavAdI, rAkSasoM ke samAna dopAyara (doSAcara aura doSAkara) aura pITha pIche nindA karanevAle hote haiN| kavipati pravarasena ke setubandha (kAvya) kI bhI jaba ina durjanoM ne nindA kI taba phira oroM kI to bAtahI kyA hai ? // 29-30 // phira na to mujha meM yuddhi hai, na zAstrajJAna hai aura na aura kisI kA bala hai, taba batalAie ki maiM kaise kAvyaracanA karUM ? mujhe isa kArya meM yaza kaise milegA ! yaha saMsAra durjanoM se bharA huA hai // 31 // yaha sunakara bharata ne kahA-he kavikulatilaka aura he vimukatApa, jisa meM kIr3e bilabilA rahe haiM aura vahata ho dhuNita durgandha nikala rahI hai, aisI lAzako chor3a kara vivekarahita kAle kaue kyA aura kisI sundara sthAna meM krIDA kara sakate haiN| akAraNa hI atizaya ruSTa rahanevAle durjana svabhAva se hI doSoM ko grahaNa karate haiM // 32-33 // ulluoM ko yadi andhakAra kA nAza karanevAlA aura tejasvI kiraNoMvAlA UgA huA sUrya nahIM suhAtA to kyA sarovaroM kI zobhA baDhAnevAle vikasita dhamaloM ko bhI na suhAyegA ? // 34 // ina khalajanoM kI paravA kauna karatA hai ? hAthI ke pIche kutte bhauMkate hI rahate haiN| yaha sunakara jina bhagavAna ke caraNakamaloM kI bhakti meM lIna rahanevAle kAvyarAkSasa (puppadanta ) ne kahA // 35 // Apa kA yaha kathana ThIka hai, parantu na to maiM vicakSaNa hUM aura na vyAkaraNa, chanda Adi jAnatA 1 parapRSThimAMsaH parokSavAdazca / 2 bAlA aMgadAdayaH, vRddhA jAMbavadAdayaH anyatra zrutahInAH zrutATyAzca / 3 hanumAna | 4 kRtasamudravaMghaH anyatra tasetubaMdha nAm kAvyaM / 5 pAnAM / 6 kAvyarAkSasena / 7 kukkuraH / -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] 66 M wwwwwwwwwwww mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa jA viraiya jayavaMdAhiM AsimurNidahiM sA kaha kema samANami // 36 // akalaMka kavila karNayara mayAI, diya sugaya puraMdara Naya sayAI / dantilavisAhi luddhAriyAI, gau NAyaI bharaha viyAriyAI // 37 // gau pIya pAyajelijalAI, aihIsa parANahaM gimmlaaii| bhAvAhiu bhAraha-bhAsi vAsu, kohalu komalagiru kAlidAsu // 38 // caumuI sayaMbhu siriherisu doNu, NAloiu kA IsANu vANu / eu dhAu Na liMgu Na guNasamAsu, mau kammu karaNu kiriyA visesu // 36 // eu saMdhi Na kArau payasamatti, u jANiya maI ekavi vihatti / gaujjhiAyamasahadhAmu, siddhatu dhavala jayadhavala rnnaamu||40|| paDuruhaDu jaDa NiNNAsayAru, pariyacchiu NAlaMkArasAru / piMgala patthAru samudde paDiu, Na kayAi mahArai citte caDiu // 41 // jaisadhusiMdhu kallolasitu, Na kalAkosale hiyavau Nihittu / hauM vappa nirakkharu kukkhimukkhu, paravese hiMDami cammaruknu // 42 // ara duggamu hoi mahApurANu, kuMDaeNa mavaI ko jlvihaannu| amarAsuraguruyaNamaNaharohi, jaM Asi kayau muNigaNaharoha // 43 // taM hauM kAmi bhattIbharaNa, kiM gahe Na bhamijjai mahuareNa / pahu viNau payAsiu sajjaNAha, muhe masi kuccau kau dujjaNAhaM // 44 // hUM, aisI dazA meM jisa carita ko bar3e bar3e jagadvandya muniyoM ne racA hai use maiM kaise banA sakU~gA ? // 36 // maiM akalaMka / jaina dArzanika ), kapila ( sAMkhyakAra ), kaNacara (kaNAda) ke matoM kA jJAtA nahIM hUM, diya (brAhmaNa), sugata bauddha), purandara (cArvAka), Adi saikaDoM nayoM ko, dantila, vizAkha,lubdha (prAkalarakSaNakartA ) Adi ko nahIM jAnatA / bharata ke nATyazAstra se maiM paricita nahIM // 37 // pataMjali ( bhApyakAra ) ke aura itihAsa purANoM ke nirmala jala ko maiMne piyA nahIM, bhAvoM ke AdhikArI bhAratabhASI vyAsa, komalavANIvAle kAlidAsa, caturmukha khayaMbha kavi, zrIharSa, droNa, kavIzvara bANa kA avalokana nahIM kiyA / dhAtu, liMga, guNa, samAsa, karma, karaNa, kriyAvizeSaNa, sandhi, padasamAsa, vibhakti ina saba meM se maiM kucha bhI nahIM jaantaa| Agama zabdoM ke sthAnabhUta cha aura jayadhavala siddhAnta bhI maiMne nahIM pddh'e|| 38-40 // catura rudraTa kA alaMkAra zAstra bhI mujhe parijJAta nahIM, piMgala prastAra Adi bhI kabhI mere cittapara nahIM cddh'e||41|| yazaH cinhakavi ke kAvyasindhu kI kalloloM se maiM kabhI sikta nahIM huaa| kalAkauzala se bhI maiM korA hUM / isa taraha maiM becArA nirakSara mUrkha hUM, manuSya ke veSa meM pazu ke tulya ghUmatA phiratA hUM // 42 // mahApurANa bahuta hI durgama hai / samudra kahIM eka kUDe meM bharA jA sakatA hai ? phira bhI jise sura asuroM ke manako haranevAle muni gaNadharoM ne kahA thA, use aba maiM bhakti bhAvavaza karatA huuN| bhaurA choTA honepara bhI kyA vizAla AkAza meM bhramaNa nahIM karatA hai? aba meM sajjanoM se yahI vinatI karatA hUM ki Apa durjanoM ke muMha para syAhI kI grUcI phera deN|| 44 // - - 8 sAMkhyamate muulkaarH|9 vaizeSikamate muulkaarH| 10 cArvAkamate prnykaarH| 11 pANinivyAkaraNabhASyaM ( ptNjli)| 12 ekapuruSAzrita kathA / 13 bhAratabhASI vyAsa / 14 zrIharSe / 15 kavi IzAnaH vANaH / 16 prijnyaatH| 17 prAkRta lakSaNa krtaa|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ANANAM jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDa 2 pariziSTa naM0 2 (uttara purANa ke maMgalAcaraNa ke bAda kA aNsh|) maNe jAeNa kiM pi zramaNojje, kAvayaha diaheM keNa vikjjeN| NiviNNau chiu jAma mahAkara, tA sivaNaMtari patta sarAsaI // 1 // bhaNaI bhaDArI suiyaruzrohaM, paNavaha aruhaM suhayarumehaM / iya NisuNevi viu~ddhau kaivaru, sayalakalAyarsa NaM chaNa sasaharu // 2 // disau NihAlA kiM pi Na pecchA, jA vibhiyamahaNiyaghare acchai / tAma parAieNa jayavaMta, mauliya, karayaleNa paNavaMta // 3 // dasa disa pasariya jasatarukaMda, vrmhmttvNsnncNdeN| chaNasasimaMDala saNNiha vayaNe, Nava kuvalayadaladIharaNayaNeM // 4 // ghttaa| khala saMkule kAle kusIlamai viNau kareppiNu saMvariya / vaccaMti visuNNasasurANavahe jeNasarAsai uddhariya // 5 // iyaNu deviyanvataNujApaM, jayaduMduhisaragahiraNiNAeM / jiNavarasamayaNihelaiNakhaMbhe, dutthiyamitta vavagayaDaMbhe // 6 // parauvayArahAraNitvahaNe, viusavihura sayabhaya Ni mahaNe / te zrohAmiya pavarakkharahe, teNa vigaiveM bhaveM bharahe // 7 // volAviu kai kanvapisalau, kiM tuhaM saJcau vappagahilla kiM dIsahi vicchAyau dummaNu, gaMdhakaraNe kiMNa karahi NiyamaNu // 8 // kiM kiu kAI vi maI avagaihau, avaru kovi kiM virasummAhau / kucha dinoM ke bAda mana meM kucha yurA mAlUma huaa| jaba mahAkavi nirviNNa ho uThA tava sarakhatI devI ne svapna meM darzana diyA // 1 // bharikA sarasvatI bolI ki puNyavRkSa ke lie meghatulya aura janmamaraNarUpa rogoM ke nAzaka arahaMta bhagavAna ko praNAma kro| yaha sunakara tatkAla hI savAlakalAoM ke Akara kavivara jAga uThe aura cAroM ora dekhane lage parantu kucha bhI dikhalAI nahIM diyaa| unheM baDA vismaya huaa| ve apane ghara hI the ki itane meM nayavanta bharata maMtrI praNAma karate hue vahAM Aye, jina kA yaza dazoM dizAoM meM phaila rahA hai, jo zreSTha mahAmAtyavaMzarUpa AkAza ke candramA hai, jina kA mukha candramaNDala ke samAna aura netra navIna kamaladaloM ke samAna hai, // 2-4 // jinhoM ne isa khalajana saMkula kAla meM vinaya karake zUnyapatha meM jAtI huI sarasvatI ko roka rakkhA aura usa kA uddhAra kiyA ||5||jo aiyaNa pitA aura devI mAtA ke putra haiM, jo jinazAsanarUpa mahala ke khaMbha haiM, dusthitoM ke mitra haiM, daMbharahita haiM, paropakAra ke bhAra ko uThAnevAle haiM, vidvAnoM ko kaSTa pahu~cAnevAle saikaDoM bhayoM ko dUra karanevAle haiM, teja ke dhAma hai, garvarahita haiM aura bhavya haiM // 6-7 // unhoM ne kAvyarAkSasa puSpadanta se kahA ki bhaiyA, kyA tuma sacamuca hI pAgala ho gaye ho ? tuma unmanA aura chAyAhanise kyoM dikhate ho ? pranyaracanA karane meM tumhArA mana kyoM nahIM lagatA? // // kyA mujha se tumhArA 1 sarasvatI / 3 suSTha hato rujAM rogANAmoghaH saMghAto yena sa taM / 3 puNyatarumegha | 4 gatanidro jaagritH| 5aakaar| 6 pazyati / 7 bharatamaMtriNeti sambandhaH zrIpuSpadantaH aalaapitH| 8 kando meghaH / 9 mahAmAtra-mahattara / 10candreNa 11 saMvRtA rakSitAH srsvtii| 12 eyaNa pitA devI mAtA tayoH putreNa bharatena / 13 prAsAda / 14 mayi puSpadante upakArabhAvanirvAhakena / 15 nirmathakena / 16 rathena vimAnena / 17 garva rahitena / 18 komlaalaape| 19 aparAdhaH / 20 anyakAvyakaraNavAMchaH kiM tvN|
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1 71 wwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwe mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANaM bhaNu bhaNu bhaNiyauM sayalu paDiccaimi, hau kayapaMjaliyaru ohacchabhiH // 16 // ghtaa| athireNa asAre jIvieNa, kiM appaDa sammohAhaM / tuhu siddhahe vANIgheNumahe, evarasakhIru Na dohahiM // 10 // taM NimaNoppaNu dara vihasate mittamuhAraviMdu joyate / kasaNasarIre suddhakukave, muddhApavigabbhi saMbhUveM // 11 // kAsava gotte kesava putte, kA kulatilapaM srsonnleN| uttamasatte, jiNApayabhatte // 12 // (8) pupphayaMta karaNA paDiuttau, bho bho bharaha NisuNi Nittakkhutta / kalimalamaliNu kAlu vivarerau, NigghiNu NigguNu duraNayagArau // 13 // jo jo dasii so so dujjaNu, Nipphalu pIrasu NaM sukara vnnu| rou rAuNaM saMjhahe kerau, aMtye payai maNu Na mahAra u| utveDa je vittharada NirArita, eku vi paiu viraevau bhAriu // 14 // ghttaa| doseNe hou taM pau bhaNami cojja avarumaNe thkkr| jagueu caDAviu cauujii tiha guNeNa sahavaMkau // jayavi to vi jiNaguNagaNu gharANami, ki haM paI abhatthiu avgnnnnmi| koI aparAdha bana paDA hai athavA aura kisI rasa kA umAha huA hai arthAt koI dUsarA kAvya banAne kI icchA huI hai ? yolo, yolo, maiM hAtha joDa kara tumhAre sAmane khaDA hU~, tuma jo kucha kahoge maiM saba kucha dene ke lie taiyAra hUM // 9 // ___ isa asthira aura asAra jIvana se tuma kyoM Apa ko sammohita kara rahe ho ? tumheM vANIrUpa kAmadhenu siddha ho gaI hai, usase tuma navarasarUpa dUdha kyoM nahIM dohte?|| 10 // yaha sunakara musakarAte hue aura apane mitra ke mukhakamala kI, ora nihArate hue kRzazarIra, atizaya kurUpa, magyAdevI aura kezava brAhmaNa ke putra, kAzyapagotrIya, kavikulatilaka, sarasvatInilaya, dRDhavrata aura jinapadabhaka puSpadanta kavi ne pratyuttara diyA ki, he bharata, yaha nizcaya hai ki isa kalimalamalina, nirdaya, nirguNa aura dunautipUrNa viparIta kAla meM jo jo dikhate haiM so saba durjana hai,saba sUkhe hue vana ke samAna niSphala aura nIrasa haiN| rAjA loga sandhyAkAla kI lAlimA ke sadRza haiM / isa lie merA mana artha meM arthAt kAvya racanA meM pravRtta nahIM hotA hai| isa samaya mujhe jo udvega ho gayA hai, usa se eka pada banAnA bhI mere lie bhArI ho gayA hai // 11-14 // yaha jagata yadi doSa se vakra hotA to mere mana meM Azcarya nahIM hotA kintu yaha to car3hAye hue cApa (dhanuSa) sadRza guNa se bhI vakra hotA hai (dhanuSa kI DorI 'guNa' kahalAtI hai / dhanuSa guNa yA DorI car3hA ne se TeDA hotA yadyapi jagata kI yaha dazA hai to bhI maiM jina guNavarNana kruuNgaa| tuma merI abhyarthanA karate ho. taba maiM tumhArI avagaNanA kaise kara sakatA hU~? tuma tyAga bhoga aura bhAvodgama zakti se aura nirantara kI jAnevAlI kavimaitrI se 21 sarve pratIcchAmi / 22 eSa tiSThAmi / 23 tava siddhAyAH / bharatasya / 2 sumha kurUpeNa / 3 mugdhaadevii| 4 vANInilayena mndirnn| 5satvena dRDhavratena / 6 nizcita / 7 viparItaH / 8 zuSkavanamiva jnH| 9 rAjA sndhyaaraagsdRshH| 10 zabdArthe na pravartate / 11 ekamapi padaM cituM bhAro mahAn / 12 doSeNa saha jagat cet vakraM bhavati tadAdhaye na, kintu guNenApi saha vakaM tadAzcaryamAJcitta / 13 caapH|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAmAne nnnnnn jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDa 2 cAya bhoya bhAuggamasAttie, paI aNavaraya raiya kAmittie // 16 // rAu sAlivAhaNu vi visesiu, paI Niyajasu bhuSaNayale payAsiu / kAlidAsu je khaidha NIyau, taho siriharisaho tuhu~ jagi bIyarDa // 17 // tuTuM kaikAmadheNu kaivacchala, tuhUM kaikapparukkhu Dhoiyaphala / tuhu kai suravarakIlAgirivaru, tuhUM kai rAyahaMsamANasasaru // 18 // maM? mayAlasu mayaNummattau, lou asesuvi tiThThae bhuttau / keNa vi kavvapisalau maeiNo, keNa vi thaTTu bhaNevi avagariNau / NiJcameva sambhava pauMjiu~, paI puNu viNau kare vi hauM raMjiuM // 16 // ghtaa| dhaNu taNusamu mamu Na taM gahaNu Nehu NikaoNrimu icchami / devIsuzra sudaNihi teNa iuM Nilae tuhArae acchami // 20 // maha samayAgame jIyahe laliyahe, vollai koila aNbykliy| kANaNe caMcarIu ruNuruMTai, koru kiraNa hariseNa visaTTai // 21 // majhu kAttaNu jiNapayamattihe, pasaraha uNiyajIviyavitti hai| vimalaguNAharaNaMkiyadehau, eha bharaha NisuNai paiM jehauM / / 22 / / kamalagaMdhu ghippaMi sAraMgeM, gau sAlUra nniisoNrNge|' gamaNalIla jA kayariMgeM sA kiMNAsijA sAraMge // 23: / / vaDDhiyasajaNa dUsaNavasaNe, sukA kitti ki hammaii pisuNe / kahami kantu vammehasaMhAraNa, ajiyapurANu bhavaraNavatAraNu // 24 // zAlivAhana rAjA se bhI bar3ha gaye ho aura apane yaza ko tumane pRthvItalapara prakAzita kara diyA hai| isa samaya jagata meM tuma dUsare zrIharSa ho jisane kavikAlidAsa ko apane kandhe para car3hA liyA thaa| 6-7 // tuma kavikAmadhenu, kavivatsala, kavikalpavRkSa, kavinandanavana aura kavirAjahaMsa samAna sarovara ho // 18 // ye sAre loga mUrkha, madAlasa, aura madonmatta baneM raheM, (ina se mujhe kucha prayojana nahIM ) / kisI ne mujhe kAvyarAkSasa kaha kara mAnA aura kisI ne dUMTha kaha kara merI avamAnanA kI / parantu tumane sadA hI sadbhAvoM kA prayoga karake aura vinaya karake mujhe prasanna rakkhA hai // 19 // ____ maiM dhana ko tina ke ke samAna ginatA hUM aura use nahIM cAhatA huuN| he devIsuta zrutanidhi bharata, maiM akAraNa prema kA bhUkhA hUM aura isI se tumhAre mahala meM rahatA hUM // 20 // vasanta kA Agamana honapara jaba AmoM meM sundara maura Ate haiM taba koyala bolatI hai aura bagIcoM meM bhAra gaMjArava karate haiM, aise samaya meM kyA tote bhI harSa se nahIM bolane lagate haiM ? // 21 // jina bhagavAna ke caraNoM kI bhakti se hI merI kavitA sphurAyamAna hotI hai apane jIvita kI vRtti se yA jIvikAnirvAha ke khayAla se nhiiN| he vimalaguNAbharaNAkita he bharata, aba merI yaha racanA suna // 22 // kamaloM kI sugandha bhramaragaNa grahaNa karate haiM, niHsAra zarIra meMr3haka nhiiN| hAthI yA haMsa jisa cAla se calate haiM, usa se kyA hariNa cala sakate haiM? isI taraha se jinheM sajjanoM ko doSa lagAne kI Adata par3a gaI hai, aise durjana kyA sukaviyoM kI kIrti ko miTA sakate haiM ? aba maiM manmathasaMhAraka aura bhavasamudratAraka ajitapurANa nAmaka kAvya ko kahatA huuN| 14 tyAgaH / 15 skandhe dhRto yena zrIharSeNa / 16 tena sadRzo mahAn tvaM / 17 bhUkhoM lokaH / 18 sadbhAva / 19 akRtrima dharmAnurAgaM / 1 vasantasamAgame / 2 jAtAyAH shkaarklikaayaaH| 3 Amra kalikAnimitaM / 4 gRhyate / 5 bhramareNa / 6 bhekena / 7 niHsArAMgaNa nikRSTa zarIreNa / 8 hastinA haMsena vA / 9mRgeNa / 1. hnyte| 11 kthyaami| 12 manmatha /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa pariziSTa naM. 3 (uttarapurANa ke anta kA kucha aMza / ) Nivue dhIre galiyamayarAyau iMdabhUha gaNi kevali jaayu| so viulairihe gauNivyANaho kammavimukko sAsayaThANaho // 1 // tahi vAsare uppaeNau kevalu muNi he sudhammaho pakkhAliyamalu / taM NivvANae jaMvU NAmaho paMcamu divaNANu hayakAmaho // 2 // gaMdi suNadimittu avaruvi muNi, govaddhaNu cautthu jalaharamaNi / e pacchae samatya suyapAraya girasiyamicchAmayabhavaNIraya // 3 // puNa vi visahu jaha pohila khattiu jayaNAu vi siddhatthuha yttiu| dihiseNakau vijau vRddhilu, gaMgu dhammaseNu vinniisllu||4|| puNu Nakkhatau puNu jasavAlau, paMDu NAmu dhruvaseNu guNAlau / ghattA / aNu kaMsau appau jiNe vi thiu puNu suhadu jaNasuhayaru / jasabhardu zrakhudda amaMdamahaNANe NAvai gaNaharu // 5 // bhabAhu lohaMku bhaDArau AyArAMgadhAri jasasArau / eyahiM savvu satyu maNe mANiu, sesAI ekku desu pariyANiuM // 6 // niNasaNeNa vIraseNeNa vi jiNasAsaNu seviu mayagiripavi / puDhyayAle NisuNiuM saI bharaI, rAeM rikhu-bahudAviyavirahe // 7 // evaM rAyaparivADie NisuNilaM, dhammu mahAmuNiNAhahiM pisuNiu / seNiyarAu dhamma soyArahaM. pacchilau vajiyabhayabhArahaM // 8 // tAhami pacchae bahurasaNaDie, bharahe kArAviu pddhddiye| padevi suNevi AyaeNevi iyakale, payaDiu manmAeM iya mAhiyale // 6 // kammakkhayakAraNu gaNe diuM, ema mahApurANu maI siuM / / etyu jiNiMda mamge zroNAhiu, buddhivihINe jaM maI sAhiu // 10 // taM maho khamaho tiloyahI sArI, aruhuggaya suaevi bhddaarii| cauvIsa vi mahuM kalusa svayaMkara, daMtu samAhi bohi titthaMkara // 11 // ghttaa| duI chiMda NaMdau bhuyaNayale Niruvama karaNarasAyaNu / AyaeNau maraNau tAma jaNu jAma caMdu tArAyaNu // 12 // varisau mehajAlu vasuhArahi, mahi piJcau bahu dhnnnnpyaaraahiN| NaMdau sAsaNu vIra jiNesaho, seNiu Niggau garayaNivAsaho // 13 // laggau NhavaNAraMbhaho suravai, NaMdaDa paya suhaM NaMdau prvi| NaMdau desa suhikkhu viyaMbhau, jaNu micchatu ducittu NisaMbhau // 14 // rakhoM kA nAza ho aura yaha karNarasAyana kAvya pRthvItala para vistAra lAma kare / jaba taka candramA aura tAre hai. taba taka loga ise suneM aura isakA Adara kareM // 12 // pRthvI para megha khUba baraseM aura taraha taraha ke dhAnya pakeM, vIrabhagavAna kA zAsana bar3he, rAjA zreNika naraka nivAsa se bAhara nikale aura (tIrthakara hone para ) indra usa kA janmAbhiSeka kareM / prajA kA sukha baDhe aura rAjA Anandita ho| deza meM suAbhakSa (sukAla) ho aura logoM kA miSyAtva bhAva naSTa ho // 13-14||aNkit citlAmiNakaDemA // 14 // candramA aura
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anAAAAAM rvA - ~ jaina sAhitya saMzodhaka [khaNDa 2 paDivaNNae paDipAlaNa sUraho, hou saMti bharahaho giridhiirho| hou saMti bahu guNaguNavaMtaha, saMtahaM dayavaMtahaM bhayavaMtahaM // 15 // hou saMti vahu guNahi mahalaho, tAsu je puttaho siri devalaho / euM mahApurANu rayaNujjale, je payaDevau sayale dharAyale / / 16 // caviha dANujaya kayacittaho, bharaha paramasabhAva sumittho| bhogallaho jayajasavicchariyaho, hou saMti Niru Niruvamacariyaho // 17 // hou saMti NaNNaho guNavaMtaho, kulavacchala sAmatya mahaMtaho / NiJcameva pAliyajiNadhammahaM, hou saMti sohaNa guNavammahaM // 18 // hou saMti suzraNaho daMgaiyaho, hou saMti saMtaho saMtaiyaho / jiNapayapaNamaNa viyaliyagavaI, hou saMti pIsesahaM bhavyahaM // 16 // ghattA / iya divaho kavvaho taNauM phalu lahuM jiNaNAhu-payacchau / siri bharahaho aruhaho jahiM gamaNu pupphayaMtu tahiM gacchau / / 20 // siddhivilAsiNi maNaharadUeM, muddhAevI tnnusNbhuueN| NiddhaNasadhaNaloyasamacitte, savvajIvaNikkAraNamitte // 21 // sahasalila parivaDhiyasote, kesavaputte kAsavagutte / vimala sarAsai jaNiyavilAse, sueNabhavaNa-devaulaNivAseM // 22 // kalimala pavala paDala paricatte, NigghareNa nipputtkltte| gaivAvItalAya saraNhANe, jara cIvaravakkala parihANe // 23 // dhIre dhUlIdhUsariyaMge, dUrayarujbhiya dujraasNge| mahi sayaNayale karapaMguraNe, maggiya paMDiyapaMDiyamaraNe // 24 // maeNakheDapuravara NivasaMte, maNe arahaMtu deu bhaayNteN| bharahamaNNaNije NayaNilaeM, kanvapavaMdhajaNiyajaNapulapaM // 25 // puSphayaMtakayaNA dhuyapaMke, jai ahimaannmrunnaam| pAlana meM zUra aura parvata ke samAna dhIra bharata (maMtrI) ko zAnti prApta ho| guNavanta, dayAvanta, jJAnavanta sajjanoM ko zAnti prApta ho // 15 // usa ke (bharata ke ?) putra atizaya guNavanta zrI devalla ko zAnti mile jisa ne ki isa mahApurANa ko ratnojjvala dharAtala para phailAyA aura jisa kA citta cAroM prakAra ke dAna karane meM udyata rahatA hai tathA jo bharata ke lie parama sadbhAvayukta mitra ke tulya hai| jisa kA yaza saMsAra meM phaila rahA hai aura jisa kA caritra upamArahita hai, usa bhogalla ko zAnti prApta ho / / 16-17 // kulavatsala, samartha, guNavanta aura mahanta raNaraNa ko zAnti prApta ho / nirantara jaina dharma kA pAlana karanevAle sohaNa aura guNavarma ko zAnti mile|| 18 // sujana daMgaiya aura santa saMtaiya ko zAnti prApta ho| jinabhagavAna ke caraNoM meM mastaka jhukAnevAle aura garvarahita anya saba bhavyajanoM ko ra upamA prApta ho / jinabhagavAhaNa aura guNavarma koNavanta aura mahanta bhI zAnti mile / isa divya kAvya kI racanA kA phala jinanAtha kI kRpA se maiM yaha cAhatA hUM ki zrI bharata aura ahaMta kA gamana jahAM ho puSpadanta bhI vahIM jAve // 20 // siddhirUpI vilAsinI ke manohara dUta, mugdhAdevI ke putra, nirdhanoM aura sapanoM ko barAbara samajhanevAle, sarvajIvoM ke niSkAraNa mitra, zabda salila se baMDhA hai kAvya srota jina kA, kezavaka putra, kAzyapa gotrIya, vimala sarasvatI se utpanna vilAsoMvAle, zUnya bhavana aura deva kuloM meM rahanevAle, kalikAla ke mata ke prabala paTaloM se rahita, vinA gharadvAra ke, putrakalatrahIna, nadI, vApikA aura sarovara meM snAna karanevAle, phaTe kapar3e ora valkala pahananevAle, dhUlidhusarita aMga, durjanoM ke saMga se dUra rahanevAle, jamIna para sonevAle. apane hAthoM ko hI oDhanevAle, pANDitapaNDitamaraNa kI pratIkSA karanevAle, mAnyakheTa pura meM nivAsa karanevAle, mana meM arahanta devakA dhyAna karanevAle, bharatamaMtrIdvArA sammAnita, nIti ke nilaya, apane kAvyaracanAse logoM ko pulakita karanevAle, pAparUpa kIcar3a jina ka
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 11 mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa kayauM kanvu bhattie paramatthe, chasaya chaDottara kayasAmatyeM // 26 // kohaNa saMvacchare AsADhae, dahamae diyahe caMdaruharUDhae // ghattA / siri aruhado bhararaho bahuguNaho kaikulatilae bhAsiu / supahANu purANu tisahihimi purisahaM cariu samAsiu // 27 // iya mahApurANe tisaThimahApurisaguNAlaMkAre mahAbhavabharahANumaNiNae mahAkaipupphayaMta viraie mahAkavve duittarasaimo paricchezro samatto // 102 // (prAcIna patra ) saMvat 1630 varSe bhAdrapadamAse zuklapakSe pUrNimAtithau kavivAsare uttarA bhAdrapada nakSatre neminAthacaityAlaye zrImUlasaMghe balAtkAragaNe sarasvatIgacche zrIkuMdakuMdAcAryAnvaye bha0 zrIpAnaMdidevAstatpaTTe bha0 zrIzu [bhacandradevAsta] paTTe bha0 zrIjinacandradevAstatpaTTe bha0 (zrIprabhAcandradevAstatsiSya maM0 zrIdha...............statliSya maM0 zrI lalitakIrti devAstatziSya maM0 zrI caMdrakIrti devAstada............(khaMDela) vAlAnvaye sAvaDA gotre sA0 dhelhA tadbhAryA ghilhasaristatputrau dvau pra0 sA...............chAyalade tatputraH sA0 vIrama tadbhAryA vIramade tatputraH sA0 nAthU tadbhAryA...............tIya jinapUjApuraMdara sA0 zrI dhaNarAja tadbhAya he pra0 satI sItAka........ pariziSTa naM04 ( mahApurANa ke paricchedoM ke prAraMbhika padya ) 1 AdityodayaparvatAdgurutarAcandrArkacUDAmaNerAhemAcalataH kuzezanilayAdAsetubandhAdRDhAt / ApAtAlatalAdahIndrabhavanAdAvargamArga gatA kIrtiryasya na vetti bhadra bharatasyAbhAti khaNDasya ca // 3 balijImUtadadhIciSu sarveSu svargatAmupagateSu / saMpratyananyagatikastyAgaguNo bharatamAvasati // 4 zrAzrayavasena bhavati prAyaH sarvasya vastuno'tizayaH / bharatAzrayaNa saMprati pazya guNA mukhyatA praaptaaH|| 5 bhUlIlA tyaja muMca saMgatakucadvaMdvAdigavAkSamA, mA tvaM darzaya cArumadhyalatikAM tanvaMgi kaamaahtaa| * mugdhe zrImadaniMdyakhaMDasukavedhurguNairunnataH khapnapyeSa parAMganAM na bharataH zaucAMvudhevAchati // 6 zrIrvAgdevyai kupyati vAgdevI dveSTi saMtataM lakSmyai / bharatamanugamya sAMpratamanayorAtyAMtakaM prema // 7ho bhadra pracaMDAvanipatibhavane tyAgasaMkhyAtakartA koyaM zyAmapradhAnaM pravarakaripharAkAravAhuH prsnnH| dhanyaH prAleyApiNDopamadhavalayazo dhautadhAtrItalAMta:khyAto bandhuH kavInAM bharata iti kathaM pAMtha jAnAsino tvaM // dho gayA hai aura abhimAnameru jina kA cinha yA upanAma hai, una 'puSpadanta kavi ne yaha kAvya bhakti ke vaza ho kara 6.6 ke krodhana nAmaka saMvatsara meM AsAr3ha ke dazaveM dina somavAra ko banAyA // 25-26 // kavikulAtalaka meM purANaprasiddha tresaSTa puruSoM kA carita saMkSepa se varNana kiyA // 27 //
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 jaina sAhitya saMzodhaka = mAtarvatuMghari kutUhalino mamaitadApRcchataH kathaya satyamapAsya sAkSyaM / tyAgI guNI priyatamaH subhago'bhimAnI kiM vAsti nAsti sadRzo bharatAryatulyaH // 9 eko divyakayAvicAracaturaH zrotA bugho'nyaH priya ekaH kAvyapadArthasaMgatamavizvAnyaH parArvodyataH / ekaH satkaviranya eka mahatAmAdhArabhUto budhA dvAvetau sakhi puSpadanta - bharatau bhadre bhuvo bhUSaNa // 1. jaMgaM dammaM rammaM dIvazrI caMdAdevaM dharatI palako do vi hatyA suvatyaM / piyA rihA zivaM kavakIlAviNozro zradIyataM vittaM Isaro puSphayaMto // 11 sUryAcaja gamIrimA jalanidheH syaiya surAdverviyoH saumyatvaM kunumAyudhAtu subhagaM tyAgaM valeH saMbhramAt / ekIkRtya vinirmito'ticaturo dhAtrA sakhe sAMprataM bharatAyo guNavAn sutavyayazasaH khaNDaH kavervallabhaH // 14 ketAtumAsikaMdA ghavaladiligogiNyatAMkurAMza, lelAhI baddhamUlA jalahijalasamunbhUyaDaMDIravattA / maMDe vityaraMtI zramayarasamayaM caMdavidaM phalaMtI, phulaMtI vArahaM jayai rAvalayA tuma bharasakitI // 15 tyAgo yasya karoti yAcakamanastRSNakurocchedanaM, kIrtiryasya manISiNAM vitanute romAMcaca vapuH / saujanyaM janeSu yasya kurute premAMvayaM nirvRti, risa manaH prabhurvata matkArmiMga sUktimiH // 16 prativati caSTaM vaidijanaiH svairasaMgamAvasati / bharatasya vallabhA'sau kIrtistadapIha citrataraM // 17 miMgakaMpitavana bharatayazaH sakalapANDuritakezam / atyaMvRddhigatamapi bhuvanaM bhramati citram // 18 zazadharavisvAtkAntistejastapanAGgamaritAluH / iti guNasamuccayena prAyo bharataH kRto vidhinA | 19 zyAmavacinayanabhagaM lAvaNyaprAyamaMgamAdAya / maratacchalena saMprati kAmaH kAmAkRtimupetaH t 21 yasya janaprasiddhamatsarabharamanavamapAsya cAruNi, pratipakSapAtadvAnazrIrurasi sadA virAjate / vasati sarasvatI ca sAnandamanAvilavadanapaMkaje, sa jayati jayatu jagati bharaddezvara sukhamayamamalamaMgalaH // 22 makaradalitakumbhamuktAphalakaramarabhAturAnanA, mRgapatinAdareNa yasyo'ddhRtamanaghamanardhamAsanam / [2 nirmalatarapatritrabhUSaNagaNabhUSitavapuradAruNA, bhAratamalla sAstu devI taba bahuvidhamaMvikA mudde // 23 aMgulidalakatApamalamati nakhanikuraMdakarNikaM 1 baddI padya 50 veM pariccheda ke prAraMbha meM kI diyA hai| 2 yaha 95 veM pariccheda ke prAraMbha meM bhI hai| isa 102 meM pariccheda meM bhI hai / 4 yaha 39 ve pari0 meM bhI hai
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ Innnnnnnnnnnnnnnnnn. aMka 1 mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa surapatimukuTakoTimANikyamadhuvratacakraghuvitam / vilasadNupratApanirmalajalajanmAvalAsakomalaM ghaTayatu maMgalAni bharatezvara tava jinapAdapaMkajam // 24 himagirizikharanikaraparipaMDuradhavaliyagaganamaNDalaM pulakamivAtanoti ketktruvrtrukusmsNktte| vikasitapaNiphaNAsu surasaritAmaNirucigatamadhaH kSitaridamaticitrakAri bharatezvara jagatastAvakaM yshH|| 25 unnatAtimanumAtrapAtratA bhAti bhadra bharatasya bhUtale / kAvyakotighaMTAravo gRhe yasya puSpadaMto dishaagjH|| 26 ghanadhavalatAzrayANAmacalAsthAtakarANA muhumramatAm / gaNaneva nAsti loke bharataguNAnAmarINAM ca // 27 gurudharmodbhavapAvanamabhinaMditakRSNArjunaguNopetam / ___bhImaparAmakrasAraM bhAratamiva bharata tava caritaM // 28 mukhamalinodarasadmani guNahatahRdaye sadaiva yadvasati / citramidamatra bharate zuklApi sarasvatI rktaa| 29 taMtrIvAdyairanidyairvarakaviracitairgadyapadyairanekai, ___ kAMtaM kuMdAvadAtaM dizi dizi ca yazo yasya gItaM suraudhaiH / kAle tRSNAkarAla kalimalakalitepyadya vidyAvinodo soyaM saMsArasAraH priyasakhi bharato bhAti bhUmaNDale'smin // 3 vNbhNddaahNddlkhonnimNddlucchaalykittipsrss| khaMDassa samaM samasIsiyAe kaiNo Na lajati / / 33 vinayAMkurasAtavAhanAdau nRpacake divamIyuSi krameNa ! bharata tava yonyasajanAnAmupakAro bhavati prasakta eve // 34 tItrApadivaseSu vandhurahitenaikena tejasvinA santAnakramato gatApi hi ramAkRSTA prabhoH sevyaa| yasyAcArapadaM vadati kavayaH saujanyasatyAspada so'yaM zrIbharato jayatyanupamaH kAle kalau sAMpratam // 35 iti bharatasya jinezvarasAmAyikaziromaNerguNAnvaktum / mAtuM ca vArkhitoyaM culukaiH kasyAsti sAmarthyam / 56 atra prAkRtalakSaNAni sakalA nItiH sthitizchandasA maryAlaMkRtayo rasAzca vividhaastttvaarthnirnniityH| kiMcAnyadyadihAsti jainacarite nAnyatra tadvidyate deve to bharateza-puSpadasanau siddhaM yayorIdRzam // 63 bandhuH saujanyavAH kavikhaladhiSaNAdhvAMtavidhvaMsamAnuH prauDhAlaMkArasArAmalatanuvibhavA bhAratI yasya nityam / vaktrAMmojAnurAgakramanihitapadA rAjahaMsIva bhAti 'prodyadbhIrabhAvA sa jayati bharate dhArmike puSpadantaH / / 64 zrAkhaMDoimarArucaMDamarukaM caMDIzamAzritya yaH kurvakAmamakAMDatAMDavavidhiM ddiNddiirpiNddcchviH| hasAuMbaramuDamaMDalalasadbhAgIrathInAyaka 1yahI padya 27 veM pariccheda meM bhI diyA hai| 2 yahI padya 883 pariccheda meM bhI hai| 3 yahI padya 40veM pA paMchada meM bhI hai| 4 pUne kI prati meM yaha padya terahaveM pariccheda meM bhI likhA hai|
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ wwwwwwwwwwwwwwww vaani| jaina sAhitya saMzodhaka vAMchannitthamahaM kutUhalavatI khaMDasya kIrtiH kRteH| 65 Ajanma kavitArasaikadhiSaNA saubhAgyabhAjo girA dRzyante kavayo vizAlasakalagranthAnugA bodhataH / kiMtu prauDhanirUdagUDhamatinA zrIpuSpadaMtena moH / sAmyaM vibhrati naiva jAtu kavinA zIghraM tvtHpraakRteH|| 66 yasyeha kuMdAmalacandrarAciH sama prasAdhayaMtI nanu baMbhramIti jayatvasau zrIbharato nitAntam // pIyUSasUtikiraNA hrhaasuhaarkuNdprsuunsurtiirinnishphnaagaaH| kSIrodazeSavalasattamahaMsa caiva kiM khaMDakAvyadhavalA bharatastu yUyam // 67 iha paThitamudAraM vAcakairgIyamAnaM iha likhitamajalaM lekhakaizvArukAvyam / gatavati kavimitra mitratAM puSpadante bharata tava gRhesminbhAti vidyAvinodaH // 68 caMcaccaMdramarIcicaMcuracurIcAturyacakrociMtA caMcaMtI vicaTaccamatkRtikaviH prodAmakAvyAkriyAm / acaMtI nijagatsukomalatayA bAMdhuryadhuryA rasaiH khaNDasyaiva mahAkaveH sabharatAnnityaM kRtiH zobhate / / . 80 loke durjanasaMkule itakule tRSNAvase nIrase sAlaMkAravacauvivAracature lAlityalIlAdhare / bhadre devi sarasvati priyatame kAle kalau sAMprataM kaM yAsyasyabhimAnaratnanilayaM zrIpuSpadaMtaM vinA / / ____ pariziSTa na0 5 (yazodharacarita ke kucha aMza / ) tihuyaNasirikataho aisayavaMtaho arahaMto vammahaho / paNavivi parameSThirha pavimaladiThiAI caraNajuyalu Nayasayamahaho // dhruvakam / . kuMDillaguttaNahadiNayarAsu, vallahanariMdagharamahayarAsu / NaNNahu maMdiraNivasaMtu saMtu, ahimANameru kai puSphayaMta // ciMtai ho vaNa nArIkahAe, pajattau kaya dukkhayapahAe / kaya dhammaNivaddhI kAvi kahaviM, kahiyAI jAi siva sokkhlaami|| X aggai kairAu pupphayaMta sarasaiNilo / deviyahaM sarUo vaNNai kiynnkultilo|| xx 4. iya jasaharamahArAyacarie mahAmahala NaNNakaNNAharaNe mahAkai pupphayaMtaviraie mahAkavve jasahararAyapaTabaMdho nAma paDhamo paricchezro sammatto // 1 // nityaM yo hi padAravindayug2alaM bhaktyA namatyarhatAmartha ciMtayati trivargakuzalo jainazrutAnAM bhRzam / sAdhubhyazca caturvidhaM caturadhIdardAnaM dadAti tridhA sa zrImAniha bhUtale saha sutairnanAbhidho naMdatAt // xx 1 zobhamAna / 2 capala / 3 caurya / 4 smuuh| 5 zobhamAnA / 6 vidyutat camatkRtyA kavayo yayA / . acchaMtI 8 mnohrtaa| 9 yaha paya bambaI kI prati meM nahIM hai| .
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] mahAkavi puSpadanta aura unakA mahApurANa nakSatrAdhIzarocipracayazu citroddAmakartyA niketo, nitAzeSazAstrastridazapatinutAzeSavitpAdbhaktaH / bhrAtA bhavyaprajAnAM satatamiha bhavAmbhodhisaMsArabhIrunItizo nirjitAkSaH praNayavinayatAnnaMdatAnnannanAmA // ' x X x zrAzrAntadAna paritoSitavandyavRndo dAridraraudrakarikuMbhavibhedadakSaH / zrIpuSpadantakavikAvyarasAbhitRptaH zrImAnsadA jagati naMdatu nannanAmA // * X X gaMdhavveM kadaDaNaMdaNeNa zrAyahaM bhavAI kiya thiramaNa / mahu dosa dina puve kahau kaivaccharAya taM sutta lahaI // X 76 X pAvanisuMbhaNi muddAbaMbhuNi, uruppArpaNa sAmalavaNi / kAsavagupti ke savaputi, jiNapayabhakti dhammAsati // vayasaMjuttaM uttamasaptaM, viyaliyasaMkaM shrhimaarnnekH| pahaliyatuMDa kayaNA khaMDa, raMjiyavuhasaha kayajasaharakaha // jo zrAi caMga maNNai, lii lihAvai paDhai paDhAvai / jo maNasAvara so nara pAvara, vihuNiyaghaNaraya sAsayasaMpaya // jaNa vayanIrasi duriyamalImasi, kayaniMdAyAre dUsahi duhayAre / paDiyakavAlae narakaMkAlae, bahuraMkAlae iTukkAlae // pavarAgAri sarasAhAri, sandaha celA varataMbolai / mahu uvayAri puNNipperiGa, guNabhattilaDa guNyamallau // hou cirAusu varisau pAusu, tippaDa meiNi dhaNakaNadAiNi / vilasau goviNi gAu kAmiNi, ghummau maddalu pasarau maMgalu // santi viyaMbhau dukkha nisuMbhaMDa, dhammucchrAhiM sahunaranAhiM / suha naMda paya jaya paramappaya, jaya jaya jiraNavara jaya bhavabhayahara // vimala sukevalaNANasamujjalu, maha uppajau icchiu dijau / ma zramuta kavvu kutai, jaM dINAhiu kAivi sAhiu || ghAtaM mAi mahAsaha devi sarAsaha nihayasayalasaMdeha duha / ma khama bhaDArI tihuyagasArI pupphayaMta jiNavayaNaruha || 23 // iyajasaharumaddArAyacarie.. .. cauttho paricchezro sammatto // cha // maMgalamastu / saMvat 1360 varSe ASADha sudi 13 zanau zradyeha zrImahArAjAdhirAja zrIsuratrANa mahamadarAjye durgamaMDapa paDiganAyAge vagaDI nAmani prAgvATavaMzIya sA0 bhAvaDasaMtAne sA0 malhau putra rAmA bhrArtR delhAkena dvAbhyAM jasodharapustikA lekhitA / sA ciraM naMdatu // cha // zubhamastu // pariziSTa naM0 6 AdipurANa kI prati likhAnevAle kI prazasti / ) parAvivi risasaru vihiyapaNasaru loyAloya payAsaNu / varamuntiramaNavaru jammamaraNaharu kammamahAri viNAsaNu // maiyanayaNavANasasaddamipasu saMvacchureSu paccha gae / vikkamarAyaho suiseyapakkha NavamI buhavAre sacintarikkha // govagirINayari Niu DuMgariMdai, huu payapADiyasAmaMtaviMdu | 1 yaha padya tIsare paricchaMda ke prAraMbha meM hai / 2 yaha padya cauthe pariccheda ke prAraMbha kA hai, parantu bambaI aura pUne kI donoM pratiyoM meM nahIM hai| chapI huI bhASAvalI prati meM hai / 3 yaha padya bambaI kI prati meM nahIM hai| 4 mada-nayana - vANa - zazadhara mitesu, arthAt vi0 saMvat 1521 / 5 gvAliyara - gopAcala / 6 DUMgara siMharAjA /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 jaina sAhitya saMzodhaka' to suu sakittidhavaliyAdiyaMta sikitti siMha vilacchikaMtu // sirikasaMga maMDaNU muTu, guNakiti jaeNIsaru jae zradu / jasakiti kiti maMDiya tilou to sIsu malyakitti jizrasoDa // guNabhaTTa bhaTThe to paTTi sUri jeM jirAvayaNAmiu rasiu bhUri / siri jasavAla - kulagaha sasaMku, siri ulhAsAhu sayA saMku || to jAyA gaya~siri NAmadheya, tahi suna haMsarAju dayA zrameya / ulhA caudhariyahu NAri zraraNa, bhAvasiriNAma ziyaguNapasaraNa || tatta cAri hArimalla, siri paramasiMha jiu zrutulla / lacchIharumANika maNisamANu, ghenA rAyAlayavimA || pattA - siri haMsarAya caudhariya ghare vijasiri bhajjA mahiyA / ta suya guNasAyara suhapauresara parimiyamayagaNarahiyA || tarhi lallA rayaNa subuddhidhAma, mayaNuji vIrU maMDehihANu | siri paramasiMha bhajjA supujja, vIrANAme varaguNasamuja // tarhe suDa soniga gAmeNa dhIru, sUA ghariNi pasahu jaNi zrabhIru / voI vallahalahaMgavagga, vIdho hihANa sayadalakaragga / raNaji ghariNI mIyA ahikkha, siri paramasiMha ghare lIlasikkha / tarhe cAriputta hiyapiyaracitta siri citta vAla, DAlU vicitta // tIyau kuladIva so payacchu, taha mayaNavAlu caura pasatyu | mANika mANiNi kAmamalli, lakhaNasiri NAma pAro matalli // ghegaa| ghariNiu NaM kAmaRtyu, saMgahiu jAhi jirAdhammavatyu | mayaNAbhajjo yati mAha bhIya gAmeNa sayA solaNa sIya // lallA piya maNasiri paDhama zraNa, paTTo maMgAbhikkho suvaNNa / suzra rAmacaMdra kulakamalanaMdu, naMdau ciru inha NaM vIyacaMdu / naMdA pUnA ve bhajjantu, ciru jIvau vIrU kamalavantu // payAhaM mati siri pomasiMha, jirA sAsarANaMdarAvaNasiMha / vijjulacaMcalu lacchI sahAu, zrAloivi huu jiNadhammabhAu | jirA gaMdhu lihAviu lakkhu ekku, sAvayalakkhAhArAtirikku / muNi bhoya bhuMjAviya sahAsu, cauvIsa jigAlau kiu subhAsu // ghanA caudhAreya nimitta davu, terAjjira lAivijeM ucva / puruvajiNAyada ji vicittu, sasiharu supADiherata // mmiviu bhavaMbuhi jANavantu, rayaNattayajuyajuyapAsajukta / kAriya paThTha jisamA diTTha, avaloivi sayala sacittidiThTha patA - gaMdau sirihaMsarAu suhau, gaMdau paramasiMhu sasuu / gaMdau parivAra lacchikaliu, gaMdara loDa guNoha juu // zrAyAsassa jiNassa ya jiha aMta kovi lahai na guNassa / siri pomasiMha tiha te ko pArai guNaNihANassa // 1 siri paramasiMha pauma iha lopa jar3a ga hotu tA paumA / kIlA kattha karatI sudANapUyA viNopa i // 2 // [ khaNDa 2 4 kIrtisiMha, DUMgarasiMha kA putra / 5 guNakIrti yatIzvara / 6 yazaH kIrti / 7 malayakIrti yazaH kIrti ke ziSya 1 8 jinavacanAmRtasika / 9 gayasiri jAyA jazrI nAmakI bhAryA / 10 jyeSTha -- jeThA /
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ pro. lyumana ane Avazyaka sUtra jarmanInA prasiddha prophesara lyumana jaina AgamonA ghaNA uMDA abhyAsI che. lagabhaga ardhA saikA jeTalA lAMyA samayathI teo jaina sAhityanuM avagAhana karatA AlyA che ane aneka jaina sUtropranthonA sULa, niyukti, bhASya, TIkA TippaNI Adine arvAcIna zAstrIya paddhatie saMzodhita-anuvAdita karI temaNe prakAzamA ANyA cha.e badhAmAM AvazyakasUtra ane tene lagatA sAhitya upara je temaNe athAga parizrama uThAnyo che ane te viSayamA je nibandho Adi lakhyA che te to kharekhara temanI jaina sAhitya vipayaka sUkSma-pravINatAnI Azcarya-kAraka sAkSI Ape che. jarmanInA lIpjhIka zaheramAthI prakaTa thatI orienTala sosAyaTInI granthamALA (Abhand. lungen fur die Kunde des Morgenlandes) mAM Avazyaka-kathA (Die Avashyaka Exzahlungen) nAme eka anya chapAvavAnI temaNe suruAta karI hatI,jemA Avazyaka sUtranI cUrNi ane TIkAmAM AvatI vadhI kathAo mULa rUpe ApI, judI judI pratomA maLI AvatAM temanAM pAThAntaro tathA vIjA vIjA pranyomA maLI AvatAM rUpAntaronI ghaNI vistRta rUparekhA AlekhavAnI temanI icchA hatI. paraMtu, te mATe joitAM vAM sAdhano-bhASya, cUrNi, TIkA AdinI judI judI prato vigere-na maLI zakavAthI, pacAseka pAnAM chApI temane e kArya bandha karavu paDyuM hatuM. te daramyAna sane 1894 mAM jinevA (Geneve) mAM bharAelI inTara nezanala orienTala koMgresamAM vAMcavA mATe AvazyakasUtra sAhitya upara jarmana bhApAmAM eka vistRta nibaMdha temaNe taiyAra kayau~ hato jemAM Avazyaka sUtrane lagatuM jeTalU sAhitya maLI Ave che tenuM atisUkSmarIte vivecana karyu hatuMe nibandha (Uebersicht uber die Avashyaka-Litteratur) nA nAme temaNe svataMtrarIte prakaTa karyo che, jenA DemI sAijhanA AkhA kAgaLa jevaDA 50 upara pAnAM che. emAM prathama zvetAMbara ane digaMbara bane jaina saMpradAyomA Avazyakane zu sthAna che te vatAvyu cha; ane pachI . Avazyaka sUtranI bhadravAhukRta niyuktimA AvatA vadhA viSayono vahu khUbI bharelo sAra Apyo che. e sAramA sAthe sAthe niyuktimA AvatA vipayone vIjA bIjAM sUtro ane bhASyo vigeremA AvatA teja viSayo sAthe, koSTako karI karI gAthAovAra sarakhAnyA che. AvazyakacUrNi ane haribhadrakRta TIkAmAM paraspara je je vizeSa che te saghaLA mULa pATho sAthe samajAvyA che. pachI jinabhadra kSamAzramaNakRta vizepAvazyaka bhASyana lavANathI vivecana kayu che. emAM paNa pahelAM, vizepAvazyaka e zuM che, tenI TIkA vigere koNe karelI che, e vatAvyuM che; ane tyAra bAda niyuktinI gAthAone bhASyanA vivaraNa sAthe viSayavAra samajAvI che. ane e uparAMta pachI AkhA bhASyano sAra Apyo che. eTaluM karIne paNa e jarmanadezIya. gItArthane saMtopa na thayo tethI e nivandhanI eka jUdI pUrti karI che, jemA vizeSAvazyaka bhASyanI zIlAMkAcAryakRta prAcIna ane durlabhya TIkAmAM je je vizeSa vizeSa ullekho che te badhA sULarUpe gAthAvAra chapAvI dIdhA cha ane chevaTe e dIkAnI sAthI jUnI tADapatnI prati je hAlamAM pUnAnA bhAMDArakara 11
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 ] khaMDa 2 orienTala rIsarca insTITyuTamAM surakSita cha, tenA atijIrNa zIrNathaelAMkeTalAMe pAnAnA phoTogrAphas ApyA che. 1 pro0 lyumananA athAga parizrama bharelA e AkhA nivandhano avikala gujarAtI anuvAda karAvavAno amAro vicAra cAlI rahyo che paNa kamanasIve hajI asate e nivandhanI pUrI nakala mI nathI. pUnAnA bhAMDArakara o0 ro0 insTITyUTamAMnA sara bhAMDArakaranA pustakasaMgrahamAMthI phakta enA kaTelA pruphasITas ja amane jovA maLyA che, je pro0lyUsane DaoN0bhAMDArakarane, e nivandha chapAtI vakhate, pUnAnI prato sAye sarakhAvI jovA mATe mokalyA hoya ema dekhAya hai. e saMbandhamAM khuda pro0 lyusanasAthe ja amAro patravyavahAra cAle che jeno savistara khulAso maLatAM bhASAMtaranI vyavasthA karavAmAM Avaze. te daramyAna, jaina sAhitya saMzodhakanA vAcakone e asUlya nivandhano kAMika paricaya thAya teTalA mATe majakura prophesare e nibandhasAM Avazyaka niryukti ane vizepAvazyaka bhAdhyamAM AvatA gaNadharavAda nAme vipayanA upara je eka prakaraNa lakhyUM che teno anuvAda Apaei chIe. e anuvAda kAryamAM, si. Ara. DI. vADekara, vI. e. nAmanA sajjane jarmana bhASA samajAvavA mATe je sahAyatA apIche tenI AbhAra sAdhe amAre ahIM khAsa noMdha levI joIe. | vidya vaizAkhaH saMvat 1979 vizeSAvazyakabhASya ane tenI TIkAmAM maLI AvatAM vaidika ane dArzanika avataraNo. - suni jina vijaya - kezavalAla, bhe. modI. 1 indabhUi 2 agibhUi jaina sAhitya saMzodhaka Avazyaka niyuktimA chaTThA bhAganI 1 thI 64 mI sudhInI gAthAomAM gaNadharavAda nAme viSaya Avelo che. emAM kevI rIte mahAvIre 11 brAhmaNonA tattvajJAna viSayaka saMzaya dUra karI, ziSyo sAdhe temane potAnA ziSyo vanAcyA enuM TuMkuM ane eka ja prakAranuM varNana ApalaM he. e anyAre brAhmaNo mahAvIranA mukhya ziSya hoI gaNadharo kahevAya he. zaruAtanAM 2 thI 7 sudhI gAdhAmAM saMkSepasAM gaNadharono DraMka paricaya ane saMzayAtmaka vipayatI noMdha ApI che ane pachI 8 thI 64 sudhI gAthAmAM teno ja vistAra Apelo che. gAthAvAra hakIkata A pramANe: 2. unnata ane vizAlakuLamAM utpanna ghaelA agyAre brAhmaNa pAvAnAmaka sthAnasAM somila brAhmaNe AraMbhelA yajJapATakamAM AvelA havA. 3-4. temanAM nAma--- 5 trAgbhUi 4 vivakta 6 maNDiya 7 moriyaputta 8 akaMpiya 9 avalabhAya 10 meyajja 11 pahAla 5 suhamma 5. A agyAresAMyI phakta eka sudharma ( 5mA gaNadhara ) nIja ziSya paraMparA AgaLa cAlI. vAkInA koIno ziSya samudAya rahyo nahIM. 1 e lAkhA pustakanA ame paNa phoTogrAphas paDhAvyA che. kharekhara e prati eka darzanIya prati he ane enA e phoTogrAphsUnI nakala dareka pustaka bhaMDAramAM mukavAmAM Ave evI AmArI khAsa bhaLAmaga hai.
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ trIjo aMka 1] pro. lyumana ane AvazyakasUtra 886 3 . 6 TThI gAthAmA kramathI e agyArenA manamA je je bAbatano saMzaya hato tenI noMdha che.ane te A pramANe cha jIve' kamme tajjIva' bhUya tArisaya5'bandha-mokhe ya / . devA neraiyA vA puNNe paraloga nivvANe' // 6 (596) ' . 7. pahelA pAMce gaNadharone 5000-500 ziSyo hatA; 6-7 ne 350-350 ane ThelA 4 ne 300-300 ziSyo hatA. __ mahAvIra darekane nAma gotra pUrvaka bolAve che ane pachI tenA mananA saMzayana nAma laI, 'tUM vedanA padono artha jANato nathI, teno artha A pramANe cha' ema eka ja prakArano javAba Ape che. * gAthAvAra gaNadharono ullekha A pramANe 17. - pahelo gaNadhara, jIva viSayaka ___ saMzaya. 25. bIjo karma viSayaka tajjIva taccharIra vi. , 35. cotho paJca bhUta vi0 39. pAMcamo sadRzotpatti vi0 43. . cho bandha mokSa vi0 47. sAtamI , devamRSTi vi0 51. AThamo " narakasRSTi vi0 navamo puNya viSayaka dazamo paraloka vi0 63. agyAramo , nirvANa vi0 A agyAre gaNadharonA mananA saMzayano mahAvIre je khulAso kayau~ hato teno ullekha sULa niyuktimA karavAmAM Avyo nathI. ninhavonI hakIkatanI peThe ja e hakIkata paNa nirNaya vagara ja ApavAmAM AvelI cha. cUrNimAM phakta pahelA gaNadharanA saMzayano khulAsA karavAno thoDoka prayatna karavAmAM Avyo che. paNa jinabhadra A bAbatano ghaNo uttama vistAra kare che. e viSaya mATe temaNe 400 uparAMta gAthAo lakhI che ane tenA vivaraNamAM ghaNI vizeSa vAto ApI che. haribhadrasUri A vivaraNamAthI ghaNAMka avataraNo potAnI TIkAmAM le che ane eja avataraNo vizeSAvazyaka bhASyamAMnA gaNadharavAdanI TIkAonA AdhArabhUta bane che. vaLI haribhadranI TIkA uparathI kizcidgaNadharavAda nAmano paNa eka grantha lakhAyo che, jemAM keTaloka vadhAre vistAra karavAmAM Avelo hoI vedanAM ghaNAM kharAM avataraNo uparAMta chachI ane te pachI AvatI gAthAmAMnI hakIkatarnu paNa nirUpaNa kareluM che. AnI zloka saMkhyA lagabhaga 250 jeTalI che ane pUnAnA pustakabhaMDAramA naM0 16, 291 vALI pratanA 20 thI.23 mA sudhInA pAnAomAM e lakhelo che. dazavaikAlikanI laghuvRttimAM paNa saMkSepathI A viSaya carcelo che. ____ A viSayane lagatA je keTalAMka vaidika ane dArzanika avataraNo jinabhadra Ape che ane temano je artha jaina matAnusAra kare che te jANavAM jevAM che. AmAMnAM ghaNAM kharAM avataraNo to temaNe phakta 59.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nawwwwwwwww 17 jaina sAhitya saMzodhaka potAnI TIkAmAM ja ApalAM che; paNa te svopana TIkA upalabdha nthii| tethI haribhadra, zIlAMka ane hemacandra-ke jamaNe e svopajJa TIkAno potAnI TIkAomAM upayoga ko cha-temaNe e avataraNo lIdhelA hovAthI ApaNe e TIkAomAthI ja te levAnAM cha. bhASyanA mULamAM ja je avataraNo ApelA che te khAsa kALA akSaromAM ApavAmAM AvyAM che. bAkInAM kayA TIkAkAre kayAM avataraNo lodhAM che te judI judI rIte batAvavAmAM AvyAM cha. e avataraNo kayA pranthomAMthI levAmAM AvelAM che teno kAI ullekha TIkAkAro karatA nathI. tethI kavanA upanipadvAkyakopa ane yojAM tevAM vedasaMbaMdhI pustako uparathI ghaNAMkanAM sthaLo khoLI kADhavAno prayatna karyo che. e to cokasa che ke je avataraNo jinabhadre lIyAM che te ghaNAM pramANabhUta che ane temanA vakhatanA brAhmaNo vAdavivAdamA e vAkyonI khUba carcA karatA hovA jAie. brAhmaNonAM darzanazAstromA paraspara viruddha vicAra darzAvanArAM e vAkyo uparathI dareka gaNadharano saMzaya ubhI karavAmAM Avyo che. prasiddha upanipadonA mULa pATho sAthe sarakhAvatAM e vAkyomA je keTalIka bhUlo najare paDe che tenuM kAraNa vinakALajIpUrvaka eono upayoga karavAmAM Avelo ho joIe. 42, 5 (1553). *( yadAhunAstikA) etAvAneva purupo 'yaM yaavaanindriygocrH| bhadre, vRkapada pazya yad vadanti bahuzrutAH // * I piba khAda va sAdhu zobhane yadatItaM varagAtri tatra te / na hi bhIra gataM nivartate, samudayamAtramidaM kaDevaram // (bhaTTo'jyAha) 4 A aMka te pro. lyumane potAnA mULa nivandhamA vizeSAvazyakabhASyanA je 5 vibhAgo pADayA che tenA sUcaka che. emAM pahalo aMka prakaraNane ane vIjo gAthAnaMbarane sUcave che. A pachI je kauMsamA AkaDA Apela cha te kAzInI yazovijaya jainagranthamALAmAM prakaTa thaela saTIka vizeSAvazyakabhASyamAMnI cAlU gAthAsaMkhyA sUcave che. mudrita graMthamA 1548 mI gAthA jyAM pUrI thAya che tyAM ukta pro0 nA vargIkaraNa pramANe prathama vibhAga pUro thAya che ane 1549 mI gAthAyI bIjo vibhAga zarU thAya cha te 2024 mI gAthAe pUro thAya cha . e vibhAgAM gaNadharavAda nAmano viSaya Ave che ane tenI kula 476 gAthA che. 8-( ) AvA goLa kauMsamA ApelA pATho AvazyakasUtranI hAribhadrI TIkAmAM ApavAmAM AvelA nathI; tema ja[ ] AvA caukhuNA kauMsamA ApelA pATho vizepAvazyaka bhASyanI zIlAMkAcAryakRta TIkAmA ApelA nathI; ema samajavU. + A aMko AvazyakanI hAribhadrI TIkAmAM dareka gaNadharanA mATe je zaMkA-samAdhAnAtmaka avataraNo ApavAmA AvelA cheteno kramanirdeza sanyave che. emAMno moTo akSara e gaNadharanI saMkhyA batAve cha ane tenI AgaLa je nAno akSara ke te avataraNanI saMkhyA jaNAve che. I A cinhavALA avataraNo phakta Avazyaka cUrNimA ja maLI Ave che. * A banne zloko haribhadrakRta paDhdarzanasamuccayanA chevaTanA lokAyata prakaraNamA, zloka 81-82, che (mudrita pR0 301, 304, kalakattA) tyo bIjA zlokano prathama pAda 'piva khAda ca cArulocane' A pramANe cha. 2. zIlAMkAcAryanI TIkAmA 'yathAhuH pATha che. 3. zI. TI. 'eke.'4. carNimA 'eke AhaH' eTalo ja pATha che. 5.vizepAvazyakanI hemacaMdrakRta TIkAnI keTalaki pratomA AnA ThekANe loko'yaM pATha cha. 60 zI. ha.he. nI keTalIka pratomA vadantyabahazratAH' paNa pATha che.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] 1131.. pro. lyumana ane avazyakasUtra [85 vijJAnaghana evaitebhyo bhUtebhyaH samutyAya tAnyevAnuvinazyati, na pretya smjhaasti| - bRhadAraNyakopaniSad 2, 4, 12.-AgaLa gAyA 39ane 137, no TIkArmA, |mdrit pRSTha 68.tyA 720 mAM) paNa A avataraNa Ave hai.tayA bhASyanA mULA, gAyA 402,414, 421 (mu0 pR0 681) mA mA avataraNa anuvAdita hai, (sugatastvAha) na rUpaM mikSavaH pudgala iti [ Adi ] anye tvAhuH I vAsAMsi porNAni yayA vihAya navAni gRhAte naro'parANi / tayA zarIrApyaparAparANi pahAti gRhAti ca pAyaM jIvaH // [ (tathA ca vedaH)] na ha vai sazarIrasya priyApriyayorapahatirasti, azarIraM vAva santa miyApriye na spRshtH| -chAndogyopaniSad 8,12,1. -AgaLa (gAyA) 43.103. 256. 313 nI TIkAmA drita pRSTha 682. 706.759. 777.mAM) paNa A avataraNa uta hai. tyA bhASya-mULa gAyA-3131%D4671 (mu..777. 831) mI mA mabataraNa anuvAdita che. ([tathA] agnihotraM suhuyAt svargakAmaH) madhyupaniSad 6,36.-AgaLa gAyA 43.95, 252. 334. (nu. pR. 682. 702.758. 784) nI TIcamA punaH sapTata. mULa gAyA 92% 1362= 3992 -4222, (mu. pR. 700. 720. 807. 814 ) mA anuvAdita. gAyA 334. (nu.e.784 ) mAM sUcita / sarakhAvo-haribhadranI AvazyattimA caityavandanavRtti Ava05.19; tyA zAntravArtAsamuccaya 605, vaLI e hA anyanA 157 mA lokamA mAnA jevu na eka avataraNa che je taittirIyavahitAnA 2 nAnI AdimA che. ([kapilAgame tu pratipAdyate] asti puruSaH) akI nirguNo maukA (cipaH) - 7. AnA ThekANe ha0 mA 'tayA' pATha che. 8. bhagavadgItA 2, 22 (mahAbhArata 6, 900) mAM uttarArddha A pramANe che: tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI // - cUrNimAM eka bItuM vadhAre nIce pramANenuM avataraNa che: kAyA panno mutto nicco kattA taheva bhocA ya / taNumeco guNavanto uDDhAI vaNNio jiivo|| sarakhAvo-dazavakAlika niyukti gAyA 227 ane te pachInI. (nu. pR0 121) 9 sutrakRtAMga 1,1,1-14 nI TIkAmA zIlAMkAcArya 'tayA cauka' karIne A avataraNa nIce pramANe Ape hai:
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2,33(1580). jaina sAhitya saMzodhaka [ nIlavijJAnaM me utpannamAryAt ] sarakhAvo-sarvadarzanasaMgraha pR. 19,7-10 (eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte pratiSThitaH / ekadhA bahudhA caiva dRzyate jalacandravat / / 10 -brahmavindu-upaniSat 12. yazastilaka camyU, AzvAsa 6, kalpa 1. (pR.273 nirNayasAgara) . yathAvizuddhamAkAzaM timiropapluto janaH / saGkIrNamiva mAtrAbhibhinnAbhirabhimanyate / / tathedamamalaM brahma nirvikalpamavidyayA / kalupatvasivApannaM bhedarUpaM prakAzate // "UrdhvasUlamadhaHzAkhamazvatthaM prAhuravyayas / chandAMsi yasya pani yastaM veda sa vedavit / / -bhagavadgItA15-1; (mahAbhArata 6-1383.) purupa evedaM niM sarva yad bhUtaM yacca bhAvyaM / ' utAmRtatvasyezAno yadannanAtirohati // -vAjasaneyI saMhitA 31, 2. zvetAzvataropaniSad !-15. 1991 akartA nirguNo bhoktA AtmA sAMsyanidarzane / syAdvAdamaddharI, zloka 15 mAM mahiSeNa bhAkho loka A pramANe Ape hai: asUrtazcetano bhogI nityaH srvgto'kriyH| . akartA nirguNaH sUkSma AtmA kApiladarzane // (banArasa, yazovijaya jaina anyamAlA, pR. 113 paDdarzanasanucayano TIkAmAM guNaratna paNa Azloka udata kare he. (juo kalakattA AvRtti, pR. 105) vaLI sarakhAvo-paDdarzanasamuccaya, mULa zloka 4.. 1. brahmavindUpaniSad ( AnandAvana mudrita, pR. 338) mAM cIjo pAda 'bhUte bhUte vyavasthitaH' A pramANe hai, bhane yazastilaka canyU (nirNayasAgara-bhudrita, pR. 273-uttara bhAga ) mAM bIjA sane zrIjA pAdano pATha-'dehe dehe vyavasthitaH / ekavAnakyA cApi mA pramANe hai. vaLI, zIlAMkAcAyanI AcArAMgasUtra TIkA (Agamodaya samiti mudrita, pR.18) ane sUtrakRtAMna satra TIkA (A.sa.nu. pR.19)mAM paNa A lAka raData che. 11. upaniSadmA 'bhavyaM' pATha upalabdha thAya he. * pro. lyUmana A zabda upara eka nAce pramANenI khAsa noMgha kare hai: "keTalAka prasiddha upaniSadonAyI jaina vidvAnoe lIvelAM A avataraNo saMkAo sudhI bahu dhyAna khecAyA bagara ja lakhAtA AvatAM hatAM ane teyo janoe karelI temanI noMdhanAM svabhAvikarAte na keTalIka mulo thaelI che. udAharaNa tarIka21 mArnu niM tayA 72rnu avataraNa."-AmAMnA prathama ni zabda rUparanI noTamA te lakhe he ke-" vartamAnA vaidika vAGmayanA hastalikhita pranyomA anusvAra bhATe je cinha vaparAya The, te 8 mA saikA agara tenI pahelAM gni akSara je dekhatuM haze ane tethI vaidika cinhayIajANa evAna granyakAroe tene eka khAsa zabda mAnI lIvalo lAge hai. bhane teyI tamage pulya evaMdaM sarva'emasala vAkyamA nizabda vadhArI 'idanA 'da upara bIjo anusvAra baDhAvA dIvI hoya ena jaNAya hai."-pro. lyumannI mA naoNva amane jarA vicAraNIya lAge he. lipimedanA jJAnanA amAve evI bhUlo thavI jo ke ghaNI saMbhAvita mAtraja nayI paNa sujJAta hai. dAkhalA tarIke jaina lipimA 'mA' bhakSarane
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ - - aMka 1j pro. lyumana ane AvazyakasUtra yadejati yanaijati yadre ydvaantke| yadantarasya sarvasya yadu savasyAsya vaahytH||12 -vAjasaneyI saMhitA 40,5. 2,50 (1598).16 [ tathA ] zrutau [ api] uktaM astamite Aditye yAjJavalkya candramasyastamite zAnte'gnau zAntAyAM vAci kiMjyotirevAyaM puruSaH ? 'AtmajyotiH samrADiti hovAca / / -yU. A. upa. 4, 3, 6, AmAMnA keTalAMka vAkyo e ja upaniSadnA 5.3, 2 mAM paNa Ave che. bhASyanI mULa gAthA 2, 50 mA paNa A avataraNa anuvAdita che. 2,95 (1643). (sa sarvavid yasyaiSA mahimA bhuvi divye / brahmapure hyepa vyomnyAtmA supratiSThitaH // ' -muNDakopaniSad, 2, 2,7. pUrvArdha. tamakSaraM vedayate'tha yastu sa sarvajJaH sarvavit sarvamevAviveza || 11 -praznopaniSad, 4, 11. uttarArdha. ekayA pUrNAhutyA sarvAn kAmAnavApnoti / 15 -sarakhAvo, tai0 brA0 3, 8, 10,5. badale ghaNA bhAge jUnA lahiAmao 'pra' bhAvA rUpamA lakhatA. e rUpane barAbara na samajavAthI pro. vevare barlina lAI. berInA myanuskripTas keTalaoNgamA 'samuggaya ' jevI zabdonI romana joDaNI: ' Samugrya' AvI khoTI karI ghaNoM ghoTALo ubho kayoM che. evI jarIte vIjA vidvAnonA hAye paNa bhrama thaI zake te spaSTa che. paNa amane ahiM bIjIrIte e nodha vicAraNIya lAge cha; ane te e che ke AvazyakaTIkA kI haribhadrasarine vaidika sAhitya ke tenA saMketathI aparicita mAnI zakAya tema nathI. kAraNa ke te pote jaina dIkSA lIghA pahelAM jAtie brAhmaNa ane vidyAe sarvazAstra niSNAta hatA, e suvibhuta che. ane jo te vAta vAjue mUkie to paNa temaNe judA nada darzano ane matonA viSayamA je anekAneka apUrva ane gahana grantholakhyA che tema ja sAMkhya,vedAMta, nyAya, mImAMsAbhAra vaidika saMpradAyonI je khUba sUkSma rIte AlocanA-pratyAlocanA karI che te jotA spaSTa jaNAya che ke tebho veda. bANA satra, smRti bhane upaniSadonA ghaNA UMDA abhyAsI ane jJAtA hatA. tethI temanA jevA vidvAn AvA AbAla-prasiddha ana svAranA cinhane na samajI zake ane tene kAMI bIju ja kalpI le, e mAnavu bilkula azakya che. haribhavasAra A zabdane 'niM' kahe che ana ene vAkyAlaMkAra rUpe ukta vAkyamA vaparAelo lakhe che.-nimiti vA laMkAre -AvazyakasUtra, A. sa. pU. 244 ) vartamAna upaniSadomAM paNa pATha-meda ane pATha-phera kyA oLa paelA che jethI ApaNe jaina vidvAnonA AvA pAThAntarone ekadama bhramotpanna kahI zakie. 12. IzAvAsyopaniSadmA paNa A zruti AvelI che ane tyA 'yad' nA ThekANe sarvatra 'tad' pATha maLe che.. 13. upalabdha upaniSadamA vartamAna pATha aa pramANe che: ___ yaH sarvajJaH sarvavidyasyaipa mahimA bhuvi / divye brahmapure hyepa vyomnyAtmA pratiSThitaH // .. 14. vartamAna pATha A pramANe tadakSaraM vedayate yastu somya sa sarvajJaH sarvamevAvivezeti / -haribhadrasUrie zAstravArtAsamuccaya, 624, mAM paNa mA avataraNo sUcavela che ( mudrita pR. 385). 15. haribhadrasUrie potAnI lalitavistarA nAme caityavandanavRtti 5-11 (mudrita pR. 11) mAM paNa A avataraNa uddharela cha, taittirIya brAhmaNa 3, 8, 10,5, mAM Ane maLaMtI hakIkatano A pramANe ullekha Avelo ch|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8] 2,101 (1649), 32 2, 126 ( 1674 ). 2,141 (1689 ) 41 43 jaina sAhitya saMzodhaka [ khaMDa 2 epa vaH prathamo yo yo'gniSTomaH, yo'nenAniSTvA'nyena yajate, sa gartamabhyapatat / - tAnyamahAtrAhmaNa 16, 1, 2. dvAdaza mAsAH saMvatsaro - 1 agniruSNoagnirhimasya bheSajaM -- 17 0 saM05, 2, 5.5. - vA0 sa0 saM0 23, 100 saM0 7,4, 18, 2. satyena labhyattapasA pa brahmacaryeNa nityas | jyotirmayo hi zuddho ye pazyanti dhIrA yatayaH saMyatAtmAnaH // 19 luNDa0 u03, 1, 5. hemacandra baLI 2, 137 mI gAyAnI TIkAnAM pana sA avataraNa TAMke che. ( eka vijJAnasantatayaH sattvAH / [ yat sat tat sarvaM kSaNikas ] ) 19 ( [ kSaNikAH sarvasaMskArAH ] ) 20. - kA vAkya abhayadevasUrie bhaga batI sUnI TIkA 10, 1 mAM tathA malayagirie nandrisUtrI TIkAma paNa TAMkelaM che. vaLI luo SaDdarzanasamunvayanI guNaratnakRta TIkA 1. svapnopamaM vai sakalamityeSa brahmavidhirakhasA vijJeyaH / dyAvApRthivI / pRthivI devatA [ Apo devatA ] - zIlAMkAcArya A avataraNa mA pachInI gAyAmAM Ape ke. 2,224 (1772.59 puruSo vai puruSatvamate, pazava: pazutvam / - hemacaMdra A avataraNa yo dIkSAnatirecayati / saptAhaM pracaranti / sapta vaizIrSamyAH prANAH / prANA dIkSA / prANaireva prANI dIkSAmavadanve / pUrNAhutimuktanAM juhoti / sarva vai pUrNAhutiH / sarvanaivApnoti / ayo iyaM vai pUrNAhutiH / asyAmeva pratitiSThati / 16. AkhuM vAkya A pramANe che:- ' dvAdaza bhAvAH saMvatsaraH saMvatsareNaivAtyA annaM pacati yadabhicit / ' 17. pUruM avataraNa A pramANe- ' sUrya ekAkI carati candramA jAyate punaH / abhinitya bheSajaM bhUmirAvapanaM mahat / / 17. upaniSadAM upalabdha pATha mA pramANe he satyena labhyastatA hyeSa AtmA samyagjJAnena brahmacaryeNa nilan / antaH zarIre jyotirmayo hi zutro yaM payanti yatayaH kSINadoSAH // 19. draSTavya--candraprabhasUrikRta pramecaratnakopa 8, pR. 30 / mahApaNDita ratnakIrtikRta kSagamahUgasiddhiprakaraNa (biliocikA iNDikA ) pR0 54, mAM kA vAkya vada sat tara kSaNikam ' mA pramANe che. vaLI, sumo ratnapramata ratnAkarAvatArikA pariccheda 5 ( yazovijaya jainapranyanAlA mudrita, pR0 76 ) 20. e Akho loka A pramANe he kSaNikAH sarva saMskArA asmitAnAM kutaH kriyA / bhUviyaya kriyA va kArakaM saiva cocyate //
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] pro. lyumana ane Avazyaka sUtra. 2, 252-bAlU gAthA 1800-mAM paNa Ape che. zRgAlo vai eSa jAyate yaH sapurIpo dahyate / mA avataraNa vaLI AgaLa 2, 252-cAlU gAthA 1800-- nI TIkAmA Ave che; tathA mULa bhASya 2, 252 mA paNa sUcita che. 2,252 (1800). [(amiSTomena ymraajymbhijyti|)] --mainyupani0 6, 36. 2, 256 (1804).6. sa epa viguNo vibhurna vaddhayate saMsarati vA, na mucyate mocayati vA / -sarakhAvo sAMkhyakArikA 62. na vA epa bAhyamabhyantaraM vA veda / -sarakhAvo, bRhadAraNyakopanipad 4, 3, 21. 2,318 (1866 )... sa epa yajJAyudhI yajamAno'JjasA svargalokaM gacchati / -zatapatha brAhmaNa 12,5,2,8. vaLI zIlAMkAcArya bhAgaLa 2,403cAlU gAthA1951-nI TIkAmAM paNa A avataraNa le che. apAma somAs ,.amRtA abhUma, agasan jyotiH, AvidAsa devAn / kiM nUnamasmAna tRNavadarAtiH, kimu dhUrtiramRta saya'sya / Rgveda saMhitA 8, 48, 3, tathA atharvazirA upani0 3.21 [ko jAnAti mAyopamAna, gIrvANAn indra-yama-varuNa-kuberAdIn ?]-kaLI 2, 334-cAra gAthA 1882-nI TIkAmAM paNa A avataraNa che. 2,335 (1883). (uktha-poDArI-prabhRti-RtubhiH yathAzruti yama-soma-sUrya-sura gurusvArAjyAni jayati / -sarasAvo, maitryupaniSad, 6, 36. ahIM mULa bhASyamA na A avataraNa anuvAdita che. 22 [(indra Agaccha medhAtithe mepavRSaNa)] -taittirIya AraNyaka 1, 12,3; zatapatha brAhmaNa 3,3, 4, 18. (AkhaM vAkya A pramANe-'indrAgancha hariva Agaccha medhAtitheH / meSa vRSaNasya mene|') 2, 339 (1887). 8. [nArako vai epa jAyate yaH zUdrAnnamaznAti / 21. upaniSadamA vartamAna pATha nIce pramANe - apAma somamamRtA abhUmAganma jyotiravidAma devAn / / kimasmAnkRNavadarAtiH kimu dhUrtiramRtaM mAyai ca // --AnandAzramamudrita, pR0 10) 22. upaniSadA A bAvatano nIce pramANe ullekha maLe The--'amihotraM juhuyAtsvargakAmo yamarAjyamamiSTomenAmi. yajati somarAjyamukyena, sUryarAjyaM SoDazinA, svArAjyamatirAneNa, prAjApatyamAsahasrasaMvatsarAntakratuneti / ' AnandAzrama mudrita, pR0 457.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30] 2, 360 ( 1908 ). 23 -2, 403 ( 1951 ). 12102 2, 426 (1974) 1.1 1 112 2, 427 (1975). jaina sAhitya saMzodhaka na ha vai pretya narake nArakAH santi // ] ( kenAJjitAni nayanAni mRgAGganAnAM ko vA karoti vividhAgaruhAn sayUrAn / kazcotpaleSu dalasannicayaM karoti 24 ko vA dadhAti vinayaM kulajepu puMssu // ) 23 sarakhAvo, azvaghoSakRta buddha carita, kaoNvelasaMpAdita pR. 77. puNyaH puNyena [ ( karmaNA ) pApaH pApena karmaNA ] [ khaMDa 2 ---bRha 0 A0u104, 4, 5 . hemacaMdrasUri A avataraNa 2,95 - cAlU gAthA 1643 - nI TIkAmAM le che. savai ayamAtmA jJAnamayaH / - bR0 A0 u0 4, 4, 5. , jarAsa vA etatsarvaM yadagnihotras / tai0 A0 10,64.mahA. nA. upa0 25. vaLI hemacandra gAthA 2,475 - cAlU gA0 2023 - nI TIkAmAM paNa A avataraNa le che. brahmaNI [ veditavye ] paramaparaM ca [ tatra paraM satyam; jJAnapranantaraM brahma ] - sarakhAvo, maitryupaniSad 6, 22 brahmabindUpaniSad 17. ( saipA guhA duravagAhA ) ( yathAhu: [ saugatavizepAH kecit tad yathA ] dIpo yathA nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / 23. hemacandrasUri,gAthA 1643nI TIkAmAM, A padyagata bhAvane jaNAvanArA nIce pramANenA traNa zloko Ape chesarvahetunirAzaMsaM bhAvAnAM janma varNyate / svabhAvAdibhiste hi nAhuH svamapi kAraNam // rAjIvakaNTakAdInAM vaicitryaM kaH karoti hi / mayUracandrikAdirvA vicitraH kena nirmitaH // kAdAcitkaM yadatrAsti niHzeSaM tadahetukam / yathA kaNTakataikSNyAdi tathA caite sukhAdayaH // - sUtrakRtAgasUtranI TIkAmAM zIlAMkAcArya ( mudrita pR0 21 A. sa.) AvI ja matalabavALo eka anya zloka Ape che kaNTakasya ca tIkSNatvaM, mayUrasya vicitratA / varNAzca tAmracUDAnAM, svabhAvena bhavanti hi // 24. AcArAgasUtranI TIkAmAM zIlAMkAcArya ( A. sa. mu. pR. 17) A uparanA padyanI sAthe azvaghoSavA padya tathA eka trIjuM paNa anya padya Ape che. yathA--- C * kaH kaNTakAnAM prakaroti taikSNyaM vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatnaH // ( buddhacarita. 9-52 ) svabhAvataH pravRttAnAM nivRttAnAM svabhAvataH / nAhaM karteti bhUtAnAM yaH pazyati sa pazyati // -- zAntyAcArye uttarAdhyayana sUtra adhyayana 25 mAnI TIkAmAM A ane bIjAM keTalaoNka avataraNa ( udAharaNArtha bhagavadgItA 18,42) udhdRta karelAM che; tema ja Ava ja jAtanAM bIjAM paNa kelAMka avataraNo (udAharaNArtha --- mahAnArAyaNopaniSad 10, 5: kaivalya u0 2; ane vAjasaneyI saMhitA 31, 18 zvetAzvataropaniSad 3, 8) temaNe adhyayana 12, gAthA 11-15 nI TIkAmAM ApelAM che.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] pro. lyumana ane Avazyakata 91 dizaM na kAJcid vidizaM na kAzcit sneiAyAt kevalapreti zAMtim / jIvastathA nirvRtimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcid vidizaM na kAJcit klezakSayAt kevaLa meti zAMti // * yazastilaka campU 6, 1 mAM paNa A zloko ApelA che. paNa tyAM caraNavyatikrama thalo najare par3e che. -- eka avataraNa vaLI AveluM che je UparanA 1' vALA avataraNa sAthai saMbandha gharAvatuM hoya tena jaNAya che, ane hemacandranA lakhavA uparathI ve koI upanipanI TIkAmAMnuM (udA0 vRhadAraupaniSad) hoya tema mAluma paDe che. jinabhadra gULa te A pramANe noMce che. 40. goyama, veya-payANaM imANamatthaM ca taM na yANAsi / jaM vinnANaghaNo cciya bhUehiMto samunyAya // 41. mannAse majjuMgesu va mayabhAvo bhUya-samudaya-bhUo / vinnANametaM AyA bhUe'Nu viNassai sa bhUo // 42. atyi na ya peccasannA jaM puvvabhave'bhihANaM ' asugoM ci / jaM bhaNiyaM na bhavAo bhavantaraM jAi jIvo tti // chevaTanI gAyAmAMnA vAkya upara hemacandra A pramANe TIkA kare che-' kimiha vAkye tAtparya - -vRttyA proktaM bhavati ityAha- sarvayAtmanaH samutpadya vinaSTatvAt na bhavAntaraM ko'pi yAtatyuiktaM bhavati / ' jyAre zIlAMka potAnI hamezAnI virala- vyAkhyApaddhati pramANe eTalaM ja lakhe che ke ---- evaM na bhavAd bhavA-ntaramasvIrayuktaM bhavati ' vizeSAvazyaka 2, 226 mAM vanaspati ane prANI vidyA saMbaMdhI andhavizvAsa sUcavanAeM eka avataraNa Ave che, te paNa huM AnI pUravaNI rUpe ahIM noMcI levA icchaM chu. e avataraNono' vipaya, sadRzAMcI sadRzanI ja utpatti thaI zake, evo koI niyama nathI; eche enA upara TIkAkAre khUba vivecanA karI che. e avataraNa vALI gAthAo A pramANe che: 226. jAi laro saMga/o bhUtaNao sAsavANu littAmo / saMjAya golomAviloma -saMjogao duvvA // 227. iti ruksAuvvede, joNivihANe ya visariserhito / dIsai jamhA jammaM, sudhamma, taM nAyameganto // sarakha vo, paMcatantra zloka 1, 107. e ThekANe kavisaMpradAyanI paddhati vAda karatAM UparanA andhavizvAsavALA avataraNasAMnI trIjI hakIkatano ullekha karelo che - janake 'durvA pi golomataH ' / A avataraNamAMnI pahelI hakIkata ke ' zRMgapAMthI zara utpanna yAya che ' teno ullekha vArtAnA rUpama eka pratyekabuddhI kathAmAM Ave che. tyAM jaNAvyA pramANe eka zavanI khoparI, AMkha ane moDhAmAMthI vAMsanA traNa phaNagA nIkaLyA havA. A gAthAsAM je yonividhAna zabda Avelo che teno artha TIkA- ' -kAre lakhyA pramANe ' yoniprAbhRta' he ane e nApa eka granyanuM che je pUnAnA keTalaoNgamAM naM0 166 -266; tathA 21, 1242 mAM noMghelo .
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ * jaina sAhitya saMzodhaka. svAdhyAya-samAlocana Amare ke zrIAtmAnanda pustaka pracAraka maMDalane eka mahattvake pranthakA prakAzana kiyA hai| isakA nAma hai pAtaJjala yogadarzana | yoM to pAtaJjala yogadarzana ke aneka saMskaraNa, aneka sthAnoMse, aneka rItise aura aneka bhApAoMmeM prakaTa ho cuke haiM lekina hama jo isa saMskaraNako mahattvakA kahate haiM usakA khAsa kAraNa yaha hai ki isa saMskaraNameM jo vyAkhyA prakaTa huI hai vaha saMskRtasAhityake jJAtAoke liye eka vizeSa vastu hai / pAtaJjala yogadarzana eka vaidika saMpradAya hai / brAhmaNa saMpradAyake jo cha darzana gine jAte haiM unameM isakA viziSTa sthAna hai| sAMkhya aura yoga ye donoM darzana yugalarUpase vyavahRta hote haiM aura saba darzanoMmeM prAcIna haiM / asalameM sAMkhya darzanakA hI eka vizeparUpa yoga darzana hai / sAMkhya darzanameM IzvarasvarUpa kisI vyakti yA tattvakA astitva nahIM mAnA jAtA aura yogadarzanameM usako Azraya diyA gayA hai-itanA hI inameM mukhya bheda hai / jaina aura bauddha: darzanameM aise aneka tattva aura siddhAnta haiM jo sAMkhya aura yoga darzanake tattva aura siddhAntoMke. sAtha samatA rakhate haiN| isa liye bahuta prAcIna kAlase jaina aura bauddha vidvAnoMko sAMkhya aura yoga darzanake adhyayana aura mananakA paricaya rahA hai / isI paricayakA udAharaNa svarUpa yaha prastuta grantha hai / isa granthaseM pAtaJjala yogadarzanake sUtroM para jaina dharmake eka ati prasiddha aura mahAvidvAn puruSane vyAkhyA likhI hai vaha prakaTa kI gaI hai| vyAkhyAkAra hai nyAyAcArya mahopAdhyAya zrIyazovijaya gaNI / isa vyAkhyA meM mahopAdhyAya ne pAtaJjala yogasUtroMkA jaina prakriyAke anusAra artha kiyA hai | vyAsakRta sULa bhApyake vicAroMke sAtha jahAM jahAM apanA matabheda mAlUma diyA vahAM / upAdhyAyajIne baDI gaMbhIra bhASAmeM apane vicArakA samarthana aura bhAdhyakArake vicAroMkA nirasana kiyA hai aura yahI isa vyAkhyAkI khAsa viziSTatA hai| ___ isa granthakA saMpAdana vidvadvarya paM sukhalAlaMjIne kiyA hai / jahAM taka hama jAnate haiM, jaina sAhityameM abhI taka koI tAttvika graMtha aisI uttama rItise saMpAdita ho kara prakaTa nahIM huaa| granthake mahattva aura rahasyako samajhAneke liye paMDitajIne paricaya, prastAvanA aura sAra isa prakArake tIna nibandha hindI bhASAmeM likhakara isake sAtha lagAye haiM jinake paDhanese. eka anyake pUrNa abhyAsake liye jitane aMtaraMga aura bAhya praznottaroMkI AvazyakatA hotI hai, una sabakA jJAna pUrI: tarahase ho jAtA hai / paricaya nAmaka nibandhameM, paMDitajIne yogasUtra, yogavRtti, yogaviMzikA AdikA paricaya karAyA hai aura prastAvanAmeM jaina aura yogadazanakI tulanA. tathA tadviSayaka sAhityakA vivecana kiyA hai / yaha prastAvanA kesI mahattvakI aura kitane pAMDityase bharI huI hai isakA khayAla to pAThakoMko isake paDhane hI se A sakatA hai aura isI liye hamane isa sArI prastAvanAko isI aMkakI AdimeM udhdRta kI hai| _isa pustakameM yogadarzanake sivA eka yogaviMzikA nAmakA grantha bhI sammilita hai jo mUla. haribhadrasUrikA banAyA huA hai aura usa para TIkA sainhIM yazovijayajIne kI hai / jaina darzanameM 'yoga' ko kyA sthAna hai aura usakI kyA prakriyA hai yaha jAnane ke liye yaha yogaviMzikAH bahuta hI upayogI hai| . - pustake aMtameM yogasUtravRtti aura yoga vizikAvRtti kA hindI sAra diyA hai jisase saMskRtaH . . na jAnane vAle bhI ina granthagata padArthoMko saralatAse samajha sakate haiM / isa pustakakA aisA upayukta saMskaraNa nikAlaneke liye saMpAdaka mahAzaya paM. sukhalAlajI tathA maMDalake utsAhI saMcAlaka zrIyutaH bAbU dayAlacaMdajI-donoM sajana vidvAnoMka vizeSa dhanyavAdake pAtra haiN|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka graMthamAlA adhyApaka kaoNvela likhita prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya saMpAdaka muni jinavijayajI em. Ar. e. em. ( AcArya-gujarAta purAtattva mandira-amadAbAda ) - - ( jaina sAhitya saMzodhaka-khaNDa 2, aMka 1-pariziSTa ) prakAzaka jaina sAhitya saMzodhaka kAryAlaya bhArata jaina vidyAlaya-pUnA zahara.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ni ve da na A prAkRta vyAkaraNa saMkSiNa-paricaya, kembrIja yunivarsiTInA eka vakhatanA saMskRtanA adhyApaka ane eDInabarga yunivarsiTInA nirarI elaela. DI. zrI I. bI. kaule lakhelA A SHORT INTRODUCTION TO THE ORDINARY PRAKARIT OF THE SANSKRIT DRAMAS nAmanA nibaMdhane avikala gujarAtI anuvAda che. jemane saMskRta bhASAne sAdhAraNa abhyAsa hoya ane jeo prAkRta bhASAne TuMka paricaya karavA mAMgatA hoya temane A nibaMdha ghaNe madata kartA thaI paDe evuM jaNAyAthI, A rUpamAM prakaTa karavAmAM Ave che. A nibaMdha mULa sana 1854mAM majakura prophesare varasarita bAta kapha nI jyAre prathama AvRtti vhAra pADI hatI tenI prastAvanA rUpe lakhyuM hatuM. ane pachI 1875 mAM keTalAka sudhArA-vadhArA sAthe, laMDananI TRUBNER and Co. e eka pustikAnA rUpamAM ene judI chapAvyuM hatuM. e pustikA Aje dulabhya hAI bukaselare tenI 3-4 rUpiA jeTalI kiMmata le che. tethI gujarAtI bhASAbhijJa vidyAthIone A nibaMdha sulabha thaI paDe tevA [hetuthI A patranA pariziSTa rUpe prakaTa karavAmAM Ave che. AzA che ke sAdhakanA vAMcanArAone temaja anya tevA abhyAsione A prayAsa upagI thaI paDaze. ceka pUrNimA, 1979 -saMpAdaka
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyApaka kaoNvela likhita prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya I.sa. pUrvenA saikAomAM, bhAratavarSamAM saMskRta bhASAmAMthI apabhraSTa thaIne keTalIka bhASAo (belIo) utpanna thaI jene sAdhAraNa rIte prAkRta kahevAmAM Ave che. A bhASAonI zodha kheLane viSaya bhASAzAstrIne temaja ItihAsa lakhakane ghaNo rasa ApI zake tema che. hAlanI pracalita bhASAo ane mahA saMskRta vacce saMbaMdha cheDI zRMkhalAnuM kAma banAvanAra A prAkRta bhASAonuM (ane khAsakarIne prAkRta' nAmaka bhASAnuM jJAna hAlamAM vaparAtAM keTalAMka rUpe samajavAne upacagI che eTaluM ja nahi, paraMtu teo bhASAsaMghanI eka IyurepIana zAkhAnA ItihAsamAM prakAza pADe che, tathA laeNTInamAMthI utpanna thaelI Adhunika ITAlIana ane phreMca bhASAo sarakhAvatAM je svaramAdhuryanuM ApaNane bhAna thAya che te mAdhuryanA niyamonA anupama draSTAMte pUrAM pADe che. taduparAMta bIjA ghaNA rasAtpAdaka aitihAsika praznane sAthe prAkRta bhASAne nikaTane saMbaMdha che. sAlananA ddhAnAM tathA bhAratavarSanA jainenA dhamapustakenI bhASAe prAkRtanAM bhinna bhinna rUpe che; ane kharekhara brAhmaNanI saMskRtane virodha darzAvIne janasamAjanA hRdaya upara sacoTa asara karavA mATe baiddha graMthamAM pAli bhASAne upaga karavAmAM AvyuM che. jyAre elekajhAnDaranA Adhipatya taLe grIka leke bhAratavarSanA saMbaMdhamAM AvyA tyAre prAkRta bhASA janasamAjamAM pracalita haze. jemAM I. sa. pUrve lagabhaga 250 varSanA enTIkasa ane bIjA grIka rAjAonAM nAme Ave che evA azoka rAjAnA zilAlekhAnI bhASA paNa eka jAtanI prAkRtaja che, te ja pramANe bekayAnA grIka rAjAnA dvibhASika sikkAo upara paNa prAkRta bhASA lakhelI jovAmAM Ave che. junA hiMdu nATakAmAM paNa A bhASAone hissa ocho nathI, kAraNa ke temAM mukhya nAyake saMskRtane upayoga kare che, paNa strIo ane sevake judI judI jAtanI prAkRta bhASA vApare che, jemAMnA paraspara pheraphAre bolanAranI kakSA pramANe, svaramAdhuryanA niyamanuM anusaraNa kare che. haiyAkaraNe "prAkRta' zabdane praoNma bAta ema jaNAvI prati eTale saMskRta sAthe saMbaMdha joDe che. A viSayamAM hemacanIce pramANe jaNAvyuM che. prAti para tatra sarva tatta sAta vA pratA paNa mULa tenA artha "sAdhAraNa agara asaMskArI" e haze, kAraNa ke mahAbhAratamAM eka sthaLe brAhaNene dhikkAra kara nahi ema jaNAvI lakhyuM che ke - durvedA vA suvedA vA prAkRtAH saMskRtAstathA // labhagabha Adhunika vaiyAkaraNe "prAkRta' nAma taLe ghaNI bhASAone samAveza kare che, paraMtu temAMnI ghaNI kharI pAchaLathI thayelAM kSullaka rUpAMtara mAtra che. jema june vaimyAkaraNa tema tenA graMthamAM theDI prAkRta bhASAo. te ja pramANe ghaNA purANu vaikhyAkaraNa vararUcie phakata cAra ja prAkRta bhASAonuM vivecana karyuM che, jevI ke mahArASTra, paizAcI, mAgadhI, ane zerasenI. AmAMthI pahelA eTale mahArASTra bhASAne teNe vizeSa mahattvanI gaNe che tathA kaisana sAhebe paNa pitAnA 1. pizAcI bhASA khAsa upayogI che kAraNake jayA te bhASAmAM lakhAyelI che,
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 adhyApaka kAvela likhita | ba'3 2 * InsTITayuzansa ' nAmanA lekhamAM tene ja mukhya gaNI che. vararUcinA prAkRta prakAzamAM prathama nava prakaraNAmAM tenu' vyAkaraNa ApavAmAM Avyu che, ane bAkInAM traNa prakaraNeAmAM mAkInI traNa bhASAenI viziSTatA jaNAvI che. mRcchakaTika nATakamAM prAkRta bhASAonuM eka vicitra bhaDALa bheguM karavAmAM Avelu' che jethI karIne te nATaka upayogI prAkRta rUpAnI khANa khanyu che. vaLI, vidyumAvazInA cothA akamAM pururava rAjAnA AtmapralApanI bhASA taddana bhinna ja che, ane eka tatanI kAvyamAM vaparAtI apabhraMza bhASA che, jene Adhunika vaiyAkaraNA mULa prAkRtathI, ghaNIja judI gaNe che. A apavAdo sivAya saskRta nATakAmAM--gadyamAM' sArasenI, ane padyamAM mahAraSTrI, sAdhAraNuM prAkRta ja 15rAya che. A anne mATenA niyamA sarakhAja che, paraMtu gadyamAM vaparAtI bhASA kevaLa vyaMjanA uDADI devAmAM thoDI chUTa le che, tathA dhAtu ane prAtipattikanAM keTalAMka rUpe tenAM pAtAnAM khAsa hAya che, je nIce jaNAvavAmAM Avaze. te paNa nATakAnI bhASA, khAsa karIne gadyamAM, varUcinA niyamAthI ghaNI vAra virUddha jAya che. A laghu vyAkaraNa nATakamAM vaparAtI sAdhAraNa prAkRta mATe khAsa karIne banAvavAmAM Avyu che. kharekhara, atyAra sudhI padyAtmaka prAkRtanAM ghaNAM udAharaNeA jANavAmAM na hatAM; phkta nATakAmAM tathA ala kAranA grAmAM AvelAM prAkRta padyAnAM thoDAMka namunAo jaNAyA hatA paNa pre, vekhare hAlakavinA samazatakanA keTalAka bhAga chapAvyA che jene lIdhe mahArASTrI bhASAnuM meTu kSetra khulluM thayu... che. te kAvyamAM prAkRtanA abhyAsane mATe ghaNI upayegI evI AyA e che paraMtu mArA prastuta kAya. mATe te bahuM upacAgI nahiM havAthI me' A lekhamAM temane upacAga mahuja thADA kayA che. tA paNa pariziSTamAM hAlakavinI dazeka AryAe e' ApI che. vibhAga 1 labhabhaga sa thA sahaSkRta zabdomAM keTalAka pheraphArA karIne ane keTalAka akSarA uDADIne prAkRta rUpA siddha thayAM che. saMskRtanA aNIzuddha uccArAne badale prAkRtamAM aspaSTa ane adha uccAra karavAmAM Ave che, tathA saskRta bhASAnA svabhAvanI virUddha jaIne vAravAra svarasamUhanA bAdha karavAmAM Ave che. nIcenA prakaraNamAM, prathama te zabdonA akSarAmAM thatA pheraphAra viSe ane, pachIthI, prAtipaki ane dhAtuenAM rUpAmAM thatA pheraphAra viSe vivecana karIzu. svara prakaraNa. prAkRtamAM , je, che, A sivAyanA badhA svaro saskRta pramANe che. koI zabdamAM prathama akSara = hAca te tenA ri thAya che, jema ke gALa ne badale La; keTalIka vAra nI pahelAM vyaMjana hoya te te vyajanane leApa karavAmAM Ave che, jema ke sadarAsaNa. je 4 nI pahelAM nyu'jana AvyA hAya tA 6 nA a athavA 6 thAya che, ane jo te vyaMjana eisthAnIya hAya tA aa nA lu thAya che, jema ke tuva~taLa, hratA, sRghri--viki muza--mila, pRthavI--paTTI, pravRttipatti paraM tu AvA pheraphAra zabdanA prathamAkSara mAM bhAgye ja thAya che, te paNa li ( vi), rannumba ( jI ), haju ( tu), 1. zAntana nA cethA aMkamAM dhIvara mAgadhI bhASAnA upayAga kare che, temaja mudrAkSala mAM keTalAMka yAtrA nikRSTa bhASA vApare che, 2. DaoN. pIAle zArasenIviSe kunhenA khIaja pu. 8 mAM vivecana karyuM che, para`tu temanA keTalAka nirNaya anizcita che.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ a'ka 1 | prAkRta vyAkaraNu-sa`kSipta paricaya, [ 3 prAkRta zabdamAM kyuM AvI zakatA nathI; tethI TM antavALA saskRta zabdonuM SaSThI ahuvacananu' rUpa akArAnta athavA pukArAnta zabdo pramANe thAya che. pakSa tu jinna thAya che. ghe nuM j agara a 6 ( kavacit r athavA ) thAya che, jema ke leja ( rola ), dRzya ( re ). au nu' o agara A 3 ( kavacit 3 ) thAya che, jema ke kSemuduM (jAmuddI), 138 (paura ), kuMvara ( sAthaeN ). khAkI rahelA svAmAMthI 6 ane e sadhyakSara hAtA nathI, ane yathAniyamAnusAra "hastra cA dIrgha hAI zake. prAkRtanA eka mukhya niyama nIce pramANe cheH-- mULa zabdamAM joDAkSaranI pahelAM dIgha. svara Avse hAya tA prAkRtamAM te svara hasva thAya che, jema ke A,, nu* anukrame a, 6, 3 thAya che; ( F ane e ema ja rahI zake che ), jema ke mAthe--mA, kotha--vighna, pUrva--puccha temAM be peTA niyamA nIce pramANe che: (a) jo prAkRtamAM paNa dIgha svara rAkhavAmAM Ave tA joDAkSaramAMthI eka vyaMjananA lApa thAya che, jema ke Izvara-~~ krUttara athavA phssa, vizvAsa--vIlAso athavA vistAro; (va) joDAkSaranI pahelAM AvelA haeNva svara dIgha thAya che ane eka vyaMjananA lepa thAya che, jema ke lA--saudA, kAIkavAra joDAkSaranI pahelAMnA chu ne OM ne badale haiM ane ae thAya che, jema ke pinku--pe3, 33--toLyuM. ghaNI vAra T nI pahelAMnA a ne badale gha thAya che, jema ke parvata--patta, sauMthaeN ve, Azcayamo. keTalAka zabdomAM pahelA akSaramAM 3 nuM a thAya che, jema ke muluru mattu, puruSa ane mAla nu' aniyamita rUpa puli ane metta thAya che. A niyamita pheraphArA uparAMta vyAkaraNeAmAM ane prAkRta lekhAmAM, tathA khAsa karIne sasazatakamAM keTalAka svarInA pheraphArA aniyamita rIte thAya che jema ke samRddhi samiddhi athavA sAmAja, utpAta--laga athavA salAma, TaTTu--pa64, vigere. sAmAsika zabdo ke jemAM vAra'vAra svarA haeNsva dIgha thayA kare che tathA keTalIka vAra AkhA akSarA lupta karavAmAM Ave che temAM AvI aniyamitatA vAra'vAra jovAmAM Ave che, jema ke yamunAtaTa--naLabara ane navAaDa; suLamAra--sumAra ane somAra; rAnI--arajI ane rAja, viSe ( sarakhAvA-var 40 4, 2; vekhara, saptaza. pA0 32, 33. ) 2. kevaLa vyaMjana prakaraNa, nU (a). sAmAnya prAkRtamAM r ane v nathI, ane temane badale s vaparAya che. pachI da'tyAkSara na AvceA haiAya tA sAdhAraNa rIte tenA z thAya che. zabdanA ArabhamAM AvelA yu nA t thAya che. sAmAnya rIte ATalA niyama apavAda rUpe Ave che [tA paNu, nATakAmAM keTalIkavAra GaLa ( puna: ), a (ca) thAya che, paraMtu AvA pheraphAro varacie svIkAryA nathI. vaLI, va40 2, 32-41 mAM AvelA zabdo, je A pustakane aMte ApavAmAM AvyA che te jIe ]. su, A evAM zabdo jyAre keTalAka zabdonA AraMbhamAM lagADavAmAM Ave che tyAre tevA zabdono pahelA vya jana lupta thAya che, jema ke Aryaputa--ajJapatta, kumAra salamA. (va) chevaTanA maiM ane r je anusvAranA rUpamAM pariNata thAya che, te sivAyanA khADA vya'janAnA lApa thAya che. ghaNI vAra chevaTanA anusvAranA lApa thAya che. keTalAMka nAmAnA atya nya*janAne A agara A lagADavAmAM Ave che, jema ke prAtRp--pAsa, kSati--sariyA nI
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyApakola likhita 1 khaDa 2 - - a >> o mA - wwww () vacamAM AvelA kheDA akSare - , , , 6, 2, dU, , , ne vikalpa lepa thAya che paraMtu ane ne jyAre lepa na thAya tyAre temane badale ghaNI vAra du ane " agara chU thAya che. AvI rIte te lepa gadya karatAM padyamAM vizeSa jovAmAM Ave che. prati upasagane badale prAkRtamAM ke lakhavAmAM Ave che. ne ghaNI vAra lepa thAya che, jema ke vAyu-vADa, natha-A, ne zu thAya che; ane 2 ne rU thAya che, ane keTalIka vAra ni thAya che. jU, 6, 4, 6, ema ja rahe che, agara te temane PS thAya che (jyAre zuM ne zuM na thAya tyAre, ane khAsa karIne gadyamAM, cha thAya che.) 4, jU, ane s mAM pheraphAra thato nathI. rUne haMmezA jU thAya che, paNa sAdhAraNa rIte avikRta rahe che, ane kadAca tene jU paNa thAya. (20 2, 26, sarakhA lesana sAhebanuM vyAkaraNa, pAna 208.) ne badale ghaNI vAra thAya che ane A pramANe mAgadhI ane bIjI keTalIka haLakI bhASAemAM niyamitapaNe thAya che. , , , , zu avikRta rahe che. 5 ane 6 ne badale zuM thAya che, paraMtu rasa ane tenA uparathI thatA zabdomAM tathA livara mAM, 2 ne zuM thAya che, jema ke ipharAbAra, vivaza temaja, za-paM. zabdanI madhyamAMnA kheDA vyaMjanene keTalIkavAra bevaDAvavAmAM Ave che, jema ke - athavA ima, ma - athavA siva (vara0 3, para, 58). 3. joDAkSara prakaraNa prAkRta bhASAnA khAsa pheraphAra joDAkSaromAM thAya che. jyAre vadhAre saMskRta joDAkSare maLI jaIne ekAda prAkRta rUpa siddha thAya che tyAre te rUpa ekAeka oLakhI zakAtuM nathI. prAkRtamAM judA judA vagaranA be vyaMjananuM joDANa rahI zakatuM nathI, tethI te vyaMjanemAMthI ekane lepa karI, ane bIjAne bevaDAvI eka vaganA karavA paDe che. sAmAnya niyama tarIke, joDAkSaromAMnA pahelA vyaMjanane lepa thAya che, paraMtu 4, 5, 6 pahelA na hoya te paNa temane lepa thAya che, ane 2, , ane ne sarvatra lepa thAya che. A uparAMta keTalAka apavAdo paNa che. eka niyama khAsa yAda rAkhavA joIe ke-jyAre kaI joDAkSaramAM UmAkSara AvyuM hoya, tyAre tene lepa karI tene badale tenI sAthe joDAyelA vyaMjana pachI mahAprANa vyaMjana mukavAmAM Ave che. jema ke ravI, vana athavA kSa ne badale braNa thAya, agara te, UkamAkSaranI sAthe joDAyelA vyaMjananI pachI mahAprANa vyaMjana na hoya te USmAkSarane badale 6 makavAmAM Ave che, jema ke athavA ne badale zuM. paraMtu jyAre AvI paristhiti sAmAsika zabdanA padomAM AvI hoya tyAre upayukata niyama jaLavAtuM nathI, jema ke tirAtira..(tivA ema na thAya.) huM ane zuM kadI paNa bevaDAtA nathI. joDAkSaramAM zuM AvyuM hoya te chevaTe lakhAya che, jema ke grAhmaNa-vA. joDAkSaramAM zuM AvyuM hoya tenuM anusvAra thAya che, A niyama r ane USmAkSAramAM paNa keIka vakhate lAgu paDe che, jema ke rana-, vA-vaivA, azva--saMva, - aMku (juo vara04, 15). keTalIka vAra jeDAkSaranI vacamAM eka nA svara mUkavAmAM Ave che; 1. prAkRta akSara haze ke nahi te zaMkAspada che, kAraNa ke pratimAM haMmezAM ra lakhele hoya che. 2. hU ane vAraMvAra eka bIjAne badale vaparAya che, jemake veLa. pA. 19, 1-2, mAM - sAme ( paripharicAmaH ), tathA zAla, pA. 26, 1-12, ( bethalIMga ), ma hatrima , [maMtramata(4)] ',
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ bha'41] www. wwww wwwm prAkRta vyAkaraNazakSipta paricaya. maharpa-harisa (tuma vara0 3, 56-66), eii pAra ye bhI mAvA ya nAthAya cha, rema caurya-cori. prAkRta joDAkSarenI tAlikA, nIcenI tAlikAmAM saMskRta joDAkSaronAM prAkRta rUpe ApyAM che, jemAMnA pheraphAra zabdanA madhyamAM thAya che ema samajavuM; paNa te prAkRta joDAkSaramAMnA pahelA akSarane lepa karavAthI te rUpa zahanA mAramamA paYpayogabhA mAva; bha yakSa-jakkha; paNa kSata-khadA te prabhArI zabdanI vacamAM hoya te i ne ja thAya che, ane AraMbhamAM hoya te ka ne pa thAya che. kaka, kta (?), kya, pha, ke, lka, kla, kama utkaNThA, mukta, cANakya, zaka, arka, viklava, ulkA, pakka, na ma manuSbhe ukaNThA, mukka, cANaka, saka, akka, ukkA, vikkava, pika thAya che. pakha-kha, khya,kSa, kSa, (kSya), ka, ska, (kha), skha, khi, rebha utkhaNDita, AkhyA, yakSa, utkSipta, muSka, skandha, skhalita, duHkha ne maha ukkhaNDita, akkhA, javakha, ukkhitta, mupakha, khanda, khalisa, dukkha thAya che. ___ gga- da, na, gma, gya, gra, ge, laga rebha khar3a, mudga, nagna, yugma, yogya, samagra, varga, valita na maha khagga, mugga, Nagga, jugga, jogga, samagga, vagga, vaggida thAya che... ggha (i), cha, ghna, ghra, gharebha udghATita, vighna, zIghra, nighRNa ne mahale ugyADida, vigdha, sigdha, NigviNa thAya che. ma sobha-soha (mathA sakkhoha ?). ghacya, tya, caM; acyuta, nitya, carcarikA ne mAse accuda, Nica, caccariA thAya che.. ccha%thya, cha, cha, kSa, kSa, kSma, tsa, tsya, psa, zca ma : mithyA, sUcchI. kRcchrANaka, akSi, utkSipta, lakSmI, vatsa, matsya, lipsA, Azcarya ne mahala micchA, mucchA, kucchANaya, acchi, ucchitta, lacchI, vaccha, maccha, licchA, acchera thAya che. jja-ja, jJa ()ja, ja, jva, dyA ye, yya. (bhAgya); rema kubja, sarvajJa. vajra, garjita, prajvalita, vidyA, kArya, zayyA ne mala khujja, savvajja, vajja, gajjida, pajjalida, vijjA, kAja, sejjA thAya che. jjha=dhya, hya; ma madhya, vAhaka, ne mahale majjha, vajjhama thAya che. hata rebha nartakI nu NaTTaI thAya che. 8-pTa, pThAbha dRSTi, goSTI dihi, goDI thAya che. ita, da (lAgya )bhagata, gardabha nugar3a, gaDaha thAya che. 1. ka-ka dha nAraamAnavAmAM Avache, gume| mRccha0, pA.28 1-20 052 sTejaranI noTa. 2. mAsazana sabhAsabhA ka-ka, ska krAya che, ma nikampa-niSkampa mADI anya sthaNe ksa thAya che.te prabhArI cazca mane ppa-ssa, magara dhya. vizita vanamAleca nevAbhA mAva cha, 5 mAsa 4zana nicama (nizcaya) 21 zahAbhAra jemAM nira upasarga 4 thI zarUthatA zabda sAthe joDAele che. 4. adhi (asthi-DA), tathA Thima (sthita ) bhAMTa me stha ne bhATevarAya che.
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ AAAAAAMAN . 6] adhyApaka kAvala likhita [ khaMDa 2 vya rama Anya aGka thAya che. = (1), za, mna, na, Nya, nya, Ne, Nva, sva, 23 rugNa, yakSa, pradyumna, prasanna, puNya, anyonya, varNa, kaNva. anveSaNA, na ruNNa japaNa, pajjuNNa, pasaNNa, puNNa, aNNoNNa, vapaNa, kaNNa, aNNesaNAthAya che. paha-kSNa zna. pNa, sna, haNa, hama tIkSNa, prazna, viSNu, prastuta, pUrvAhaNa, yahi ne pahale tiNha, paNha, viNDa, paNhuda, puvaNha, vaNhi thAya che. takta, pta, na, ma, tra, tva, te; ma bhakta, supta, patnI, AtmA, zaTha, sattva, muhUrta pahale bhatta, sutta, pattI, attA, sanTa, satta, muhutta thAya cha. sthaktha, tra,' the, sta, stha; rema sikthaka, tatra, pAthe, hasta, avasthA ne pahale sitthA , tattha, pattha, hattha, avatthA thAya cha. ___bda, (?), dra, de, da ma he zabda, bhadra, zArdUla, advaita ne gale saha, bhadda, saGkala, a6ia thAya che. ___-gdha, bdha, dhe, dhvA masnigdha, labdha, ardha, adhvan, na ma siNiddha, laddha, addha, addhA thAya che. ____nda-nta (zaurasenImA hAya thAya cha.) ma kintu, prabhAvAn ne maha kindu, pahAvavandI thAya cha.2 ppa-tpa, pya, pra, pa, lpa, pla, kmA' ma utpala, vizapya, apriya, sapaNIya, alpa, viplava, rukmAna mahale uppala, viNNappa, appisa, sappaNIya, appa, vippava, ruppa thAya che. ..ppha-pha, ppha, (pha), spha, ppa, spa; ma utphulla, niSphala, sphuTa, puSpa, zarIrasparza ne mahale upphulla, NiSphalla, phuDa, puppha, sarIrapphaMsa thAya che. bba-dva, ba, vrAma udvandhya, abrAhmaNya 2. maha ubvandhiya, avvamhaNam. bma-gbha, bha, bhya, bhra, bhe; bha prAgbhAra, sadbhAva, abhyarthanA, abhra, garbha ne pahale pambhAra, sambhAva, abbhatthaNA. abbha, gambha thAya che. mma-sa, ema, nma, mya, me, ma5 bha diGmukha. SaNmukha, janma, saumya, dharman , gulma ne pahale dimmuha, chammuha, jamma, lomma, camma, gumma thAya che. __mha-ma, kSama, sma, sAmagrISma, pakSman , vismaya, brAhmaNa ne malegimha, pamha, vimhA, bamhaNa thAya che. gya-rya, ja, ( bhAgadhI ) bha kArya, durjanaH ne pahale kayye, duyyaNe thAya che. riha, ya (hAya ); rebha tAdRza, caurya ne pahale tArisa, coria thAya che. 1. vanamaho ttha mA bhavyayAmA 15zaya cha, ma ettha (atra ), tattha (tatra ). 2. numA mAlinu zAkuM0, pA. 155 nATa 3. AtmA tuM prAkRta appA tathA attA me che. ppa-spa, spha, ta sabhAsamAna, bha. cauppahocatuSpathaH 4. bma-ha, bhavimala-vihvala, 5. milla , rebha milANa=mlAna mA sana, 5.258. jI, va-dva, ramavAraha-dvAdaza.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMka 1] prAkRta vyAkarasaMkSipta pariMcaya. g=7, 8, (a),(bhAgyeja), jema ke rAya, nirjana, paryAA ne badale sarNa gis, paNa thAya che. hR=gjema ke duranuM rahyuM thAya che. rA= 2, (), che, jema ke ca, pUrva ne badale jeva, putra thAya che. , , , ; jema ke vana, artha, azva, manazvinA ne badale sA, saMku, caMpo, mali thAya che. a =I, ma, ya, , zya, , ga, gha, ca, , ; jema ke , rima, rAvarayAtrA, vidhAnta, azva, zupma, puSya, paripvajAmi, tasya, sahasra, tapasvinU ne EC issA, rassi, raajrasvatri, virata, yAra, horara puraNa, trimAmi, taae, sahya, tavatI thAya che. tA.ka-je saMskRta zabdomAM traNa vyaMjana joDAyelA hoya che temAMnA ardhasvarane prAkRta karatI vakhate, lepa karavAmAM Ave che, ane tyAra pachI bAkI rahelA vyaMjane mATe upayukata niyamo lAgu pADavAmAM Ave che, jema ke maca = Hche; paraMtu AvA (ardhasvara vALA) jeDAkSaranI pahelAM anunAsika vyaMjana Avyo hoya te bAkI rahelA joDAkSaranI bAbatamAM sAmAnya niyama lAgI zake che mAtra anunAsika pachI teo bevaDAtA nathI, (vara0 3, 56) jema ke vizva =vi. [ za ne 4 (vara0 3, 28) pramANe thAya che.] upayukta niyame uparAMta, hAla kavinA saptazatakanI jema bIjA padyamAM ghaNuM aniyamitatA jevAmAM Ave che jema ke grevI nuM prAkRta rUpa vararUcie tema tathA te ApyuM che. teja pramANe ramata nuM prAkRta rUpa hama (sattAna, pA. 105, tathA sari0 74), tathA Urg ratha (matI, pA 90), vigere jovAmAM Ave che.. vibhAga 2, prApta nAme pAMca jAtanAM hoI zake. 1 sakArAMta tathA nakArAMta, 2 dakArAMta tathA kArAMta, 3 3kArAMta tathA kArAMta, 4 mULarUpe gAkArAMta; 5 vyaMjanAMta. chellA be vibhAgamAM paDe evAM nAme ghaNAM DAM che. thAkArAMta puliMga zabdane sara athavA A aMtavALA banAvavAmAM Ave che, jema ke pitA-pima pitrA-pi, mamattA, martAsattAjI prathama tathA dvitIyA bahuvacanamAM, tRtIyA ane pachI ekavacanamAM, temaja samI bahuvacanamAM, chevaTanA ne badale 3 mUkavAmAM Ave che, ane pachI sakArAMta zabdanI mAphaka tenAM rUpe cAle che, jema ke mA-mag, ma7-mALa. AvuM rUpa vaparAyeluM paNa jovAmAM Ave che, jema ke maDha-magTa. saMbandhadazaka nAmanuM prathamA ekavacana sA aMtavALuM paNa hoya che, jema ke pitA-pikA mAtR-bhAbhA, ane tyAra pachI sAkArAMta strIliMga nAmonI mAphaka tanAM rUpe cAle che. ma nuM saMbodhanarUpa muddA thAya che ane tenuM strIliMgarUpa madinI athavA maLI thAya che. vyaMjanAta nAmonI dvividha gati thAya che: (1) temane aMtya vyaMjana uDI jAya che ane tyAra bAda upara batAvelI pahelA traNa rIte temanAM rUpa cAle che (napuMsakaliMga nAma puliMga banI jAya che), jema ke (rara) nuM prathamAnuM rUpa che, jemAM (jarmana) nuM janma thAya che athavA (2) muLa zabdane ja ke A lagADavAmAM Ave che, jema ke rA nuM ro sariA nuM satarA je vibhakitaonA pratye vyaMjanathI zarU thatA hoya temane mATe sAdhAraNa rIte A niyamo lAge che. A uparathI jaNAze ke A yuktio vAparavAnuM kAraNa vyaMjanathI zarU thatA 1. , jemake te (deg 84), jemAM jUnI pachI ja Ave che ?
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ . mevayana. adhyApaka vela likhita " [ khaMDa 2 pratyaya vyaMjanAta zabda sAthe joDAtAM je navA joDAkSare utpanna thAya tathA je navA pheraphAra karavA. paDe te dUra karavAnuM hovuM joIe. paraMtu varathI zarU thatA vibhakitanA pratyA AgaLa ghaNuM kharuM saMskRta rUpa ja rAkhavAmAM Ave che. alabata, temAM prAkRta niyama pramANe pheraphAra thAya che, jema ke bhavadA (bhavat nu tRtIyAnu 35), AusA ( AyuSA, Ayus nu tRtIyAnu35). prAkRtamAM dvivacana nathI temaja catuthI vibhakita nathI (catuthIne badale pachI vaparAya che); 5'yamI makyananA meM pratyayA chaH hiMto 'bhAthI' nAmamA prema rAya cha, bhane suto bhAthI' nA arthamAM sAdhAraNa rIte vaparAya che. khAsa upagI evAM pahelA traNa prakAranAM rUpe nIcepramANe che. hakArAMta zabdanA rUpa kArAMta pramANe cAlatAM hovAthI khAsa ahIM ApavAmAM AvyAM nathI. nAmanAM rUpAkhyAna vaccha-vRkSa (napuMsa0 vaNa-vana) mahupayana. pra0 vaccho (napuM0 vaNaM) vacchA (napuM. vaNAI, i, vaNA; vaNAni gadhamA 152rAya cha). dvi0 vacchaM - , vacche vacchA (napuM0 prathamA0) tR0 vaccheNa,-NaM vacchehi,-hi paM0 vacchAdo,-du-1 vicchehi,-hi vicchAhi, vacchA vicchAsuMto, vacchesuMto vacchassa vacchANaM-Na sa0 vacche, vacchammi vacchesu-suM saM0 vaccha, vacchA (napuM0 vaNa) vacchA (napuM0 vaNAI-i). aggi-agni (pulliMga) dahi-dadhi (napuMsa0). bahuvacana pra0. aggI (napuM0 dahiM) aggIo, aggiNo (napuM. dahII,-) dvi0 aggi - " aggiNo aggI (8).aggiNA aggIhi,-hi paM0 aggIdo, du,-hi agnIhito, saMto. Sa0 aggiNo, aggista aggINaM,-Na. sa0 aggimmi aggIsa,-saM saM0 aggi (napuM. dahi) aggIo, aggiNo (napuM. dahII,-i). mAlA (strIliMga) , eka vacana makyana. pra0 mAlA mAlAo,- mAlA dvi0 mAlaM paM. mAlado-du-hi. mAlAhiMto,-saMto. 1. madhamA sAmAnya zeta do vANu 35.152saya che. . 2. mAlA bhATa yo vara5, 20., tathA zAkuM0mA pA0 15 152, daamANA za652 mAghesI bAthalIMganI TIkA, me vayana. tu0
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ - aMka 1 1 prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya. 50 sa0 eka vacana. } tR NaI,-A 50 I-e : | sAhita kAkA mApa - - mAlAsu,-suM saM0 mAle mahAvyo-3 * prAkRtamAM strIlIMgI kArata ane IMkArAMta tathA sakArAMta ane kArAMta nAnAM rUpamAM phera phAra heta nathI. nakalI (strITiMga) bahuvacana. pra0 naI -3 (ditayA ghauM? juo * dvi0 gaI lesana, pA. 307, noTa 2.) paM0 NaIdo, du,-hi NaIhito, saMto gaIhi,-hi bALa jaIsu,K saM0 gai NaIo,u - tA tathA sva cheDAvALAM bhAvavAcaka nAme prAkRtamAM ra ane 3La cheDAvALAM banI jAya che, jema ke nA, nA. mana ane jU pratyayenAM prAkRtamAM judAM judAM rUpe thAya che, jema ke g, 4, gADha, vaMta, paMta (gadyamAM caMdra, daM), jema ke vikAchuM (vivAda). tAravhIlyA gs pratyaya vaparAya che, jema ke si. svArtha vA (4) pracaya joDavAmAM Ave che. jema ke amara- mamarA, divyA() pratyayane badale satra thAya che, jema ke kamati -umarautta, thAyathi-sAsattiA (strIliMga). * vibhAga 3 sarvanAma prakaraNuM. prAkatamAM sarvanAmanAM rUpe nAma pramANe cAle che. ane te uparAMta keTalAMka navAM rUpa paNa umerAya che. nIce ApelAM 4=4 nAM rUpo uparathI bIjA khAsa upayogI rUpe samajAI jaze. prAkRtamAM vyaMjanAta zabda rAkhavAmAM AvatA nathI, tethI saMskRtanAM keTalAMka sarvanAmane prAkRtamAM vibhaktinA pratye lagADatAM keTalAka pheraphAra karavA paDe che, jema ke zi, ca, tar ne badale jA, ra, ta thAya che. tad nuM ghara, ane koIkavAra thAya che (tethI zAkAtamA ) manuM mana thAya che; ca nuM zu thAya che. lim, car, taddanuM bIjuM rUpa vi, ti, ti paNa thAya che. joke A pAchaLanA rUpe strIliMgamAM vaparAya che te paNa puliMganI ane napuMsakaliMganI tatIyA ane SaTImAM temanAM keTalAMka rUpe Ave che. phuvaF nuM paNa tRtIyAnuM manA rUpa thAya che. kharI rIte prAkRtamAM sarvanAmanAM rUpamAM bahu niyamitatA jovAmAM AvatI nathI, tethI pharita kharI rIte puliMga sasamInuM rUpa hovA chatAM ghaNuM vAra strIliMgamAM vaparAyuM che jema ke zashttA (manIyara vIlIyama), pA. 36, 2; 115, 3. - vararUcie khAsa ApelAM keTalAMka rUpe huM nIce ApuM chuM. tamArTa ane pratimAne badale to ane gharo (6, 10,20) tA ane saMsthAne badale le (6, 11), te ane tAla ne vyA. 2
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ amanamaAnnanamamianamannasammaanmanumanmannanon anammanmannamammarAmAnamamarAmAamanawwammamamal 1.] adhyApaka kAvela likhita [ aMka 2 Hd siM. adas prathamAnyanatraNe vibhA aha. nava3thiyanI ta pakSa enam bhane panAm namanAbhA 15zayadunavAmI mAve cha. kiyada, tAvat vizna mahale kehaha, kettima, tehha, tettima vigaire mAtA cha (4,25); paraMtu bharI:rIta kehaha vigaire kIhaza vi.na mA DA . janya (yuni .) . se kyAna. makyana pra0 jo (jaM napuM0 kiM-kim ) je (jAI, napuM0) dvi0 jaM - tu0 jeNa, jiNA jehi, jehi paM0 jato,-tu, jado-du jAhito, jAsuMto Sa0 jassa, jAsa jANaM,-Na, jesi jassi-ssi jesu, huM jammi,-mmi jahiM, jahi, jattha zrIli. koyana. bhayana. pra0 jA jAo-u, jIo, u dvi0 je paM0 jAdo, du, jIdo (1) jAhito, saMto, jIhito,-saMto jAhiM, jIhiM pa0 jassA jAse (1) jAliM, jANaM,-Na, jINaM,-Na, jIsiM, jIe-2, jissA, jIse (jAsAM, jesi) sa0 jImA-ma jAsu, suM, jIsu-suM vararUcie (6, 25-53) mAM purUSa sarvanAme ApyAM che. je rUpe nATakamAM kadI paNa AvatAM nathI temane meM vRkeTamAM mUkayA che. bahuvacananAM rUpe taddana judI ja rIte thAya che, jema ke tujya, tumha, tumma, amha, tathA majha. asmad me kyana. mahuvacana pra0 ahaM (I, aha, ahammi) amhe (vayaM madhamA vaya, vara0.20,25) dvi0 me, mamaM (ahammi) amhe, No (Ne) tu0 me, mae (maha, mamAi) amhehi,-hi paM0 bhatto (maratto, mamAdo, du mamAhi) amhAhito, suto 10 ,me, mama, majkSa, mahara No, amha, amhANaM, amhe (majjha?). sa0 mA (mae, mamammi) amhesu - yAya che. 1.jI, namAnasa paTImA kIsa 'zAbhATe mevA atha bhAzaya 2. pa. 64G samaza. bhAM mamaM bhane maha 3. 15vi mya che. 3.mAyA ta saptaza bhAM amhaM, mammaM, mha, amhi, amhANa 35o pazaya cha,
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 28.1 prAkRta vyAkaraNa-saMkSipta paricaya. yuSmad tu pra0 tuma, tuM (ta) tujhe, tumhe dvi0 (taM, tuM) tuma tujjhe, tumhe, vo tu0 tai, tapa, tumae, tume, (tumAi) te, de / tujjhehi, tummehi, tumhehi paM0 tatto (taitto, tumAdo, du, tumAhi) | tumhArhito,-saMto Sa0 (tumo) tuha, tujjha, tumha, tumma, tuva, | vo, (bhe) tujjhANaM, tumhANaM tuma,te. de sa0 tai, tui, tae, (tumae, tume tumammi | tujjhesu, tumhenu prathamana sabhyAvAya zahAnAM prAkRta35 ea magara eka, do (pratha0 bhane dvitI0-do, duve, doNi; SaSThI doNha), ti (pratha0-tiNNi, SaSThI-tiNhaM ) thAya che. paS na mata cha thAya che. vibhAga 4, kriyApada prakaraNa kharI rIte jotAM prAkRtamAM ekaja gaNu (=saMskRtine pahele ane chaTha) che. sAmAnya rIte badhA dhAtuone Aja gaNumAM lAvavA prayatna karavAmAM Ave che, te paNa anyAnya gaNanA keTalAMka rUpe nATakamAM jovAmAM Ave che. nAme pra#iAmAM jaNAvyA pramANe kriyApadamAM paNa dvivacanarUpa thatAM nathI. kari pragamAM phakta vartamAnakALa, sAmAnya bhaviSyakALa, tathA AjJAtha jevAmAM Ave che. vabhinana . eka vacana. makyana. pra0 pu0 hasAmi, hasami. hasAmo, mu,-ma, hasimo, mu, ma hasamhi hasamo, mu, ma, hasamho, mha dvi0 pu0 hasasi hasaha (gadhamA hasadha,-dhaM) hasitthA (hasattha?) tu0 pu0 hasadi' hasai hsnti| madhyama prayogamA RNe 53panA kyananA 32 // thAya cha, 23 1. maNe, 2. sahase, 3 sahade, bhathA sahae. mAjJA eka vacana . makyana. 1. hasamu (vara07.18) hasAmo, ma hasamo,-ma, hasamha. 2. hasasu, hasa, hasAhi, hasassa hasaha, hasagha-dha 3. hasatu', hasara hasantu. 1. A gadyamAM vaparAtuM rUpa che. te ja pramANe huM vALAM sAmAnyarUpa, tathA 8 vALA bhUta kRdaMta paNu gadyamAM vaparAtAM rUpa che. 2. bhas ''nAthAnIya prabhArI cha. me kyana. 1. mamhi, 2. asi, 3. Attha, ma50 amho, amha, 3 santi. te prabhArI mahAsabhA 101 mhi, 2 si 3 tyi, mahu101 ho, mha, 2 tya, bhanayatanabhUtabhA 101. bhAsiM, Asi, 2. 3. Asi,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] kha adhyApaka vela likhita [ khaMDa 2 keIpaNa purUSapratyayanI pahelAM ane badale i vikalpa karI zakAya che (ra0 1,34), jema ke dUmi, vigere dahi, da, vi. bIjA zabdomAM kahIe te, ava nuM TUMkuM rUpa kahevAthI ema kahI zakAya ke prAkRtamAM kriyApadanAM rUpo saMskRtanA dasamAM gaNanA kriyApada pramANe vikalpa thAya che. sukArAMta ane sakArAMta pahelA gaNanA saMskRta kriyApadanA aA ane bA ne badale ane jo mUkavAmAM Ave che, jema ke ka , ati-hoSiathavA jUne lepa thAya che, ane rUne rAkhavAmAM Ave che, jema ke jAdu, dali. gAkArAMta kriyApadAmAM mUkavAmAM Ave che, jemake hRti-46, tri-mag. cethA gaNunA dhAtuomAM asya vyaMjane bevaDAya che, jema ke ri-kutti, athavA ne lepa karIne juduja rUpa karavAmAM Ave che, jema ke lucAra-. sAtamA gaNanA dhAtuomAM anunAsika umeravAmAM Ave che, ane pachI bIjA gaNanI mAphaka temanAM rUpe calAvavAmAM Ave che, jema ke aLaddhi- ri, je rU. pAMcamA gaNanA dhAtuomAM ja umeravAmAM Ave chejema ke roji-rUNAni, vartu-TyuriMtu keTalIka vAra saMskRta rUpa paNa rAkhavAmAM Ave che, jema ke rimi, suku tathA puhi. navamA gaNamAM La ane beu vaparAya che, jema ke jJAtri ane rAri (kAnAra). te uparAMta kADha ane nAdi rUpa paNa levAmAM Ave che. vidhyarthanAM mAtra keTalAMka truTita rUpe ja jovAmAM Ave che, jema ke 1. caM, jI, 3. are, (paNa juo-baranuM rAtara, pA. 2.) prAkRtamAM bhaviSyakALanAM ghaNAM rUpa che. () khAsa upagamAM AvatAM rUponA pratye nIce pramANe che. ekavacana. 1. 3, tA. 2. li. 3. ri, 46. bahuvacana. 1.rA. 2. ra3, 3, 3. sAtti. A pratye lagADatAM pahelAM zu lagADavAmAM Ave che, jema ke silsa vigere. mULa saMskRta pratyaya ca nuM A ra te prAkRta rUpa che. - (4) bIjA pratyamAM tane badale cha vaparAya che, jema ke toche (4 nuM prathama purUSI ekavacana). (juo 207,16, 17.). (#) trIjI jAtanAM pratyAmAM stra ne badale hi vaparAya che, jema ke mi vigere. A uparAMta pahelA purUSa ekavacana ane bahuvacananAM DhavidyAmi ane limo evAM rUpa thAya che. [ vaLI, ghauM ( nuM rU5), rAI (vA nuM rUpa) paNa thAya che; vara0 7. 26 jAuM rUpa vebaranA sArA pAtra 10 mAM vaparAeluM che.] | vaLI, , ane nA pratye lagADatAM keTalAMka virala rUpa bane che, (ra0 7, 20-22), jema ke , nA, ghohi6, hogAdi, vigere. keTalAMka phula ane na aMtavALA bhUtArtha vacananAM virala rUpa paNa dekhAya che, (vara0 7, 23-24) jema ke kutha, dohA (an); juo plesansa IsTa, pA. 3pa3-8. satao mAM 4 ane zA cheDAvALAM keTalAMka vidhyartha rUpe vaparAelAM che.] prAkRtamAM karmaNi pragamAM karinAja pratye vaparAya che, ane 2 pratyayane badale huM athavA = pratyaya lagADe che, jema ke pachI, ddha athavA hias ( ). keTalIka vAra ja rAkhavAmAM AvatAM pUrvanA vyaMjana pramANe tenuM rUpAMtara thAya che, jema ke rAma? (a ); hita agara sa (darate). - preraka bhedanA paNa be rUpo cheekamAM saMskRtanA ane i karavAmAM Ave che, jema ke vA. uparathI ri thAya che (dhAtumAMnA pahelA asaranA ja ne ja karavAmAM Ave che, vara0 7. 25)
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ maka 1 1 prAkRta vyAkaraNa-sa`kSipta paricaya. | 13 khIjAmAM Ave ( Ave?) lagADavAmAM Ave che; jema ke veki athavA AvaeNvi ( ahI', prathamanA A ne vikalpe A thayA che, va0 7. 27 ). jo dhAtunA aMtyAkSara vyaMjanahAya tA tumuna rUpa karatI vakhate tum lagADavAmAM Ave che, paNa "tyAkSara svara hAya tA dun lagADavAmAM Ave che, jema ke var uparathI vattuka nI uparathI nevuM. ghaNIvAra vyaMjanAMta dhAtune huM athavA 6 lagADIne dhAtune svarAMta banAvavAmAM Ave che, ane tyAra pachI tene turkI pratyaya lagADavAmAM Ave che, jema ke ramivu (rantu ), kAvyamAM ghaNI vAra no lApa karavAmAM Ave che, jema ke dUr uparathI levuM, liOM saMskRtanA vA . a'tavALA hRdanta banAvavAne prAkRtamAM sULa agara La pratyaya lagADavAmAM Ave che, jema ke mAtra uparathI zALA, cetj uparathI gheTMLa. saskRtanA 6 atavALA kRta anAvavAne prAkRtamAM tra lAge che,ane gadyamAM ghaNAM kharAM AnA rUpa vaparAya che, jema ke ger zat nu vina. keTalIka vAra gadyamAM vA ne sthAne duH vaparAya che, jema ke vastula ( tlA); mahula (patttA ), vigere. ( var0 12. 10 ), kata ri vartamAna kRdaMtane ate aMta pratyaya ( athavA, va60 7. 34 pramANe paMta ) lAge che; jema ke pahaMta, sukhaMta (varuci 7. 11) nA kahevA pramANe strIli'ganAM pana temaja paDhatI ema e rUpA thAya che...madhyama prayAgamAM vartamAna kRdaMtane pratyaya mALa che . ( strIli'gamAM mALI athavA mALA pratyaya lAge che ). kama`Ni prayAgamAM nta ane mA pratyo lAge che, ane tenI pahelAM puttta pratyaya lAge che, jema ke nita ( jAyaMmALa ), temaja, kAnta (vAmAna ), lIgamALa ( racamA ), bhUtakRtanA rUpo saskRtapramANe thai temAM prAkRtanA niyamo pramANe pheraphAra thAya che, jema ke suv athavA suba-zruta, adru jIya; kAIka vAra vacce umeravAmAM Ave che, jema ke dharit (dhRta ), zik ( zruta ). A uparAMta keTalAMka aniyamita rUpe thAya che, jema ke paLa ( vitta ). vidhyatha kRda'tanAtha nA tenI pahelAMnA vyaMjana pramANe pheraphAra thAya che, jema ke vipa (viSya ), ( ( jAya ); anIya pratyayane khadale ajJeya, athavA LajJa thAya che, jema ke dUbaLIna ( pUnanIya ), LiA ( naLIya ). prAkRtamAM parAkSabhUta kALa nathI. tenA ThekANe akamaka dhAtunA arthamAM bhUtakAlavAcaka dhAtusAdhita vizeSaNa ( taMta jta ) nA upayoga karavAmAM Ave che. ane sakama ka dhAtunA arthamAM tevAja rUpanI kartAnI tRtIyA ane sakamanI prathamA vibhakita vaDe kAma levAmAM Ave che. avyasAviSe prAkRtamAM vizeSa jANavA jevuM kAMi nathI. phakta eTaluM ja jANavuM joIe ke vRtti ne badale tti mUkavAmAM Ave che, jenI pahelAM A, athavA te hasva manAvavAmAM Ave che, ane anusvAranI pachI AveteA ta thaI jAya che. haeNsva svara agara haiM, au pachI laghu Ave tenA ho thAya che, tathA dIrgha svaranI:pachI ( tathA anusvAra pachI paNuM ) phlu thAya che. teja pramANe va ne male sainya athavA nainya, ane paMnva temaja putra thAya che. va ne badale pavitra tathA Sa thAya che; api no svara pachI Ave te tenuM vi athavA vi thAya che, ane anusvAra pachI Ave tAtti thAya che, tathA vAkyanA ArbhamAM ve thAya che. eva A sthaLe mAgadhI bhASAnunAma jaNAvavAnI jarUra gaNu chuM. temAM 6 agara j ne khaile 1. kAvyamAM svaranI pahelAM Avela anusvAra peAtAnI sAthenA atyasvarane dIrgha banAve che. paNa jo anusvArane krU tarIke lakhavAmAM Ave tA te svara -hasva ja rahe che, ane tyAra bAda e eu zabdonI sadhi thAya che; juo vekhara, sasarA0-pA0 47,
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ri. . sadhyA avasasibhita...... thAya cha, tathA ranamA lyAya 2 jana mahAyutabhAI namaH yya yAya hai| 'ma saMta nAmanA athabhA.me kyanamA chevaTa e bhAibhAva cha, rebhamAze (mApa:): ... ... .. uparanA nibaMdhamAM,dharavA pramANe, sAdhAraNa vidyAthIone kALidAsa agara bhAvasatinAM nATakemAMnuM prAkRta samajavA mATe joIe teTaluM jJAna ApavAmAM AvyuM che. alabata, mRcchakaTika agara vimevazIyanuM prAkRta samajavAne keTalAka vizeSa jJAnanI jarUra che. 1.22 tanA:alyAsa:vadhAravA:hAya tebhanIyanA ayAnu nakha:- .:: 1 Lassen's Institutiones Linguae Pracritical,1837.2. Weber's sasazatakaof hAla mith his excellent introduction, 3870. 3. vararuci nA prAkRtaprakAza, 1854. 4. prAkRta bAlabhASA-(mAgadhI)-vyAkaraNa of Hemchandra, Bombay, 1873 zrI athanI - viveyanAma AvRtti DaoN. pazcale taiyAra kare che. te graMtha khAsa karIne jaina prAkRta mATe.upayogI che. A ___ori . pariziSTaH-mana bhAsTiva sosAyaTInA ma gena' nI bhAyamA stamA . vebare prakaTa karelA hAlakavinA saptazatakamAMthI AyAvRttanI dasa gAthAo nIce ApI che. 1. pAnapaDiassa paiNo puDiM puce samArahatammi / daDhamaNNadUmiApa vi hAso pariNIya nikanto / / (11.) 2. anna bhae teNa viNA aNuiyasuhAi sNbhrntiie| ___ahiNavamehANa ravo NisAmiyo vajhapaDaho vva / (28), 3. tuljha vasaI ci hiayaM imehi diTo tuma ti acchiiii| tuha virahe kisiAi ti tIe aMgAi vipibhaaii| (40) , 4. kalaMkira sarahimayo pavasai pio ti.suNIai jnnmmi| taha vaDDha bhavai Nise jaha se kallaM vimaNa hoi / / (45.) 5. aisaNeNa pemma avei aidasaNeNa vi avei / piNajaNajampieNa vi aveI, eme vi ava / (80.) . 6. dakkhipaNeNa vi ento suhama suhAvesi saMmhaM himaaii| . : NikaipraveNa jANaM gao si, kA NicudI tANa // (84.) ., 7. taiyA kasaba mahuara Na ramasi aNNAsu pussphjaaii| ..... baddhaphalabhAragaruhaM mAlaimeNhi parizcaasi // (81). 8. uppaNNatye kaje aicintanto guNAguNe tammi ! aisuirasahapecchi-taNeNa puriso hara karja // (218).. ... 9. kalahatare vi aviNi-gamAi himamammi jrmuvgmaaii| suaNakAi rahassA- Dahai Auphlapa.amgI / / (328). . . : 10. volINolacchiara-anocI putti kiNNa duumesi| . . . . : didaDappaNaporA-NajaNavamA jammabhUmi vva // (342.) ... .. .. . AL ...
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ // OM aham // // namo'stu zramaNAya bhagavate zrImahAvIrAya / // upakezagacchIyA pttttaavliH|| // zrImatpArdhajineMdrAya namaH // zrImatkezIkumAragaNadharebhyo namaH // zrImadratnaprabhasUrisadgurubhyo namaH // okezazadvanyArthAH likhyaMta // izika aizvarye, okeSu gRheSu iSTe pUjyamAnA satI yA sA okezA satyikA nAmnI gotradevatA / ala oka zaho akArAMtaH tasyAM bhavastasyA ayamiti vA okeshH| bhave ityag pratyayaH, tasyedamityanena vA aNapratyayaH / satyikA devI hi navarAtAdiSu parvasu asmin gaNe pUjyate sA cAsya gaNamya adhiSTAnI ataevAmya gacchamya okeza iti yathArtha nAma prodyate sadbhiriti prathamo'rthaH // 1 // IzanamIzaH aizvarya okarmaharddhikazrAddhapramukhalokAnAM gRharIzo yasyAM mA okezA osikA nayarI / tata bhava okezaH / osikAnagaryA hi anya gaNamya okeza iti nAma zrIratnaprabhasUrIzvarato vikhyAtaM jAtamiti dvitIyo'rthaH // 2 // aH kRSNaH uH zaMkaraH ko brahmA / epAM dvaMdvasamAse okAste Izate pUjyamAnAH saMto devatvena manyamAnAH saMtazca yebhyaste okeshaaH| oke kRSNazaMbhubramabhideverIzate yete vA okezAH / parazAsanajanAH kSatriyarAjyapunAdayaH pratibodhavidhAnAttepAmayaM okezaH / tasyedamityaNapratyayaH / zrIratnaprabhasUribhisteSAM pArArthikadharmaniSThAtaH siddhAntoktavizuddhajainadharmaniSThAyAM pratibodhadAnena pravartanA kRtA / tathA ca zrUyate pUrva hi zrIratnaprabhasUrINAM guravaH zrIpApityIyakezIkumArAnagArasaMtAnayitvena vikhyAtimato jagati jajJire / nataH prAptamUrimaMtAH samattaMtrA ramaNIyA'tizayanicayAH svakIyanistupazamukhIprAgabhArasaMbhArAt jJAtahidazasUrayaH zrImacchrIratnaprabhasUrayaH kiyati gate kAle viharaMtaH saMtaH zrIosikA nagayIM samavasRtAH / taptyAM ca sarva lokAH pAratIthikadharmadhAriNo saMti / na kopi jainadhammardhArI / tataH sAdhvAcAraM pratipAlayAdbhiH siddhAntoktatIrthaMkaradharmazubhakarmaprarUpaNAM kurvadbhiH sadbhiH zrIratnaprabhasUribhiH pAratIrthakAnekacchekavivakilAkAH pratibodhitAstataH ete okezA iti virUdo vikhyAto jAtaH / iti tRtIyo arthaH // 3 // aH kRSNaH, AH brahmA. uH zaMkaraH, epAM dvaMdve AvamtataH obhiH kRSNabrahmazaMkaradeveH kAyate stUyate devAdhidevatvAditi okaH prastAvAt zrIvardhamAnasvAmI kaciditi Da pratyayaH, okazcAsA Izazca okezasnamyAya okezaH vartamAnatIrthAdhipatizrIvarSamAnajinapatitIrthAzrayaNAditi caturtho'rthaH // 4 //
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] upagacchIyA paTTAvalI aH arhan,aH myAdarhati siddhe tretyuktaH / prastAvAdiha a iti zabdena zrIvardhamAnasvAmI procyate / tataH asya oko gRhaM caityamiti yAvat okaH zrIvardhamAnamvAmicatyamityarthaH / nammAdIzaH aizvarya yasya sa okezaH yanoyaM gaNaH zrImahAvIratIrthakarasAnnidhyataH sphAtimavApeti paMcamo'rthaH // 5 // evamasya padasyAnekepyarthAH saMtrobhuvati paraM kiM vahuzrameNeti // 1 atha upakezazabdasya kiyaMto'rthA likhyateH / upa samIpe kezAH ziroruhAH satyasyeti upakezaH / zrIpArzvApatyIyakezikumArAnagAraH / etadutpattivRttAMtastuH zrIsthAnAMgavRttyAdA saprapaMca: pratIta evAsti / nana evaavgNtvyH| tataH upakezaH zrIkezikumAganagAraH pUrvajo guruviMdyate yasmin gaNe ma upakezaH / abhrAditvAda pratyayaH / asmingache hi zrI kezikumAganagAraH prAcIno gururAsIt / tato yathArthamupakeza iti nAma jAtamiti prathamo'rthaH // 1 // upavarjitAstyaktAH kezA yatra saH upakezaH osikAnagarI tasyAM hi satyikA devyAzcaityamasti / gre ca dhanairjanaiH prathamajAnacAlakAnAM sudine dine muMDanaM kAryate tata upaveza iti yathArthaM nAma osikAnagaryAH prakhyAtaM jAtaM / tatra bhavo yo gacchaH sa upakeza: prodyate sadbhividvadbhiH / atra hi bhave ityanena sUtreNa aNi pratyaye saMjJApUrvakasya vidheranityatvAdbuddherabhAvaH / zrIratnaprabhamUrito anekadhAvaka pratibodhavidhAnAnaMtaraM loke gacchamya upakezeti nAma prasiddhaM jAtamiti dvitIyo'rthaH // 3 // ko brahmA, aH kRSNaH, aH zaMkaraH tato dvaMdve kAH / tairISTe aizvaryamanubhavati yaH saH kezakAnAM IzaH aizvarya yampAdvA kezaH pAratIrthikadharmmaH saH upavarjitantyakto yasmAtsa upakezastIrthakRduktavizuddhadharmaH ma vidyate yasmin gacche ma upakezaH / atrApi abhrAditvAdapratyayaH / iti tRtIyo'rthaH // 3 // kaMmukhaMI lakSmIH kyoM te Ize svAyatte yatra yanmAdvA sa keza: - arthAt jano dharmaH / ma upamamIpe adhiko vA'smAdgacchAtma upavezaH iti caturtho'rthaH // 4 // kazca azca Izazca kezAH-brahmAviSNumahezAH / taddharmanirAkaraNAce upahatA yena saH upakezaH / prakaraNADhtra zrIratnaprabhasUriH guruH tamyAyaM upakezaH / atrApi tasyedamityaNi pratyaya pUrvavadRddheH abhAvo na doSapoSAyeti paMcamo'rthaH // 6 // ityamanye'pyaneke artha granthAnusAreNa vidhIyate paramalaM bahuzrameNeti / evamuktavya ktayuktivyaktizaktyA okezopalakSaNe ubhe api nAmnI yathArtha va prAcanaH // iti okezopakezapadadvayadazArthI samAptA // saMvat 1699 varSe // zrImadvikramanagare makalavAdivRMdakaMdakudAla zrIkAkudAcArya saMtAnIya zrImachrIsiddhasUrINAM AgrahataH zrImadbRhat kharataragacchIyavAcanAcAryazrIjJAnavimalagaNizipyapaMDitazrIvallabhagaNiviracitA ceyam | zrIrastu || grISmahemaMtikAn mAsAnU. aSTau bhikSuH pracakrame / rakSArtha sarvajaMtUnAM varSAsvaikatra saMvamet // ? // manuSyANAM savrvveSu padAryeSu sAro dharma eva / manuSyatvaM 'varmeNaiva varNyate // sa dhammo varSA munipArzvIta zrotavyaH / yatayo varSAsvaktra tiSThanti kimarthaM sarva jaMtUnAM rakSArtha / dharmasya sAraM sa
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ [3 jaina sAhitya saMzodhaka jIveSu dayA / varSAH pRthvI jIvAkulA bhavati saMyamo virAdhyate / ato jIvarakSArtha caturmAsakalpa tiSThaMti / zivazAsane pi jIvadayAsvarUpamevaM nyAvarNita - pazyan pariharana jaMtUna mArjanyA mRdusUkSmayA / ekAhavicaredyantu caMdrAyaNaphalaM bhavet // 1 // mahAbhArate kRSNadvIpAyanenApyuktaM yo dadyAtkrAMcanaM meruH kRtsnAM cApi vasuMdharAM / ekasya jIvitaM dadyAt na ca tulya yudhiSThiraH // 2 // parepyavaM vadaMti janavAkyamya kiM vAcyaM / munayaH kSetramya trayodaza guNAna vIkSya tiSThati cakhila 1 pANa 2 thaMDila 3 vasahi 4 gorasa 5 jaNA 6 ule 7 vijne 8 / osaha 9 dhannA 10 hivai 10 pAsaMDA 11 bhinnu 12 sijjhAya // 13 // ete trayodaza guNAH / tatra sthitA dazadhA samAcArga pAlayaMtiicchA : micchA 2 tahakAro 3 AvamsiyA 4 nisIhiyA 5 ApucchaNA ya 6 paDipuccha 7 chaMdaNA ya 8 nimaMtraNA ya 9 upasaMpayAkAle / / 10 // samAcArI bhave dasahA // 1 // punaH dharmazAstraNyupadizati / zrAddhA vAsanAvAnitacittAH zRNvati / paraM cAturmAsakAtpaMcAzadine vyatikrAMte kalpAvasaraM / vIsahi diNehI kampo paMcagahANIya kappaThavaNAyaM / nava (9) saya teNa (93) pahiM vRcchinnA saMghaANAe // 1 // ___ adhunA kalpAvamare anyagranthAdage na yathA divyakontubhAbharaNaM prApya anyaratnAbharaNeSu nirAdaratvaM jAyate yathA ca kuMDapAtAlAmRtaM prApyAMvujalAsvAdo na rocate / bhAratIbhUpaNakavijanavacanaracanAmAsAdya mAmAnyajanavacAMmi na rocate / cakravartina agre mAmAnyarAjAno'pasarate devAnAM naMdIzravaNenAnyazandA hInatAM vrajati / gandhahastino gaMdhe anyagajeMnA madajalavikalA bhavaMti / kevalajJAnAgamane anya jJAnA apasaraMni / valpavRkSAgre'nye taravAH na rAnate / sUryodaye gvadyotasya kA prbhaaH| muktisaukhyAne kAni saukhyAni / siMhadhvaneH puro yathA anya zabdA na ganate tathA kalpAvasare anyAni zAstrANi Adaro n| ma kalpo anekavidhaH-zrIzatrujayakalpaH giranAragira kalpaH kadaMva nirikalpaH arbudAcalakalpaH aSTApadakalpaH sametagirakapaH hastinApurakalpaH mathurAnagarIkalpaH satyapurakalpaH zaMkhesarakalpaH staMbhanatarthi kalpaH yatInAM vihArakalpaH vastrasya kalpasaMjJA anena prakAreNa aneke kalpasaMjJAH / eke kalpAH evaM vidhA varttate / yasya pramANena zrI pAdaliptAcAyoM yAkvAyAti sAdhavo vihRtya tAvat paMca tIrtha namaskAra vidhAyAgacchaMti / eke kalpAste ucyate yepAM pramANena adRzIkaraNaM AkAzagamanaM svarNasiddhiH lakSmI prApti mitra puta bAMdhavasvajana prApti prabhRti labdhayaH saMpadyate / paramayaM kalpo'meya mahimA nidhiH iha lokAbhITa saukhyakAraNaM / ayaM kalpo dazAzrutaskaMdhamyApTamamadhyayana / navamapUrvAta zrI bhadravAhu svAminoddhanaH ameyamahimAnidhAnaH sarva pApakSayaM kara: yathA zrUyamAnaH drumeSu kalpadruH sarvakAmaphalapradaH yathauSadhISu pIyUSa saroga haraM paraM ratneSu guruDodgAraM yathA / sarvavipApahAraH maMtrAdhirAjo maMtreSu yathA sarvArtha sAdhakaH / yathA parvasu dIpAlI sarvAtmA sukhAvahA tathA kalpa: saddharme zAstreSu sarva pApaharastathA sarva siddhAnta madhye
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] upagacchIyA paTTAvaliH zrIkalpo gurutaraH yathA parvatAnAM madhye meruH tIrtha mAhi zatruMjayaH dAnamadhye abhayadAna akSaramadhye OMkAra deveSvindraH jyotipIpu caMdra gajeMndrepvairAvaNa samudreSu svayaMbhuramaNaH turaMgameSu revata RtuSu vasaMta mRtikayAMtUrI sugaMdhI kamturI dhAtuSu pItaM mohaneSu gItaM kASTeSu caMdanaM iMdriyeSu netraM vyavahAra parvamu dIpAlikA dharmazAstreSu kalpaH sarva pApaharaH sarva dukhakSayaMkaraH / yathA janamejaya rAjA aSTAdaza parva zravaNAt 18 vipra hatyA tyAgaH yavanikA zyAmatvaM jAtaM / yathA ekasmin divase janamejaya rAjAgre. purohitena kathitaM pUrvaM tretAyuge pAMDavaizca kaiAravaH kRtA aSTAdazAkSohiNimRtAH mahAbhArato jAtaH / rAjA proktaM ko nAbhavat yatteSAM nivArayati purohitena kathitaM tvAM na nivArayAmi / yataH adya divasAta paSTe mAse tvaM AkheTake na gaMtavyaM yadA gamiSyati tadA sUkaramRgaM teSAM keTake azvo na kSepaNIyaM yadA amtro kSepayati tadA sagarbha mRgI tasyAM vANaM na mocanIyaM yadA muMcati tadA tasyA udaraM madhye putrikA bhaviSyati sA na gRhItavyA yadA grAhayati tadA tasyA pANigrahaNaM na karaNIyaM yar3hA prANigrahaNaM karoti tadA tasyA paTTarAjJapidaM na dAtavyaM tasya kathitaM na mAnyaM / ityAdi bhaviSyati vacanAni mayA tava kathitAH syuH paraM tvaM na tiSThasi / atha paT mAsAH dvitridivasonA gatA tadA mAlAkAreNAgatya rAjJaH kathitaM bho rAjan tava vano sUkaraiH bhagnaH / rAjJA azvaM sajjIkRtya teSAM pRSThe gataH / te pUrvoktAni vacanAni sarve kRMtA gaDhavAlasya putrikA dattA eSA tvaM pAlaya tena pAlitA paraM svarUpA / anyar3hA rAjJA dRSTA sA pariNItA pUrvavacanAni sarve vismRtAH rAjJA paTTarAjJI kRtA / anyadA rAjJA yajJo maMDitaH aSTAdazapurANavettAraH aSTAdaza brAhmaNA AkAritAH yajJaM yajamAnaM kazciddUtena dezAntarAdAgatena nRpoH AhUtaH rAjJA viprANAM kathitaM ahaM uttiSThAmi kathitaM hi yajJasya vighAto bhavati paraM tava zararisamAnA paTTarAjJI asti rAjA utthita tataH kaTake. kicicchAttrasya rahasyo AgataH taM brAhmaNAH hasitAH rAjJI jJAtaM ete mama hasitA kruddhA rAjJaH kathitaM ete vinaSTA mAM hasati tataH yadi ete mArayiSyati tadA tatra mama saMbaMdhaH / rAjJA te mAritA aSTAdazadhA kuSTA jAtaM / tataH pUrvapurohitena kathitaM varaM tvayA na kRtaM rAjJA kathitaM adhunA kathaya kiM karomi tena kathitaM aSTAdRza purANAni nisaMdehAni zRNu / te cAmi- Adi parva 1 sabhA parva 2 virATa parva 3 AraNyaka parva udyAna parva5 bhISma parva6 droNa parva7 karNa parva 8 zalya parva9 sautika parva 10 garmapAla parva 11 zAnti parva 12 zAsana parva 13 AsumAnya parva 14 mepaka parva 15 mRzala parva 16 yajJa parva 17 svargArohaNa parva 18 // ebhiraSTAdazaviprahatyAkSayakRtAyavanikAzyAmatvaM jAtAH / tathA ayamapi adhunA ye munayaH upavAsatrayeNa vAcayeti caturvidhasaMgho aSTamena zRNoti tadA tasminneva bhave mokSaH / yadi dravyakSetra kAlasadbhAvA bhavati / na cettadA tRtIyabhave paMcame bhave saptame bhave avazya mokSaH / pUrva munayaH pAkSikasUtravat UrdhvasthAH kathayati caturvidha saMgha udbharvasanneva zraNoti paraM zrIvIranirvANAta 993 varSe gate AnaMdapure dhruvamena rAjJaH sabhAyAM putrazokApanodAya devArddhamuninA sabhAsamakSaM vAcitaH zrAvakAH tAMbUladAnAdiprabhAvanA kRtA / tAddanAdAbhya sA rItiH / paraM tvasya kAlasya vAcanaivocyate na tu vyAkhyA / pUrve ye pAdalimAcArya-siddhamenadivAkaraprabhRtayo abhUvan tairapi vAcanaivoktA anyeSAM kA vArtA / yataH siddhAnte ityuktamasti savvanaNaM jaihu vAluA ityAdi / evaMvidhamya kalpasya yadahaM vAcanAmanorathaM karosisa bAhubhyAM mamudrataraNamabhilaSAmi / yathA kubja uccaphalaM lAtumicchati tathA'haM yadicchAmi vAcanAM; kartuM tat saMghasya sAMnidhyaM punaH gurUNAM prAsAdaH / yadvarSAkAle mayuro nRtyaM karoti tajjaladharagarjinapramANaM / dRpadrUpacaMdra
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka kAMtamaNiryadamRtaM stUte taccaMdrasya pramANaM / sUryasArathI raviHArUNaH paMgopi yadAkAzamullaMghayati tatsUryasya pramANaM / puttAlikA nRtyaM karoti tadidajAlikasya pramANaM / tathA'haM maMdabuddhiH mUrkhaziromaNiH pramANe sapramANatA nAsti, lakSaNe sallakSaNatA na, alaMkArasyA'laMkaraNaM nahi, sAhitye sAhityaM nAsti, chaMdAsi suchaMdatA na; evaMvidho pi vAcanAya sAhasaM karomi tat sadgurUNAM prsaadH| purAtanairvyAkhyA kRtaa| mamApi yuktiH / kathaM jaM devo sAyaro laharigajjatanIrapaDipunno / tA kiMgAmatalAo jalamario laharigA deU // 1 // jai bharaha bhAvachaMde naccai navaraMga caMgamA truunnii| tA kiMgAmagahillI tAlichaMdena naccei // 2 // jai duddhadhavalakhIrI taDaphaDai vivihabhaMgehi / tA kukkasakaNasahiyA ravvaDiyA mA taDavvaDaha // 3 // ___ ahaM yadvemi tadgurUNAM prasAdaH / Tolo rolo rulaMto ahiyaM vinnANa nANa parihINo |divv vaMdaNijjo vihio gurusuttahAreNa // 4 // te guravaH zrIpArzvanAthasaMtAnIyAH / 1 zrIpArzvanAthaziSyaH prathamo gaNadharaH shriishubhdttH| 2 tatpaTTe zrIharidattaH / 3 tatpaTTe zrIAryasamudraH / 4 tatpaTTe zrIkezIgaNadharaH tena paradezInRpaH prativodhitaH / rAjapraznIyaupAMge prasiddhaH / 5 tatpaddezrIsvayaMprabhasUriH / (svayaMprabhasUriziSya buddhakIrtisuM vaudhamata nakilyo, AcArAMga TIkAsu jANano ) anyadA svayaMprabhasUri dezanAM dadatAM upari ratnacUDavidyAdharo naMdIsvare gacchan tatra vimAnaH staMmitaH / tena ciMtitaH madIyo vimAnaH kena stamitaH / yAvat pazyati tAvadadho gurudezanAdadaMtaM pazyati / sa ciMtayate mayA'vinayaH kRtaH yataH jaMgamatIrthasya ullaMghanaM kRtaM / sa AgataH guruM vaMdati dharma zrutvA prativuddhaH / sa guruM vijJapayati mama paraMparAgatA zrIpArzvajinasya pratimAsti tasyA vaMdane mama niyamo'sti sA rAvaNalaMkezvarasya caityAlaye abhvt| yAvat rAmeNa laMkA vidhvAMsatA tAvad madIyapUrvajena caMdracUDanaranAthena vaitAvya aaniitaa| sA pratimA mama paashcsti| tayA saha ahaM cAritraM grhiissyaami| guruNA lAbhaM jJAtvA tasmai dIkSA dattA / krameNa dvAdazAMgI caturdaza pUrvI vabhUva guruNA svapade sthaapitH| zrImadvIrajinezvarAt dvipaMcAzatavarSe (52) AcArya pade sthApitaH / paMcAzatasAdhubhisaha dharAM vicarati / zrIlakSmImahAsthAnaM tasyAbhidhAnaM 1 pUrva nAma gujarAtimadhye kRtayuge rayaNamAlA 2 tretAyuge rayaNamAlA 3 dvApare zrIvIranayarI 4 kaliyuge bhInamAla 6 tatra zrIrAjAbhImasena tatputazrIpuMja tatputra utpalakumAra aparanAma zrIkumAra tasya vAMdhava zrIsurasuMdara yuvarAja rAjyamAradhuraMdhara / tayoramAtya cAMdravaMzIya dvau bhrAtA tatra nivAsI sA0uhaDa 1 uddharaNa 2 laghu bhrAtA gRhe suvarNa saMkhyA ApTAdaza koTyaH saMti / vRdabhrAtuhe 99 navanavati lakSA saMti / ye koTIzvarAste durgamadhye vasaMti ye lakSazvarAste bAhye vasaMti / tata UhaDena ekalakSa bhrAtuH pArthe ucchINe yAcitaM / ' tato vAMdhavena evaM kathitaM bhavate vinA nagaraM udhvasamasti, bhavatAM samAgame vAso bhaviSyati / evaM jJAtvA rAjakumAra UhaDena AlocitavAn nUtanaM nagaraM vaseyaM tato mama vacanaM agre AyAtaH / DhIlIpure rAjA zrI sAdhu tasya uhaDena 55 turaMgamA bheTikRtA uvaesA saMtuSTo dadau / tato bhInamAlAt aSTAdaza 18 / sahasra kuTuMva agAt / dvAdaza yojanA nagarI jaataaH| tatra zrImadratnaprabhasUrIpaMcasayAsIpya sameta luNadrahI samAyAti / mAsakalpa araNye sthitA / gocI munIzvarA brajati paraM bhikSA na labhate / lokA mithyAtva vAsitAH yAdRzA gatA tAdRzA AgatA munIzvarAH / pAtANi pratilepya mAsaM yAvat saMtoSeNa sthitAH pazcAt vihAraH kRtaH / punaH kadAcit tatrAyAtaH / zAsanadevyA kathitaM bho AcArya atra caturmAsakaM kuru /
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakezagacchIyA paTTAvaliH tava mahAlAmo bhaviSyati / guruH paMca triMzat munibhiH saha sthitaH / mAsI dvimAsI tRmAsI caturmAsI upposita kArikA / atha maMtrIzvara uhaDa sutaM bhujagena dpttH| aneka maMtravAdinaH AhUtAH paraM na kopi samaryantaiH kathitaM ayaM mRtaH dAgho dayitAM / tasya strI kApTabhakSaNe smazAne AyAtA / zreSTasya mahAn duHkho jAtaH / vAditrAn AkarNya laghuzipyaH tatrAgataH jhaMpANo dRSTvA evaM kathApayati bho ! jIvitaM karma jvAlayata taiH zreSTine kathita eSaH munIzvaraH evaM kathayati zreSTinA jhaMpANo vAlitaHzullakaH pranaSTaH guruH pRpThe sthitH| mRtakAmAnIya guru ane muMcati zreSTi guru caraNe ziraM nivezya evaM kathayati bho dayAlu mama devo ruSTaH mama graho zUnyo bhavati / tena kAraNena mama putramikSAM dehi / guruNA pAsu jalamAnIya caraNI pratAlya tasya chNttitN| sahasAtkAreNa sajjo vabhUva harSa vAditrANi vamava / lokaH kayitaM zreSTi sutaH nUtana nanmo AgataH / zreSTinA gurUNAM agre anekamaNi muktAphala suvarNa vallAdi AnIya bhagavAn gRhyatAM / gulyA kathitaM mama na kArya paraM bhavadbhiH jina dhammoM gAtAM / sapAda lakSa zrAvakAnAM prati bodhi kAraka / pUrva zreSThinA nArAyaNa prAsAdaM kArayitumAravyaM / sa divase karoti rAtroM patati sarve dazAnanaH pRSTA na kopi upAyo kayitaM tena ratnapramAcAryoM praSTa:-~-bhagavAn mama prAsAdo rAtroM ptti| guruNA proktaMkasya nAmena kArayataH / nArAyaNa nAmena / evaM nahi mahAvIra nAmena kuru maMgalaM bhaviSyati / prAsAdasya vighnaM na bhaviSyati zreSTinA tathaiva pratipanna / atha zAmanadevyA guruNAM kathitaM he magavan amya prAsAda yogyaM mayA deva gRhAt uttaranyAM dizI lUNadrahAbhidhAnaM iMgarikAyAM zrI mahAvIra vivaM kArayitumAravyaM / tatra tena zreSTinA gopAla vacanAt godugdha sAvakAraNaM jJAtvA sarvepi darzaninaH pRSTAH taiH pRthak pRthak bhASayA anyadanyaduktaM / tataH zreSTinA sa AcAryo'bhivaMdya pRSTaH nataH zAsana devyA vAkyAt AcAyoM jJAtvA evaM kathayati tatra tvatprAsAda yogya vivo bhaviSyati paraM SaT mAsaiH mArddha sapta dinaH niSkAsanIyaM / zreSTi ucchuka saMjAtaH / kiMcinairdinaH niSkAsita: niMbu phala pramANa hRdayasya pranyIdvaya shit| AtrAyaH proktaM adyApikiMcit asaMpUrNa vivaM vilaMbanna zreSTinA proktaMgurUNAM kara prAsAdAt saMpUrNa bhvissyti| tenAvasare koraMTakamya zrAddhAnAM AvhAnaM AgataM / bhagavan pratiSThArthamAgaccha / guruNA kayitaM muhUrta velAyAM aagcchaami|| samatyA 70 vatsarANAM carama-jinapatermuktajAtasya varSe paMcamyAM zuklapakSa suragurudivase brahmaNaH sanmahutte / ratnAcAryaH sakalaguNayuttaH sarvasaMdhAnujJAtaiH zrImadvIrasya vive mavazatamayane nirmiteyaM pratiSThA : // 1 // upakeze ca koraTe tulyaM zrI vIraviMbayoH pratiSThA nirmitA zaktyA zrIratnaprabhasUribhiH // 2 // nijalapeNa upakese pratiSTA kRtA vaikriya rUpeNa koraMTakepratiSTA kRtA zrAddhai dranyanyayaH kRtH| tatastena zreSThinA zrIaupakeza purasya zrImahAvIra ciMtra pUjA ArAtrikA snAtrakaraNa deva vaMdanAdividhiH zrIratnapramAcAryAt zikSitA / tadanaMtaraM mithyAtvAmAvAt zrAvakatvaM keSAMcit zreSTisaMbaMdhinAM sNjaatN| tataH AcAryeNa te samyaktvadhArI kRtA / ekadA proktaM bho yUyaM zrAdA teSAM devInAM nirdayacittAyA mahiSa botkaTAdi
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka jIvavadhAsthi bhaMgazabda zravaNa kutuhalapriyayA aviratAyAH raktAMkitabhUmitale ArdracarmavaddhavaMdanamAle niSThurajanasevitaM dharmadhyAnavidyApake mahAvImatsarodre zrI saccikAdevi gRhe gaMtuna vudhyate / iti AcAryavacaH zrutvA te procuH pramo yuktametat paraM raudrA devI yadi chalisyAma tadA sA kuTuMvAn maaryti| punarAcAryaiH proktaM ahaM rakSAM karisyAmi / ityAcAryavAkyaM zrutvA te devI gRhegamanAt sthitaaH| AcAryANAM pratyakSIya denyA sakopamityuktaM AcArya mama sevakAn mama devagRhe AgacchamAnAn nivAraNAya tvaM na bhaviSyati / ityuktvA gatA devI paraMsAtizaya kAlabhAvAt mahAprabhAvAt anekasurakRtaprAtihArye AcArye devI na prabhavati / ekadA chalaM labdhvA devyA AcAryasya kAlavelAyAM kiMcit svAdhyAyAdi rahitasya vaamnetrbhraadhissttitaa| vedAnA jAtA / AcAryaiH yAvat sAvadhAnIbhUya pIDAyAH kAraNaM ciMtitaM tAvat devI pratyakSIbhUya itti proktaM mayA paDiA kRtA / ahaM svazaktyA tvAM spheTayiSyAmi iti sAvaSTaMmaM AcAryoktaM zrutvA samayAkUtaM sA vinayaM proktaM bhavAdRzAnAM RSINAM vigrahaM vivAdo na yuktaH / yadi tvaM kaDamaDaDaM dadAsi tadAhaM vedanAM apaharAmi / AcaMdrAkai tvatkiMkarI bhavAmi iti zrutvA AcAryaH proktaM kaDaDamaDaDaM dApayipyAmi / ityuktA gatA devii| prabhAte zrAvakAnAmAkArya taiH pakvAnna khajjakAdi suMDakadvayaM karpUrakuMkumAdibhogazca AnIya zrIsaccikAdevI devagRhe zrIratnaprabhAcAryaH zrAvakaiH sAdhai gtH| tataH zrAvakaiH pArdhAt pUjAM karApya vAmadakSiNahastAmyAM pakvAnnasuMDakAdi cUrNayadbhiH AcAryaiH proktaM devI kaDaDamaDaDaM dattamasti / ataH paraM mamopAsikA tvaM iti vacanAnaMtaraM eva samIpastha kumArikA zarIre AvezaH kRtaH / tataH proktaM prabho mayA anya kaDaDamaDaDaM yAcitaM anyaM dattaM / AcAryaiH proktaM tvayA vadhoyAcitaH sa tulAtuM dAtuM na vudhyate ityAdisiddhAntavAkyaM kumArI zarIrasthA zrIsaccikAdevI sarvaloka pratyakSa zrIratnaprabhAcAryaiH pratibodhitA / zrIupakezapurasthA zrImahAvIrabhaktA kRtA samyaktvadhAriNI saMjAtA / AstAM mAMsaM kusumamapi raktaM necchati / kumArikA zarIre avatIrNA satI iti vakti bho mama sevakA yatra upakezapurasthaM svaMyabhU mahAvIravivaM pUjayati zrIratnaprabhAcArya upasevati bhagavan ziSya prazipyaM vA sevati tasyAhaM topaM gcchaami| tasya duritaM dalayAmi yasya pUjA citte dhaaryaami| etAni zarIre avatIrNA sA kumArI kathyatAM / zrIsaJcikAdevyA vacanAt krameNa zrutvA pracurA janAH zrAvakatvaM pratipannAH / krameNa zrIratnaprabhAcArya 84 varSe svarga gtH| 8 tatpaTTe yakSadevAcAryaH mANabhadra yakSa pratibodha kartA saMghasya viSno nivAritaH / 9 tatpaTTe kkksuuri| 10 tatpaTe devaguptasAra / 11 tatpaTTe siddha sUri / 12 tatpaTTe ratnaprama sUri / 13 tatpaTTe yasadeva sUri / 14 tatpaTTe kakka suuri| svayaMbhUzrImahAvIra snAtra vidhi kAle, kosau vidhiH kadA kimarthaM saMjAtaH ityucyate-tasminneva deva gRhe aSTAnhikAdikamahotsavaM kurvatAsteSAM madhye apariNatavayasA keSAMcit citte iyaM durbuddhiH sNjaataaH| yaduta bhagavat mahAvIrasya hRdaye granthI dvayaM pUjAM kurvatAM kuzomA karoti ataH mazakarogavat chedayitAM ko dossH| vRddhaiH kathitaM ayaM aghaTitaH TaMkinA ghAto na arhH| vizeSato asmin svayaMbhU zrI mahAvIra vive / vRddhavAkyamavagaNya pracchannaM sUtradhArasya dravyaM datvA granthidvayaM cheditaM tatkSaNAdeva sUtradhAro mRtH| granthicchedapradeze tu rakta dhArA chuTitA / tata upadravo jAtaH / tadA upakezagacchAdhipati zrIkakka sUrimiH pAyamdiH caturvidhasaMghenAhUtA vRttAMtaM kathitaM / AcAryaiH caturvidhasaMgha sa
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ <] upakarAgacchIyA paTTAvaliH 1 1 hitena upavAsa trayaM kRtaM / tRtIya upavAsa prAnte rAtrisamaye zAsanadevI pratyakSI bhUya AcAryAya proktaM-he prabho na yuktaM kRtaM vAlazrAvakaiH mad ghaTitaM biMbaM AzAtitaM / kalAnIzakRtaM atonaMtaraM upakezanagaraM zanaiH 2 upabhraMsaM bhaviSyati / gacche virodho bhaviSyati / zrAvakANAM kalaho bhaviSyati / goSThikA nagarAt dizodizaM yAsyati / AcAryaiH proktaM paramezvari bhavitavyaM bhavatyeva paraM tvaM zravatu rudhiraM nivAraya / devyA proktaM ghRta ghaTena dadhi ghaTena ikSurasa ghaTena duggha ghaTena jala ghaTena kRtopavAsatraya yadA bhaviSyati tadA aSTAdazA gotra melaM kuru; mI 1 tAtaDa gotraM / 2 bApaNA gotraM / 3 karNATa gotraM / 4 vala gotraM / 5 morAkSa gotraM / 6 kula haTa gotraM / 7 virihaTa gotraM / 8 zrI zrImAla gotraM / 9 zreSTigotraM / ete dakSiNa bAhu / 1 sucatI gotraM / 2 AicaNA gotraM / 3 cAraveDayA gotraM / 4 bhAdra gotraM / 5 cIMcaTa gotraM ( dezalaharAsAkhA) / 6 kuMbhaTa gotraM / 7 kanaujayA gotraM / 8 DiMDabha gotraM / 9 laghu zreSTi gotraM / ete vAma bAhu snAtraM kartavyaM nAnyathA'zivo zAntirbhaviSyati / mUla pratiSThAnaMtaraM vIra pratiSThA divasAtIte zatatraye 303 a nehAsi graMthiyugasya vIrorasthasya bhedo'jani daiva yogAt ityuktaM zrImadupakezagacchacaritra sUtre zloka - 172 15 tatpaTTe zrIdevaguptasUri / 16 tatpaTTe siddha sUri / 17 tatpaTTe ratnaprabha sUri / 18 evaM anukrameNa zrIvIrAt varSe 185 zrIyadevasUrirbabhUva mahAprabhAvakartA dvAdazavarSe durbhikSamadhye vajra svAmI ziSya vajrasenasya guroH paralokaprApte yakSadevasUriNA catvAri zAkhAH sthApitAH 1 21 tatpaTTe siddha sUri / 19 tatpaTTe kakkasUri / 22 tatpaTTe ratnaprabhasUri / 25 tatpaTTe devaguptasUri / 20 tatpaTTe devaguptasUri / 23 tatpaTTe yakSadeva sUri 26 tatpaTTe siddha sUri / / 24 tatpaTTe kaka sUri / 27 tatpaTTe ratnaprabhasUri / / 29 tatpaTTe kakkasUri / 30 tatpaTTe devagupta sUri / 28 tatpaTTe yakSadeva sUri 31 tatpaTTe siddhasUri / 32 tatpaTTe ratnaprabha sUri / 33 tatpaTTe yakSadeva sUri / 1 3 4 tatpaTTe kakudAcArya / tatpaTTe devaguptAcArya / tatpaTTe siddhAcArya / etAni paMca upakezagacchAdhipAcAryANAM mUlanAmAni / tatpaTTe kakkasUri dvAdaza varSeyAvat SaSTa tapaM AcAmlasahitaM kRtavAn / tasya smaraNastotreNa maroTakoTe somakazreSTisya zrRMkhalA truTitA / tena ciMtitaM yasya guroH nAmasmaraNena baMdhanarahito jAtaH ekavAraM tasya pAdau vaMdAmi / sa bharukacche AgataH / aTaNavelAyAM sarve munIzvarA aTanArthaM gatAsti / saccakA agre sthitAsti / dvAro dattosti tena vikalpaM kRtaM / zacyakA zikSA dattA mukhe rudhiro vamati / munIzvarA AgatA / vRddhagaNezena jJAtaM bhagavan dvAre somakazreSTI patitosti / AcAryaiH jJAtaM ayaM saccikAkRtaM / saccikA AhUtA kathitaM tvayA kiM kRtaM / bhagavan mayA yogyaM kRtaM / re pApiSTa yasya gurunAmagrahaNe baMdhanAni zrRMkhalAni truTitAni saMti sa aNAcAre rato na bhaviSyati / paraM etena AtmakRtaM labdhaM / guruNA proktaM kopaM tyaja zAMtiM kuru |tyaa kathitaM yadi asau zAntirbhaviSyati tadA asmAkaM AgamanaM na bhaviSyati pratyakSaM / guruNA ciMtitaM bhavitavyaM bhavatyeva sa sajjakkRitaH / saccikAvacanAt dvayornAma bhaMDAre kRtAH zrIraprasUri aparazrI yakSadevasUri ete saprabhAvA etadanehasi asya upekazagaNasya dvAviMzati zAkhA nAmAni dattAni
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9 jaina sAhitya saMzodhaka 1 nAgendra. 2 candra 3 nivRtti 4 vidyAdharANAM sthAne 1 suMdara 2 prabha 3 kanaka 4 meru 5 sAra 6 caMdra 7 sAgara 8 haMsa 9 tilaka 10 kalasa 11 ratna 12 samudra 13 kallola 14 raMga 15 zekhara 16 vizAla 17 rAja 18 kumAra 19 deva 20 AnaMda 21 Aditya 22 kuMbha iti / tataH tenaiva kakkasUriNA abUMdAcalamekhalAyAM tRpArtasya saMghasya DaMDa sthApanena jalaM pragaTi kRtaM / tenaiva sAdharmika vAtsalye jesalapurAt bharukacche ghRto aaniitH|| 35 tatpaTTe zrIdevaguptasUri / tatpadamahotsave pAThakAH paMca sthApitA jytilkaadi| tena jayatilakena zrIzAntinAthacaritraM nirmitaM / / 36 tatpaTTe siddha suuri| 37 tatpaTTe kakka suuri| 38 tatpaTTe devaguptasUri / 39 tatpaTTe siddhsuuri| 40 tatpaTTe kakka sUri / 41 tatpaTTe devguptsuuri| saM0995 varSe babhUva / 42 kSatrIyavaMzotpannatvAt vINAvAdane tatparaM kriyAviSayaM sithilaH / tataH caturvidhasaMghena tatpaTTe vIsa visvopakArakaH sthApitaH zrIsiddhasUriH / 43 tatpaTTe kakkasUriH paMcapramANagranthakartA / 44 tatpaTTe saMvat 1072 varSe zrIdevaguptasUri / 45 tatpaTTe navapada prakaraNa-svopajJaTIkAkartA siddhasUri / 46 tatpaTTe kakka sUri / 47 tatpaTTe devaguptasUri / 48 tatpaTTe siddha sUri / 49 tatpaTTe kakkasUri / 50 tatpaTTe saMvat 1108 varSe devagupta sUribhUva / bhInamAla nagare sAha bhaIsAkSena pada mahosave saptalakSa dhana vyayo kRtH| tatoH guruNA pAdaprakSAlyena jale viSApahAra labdhI yena bhaisAkSa zreSThinA zrI devagupta sUreH pada mahotsavaH kRtH| sa pUrva DiMDavANa pUre bhaisA bhAryA chagaNANi sthApyate tato gurUpadezena jvAlitAni chagaNAnirupyamayAni bhavati tato tena rupyena gadahiyA mudrA pAtitA / bhaisAkSa mAtA zrI zatrujaya yAtrAgatA kharaca tuTyate pattana madhye IzvarazreSThinaH pArthe kharaco yaacitaa| tena pRSTaM bhavatI kasya mAtA tena kathitaM ahaM bhaisAkSa mAtA / tena hasitaM asmAkaM gRhe pAnIyamAnayaMti teSAM mAtA iti vita kitN| tato'naMtaraM pazcAt dhanaM gRhItvA yAtrAM kRtvA saMghabhakti kRtvA gRhe jagAma / putreNa praSTa mAtaH mama kiyabhUmI nAmaM vartate / mAtA kathitaM bhavatAM pratolI dvAraM yAvannAmamasti / tena vacanena asaMtoSo jaatH| zreSTi hAsyavacanaM kathitaM / tadvacanaM vAlayisyAmi tadA dvitIya velA bhojayipyAmi / evaM pratijJAM kRtvA pattane sAmAnyavepe dvAra haTTe gataH / bho zreSTi rUpyaM grahipyAsa / tena kathitaM roSabhareNa yatkicidAnayiSyasi tatsarve gRhNAmi / saMcakAro yAcitaH tena yuSmAbhirdIyate savAlakSa mudrikA dattA / tato gardabhayAni bhArayatvA pattane jagAma / pRSTaM etatki rupyaM vartate evaM zrutvA zreSTinaH camatkRtAH sa zrISTi samagra pattanazreSTi mela. yitvA caraNe papAta / bhaisAkSastadeva kathitaM gurjaradharItrImadhye mahiSeNa pAnIyamAnayetuM tadA mocayAmi / taddhanaM deze saptakSetre vyayo kRtaH / tato gAdiyA iti zAkhA jAtA / 51tatpaTTe zrI siddhasUri / 52 tatpaTTe zrI kakkasUri saMvat 1154 varSe vabhUva / yena hemasUri kumArapAla vacasA kRpAhInA munivarA niSkAsitA / 53 tatpaTTe devaguptasUri yena lakSa dravyaM tyajitaM / 54 tatpaTTe zrI siddhasUri / 55 tatpaTTe saMvat 1252 zrI kakaribabhUva yena maroTa koTaH pragaTI kRtaM /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] upakezagacchIyA paTTAvaliH 16 tatpaTTe zrI devaguptasUri / 57 tatpaTTe zrI siddhsuuri| 58 tatpaTTe zrI kakkasUri / 60 tatpaTTe zrI siddhsuuri| 61 tatpaTTe zrI kakkasUri / 59 tatpaTTe zrI devaguptasUri / 62 tatpaTTe zrI devaguptasUri / 63tatpaTTe zrI siddhasUri / 64tatpaTTe zrI kakkasUri / 65tatpaTTe zrIdevaguptasUri / 66 tatpaTTe saMvat 1330 varSe cIcaTa gotre'taeva uvararAya sthApitaH zrI arbudAcala talahaTIkAlaMkAro varaNInagarataH zA0 dezalena zrI zatrujayAdi sapta tIrtheSu caudaza 14 koTi dravya vyayena caudaza yAtrA kRtA caturdaza vArAn / prathamaM devaguptasUri tatpaTTe siddhasUri pramukha samagra suvihita sUri hastena saMghapati tilakaH kAritaM / uktaM ca / zrI dezalaH sukRta pesala vitta kottii| caMcaccaturdaza jagajjanitAvadAtaH / zatrujaya pramukha vizruta sapta tIrthaH / yAtrA caturdaza cakAra mahAmahena // 1 // tatputra samarasahajAbhyAM vimalavasatyuddhAraH kAritaH saMvat 1371 varSe / tathA evamaparerapi tirthayAtrA kRtvA saMghapateH padaM svAkIritaM ityuktamupadezarasAle / sAha desalena pAlhaNapure zrI siddhasUri pada mahotsavo kRtaH / tena siddhasUriNA samarAgraheNa zatrujaye SaSThoddhAre zrI AdinAthasya pratiSThA kRtA / 67 tatpaTTe saMvat 1371 varSe sAha mahajAgareNa zrI kakkasUri par3ha mahotsavo kRtaH / yena gacchapravaMdhaH kRtaH / tatra desala putrAH samara-sahajAnAM caritramasti / evaM upakeza gacche aneka pramAvakA granthakartAro nirIhA sUrayo abhUvan tepAM kiyad gaNyate evaM 68 tatpaTTe zrI devaguptasUri vabhUvaH / kavi sArvabhauma vidvaccakracUDAmaNi siddhantapAragAmI sarvazAstrapAraMgata / zrI sAraMgadhareNa saMvat 1409 varSe dilyAM madhye par3ha mahotsavo vihitaH suvarNasahasra paMcaka vyayena / 69 tatpaTTe zrI siddhasUriH saMvat 1475 varSe guNabhUraya aNahilapATaka pattane coraveDIyA gotre sAha jhAvA nIvAgareNa pada mahotsavaH kRtaH gurUNAM / 70 tatpaTTe saMvat 1498 varSe zrI kakkasUrayaH citrakuTe coraveDIyA gone sAha sAraMga sonAgara rAjAbhyAM par3ha mahotsavo kRtaH yena caturdaza zata catu: catvAriMsat adhika 1444 kaccha madhye amArI pravartAvitA / yAma zrI vIrabhadraH prtivodhitH| saMskRtaprAkRtaparamAmRtapravAhA viracita nikhilazAstrAvagAhAH vANIvilAsavAcaspatitulyAH sakalakalAraMjitakovidAH dharmabuddhidhuraMdharA sakalapuraMdarAH / ___71 tatpaTTe saM0 1528 varSe jodhapure zreSTi gotre maMtrIzvara jayatAgareNa zrI devaguptasUreH mahotsave nava mahotsavo kRtaH / zrI pArzvanAthasya prAsAdaH kAritaH pauSadhazAlAyAM ca / zrI zatrujaya yAtrA kRtA / paMca pAThakAH sthApitAH / teSAM nAmAni zrI dhanasAra 1 u0 devakallola 2 u0 padmatilaka 3 u0 haMsarAja 4 u. matisAgara 5 / / ___72 tatpaTTe zrI siddhasUrayA. guNabhUrayaH / zrI zreSTi gotre maMtrIzvara dazarathAtmajena manIzvara lolAgaraNa saMvata 1565 varSe medinIpare paTa mahotsavaH kRtaH /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jaina sAhitya saMzodhaka [11 73 tatpaTTe zrI kakkasUrayaH zrI jodhapure maMvat 1999 varSe gacchAdhipo jAtaH zreSTi gotre maMtri jagAtmajena maMtrIzvara dharamasiMhena par3ha mahotsavo kRtaH / 74 tatpaTTe zrI devagupta sUrayaH zrI zreSTI gotre maMtri sahasavIra putreNa saMvat 1631 maMtrI devAgareNa par3ha mahotsavaH kRtaH / 79 tatpaTTe vidyamAna saMvat 1699 varSa caitrasudi 13 siddhasUrirvabhUva zrI zreSTI gone maMtri muguTa maMtri zekhara sarva vizva vikhyAta rAjyabhAra dhuraMdhara maMtrIzvara mahAmaMtri zrI ThAkurasiMha vikramapure mahA mahotsavena par3ha mahocchavo kRtaH / 76 saMvat 1689 varSe phAlguNa zuddhi 3 zrI RkasUrirvabhUva / zrI zreSTi gotre maMtri muguTa maMtri TAkurasiMha tatputra maM0 sAvalakena tatpatnI sAhivadena par3ha mahotsavo kRtaH / saMvat 1727 varSe mRgazira muda 3 dine zrI devaguptamUrirvabhUva zreSTa gotre maMtri IzvaradAsena par3ha mahotsavo kRtaH / 78 tatpaTTe zrI siddhasUri saMjAtaH / zreSTi gotre maMtri sagatasiMhena paTTAbhiSekaH kRtaH saMkra 1767 varSe mRgazira sudi 10 dine jAtaH / 79 tatpaTTe zrI kakksUrirvabhUva / maMtri dolatarAmena saM0 1783 varSe AsADha vaDhi 13 dine par3ha mahotsavo kRtaH / 80 tatpaTTe devaguptasUri saM0 1807 varSe babhUva / muhatA dolatarAmajInA par3ha mahotsavo kRtaH / 81 tatpaTTe zrI siddhamUrirvabhUva / saMvat 1847 varSe mahAsudi 10 dine paTTAbhiSekaH saMjAtaH / muM0 zrI khuzAlacaMdreNa padamahotsavo kRtaH / teSAM prAsAdAt ahaM kalpavAcanaM karomi / punaH dIkSA guru prasAdAt 82 tatpaTTe zrIkakkasUrirvabhUva / saMvat 1891 rA varSe caitra suda 8 aSTamIdine paTTAbhiSekaH saMjAtaH / vaidyamuM0 TAkura suna muM0 siradArasiMha gRhe samasta zrIsaMtrena bIkAnera madhye padamahotsavaH kRtaH / O 83 tatpaTTe zrIdevaguptasUrirbabhUva / saMvat 1909 varSe bhAdravA sudi 13 caMdravAsare paTTAbhiSekaH saMjAtaH / zreSTi gotre vaidya muhatA zAkhAyAM premarAjo tasya parivAre haThIsiMghajI RSabhadAsajI mevarAjajIkAnAM unasa~ge gRhItvA zrIphalodhInagaramadhye samasta vaidya muhatA paTTAbhiSeko kRtaH / teSAM prAsAdAt ahaM kalpavAcanAM karomi / 81 tatpaTTe zrIsiddhasUrirbabhUva / saMvat 1939 varSe mAtra kRSNa 11 dine paTTAbhiSeka saMjAtaH zraSTi gotre vaidyamuhatA zAkhAyAM ThAkura suta mahArAvajI zrIhari siMghajI par3ha mahotsavaH kRtaH vRddha gRhe madhye dhAMsIvALA surajamalajI hastAt samasta zrIsaMghasahitena vikrama puramadhye devadupya rAjya dvArAt samAgatA / teSAM prAsAdAt ahaM kalpavAcanAM karomi iti //
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ upakezagIyA paTTAvaliH .zrIratnaprabhasUristotram // ||shriimdrtnprbhmunsinmyo namaH / / vAmeyapaTTe zumadattanAmA tacchipyajAto hagdattamumnyaH / / AryAvadhiH kezI svayaMprabhopi sUrIzaratnaprabhalabdhipAtraH / / 1 / / manyAvalIkamalakAnanarAjazRMgaM zriyaHpravRttimunimAnamag2anahamaM // zrIpAzvanAthapadapakajagakaM ratnapramaM gaNava sanata starvAmi // 2 // vidyAdrapadAkalinopi kAmaM zrImatsvayaMprabhugiraH paripIya yotra / dIkSAvadhumudavahanmudramAdayAno gnnaprabhamma dizatAkamalAvilAmaM // 3 // maMtrIzvarohahasuno mujagena dRSTaH saMjIvitaH makalalokamabhAmamataM / / yanyAMtrivArimhapupkamitranena ratnaprabhamma dizatAtkamalAvilAmaM // 4 // mithyAtvamohatimigaNi vidhya yena bhavyAtmanAM manami tigmacava vizthe / maMdarzitaM mAladarzanatattvanpaM ratnaprabhamsa dizatAtkamalAvilAmaM // 5 // yenApazanagare gunadivyazaktyA kAnTake va vive mahatI pratiSThA / zrIvargiyugalamya varamya yena rannaprabhanma dizatAtkamalAvilAmaM // 6 // zrIpatyikAmagavanI mamabhUtyasannA sarvajJazAsanasamunnativRddhikI / yadazanAramanhasyamatrApya manyA ratnatrayamsa dizatAtkamanAvilAsaM // 7 // gRhaMti yanya mugurorgurUnAmamaMtraM manyavatattvaguNagauravagarmitaM ye|| teyAM gRha pratidinaM vilamaMni padmA ratnaprabhasa dizatAtkamalAvilAsaM // 8 // kalpadrumaH karatale mukAmadhenu-zciMtAmaNiH sphurati gayanAbhigamA / O186 yAyolamattramayugAMvujapUjanena ratnaprabhansa dizatAtkamalAvilAmaM // 9 // ityaM bhaktibharaNa devatilakacAtubAlAguroH zrIgannaprabhasUnitAjaguge: stotraM karoti sma yaH / prAtaH kAnyamidaM paThatyavirataM tanyAlaye sarvadA / / sAnaMdaM pramadeva dInyatitarAM sAmrAjyalakSmIH svayaM // 10 // iti oesanagare sapAlalAvakAH pratiyovitA oemavAlajJAtiH sthApitA tasya stotramidaM / mAvAnbyAna paddhatI pratyahaM paThanIyaM // saMpUrNa // graMyAgraMtha // 315 // zrIrastu / /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ RA jaina sAhitya saMzodhaka samiti peTana. zrIyuta hIrAlAla amRtalAla zAha. bI. e. muMbaI. vAIsa peTUna. zrIyuta kezavalAla premacaMda sodI. vI. e. elel. vI. vakIla amadAvAda.. zrIyuta aparacaMda ghelAmAI gAMdhI, muMbaI. sahAyaka. zeTha paramAnaMdadAsa ratanajI, muMbaI. zrIyuta sanasukhalAla ravajIbhAI mehatA, muMbaI. moTha kAMtilAla gagalabhAI hAthIbhAI, pUnA. zeTha kezavalAla maNIlAla zAha, pUnA. zeTha bAbUlAla nAnacaMda bhagavAnadAsa jhaverI, pUnA. sabhAsada. zrIyuta vAvR rAjakumAra siMhajI badrIdAsajI, kalakattA. zrIyuta bAbU pUraNacaMdajI nAhAra. em. e. elaela. bI. kalakattA. zeTha lAlabhAI kalyANamAI jhaverI, vaDodarA (muMbaI.) zeTha narottanadAma bhANajI, muMbaI. zeTha dAgodaradAsa, trimuvanadAsa bhANajI, muMbaI. zeTha tribhuvanadAsa bhANajI jaina kanyAzAlA, bhAvanagara. zeTha kezavajIbhAI mANekacaMda, muMbaI. zeTha devakaraNabhAI mULajIbhAI, muMbaI. zeTha gulAbacaMda devacaMda, muMbaI. zrIyuta motIcaMda giradharalAla kApaDiyA, bI. e. elaela vI. solIsITara, muMbaI. zrIyuta kezarI caMdajI bhaMDArI, iMdaura, zAha amRtalAla eNDa bhagavAnadAsa kuM0 muMbaI. zAha caMdulAla vIracaMda kRSNAjI, pUnA. zeTha lAdhAjI sotIlAla, pUnA. zAha dhanajIbhAI vastratacaMda sANaMdavALA, ( asadAbAda) zAha vAkamAI zAmacaMda, taLegAma ( DhamaDhere ). zAha cunilAla jhaveracada, muMbaI.. zAha bhogIlAla cunilAla, solApuravajhAra, pUnA kaeNpa.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAlI, prAkRtaM, saMskRta, gujarAtI, hindI bhASAnAM keTalAMka uttama pustako ..... . " ... . .. .......... Team 1 prAkRta kathAsaMgraha. saM0 muni jinavijaya ( purAtattvamandira graMthAvalI) . 2.. pAlI pAThAvalI.. :: ..., 4 3. kumArapAla pratibodha (prAkRta aitihAsika graMtha; gAyakavADa sIrIjha): .. 4. haribhadrAcAryasya samayanirNaya (je. sA. sa. graMthamALA..)..... 5..prAkRta vyAkaraNa saMkSipta paricaya 6. supAsanAha cariyaM (prAkRta bhASAno mahAn caritragraMtha ) .. . 7. murasundarI pariyaM (prAkRta bhASAmAM eka suMdara kathA:).. 8. upakeza gacchIya paTTAvalI (saMskRta)...... .9. guNasthAnakramAroha (hindI bhApAntara-vistRta vivecana.)". .. 10. pariziSTa parva (hindI bhApAsAM uttama bhApAMtara)..:.. : -4 , 11: chedasUtrANi ( AmAM kalpa- vyavahAra-nizItha nAmanA.traNa chedasUtrI bahu zuddha aneka uttama paddhatIeM chapAvelA che,je atyaMta durlabha cha ghaNI thoDI nakalI chapAvelI ke.)2 12. sAdhuzikSA ( sundara hindI bhASAMtara) :...... ... / / 13. jaina dharmarnu ahiMsAtattva ( tArita vivecana): . 14. sukhI jIvana (vAMcavAlAyaka zAMtiprada suMdara gujarAtI pustaka) ...... 15. nayakarNikA (uttama gujarAtI vivacana):: : : : .. e sivAya, Atma tilaka prantha mALAmA chapAelAM nAnAM moTI pustakoM meM prabhAvanA karaka '. hoI nAmanI kiMmate ja vedhavAmAM Ave che te paNa nIcenoM ThekANe maLe che..... ')... :: .. __. gujarAta purAtattvamaMdira, ....:. - elIsa adhi, . .. , . . ahamadAbAda (gujarAta) . . . . : . . . . bhArata janasabhAlA bhArata jaina vidyAlaya, ..... :: : . ....... ..." ..pUnA siTI (dakSiNa) mudraka-pRSTaH 1-33 jaina sAhitya mudraNAlaya, pR0:57-80 citrazAlA presa; aura bAlI - sava-hanumAna presa, sadAziva peTha, pUnA sITI.-prakAzaka cimanalAla... .... .. el. zAhA, bhArata jaina vidyAlaya, pUnA zahara:...
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
_