Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈનમાર્ગની પિછાણ
તિલાલ સો
烤肉爐串
પૂ.પં.શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણીવર
કચ્છ
烧烤餅粉
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેનમાર્ગની પિછાણ
પૂ. પં. શ્રી ભદ્રકવિજ્યજી ગણિવર્ય ની
પ્રકાશક કુસુમ સૌરભ કેન્દ્ર
છેપી. બી. જૈન ' ખરીદીયા એપાર્ટમેન્ટ વાસણા બસ સ્ટેન્ડ પાછળ
- અમદાવાદ-૭
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
લેખક-પરિચય :
પૂ. પાદ વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્યરત્ન પૂ. ૫. શ્રી ભક્ કરવિજયજી ગણિવય
આવૃત્તિ ચેાથી
વીર સંવત ૨૫૧૦
વિક્રમ સંવત ૨૦૪૦,
પ્રિન્ટ : સરસ્વતી કાઝ
ખાનપુર, અમદાવાદ-1.
:
પ્રાપ્તિસ્થાન
૧. સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર રતનપોળ, હાથીખાના અમદાવાદ–૧
૩. પાનાથ જૈન પુસ્તક ભંડાર ફૂવારા સામે પાલીતાણા.
૫. ગૂજ રગ્રંથરત્ન કાર્યાલય ગાંધીરાડ, ફુવારા સામે
અમદાવાદ–૧.
:
મૂલ્ય રૂ. ૫-૦૦
૨. સામચંદ ડી. શાહ સુધાષા કાર્યાલય, જીવનનિવાસ સામે, પાલિતાણા (સૌરાષ્ટ્ર)
૪. શખેશ્વર પાશ્વનાથ પુસ્તક ભંડાર શખેશ્વર વાયા, હારિજ ઉ.ગુ.
૬. સેવતીલાલ વી. જૈન ૨૦, મહાજન ગલી, ૧લે માળે ઝવેરી બજાર, મુબઈ ૨.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦
૦
છે
૭-૦૦
૦
ઇ
છે
૦
?
૦
૦
૦
છે
૦
5
૦
જે
પૂજ્યપાદ પંન્યાસજી પ્રવર શ્રી ભદ્રંકર વિજયજી
ગણિવરશ્રીનાં પ્રગટ થયેલ પુસ્તકેની સૂચિ ૧ જૈન માર્ગની પિછાણ
૫-૦૦ ૨ નમસ્કાર મહામંત્ર ૩ પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર ૪ અનુપેક્ષા (કિરણ ૧-૨-૩ સાથે)
૮-૦૦ ૫ નમસ્કાર મીમાંસા
૭-૦૦ ૬ નમસ્કાર દેહન
૫-૦૦ ૭ જિન–ભક્તિ (અપ્રાપ્ય)
૩-૦ ૦ ૮ દેવ દર્શન
૬-૦૦ ૯ પ્રતિમા–પૂજન હિન્દી
૮-૦૦ ૧૦ પ્રાર્થના
૨–૫૦ ૧૧ પ્રતિક્રમણની પવિત્રતા
૧–૫૦ ૧૨ ધર્મ શ્રદ્ધા
૬-૦૦ ૧૩ આરાધનાને માર્ગ
૫–૫૦ ૧૪ આસ્તિકતાને આદર્શ
૧૦-૦૦ ૧૫ શ્રી મહાવીર દેવનું જીવન (અપ્રાપ્ય) ૧૬ તત્વ દેહન
૧ –૦૦ ૧૭ તત્ત્વ પ્રભા ૧૮ મનન માધુરી
૪-૦૦ ૧૯ મંગલ–વાણી
૩-૦૦ ૨૦ પ્રતિમા–પૂજન-ગુજરાતી (અપ્રાપ્ય) ૨૧ વચનામૃતસંગ્રહ
૪-૦૦ ૨૨ અજાત શત્રુની અમરવાણું
પ-૦૦ ૨૩ ચુંટેલુ ચિંતન
( ૪-૦૦ ૨૪ કલ્યાણ શ્રદ્ધાંજલિ વિશેષાંક
૨૦-૦૦ ૨૫ મહામંત્રનાં અજવાળા
પ્રેસમાં ૨૬ અનુપ્રેક્ષાનાં અજવાળા
પ્રેસમાં
૦ ૦
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
પ્રસ્તાવના
铁铁糕漿耀铁铁糕糕糕
देवे
तथ्ये धर्मे ध्वस्त हिंसाप्रबन्धे । रागद्वेषमोहादिमुक्ते ॥ साधौ सर्वग्रन्थसंदर्भहीने । संवेगोऽसौ निश्चलो योऽनुरागः ॥ १॥
संम्यगदर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः ।
સમ્યગ્દર્શન (સાચી શ્રદ્ધા), સભ્યજ્ઞાન (સાચું જ્ઞાન) અને સમ્યક્ચારિત્ર (સાચુ* વન અને ધ્યાન) એ સાચા માલસુખના ખરા માર્ગ છે.
—પૂજ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિજી વાક
ધર્માંનાં ચાર અંગ
શ્રદ્ધા વિના એટલે કાઇ પણ એક સારા વિષયની સાચી જિજ્ઞાસા થયા વિના સાચું જ્ઞાન થતું નથી, સાચા જ્ઞાન વિના વન સુધરતું નથી. અને સમ્યગ્દન વિના સમ્યગ્ધ્યાન સંભવતું નથી એટલે કે સમ્યગ્ધ્યાન માટે સમ્યગૂવનની જરૂર છે. સન માટે સમ્યજ્ઞાનની જરૂર છે, અને સમ્યજ્ઞાન માટે સભ્યશ્રદ્ધાની જરૂર છે. શ્રદ્ધાહીનનુ જ્ઞાન અજ્ઞાન છે. જ્ઞાનહીનનું ચારિત્ર કાયકષ્ટ છે અને ચારિત્રહીનનુ ધ્યાન દુર્ધ્યાન છે. દુર્ધ્યાનના અંતે દુર્ગતિ નિયમા છે. દુર્ગતિથી ભીરુઅને સદ્ગતિના કામી આત્માઓને જેટલી જરૂર સમ્યગ્ધ્યાનની છે, તેટલી જ જરૂર ધ્યાનને સુધારનાર સભ્યજ્ઞાનની
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને જ્ઞાનને સુધારનાર સભ્યશ્રદ્ધાની છે. શ્રી જૈનશાસનની આરાધના એટલે સભ્યશ્રદ્ધા, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યન અને સમ્યગ્ધ્યાન; તથા એ ચારેને ધારણ કરનાર સત્પુરુષાની આરાધના. એ ચારેમાંથી એકેની તથા એ ચારેને ધારણ કરનાર કોઈ એકની પણ અવગણના, એ શ્રી જૈનશાસનની જ અવગણના છે. એ ચારેની અને એ ચારેને ધારણ કરનારની એકસરખી આરાધના, એ શ્રી જૈનશાસનની ખરી આરાધના છે. શ્રી જૈનશાસનની ખરી આરાધના કરવાના અભિલાષુક આત્માને એકલું જ્ઞાન કે એકલું ધ્યાન, એકલી શ્રદ્ધા કે એકલું ચારિત્ર, કદી પણ સંતોષ આપી શકતું નથી. શ્રદ્ધા વિનાનું કારુ જ્ઞાન કે જ્ઞાન વિનાની કારી ક્રિયા કે ક્રિયા વિનાનું કારું ધ્યાન, મુક્તિને આપવા માટે સમ થતું નથી. એ કારણે મુક્તિનેા માગ એકલી શ્રદ્ધા, એકલુ જ્ઞાન, એકલી ક્રિયા કે એકલું ધ્યાન નથી, પણ શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન તથા ક્રિયા અને ધ્યાન એ ચારેના સુમેળ છે, એટલું જ નહિ પણ એ ચારેની સપૂર્ણ શુદ્ધિ છે.
• ચારની શુદ્ધિ શ્રદ્ધાની શુદ્ધિ એટલે શ્રદ્ધેય વસ્તુઓ, શ્રદ્ધાવાન આત્મા અને શ્રદ્ધાનાં સાધનાની શુદ્ધિ...
જ્ઞાનની શુદ્ધિ એટલે શૅય, જ્ઞાતા અને જ્ઞાનનાં સાધનાની
શુદ્ધિ.
ક્રિયાની શુદ્ધિ એટલે ક્રિયા, યિાવાન અને ક્રિયાનાં સાધનાની શુદ્ધિ.
ધ્યાનની શુદ્ધિ એટલે ધ્યેય, ધ્યાતા અને ધ્યાનનાં સાધનાની શુદ્ધિ.
શ્રી જૈનશાસનમાં શ્રદ્ધા કરવાચેાગ્ય વીતરાગદેવ, તેમને
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
માર્ગે ચાલનારા નિર્ચથ ગુરુ અને તેમણે બતાવેલે શ્રુત અને ચારિત્રસ્વરૂપ ધર્મ છે.
• વીતરાગદેવ રાગાદિ દે છે કે જેમણે સંપૂર્ણ જગત ઉપર વિજય મેળવ્યું છે, તે દેશે ઉપર પણ જેઓએ વિજય પ્રાપ્ત કર્યો છે, તેઓ “જિન” એટલે ત્રણ જગતના “વિજેતા” “victors' ગણાય છે. દેશે ઉપરના એ વિજયનું બીજું નામ જ વીતરાગતા” છે. એવી વીતરાગતા ઉપરની શ્રદ્ધા એટલે દોષના વિજય ઉપરની શ્રદ્ધા. જગતમાં જેમ દોષો છે, તેમ એ દેશે ઉપર વિજય મેળવનારાઓ પણ છે, એવી શ્રદ્ધા. એ શ્રદ્ધા દેના વિજેતાઓ ઉપર ભક્તિરાગ ઉત્પન્ન કરે છે. દેશોના વિજેતાઓ ઉપરને ભક્તિરાગ, એ એક પ્રકારને વેધક રસ છે. વેધક રસ જેમ તાંબાને પણ સુવર્ણ બનાવવાની તાકાત ધરાવે છે, તેમ દેના વિજેતાઓ ઉપરને ભક્તિરાગ, જીવરૂપી તામ્રને શુદ્ધ કાંચન સમાન–સર્વ દેષરહિત અને સર્વ ગુણસહિત–બનાવવાની શક્તિ ધરાવે છે.
દેષરહિતતા અને ગુણસહિતતા સહભાવી છે. જેમ અંધકારનો નાશ અને પ્રકાશને ઉગમ એકસાથે જ થાય છે, તેમ દોષોનો વિજય અને ગુણોને પ્રકઈ પણ સમ કાળે જ ઉદય પામે છે. “વીતરાગ” એ દેના વિજેતા છે, માટે જ ગુણના પ્રકર્ષવાળા છે. એ રીતે વીતરાગ ઉપરની શ્રદ્ધામાં જેમ દેશોના વિજય ઉપરની શ્રદ્ધા વ્યક્ત થાય છે, તેમાં ગુણના પ્રકર્ષ ઉપરની શ્રદ્ધા પણ અભિવ્યક્ત થાય છે. એ ઉભય ઉપરની શ્રદ્ધાથી જાગેલે ભક્તિરાગ પણ જ્યારે તેના પ્રકર્ષને પામે છે, ત્યારે આત્માને એક ક્ષણ-અંતરમુહૂર્તમાં વીતરાગ સમાન બનાવી દે છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
s
- નિગ્રંથ ગુરૂ જૈનશાસનમાં શ્રદ્ધેય તરીકે પ્રથમ નંબરે જેમ “વીતરાગ” છે, તેમ બીજે નંબરે “નિગ્રંથ ગુરુ છે. “નિગ્રંથ એટલે વીતરાગ નહિ હોવા છતાં ‘વીતરાગ બનવાને સતત પ્રયત્નશીલ. “ગ્રંથ' શબ્દનો અર્થ પરિગ્રહ છે અને “પરિગ્રહ” શબ્દ જૈનશાસનમાં મૂછના પર્યાય તરીકે ઓળખાય છે. આત્મા અને તેના ગુણો સિવાય જગતના કોઈ પણ પદાર્થો ઉપર (મૂચ્છના અત્યંત કારણભૂત સ્વશરીર ઉપર પણ) મમત્વ કે રાગભાવ ધારણ ન કરે, એ નિર્ચથતાની ટચ છે. આત્મા અને તેના ગુણે ઉપરને રાગ, એ મૂચ્છ કે મમત્વસ્વરૂપ નથી, પણ સ્વભાવરમણતારૂપ છે. સ્વભાવરમણતા–એ દોષ નહિ, પણ વસ્તુનું પિતાનું સ્વરૂપ છે, તેથી સહજ અને નિર્દોષ છે, નિર્ચથતા ઉપરની શ્રદ્ધાને એક પ્રકાર છે. “વીતરાગ દેષરહિત છે. અને “નિગ્રંથ દોષરહિત હોવા છતાં, દોષરહિત બનવાને પ્રયાસ કરી રહેલ છે. દોષના અભાવમાં દેષરહિત બની રહેવું, એ સહજ છે, પરંતુ દેષની હયાતિમાં દેષને આધીન ન બનવું, એ સહજ નથી. દેના હલ્લાઓની સામે ટકી રહેવું અને દેવોને મૂલમાંથી ઊખેડી નાંખવા માટે સતત મથ્યા રહેવું, એ નિર્ચથતા છે. આ નિર્ચથતા જ વીતરાગતાની સખી છે–બેનપણી છે. એવી નિર્ચથતાને વરેલા મહાપુરુષો ઉપરની શ્રદ્ધા (Respect for the religious Heroes) પણ સાચી વીતરાગતાની ભક્તિનું જ પ્રતીક છે. વીતરાગ ઉપર ભક્તિભાવ, એ જેમ દેને દાહક અને ગુણોને ઉત્તેજક છે, તેમ નિર્ચથ ઉપરને ભક્તિભાવ પણ દેષદાહકક અને ગુણોત્તેજક છે.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
• શ્રુત-ચારિત્ર-ધર્મ જૈનશાસનમાં શ્રદ્ધેય તરીકે પહેલો નંબર જેમ વીતરાગને અને બીજો નંબર જેમ “નિર્ગથ ગુરુને છે, તેમ ત્રીજો નંબર વીતરાગે કહેલા અને નિર્ગથે પાળેલા મૃતરૂપ અને ચારિત્રરૂપ ધર્મનો આવે છે.
મૃતધર્મની શ્રદ્ધા એટલે વીતરાગનાં વચનસ્વરૂપ શાસ્ત્રમાં બતાવેલા પદાર્થો અને તત્ત્વો ઉપરનો વિશ્વાસ. અર્થાત કેવલિ નિરૂપિત શાસ્ત્રમાં (જીવાદિક) ષડૂ દ્રવ્ય અને (મેક્ષાદિક) નવ તત્ત્વનું સ્વરૂપ જેવી રીતે બતાવ્યું છે, તે તેવી જ રીતે છે, એવી પૂર્ણ ખાત્રી અને વિશ્વાસ. એ વિશ્વાસના બળે જગતને સ્વભાવ અને મોક્ષનું સ્વરૂપ જેવું છે, તેવું યથાર્થ જાણવા અને સમજવાની તક મળે છે અને એ તકના પરિણામે શુદ્ધ ચારિત્રધર્મની પણ કાળક્રમે પ્રાપ્તિ થાય છે.
ચારિત્રધર્મ એક એવી વસ્તુ છે, કે તે સર્વાશે કે અંશે પણ પ્રાપ્ત ન થાય, ત્યાં સુધી જીવ બીજાને પીડા આપવામાંથી મુક્ત થઈ શકતો નથી, અને જ્યાં સુધી બીજાની પીડામાંથી જીવ અંશે પણ નિવૃત્ત થતો નથી, ત્યાં સુધી પિતાના ઉપર આવતી વર્તમાન કે આગામી પીડાઓને અટકાવી શકાતી નથી, અર્થાત્ પરની પીડામાં નિમિત્ત બનતે જીવ જ સ્વપીડાને ભોગ બને છે. જ્યાં સુધી જીવ મનથી, વચનથી કે કાયાથી પરપીડામાં લેશમાત્ર પણ નિમિત્ત બને છે, ત્યાં સુધી તેને તનિમિત્ત કર્મબંધ પણ ચાલુ જ રહે છે. તે કર્મ બંધ થતે જે અટકાવ હોય, તે તેને એક જ ઉપાય છે, કે “હિંસા પાપસ્થાનકેથી ત્રિવિધે વિવિધ અટકવું, તેનાથી વિરત-નિવૃત્ત થવું. એ નિવૃત્તિ
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
નથી થતી, ત્યાં સુધી ક`ના આસ્રવ અટકતા નથી. અને એક વખતે થયેલેા કના આસ્રવ તેનું ફળ આત્માને ચખાડવા સિવાય રહેતા પણ નથી. કહ્યું છે કે
“નામુ ક્ષીયતે ધર્મ, પોટિશૌત્તિ ।’ ક્રોડા કલ્પે (વર્ષે) પણ બાંધેલું કર્મ ભાગવ્યા સિવાય ખપતું નથી.’
પરપીડા એ પાપ છે અને પરોપકાર એ પુણ્ય છે, એ વાત એક ને એક એ જેવી છે. છતાં જેઓને એ વિષયમાં થોડો પણ સ’દેહ હોય, તેઓએ વિચારવું જોઈ એ, કે પેાતાને કાઇ પીડા આપે, તેા તે પાપ કરનારા છે, એમ લાગે છે કે નહિ ? અને પેાતાના ઉપર કાઈ ઉપકાર કરે, તે તે પુણ્યનું કામ કરે છે, એમ લાગે છે કે નહિ ? જે લાગે છે, તેા એ નિયમ પાતાના માટે સાચા છે અને બીજાને માટે નહિ–એમ કયા આધારે કહી શકાય ? કાંટામાંથી કાંટા અને અનાજમાંથી અનાજ થાય-એ સૃષ્ટિને અટલ નિયમ છે. એ નિયમને અનુસારે જ પીડામાંથી પીડા અને ઉપકારમાંથી ઉપકાર-એ સિદ્ધાન્ત ફલિત છે. ચારિત્રધમ એ પરપીડાના પરિહારસ્વરૂપ અને પરોપકારનાં પ્રધાન અંગસ્વરૂપ છે. તે ચારિત્રધમ ઉપરની શ્રદ્ધા અને તેના પાલનના શુભ અને કલ્યાણકારી ફલ ઉપર અખંડ વિશ્વાસ, એ પણ સદ્ભક્તિ અને સદાચારની પ્રેરણાનું બીજ છે.
પરને લેશમાત્ર પણ પીડા ન થાય અને સ`સમાં આવનાર યાગ્ય આત્માને શુદ્ધ ધર્મની પ્રાપ્તિરૂપ પરમ ભાવાપકાર થાય, એવા પ્રકારનું ચારિત્રપાલન અને તેના ઉત્તમ નિયમે શ્રી જૈનશાસનમાં સૂક્ષ્મ રીતિએ બતાવેલા છે. તે બધાને! સમાવેશ ‘ચરણસિત્તરી’ અને ‘કરણસિત્તરી’
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
એટલે ચારિત્રના (૭૦) અને ક્રિયાના (૭૦) એમ (૧૪૦)૧ ભેદોમાં, અગર સંયમ અને શીલના (૧૮૦૦૦)૨ પ્રકાશમાં થઈ જાય છે. એ (૧૪૦) અને (૧૮૦૦૦) પ્રકારાને સૂક્ષ્મ બુદ્ધિથી અને મધ્યસ્થ દૃષ્ટિએ વિચારવામાં આવે, તેા સદાચારનાં સર્વશ્રેષ્ઠ અંગે! તેમાં સમાઈ જાય છે અને સદાચારનુ એક પણ અંગ બાકી રહી જતું નથી. એની ખાત્રી થયા સિવાય રહે નહિ. સદાચારનાં એ શ્રેષ્ઠ અંગોનું નિયમિત પાલન કરવા માટે ઇચ્છા-મિચ્છાદિક દવિધ ચક્રવાલસામા ચારી અને આવશ્યક પ્રતિલેખનાદિ અનેક પ્રકારની પ્રતિદિન સામાચારીનુ પાલન પણ શ્રી જૈનશાસનમાં દર્શાવવામાં
१ वयसमणधम्मसंजमवेयावच्चं च बंभगुत्तीओ । नाणाइतियं तवकोह निग्गहाई રમેય || ||
(પાંચ) વ્રત, (દશ) યતિધર્મ, (સત્તર) સંયમ, (દશ) વૈયાવચ્ચ, (નવ) બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિ, (ત્રણ) જ્ઞાનાદિ, (બાર) તપ અને (ચાર) ક્રોધાદિને નિગ્રહ, એ (સીત્તેર પ્રકારનુ`) ચારિત્ર છે. ૧
पिंडविसोहि समिई, भावणपडिमा य इंदियनिरोहो । પદિરે નુત્તિયો, અમિન, ચૈવ રાઁ તુ | ૨ || (ચાર) પિડવિશુદ્ધિ, (પાંચ) સમિતિ, (બાર) ભાવના, (બાર) પ્રતિમા (પાંચ) ઈંદ્રિયનિરોધ, (પચીસ) પ્રતિલેખના અને (ત્રણ) ગુપ્તિ, (ચાર) અભિગ્રહા એમ સીત્તેર પ્રકારની ક્રિયા છે. ર २ जोए करणे सन्ना, इंदियभोमाइ समणम्मे य । सीलांगस हस्ताणं, अट्ठारसगस्स मिप्फत्ती ॥ ३ ॥
(ત્રણ) યાગ, (ત્રણ) કરણ, (ચાર) સંજ્ઞા, (પાંચ) ઈંદ્રિય, (દશ) પૃથિવી આદિ અને (દશ) શ્રમણુધર્મો મળી અઢાર હજાર શીલસદાચારનાં અંગ બને છે. ૩
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
આવ્યું છે. તેથી તે બધા ભેદોના પાલનમાં ઉપયેાગવત જીવને જીવનમાં સદાચારને ભગ થવાના અવકાશ રહેતા નથી.
શ્રદ્ધાની શુદ્ધિ માટે શ્રધ્ધેય વસ્તુઓની શુદ્ધિ જોઈ. એવી શુદ્ધ વસ્તુએ ઉપરની શ્રદ્ધા (Respect) એ કેાઈ પણ આત્માને પવિત્ર બનાવનાર છે, એમાં લેશમાત્ર શકાને સ્થાન નથી, • આત્માની શુદ્ધિ
હવે આવે છે શ્રદ્ધાવાન આત્માની શુદ્ધિની વાત. શ્રદ્ધા એક ગુણ છે, તે ગુણી વિના રહી શકતા નથી, તેથી શ્રદ્ધા ગુણને ધારણ કરનાર આત્માનું સ્વરૂપ પણ તેવુ' માનવુ જોઈ એ, કે જે શ્રધ્ધેય હાય. આત્માને એકાન્ત નિત્ય કે એકાન્ત ક્ષણિક માનવામાં આવે, એકાન્ત શુદ્ધ કે સથા નિર્ગુણ માનવામાં આવે, શરીરથી એકાન્ત ભિન્ન કે એકાન્ત અભિન્ન માનવામાં આવે, તો કેવળ શ્રદ્ધા જ નહિ કિન્તુ કોઈ પણ ગુણની પ્રાપ્તિ-અપ્રાપ્તિ ઘટી શકતી નથી. શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ચારિત્ર કે ધ્યાન વગેરે ગુણાની પ્રાપ્તિ—અપ્રાપ્તિ આત્મામાં તે જ ઘટી શકે, જો આત્મા નિત્યાનિત્ય, શુદ્ધાશુદ્ધ કે શરીરથી ભિન્નાભિન્ન હોય. દ્રવ્યથી નિત્ય છતાં પર્યાયથી અનિત્ય, મેાક્ષમાં શુદ્ધ છતાં સ’સારમાં અશુદ્ધ, નિશ્ચયનયે શરીરથી ભિન્ન છતાં વ્યવહારનચે અભિન્ન, એવા પ્રકારના આત્મા જો માનવામાં ન આવે, તેા શ્રદ્ધાદિ ગુણાની પ્રાપ્તિ–અપ્રાપ્તિને વિચાર નિરર્થક ઠરે અને એ વિચારોને દર્શાવનારશાસ્ત્રા પણ કલ્પિત ઠરે. શ્રી જનશાસનમાં આત્માનુ સ્વરૂપ જે રીતે નિત્યાનિત્યાત્મક આદિપણે બતાવ્યુ છે, તે રીતે માનવામાં આવે, તેા જ માક્ષમાર્ગનું નિરૂપણ શ્રધ્યેય ઠરે છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
શ્રદ્ધા આદિનાં સાધનાની શુદ્ધિ
શ્રદ્ધેય પદાર્થો અને શ્રદ્ધાવાન આત્માની જેમ શુદ્ધિ જોઈ એ, તેમ શ્રદ્ધાનાં સાધનાની શુદ્ધિ ઉત્પન્ન થવાનાં સાધના, શ્રી જનશાસનમાં એ પ્રકારનાં કહ્યાં છે
तन्निसर्गादधिगमाद्वा ।
સમ્યગ્દર્શનની ઉત્પત્તિ જેમ નિસર્ગથી તેમ અધિગમથી પણ થાય છે. નિસગ એટલે જેમાં આત્મા સિવાય ખીજાં કાઈ પણ સાધનની જરૂર નથી. અધિગમ એટલે આત્મા સિવાય બીજા ગુરુ ઉપદેશાદિ સાધના પણ જેમાં રહેલાં છે. એકલી નિસગ થી સમ્યગદનની પ્રાપ્તિ માનવી કે એકલા અધિગમથી જ સમ્યગ્રદર્શનની પ્રાપ્તિ માનવી, એમાં પ્રત્યક્ષ આધ છે. કોઈ વિશિષ્ટ કેાટિના સસ્કારી આત્માને પૂર્વ જન્માના શુભ અભ્યાસથી આ જન્મમાં બાહ્ય નિમિત્ત વિના પણ શ્રદ્ધાદિ ગુણીની પ્રાપ્તિ થાય છે અને કાઈ જીવને ઉપદેશાદિ મળ્યા પછી જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે. એ બંને પ્રકારોને માનવા, એ શ્રદ્ધાનાં સાધનાની શુદ્ધિ છે.
જેમ શ્રદ્ધાની તેમ જ્ઞાનની શુદ્ધિ માટે જ્ઞેય, જ્ઞાન અને જ્ઞાનનાં સાધનાની શુદ્ધિ, ક્રિયાની શુદ્ધિ માટે ક્રિયા, ક્રિયાવાન અને ક્રિયાનાં સાધનાની શુદ્ધિ તથા ધ્યાનની શુદ્ધિ માટે ધ્યેય, ધ્યાતા અને ધ્યાનનાં સાધનાની શુદ્ધિ પણ તેટલી જ જરૂરી છે.
જૈનશાસનમાં જ્ઞેય તરીકે અનંત વિશ્વ, તેમાં રહેલા જીવા, પુદ્દલ પરમાણુએ અને સ્કા, જીવ અને પુદ્દલાની ગતિ અને સ્થિતિ તથા તેના આધારભૂત દ્રવ્યા તથા તે બધાને અવકાશ આપનાર આકાશ અને પરિવર્તન કરનાર
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
કાલ વગેરેને તેના યથાર્થ સ્વરૂપમાં દર્શાવેલ છે અને જ્ઞાતા” આત્મા પણ નિત્યાનિત્ય, શુદ્ધાશુદ્ધ અને શરીરથી ભિન્નાભિન્ન બતાવેલ છે તથા જ્ઞાનનાં સાધનો (બહિરંગ) ઉપદેશાદિ અને (અંતરંગ) ક્ષપશમાદિ યથાસ્થિત રીતે વર્ણવેલાં છે. જ્ઞાનનાં મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યવ અને કેવળ, એ પાંચ મૂળ ભેદે, તેના (૫૧) પેટા ભેદે તથા અસંખ્ય અવાંતર ભેદ પણ સૂક્ષ્મ અને સંગત રીતિએ નિરૂપણ કરેલા છે. ક્રિયાની શુદ્ધિ માટે સંયમના (૧૭) અને ચારિત્રના (૭૦) ભેદે, તેના અસંખ્ય પ્રભેદે તથા સંયમસ્થાન બતાવેલાં છે. ક્રિયવાન આત્માની લેશ્યા તથા તેની શુદ્ધિઅશુદ્ધિ, (૧૪) ગુણસ્થાનક અને તેના અસંખ્ય ભેદ-પ્રભેદે પ્રરૂપેલા છે તથા ક્રિયાનાં (ગુરુકુલવાસાદિ)બાહ્ય તથા (વીર્યાતરાય ક્ષપશમાદિ) અત્યંતર સાધનો પણ શુદ્ધ રીતિએ વર્ણવેલાં છે. ધ્યાનની શુદ્ધિ માટે યેચ તરીકે મુક્તિ, મુક્તિસ્થાન, મુક્તિના જીવ, મુક્તિનું સુખ, ધ્યાતા” તરીકે નિત્યાનિત્યસ્વાદિ સ્વરૂપવાળે આત્મા અને ધ્યાનનાં સાધનો તરીકે બાહ્ય અત્યંતરાદિ બાર પ્રકારના તપનું સુવિસ્તૃત અને સુસંગત વર્ણન કરેલું છે, તેથી આ બધા પદાર્થો પરમ શ્રધેય છે.
, સાંગોપાંગ આરાધના - એ રીતે શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ચારિત્ર તથા ધ્યાન–એ ચાર અંગવાળો મુક્તિ માર્ગ, શ્રી જૈનશાસનમાં યથાસ્થિતપણે १ पंचाश्रवाद्विरमणं, पंचेन्द्रियनिग्रहश्च कषायजयः। ત્રિવિરતિ, સંચમ: સતવમેર / ૧ / -
પાંચ આસવથી વિરમણ, પાંચ ઈન્દ્રિયને વિગ્રહ, ચાર કષાયને જય તથા ત્રણ દંડથી વિરતિ, એ સત્તર પ્રકારને સંયમ છે. ૧
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
વર્ણવાયેલ છે. તેની સાંગોપાંગ આરાધના જીવને થોડા જ કાળમાં મુક્તિસુખને અપાવનારી થાય છે. શ્રી જૈનશાસનમાં કઈ પણ એક અંગની આરાધનામાં ચારે અંગની સાધના એક સાથે રહેલી છે. જેમ કે, સમ્યગદર્શનની શુદ્ધિ માટે (પ્રાતઃકાળે અને સાયંકાળે ધૂપ-દીપાદિ વડે અને મધ્યાહન કાળે જલ–ચંદન-પુષ્પાદિ વડે) ત્રિકાળ જિનપૂજન કરવાથી જિનેશ્વરદેવે પ્રત્યે વિનય, ભક્તિ અને આદર બતાવાય છે, તેથી શ્રદ્ધાની શુદ્ધિ થાય છે. જિનેશ્વરે કેવળજ્ઞાની, શુકલધ્યાની અને યથા ખ્યાતચારિત્રી છે, તેથી તેમનું પૂજન,
અર્ચન, વંદન તથા નમન, સ્તવન, ધ્યાનાદિ કરનારે પિતાની ભક્તિના બળે કાળક્રમે તેમના જે જ્ઞાની, ધ્યાની અને ચારિત્રી થઈ શકે છે. સમ્યગજ્ઞાનની શુદ્ધિ માટે સત્શાસ્ત્રનું અધ્યયન કે શાસ્ત્રાનુસારી ઉપદેશનું શ્રવણ છે. તેને કરનારે અનુક્રમે શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, ચારિત્ર અને શુદ્ધ ધ્યાનને પામનારે થાય છે.
સમ્યફચારિત્રની શુદ્ધિ એટલે વ્રત–નિયમોનું પાલન, વ્રતધર સાધુ અને શ્રાવકની ભક્તિ તથા યતિધર્મ અને ગૃહીધર્મ ઉપર શ્રદ્ધા ધારણ કરવી તે છે. તેને કરનાર અનુક્રમે પાપક્ષય અને કર્મક્ષય કરીને ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ, ક્ષાયિક જ્ઞાન, ક્ષાયિક ચારિત્ર અને ક્ષાયિક વીર્ય આદિને પામી શકે છે.
સમ્યગૃધ્યાનની શુદ્ધિ માટે અનશનથી માંડીને કાર્યોસગપર્યત કોઈ પણ પ્રકારને તપ છે, તેને કરનાર અશુભ કર્મ તથા અશુભ ભવને ક્ષય કરી, પરિણામે નિર્મળ આત્મસ્વરૂપને પામી કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન, અવ્યાબાધ સુખ તથા અનંતવીર્ય આદિને પામે છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
•
સર્વજ્ઞકથિત ચાર વિભાગવાળા આ મોક્ષમાર્ગને યત્કિંચિત્ ઓળખાવવા આ નાનકડા પુસ્તક દ્વારા સ્વ૫ પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો છે.
આશા છે કે જેના માર્ગની પ્રાથમિક પિછાન માટે, તેવા પ્રકારના અધિકારી જીને આ નાનકડું પુસ્તક મદદગાર નીવડશે. ફાફલિયાવાડે, જન ઉપાશ્રય
પં. ભદ્રંકરવિજય પાટણ (ઉ. ગુજરાત). સંવત : ૨૦૦૧, આસો સુદ ૧૫.
નામ માયા માલમ માલમ માઝ મ ય રા યા જા જા માજા
जिनो देवः कृपा धर्मो,
गुरवो यत्र साधवः । श्रावकत्वाय कस्तस्मै,
न श्लाघेताऽविमूढधीः ॥१॥ જેમાં દેવ તરીકે શ્રી જિન-વીતરાગ, ધર્મ તરીકે શુદ્ધ કૃપા-દયા અને ગુરુ તરીકે સુસાધુ-મહાત્માઓ છે, તે શ્રાવકપણાની અવિમૂઢબુદ્ધિ-નિર્મળ મતિવાળ કેણુ લાઘા, ન કરે ? સર્વ કઈ કરે. ૧.
जिनधर्मविनिर्मुक्तो
मा भुवं चक्रवर्त्यपि । स्यां चेटोऽपि दरिद्रोऽपि
जिनधर्माधिवासितः ॥१॥ શ્રી જિનધર્મથી રહિત ચક્રવતી પણ હું ન થાઉં. શ્રી જિનધર્મથી અધિવાસિત દાસ અને દરિદ્ર પણ હું થાઉં.૧ કામ કરી ગયા પછી પણ પી પી જવા પામી ગયા
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાચો જૈન
अप्पा कत्ता विकत्ता य, दुहाण य सुहाण य । अप्पा मित्तममित्तं च दुप्पट्ठिय सुपटिओ ॥१॥ સુખા અને દુઃખાને ઉત્પન્ન કરનાર અને નાશ કરનાર આત્મા છે. ઇન્દ્રિયાને વશ નહિ થયેલા આત્મા પેાતાના મિત્ર છે અને ઇન્દ્રિયાને આધીન થયેલેા આત્મા પેાતાના શત્રુ છે. ૧.
अप्पा नई वेयरणी, अप्पा मे कुडसामली । अप्पा कामदुहा घेणू, अप्पा मे नंदणं वणं ||२|| આત્મા એ વૈતરણી નદી છે, મારા આત્મા એ શાલ્મલી વૃક્ષ છે. આત્મા એ કામધેનુ છે અને મારા આત્મા એ જ નદનવન છે. ૨.
अप्पा चेव दमेयव्वो, अप्पा हुं खलु दुद्दमो ।
अप्पा दंतो सुही होई, अस्सि होए परत्थ य ||३|| આત્મા જ દમન કરવાને ચેાગ્ય છે અને આત્મા જ ખરા દુમ્ય છે. આત્માનું દમન કરનાર આ લાક અને પરલેાકમાં સુખી થાય છે. ૩.
वरं मे अप्पा देतो, संजमेण तवेण य । माऽहं परेहिं दम्मन्तो, बन्धणेहिं वहेहि य ||४||
સયમ અને તપથી મારા આત્માનું દમન કરવું શ્રેષ્ઠ છે, કે જેથી ખીજાઓ દ્વારા વધ અને મધનેાથી મારું દમન
ન થાય. ૪
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
जो सहस्सं सहस्ताणं, संगामे दुज्जए जिणे । ન નિભિન્ન સવ્વાળું, જ્ઞ છે મો નો બી
એક માણસ દુય એવા સ`ગ્રામમાં લાખા માણસાને જીતે, પરન્તુ એક પાતાના આત્માને જીતે, એ જ તેનેા ઉત્કૃષ્ટ જય છે. ૫.
पंचिदियाणि कोह, माणं मायं तहेव लोभं च । दुज्जयं चेव अप्पाणं, सव्वमप्पे जिए जियं ॥ ६ ॥ પાંચ ઈન્દ્રિય તથા ક્રોધ, માન, માયા અને લાભ-એ દૃ ય છે. પરંતુ આત્માને જીતવાથી બધા જીતાય છે. ૬ अप्पाणमेव जुज्झाहि, किं ते जुज्झेण बज्झओ । अप्पणा चेव अप्पाणं, जइत्ता सुहमेहए ||७||
આત્માની જ સાથે યુદ્ધ કરા, બહારના સાથે યુદ્ધ કરવાથી શુ ? આત્મા વડે આત્માને જીતવાથી જ સુખ
પ્રાપ્ત થાય છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન માર્ગની પિછાણું
અનુક્રમણિકા
૧. ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક ૨. સાધુધર્મ અને શ્રાવકધર્મ ૩. શ્રદ્ધા ૪. શ્રાવકધર્મ ૫. શ્રાદ્ધવિધિ (મૂળને અનુવાદ) ૬. તીર્થકરેના નામને મંગળ જાપ ૭. જેન પરમેશ્વરનું સ્વરૂપ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક
સાચા પરમેશ્વર તરીકે પૂજાવા લાયક આ જગતમાં કઈ પણ હોય, તે તે માત્ર શ્રી અરિહંત પરમાત્માએ જ છે. ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક પણ તેઓ જ છે, કારણ કે, જે ધર્મનું પ્રકાશન કરવું છે, તે ધર્મ અતીન્દ્રિય (extrasensory) છે, તેથી અતીન્દ્રિય જ્ઞાનને ધારણ કરનાર મહાપુરુષે જ તેને તેના સત્ય સ્વરૂપમાં જાણી શકે છે. જેઓ ધમને સાક્ષાત્ જોઈ કે જાણી શકતા નથી, તેઓ ધર્મની બાબતમાં જેટલાં અનુમાન કરે, તે ભાગ્યે જ સાચાં હોય તેમાં પણ કઈ સાચું અનુમાન પ્રાપ્ત થઈ જતું હોય, તે તેનું કારણ પણ અતીન્દ્રિય જ્ઞાનીઓ દ્વારા પ્રકાશિત કરાયેલા પદાર્થોને 2112016 ( directly ) 249191 42°42124 (indirectly ) થયેલે પરિચય છે, કારણ કે, ધર્મનું વાસ્તવિક અને આદ્ય પ્રકાશન તે; તે ધર્મના સ્વરૂપને સાક્ષાત્ જોનાર અને જાણનાર જ કરી શકે, એમાં કોઈના પણ બે મત હોઈ શકે નહિ.
શ્રી જૈન શાસનના કથન મુજબ એવા અતીન્દ્રિય જ્ઞાનીઓ ઘણું હોય છે, કે જેઓ ધર્મના સ્વરૂપને સાક્ષાત્ જાણી અને જોઈ પણ શકે છે. છતાં તેને વ્યવસ્થિત રીતે અને વંશપરંપરાઓ સુધી સચવાઈ રહે, એ રીતે પ્રકાશન કરવાનું સામર્થ્ય માત્ર તીર્થકર દેવોના આત્માઓને જ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. તે સિવાયના કેવળજ્ઞાની મહર્ષિઓ ધર્મતીર્થનું સ્થાપન તથા શિષ્ય-પ્રશિષ્યાદિની પરંપરાએ તેનું અવિચ્છિન્ન પાલન અને પ્રકાશન કરવા તથા કરાવવા શક્તિમાન બની શકતા નથી. ધર્મતીર્થનું પ્રકાશન, ચતુર્વિધ સંઘનું સ્થાપન તથા બુદ્ધિનિધાન ગણધરાદિ શિષ્યો દ્વારા દ્વાદશાંગી (આગમશાસ્ત્ર)ની
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ ઃ જનમાર્ગની પિછાણ
રચના, શ્રી તીર્થકરનામકર્મની સર્વશ્રેષ્ઠ પુણ્યકૃતિને ઉપભેગ. કરનાર તીર્થકર મહર્ષિએ જ કરી શકે છે. એ કારણે ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક શ્રી અરિહંત પરમાત્મા અથવા શ્રી તીર્થકર દેવને જ માનવા, એ વાસ્તવિક છે. શ્રી અરિહંત દેવ
અરિ એટલે રાગ-દ્વેષાદિક આંતરિક દુશ્મને, તેને હેત એટલે હણનારા દેવ, તે શ્રી અરિહંત દેવ છે. આથી એમ નથી માની લેવાનું, કે રાગ-દ્વેષાદિ અંતરંગ દુશ્મનોને હણનારા એકલા શ્રી અરિહંત દેવે જ હોય છે, કિન્તુ અન્ય કઈ હોતા નથી. સર્વ કેવળજ્ઞાની મહર્ષિઓ અને સિદ્ધ પરમાત્માએ આંતરિક શત્રુઓનો સર્વથા વિજય કરીને જ કેવળજ્ઞાન કે શ્રી સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કરે છે, પરંતુ આંતરારિ (internal enemies)નો નાશ કરવા ઉપરાંત શ્રી અરિહંત દેવોના આત્માઓમાં વિશિષ્ટ પ્રકારની અન્ય પણ અલૌકિક વિભૂતિઓ રહેલી હોય છે. તે વિભૂતિઓમાં પ્રધાન વિભૂતિઓ (પ્રતિહાર્યાદિ વડે) ત્રિભુવનવતીવિશિષ્ટ-નરામરપૂજ્યતા (all reverence) અને નિરતિશય વચનાતિશયતા (par excellence of speech) એ બે છે. આ બે વિભૂતિઓ શ્રી અરિહંત દેવેની મુખ્ય છે, કે જે અન્ય કેવળજ્ઞાની મહર્ષિઓમાં હોતી નથી. રાગ-દ્વેષ અને મેહથી સર્વથા રહિતપણું (free from all passions) તથા જગતના તમામ પદાર્થોનું તમામ પ્રકારે જ્ઞાયકપણું (omniscience), એ સર્વ કેવળજ્ઞાનીઓમાં સમાન હોવા છતાં, જે જાતિનું ત્રિભુવનપૂજ્યપણું (all reverence) અને ધર્મોપદેશકપણું (Benevolence by speech) શ્રી અરિહંત દેવના
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક: ૩ આત્માઓને પ્રાપ્ત થાય છે, તે તેમના સિવાય અન્ય કોઈને પણ પ્રાપ્ત થતું નથી. એ રીતે અપાયાપગમાતિશય, જ્ઞાનાતિશય, પૂજાતિશય અને વચનાતિશય-એ ચાર લોકોત્તર અદ્દભુત અતિશયેના ધારક શ્રી અરિહંત દેવ, એ જ જગતમાં સાચા પરમેશ્વર છે અને તેમની જે આજ્ઞા એનું જ નામ જનશાસન છે. - શ્રી અરિહંત પરમાત્માએ જે નિર્મળ શાસનનું સ્થાપન કર્યું, તેની સેવા કરવી એ પ્રત્યેક આત્માની મોટામાં મોટી તથા અગત્યની ફરજ છે. એ શાસનની સેવા એ શાસને બતાવેલા માર્ગની આરાધના દ્વારા જ શક્ય છે. તેથી એ . શાસને આરાધના માટે કે માર્ગ દર્શાવે છે, તે સ્પષ્ટ સ્વરૂપમાં જાણી લેવું એ પરમ આવશ્યક છે. તે પહેલાં એક વાત સમજી લેવી જોઈએ, કે શાસ્ત્રકાર મહર્ષિઓ તરફથી શાસનની સેવા કરવી એવું જ્યારે પણ ફરમાન કરવામાં આવે છે ત્યારે તે “સેવા” શબ્દ ઘણું વિશાળ અર્થ (enlightened sense)માં વપરાયેલ છે. સામાન્ય રીતે સેવા શબ્દને જ્યાં જ્યાં પ્રાગ આવે છે, ત્યાં સર્વત્ર જેની સેવા કરવાની છે, તેને પ્રસન્ન કરવા માટેની ક્રિયાના અર્થમાં તે શબ્દ વપરાય છે. જેમ કે લૌકિક ધર્મોમાં ઈશ્વરસેવા, દેવદેવીની સેવા, ગુરુ-ગુરુણીની સેવા વગેરે સઘળા પ્રયોગોમાં સેવ્યની પ્રસન્નતા સંપાદન કરવાને અર્થ છુપાયેલું છે. લેકવ્યવહારમાં પણ એ જ નિયમ છે. જેમકે-રાજસેવા, મા-આપની સેવા, ગુરુ-શિક્ષકની સેવા, સ્ત્રી-પુત્રાદિની સેવા, સ્વજન-પરિવારની સેવા, લેકની કે દેશબંધુઓની સેવા સઘળા પ્રગોમાં તે તે વ્યક્તિઓની પ્રસન્નતા સંપાદન કરવાને હેતુ વ્યક્ત કે અવ્યક્ત રીતિએ રહેલે જ છે અથવા
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ : જૈનમાની પિછાણ
એ સઘળી સેવા વ્યક્ત કે અવ્યક્ત રીતિએ તે તે સેવ્યને પ્રસન્ન કરવાનું સામર્થ્ય ધરાવે છે.
શાસનસેવા એ આત્મસેવા
શ્રી જૈનશાસનની સેવામાં ઉપર્યુક્ત અર્થ થી તદ્દન ભિન્ન અર્થ જ રહેલા છે. એ કહેવાય છે શાસનની સેવા, પણ એથી થાય છે પેાતાની જ સેવા. બાહ્ય ષ્ટિએ એ કોઈ અરિહંત આદિ શાસનનાં નાયકને રીઝવવાના કાર્ય તરીકે દેખાય છે, પરંતુ એ શાસનનાયકાની સેવાથી વાસ્તવિક તા પેાતાના આત્મા જ રીઝે છે.
શ્રી જૈનશાસનની સેવા એ કાઇ અલૌકિક વસ્તુ છે. એને શાસનની સેવાનું કાય કહેવુ એના કરતાં પોતાના આત્માની સેવા (self service)નું કાર્યં કહેવુ', એ જ વધુ વ્યાજબી છે.
સેવાના માગ
શ્રી જૈનશાસનની સેવા એણે ખતાવેલા આરાધનાના મા થી જ થઈ શકે છે, તેથી તે માર્ગની યથા પિછાન કરવી આવશ્યક છે. શ્રી જૈનશાસન આરાધના માટે જે માર્ગ બતાવે છે, તે માત્ર ગ્રંથાની શાભારૂપ છે, એમ આજના કેટલાકેાનું માનવું છે. તેઓ કહે છે કે વર્તમાન જમાનામાં જૈનાગમામાં દર્શાવેલા આચાર અને વિચારાનુ પાલન લગભગ અશકય છે અને એ જ કારણે જૈનાગમા જે આચારા અને વિચાર। દર્શાવે છે, તે ખીજાઓની સરખામણીમાં સ - શ્રેષ્ઠ હોવા છતાં માત્ર પેાથીઓમાં જ રહી ગયા છે. વ - માન જમાના ઉપર તેની કંઇ પણ અસર છે નહિ અથવા
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક : ૫ રહી છે, તે તે તેવા પ્રકારના કેટલાક માત્ર “જુનું તે જ સેનું એવી જાતના બદ્ધાગ્રહને પકડી રાખનારા (orthodox) તથા તેને કોઈ પણ ભેગે નહિ છોડનારા (dogmatic) લે કે ઉપર જ રહી છે. - શ્રી જૈનશાસન અને તેના ચુસ્ત (staunch) અનુયાચીઓ ઉપરનો આ જાતનો આક્ષેપ વિચારણીય છે. શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા આચારો અને વિચારે, એનું પાલન અને આચરણ વર્તમાન જમાનામાં અશક્ય છે, એમ કહેવું શું સત્ય છે ? એના અનુયાયીઓ બદ્ધાગ્રહના કારણે તેને પકડી રાખે છે અને છેડતા નથી, એમ કહેવું –એ શું ન્યાયપુર:સર છે ? એમ કહેવાથી તો એક શક્ય અને ઉપકારક શાસનની આરાધનાથી જગતને વિના કારણ વંચિત રાખવાનું થાય છે. તથા એક સર્વશ્રેષ્ઠ શાસનને વિચારપૂર્વક આદરના૨ વિવેકી વર્ગને ઘેર અન્યાય કરવા જેવું થાય છે. શ્રી જિનશાસને દર્શાવેલા આચાર અને વિચારે એ માનવીને પિતાના નિત્ય જીવનમાં કેટલા ઉપકારક છે અને તેના પાલનથી અ૫પ્રયને પણ તે કેટલી જાતના બાહ્ય અનર્થોથી બચી જાય છે, અને જ્યારે જ્યારે એ દષ્ટિથી વિચાર કરવામાં આવે છે, ત્યારે ત્યારે એ શાસનના સંસ્થાપક મહાપુરુષે ઉપર કઈ અપૂર્વ ભક્તિભાવ જાગ્રત થયા વિના રહેતો નથી. આજની પરિસ્થિતિ
મનુષ્ય જાતિને આપત્તિમાંથી ઉગારી લેવા માટે આજે અનેક જાતની નવી નવી શોધખોળ થઈ રહી છે અને તેની પાછળ પ્રતિવર્ષ લાખે, ક્રોડે અને અબજો રૂપિયા ખર્ચાઈ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ : જૈનમાની પિછાણ
રહ્યા છે, છતાં આપણે સાંભળીએ છીએ કે, મનુષ્યજાતિ ઉપર આપત્તિઓ રાજ ને રાજ વધતી જ જાય છે. નિત્ય નવાં નવાં ઔષધે તેમ નિત્ય નવા નવા રાગેા પણ વધતા જાય છે, નિત્ય નવાં નવાં કારખાનાંઓ અધાતાં જાય છે, તેમ નિત્ય નવા નવા બેકારા પણ વધતા જાય છે. નિત્ય નવા નવા હુન્નર-ઉદ્યોગો શેાધાય છે, તેમ બજારોમાં નિત્ય અણધારી અવનવી તેજીમ દ્વીએ પણ આવતી જાય છે. ઘેાડા હુન્નરા હતા ત્યારે ઝાઝી ઘરાકી હતી. હુન્નરો વધુ થયા તે ઘરાકી માટે બજારો ખૂટી પડયાં. નિત્ય નવા ઉત્પન્ન થતા થાકબધ માલ ખપાવવા માટે, એક રાજ્યની ખીજા રાજ્ય ઉપર દૃષ્ટિ દોડી અને એક રાષ્ટ્રની બીજા રાષ્ટ્ર ઉપર હકુમત મેળવવાની વૃત્તિ થઈ. ભૂમિ, લક્ષ્મી કે સ્ત્રીઓની ખાતર યુદ્ધ થતાં કદી સાંભળ્યાંછે, પણ માલ ખપાવવાનાં બજારા હાથ કરવા યુદ્ધ થતાં કદી સાંભળ્યાં નથી. આજના હુન્નર–ઉદ્યોગ અને શેાધખાળના જમાનામાં માલ ખપાવવા માટેનાં બજારા હાથ કરવા માટે લાખા મનુષ્યાને ઘાતકી સ`હાર જેની પાછળ રહેલા છે, એવા ઘાર રણસંગ્રામા લડાય છે અને એને અંત કયારે આવશે, તેની કોઈને ખખર નથી. મનુષ્યજાતિનાં સુખ અને સંરક્ષણ ખાતર આમ જેટલાં સાધના વધતાં જાય છે; તેટલાં તેટલાં તેનાં દુ:ખ અને આપત્તિમાં એર વધારો કરનારજ થતાં જાય છે. શ્રી જૈનશાસનના આદેશ અને ઉપદેશના શક્તિ મુજબ અમલ કરનાર આવા પ્રકારની આપત્તિ અને પીડામાંથી કેવા આબાદ બચી જાય છે, એ બહુ સમજવા જેવું છે.
ભાજનના પ્રભાવ
શ્રી જૈનશાસનના આદેશ અને ઉપદેશના શક્તિ મુજબ અમલ કરનાર આત્મા રાગથી ઘેરાતા નથી એમ નહિ.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક : ૭
પરંતુ માત્ર કર્મના ઉદયથી આવનારી રેગની પીડા જ એને સહવી પડે છે. શક્તિ અને સૌંદર્ય માટે નવી નવી દવાઓને ઉપભોગ કરવાથી ઉત્પન્ન થતા નવા નવા રેગોને ભેગ તે કદી પણ થતો નથી. દવાઓને ઉપગ નહિ કરવાની સાથે તેણે માન્ય રાખેલા શાસનના આદેશ મુજબ તે અભક્ષ્ય કે અનંતકાયનું પણ કદી ભજન કરી શકો નથી. શ્રી જૈનશાસને માનેલા અભક્ષ્ય કે અનંતકાય એ એવી જાતના પદાર્થો છે, કે તેનું ભજન કરનાર આત્મા પૂર્વનો તીવ્ર પુણ્યદય ન હોય, તે ભાગ્યે જ, આગંતુક રેગેને ભેગ થતો બચી શકે. વાસી કે વિદળ, છ ફળ કે અજાણ્યાં ફળ, ચલિતરસ કે બેળ અથાણાં, માંસ કે મદિરા, મધ કે માખણ, બરફ કે કરા, બહુબીજ કે અનંતકાય, રાત્રિભોજન કે ભૂમિકંદ વગેરેનું ભક્ષણ એ બધા રેગેનું ઘર છે, એની આજના વૈજ્ઞાનિક યુગમાં કેનાથી ના પાડી શકાય તેમ છે ? તાજેતરમાં જ એક પ્રસિદ્ધ પત્રકાર પિતાના છાપામાં એક લેખ પ્રગટ કરીને જણાવે છે કે :
દુનિયાના મોટામાં મેટા રસાયણશાસ્ત્રીઓ હાલમાં આપણું અદ્દભુત શરીરરૂપી મોટરમાં નંખાતા પેટ્રોલ રૂપી ખોરાક માટે જાતજાતના પ્રયોગ કરી અમુક ખાદ્યથી શરીરના અમુક અવયવ અથવા અંગ ઉપર અમુક અસર થાય છે, અથવા અમુક ખોરાકની શરીર ઉપર અમુક પ્રકારની સારી-માઠી અસર થાય છે. વગેરે બાબતે વિજ્ઞાનની મદદથી સાબિત કરી રહ્યા છે, જેમાંની છેલ્લી કેટલીક શોધે તે ઘણી જ અચંબો પમાડનારી છે.
તમને કદાચ આ વાત વાહિયાત લાગતી હશે, પરંતુ ઉપર્યુક્ત મન્તવ્યને સબળ ટેકે આપે એવા અનેક પુરાવા દરેક સમાજમાંથી મળી શકે. આપણે જેવો ખોરાક ખાઈએ છીએ તેવા પ્રકારના વિચારે
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણુ
જન્મે છે, જેની અસર રાષ્ટ્રના ભાવિ ઉપર પણ પડે છે. દુનિયાની તમામ મહત્વની બાબતો મોટા ભાગે ખોરાકના સત્વ, રજસ, અને તમોગુણ ઉપર અવલંબે છે. આપણે જેવા પ્રકારને ખેરાક લઈએ છીએ, તેવા પ્રકારની સારી યા માઠી અસર આપણા વિચાર, વાણી અને વર્તન ઉપર થાય છે. - “ચ સામ્રાજ્યની પ્રગતિમાં પલટો થવાનું કારણ એ હતું, કે જ્યારે મગજને સમતલ રાખી યોગ્ય દરવણું કરવાની જરૂર હતી, ત્યારે નેપોલિયને ડુંગળી ખાધી હતી. ડુંગળીની અસરને લીધે તેણે સન્યની દેરવણું કરવામાં ભારે ભૂલ કરી હતી અને પરિણામે લીઝીગની મહત્વની લડાઈમાં તેને હાર ખમવી પડી હતી.
“આહારશાસ્ત્રના અધ્યયનથી સમજાય છે કે મનુષ્યને થતી વ્યાધિઓમાંથી સેંકડે નવાણું ટકા વ્યાધિઓ અગ્ય ખાનપાન અથવા હદ ઉપરાંત ખાવાથી થાય છે. બત્રીસ જાતનાં પકવાન અને તેત્રીસ જાતનાં શાકથી પીરસેલી શ્રીમન્ત લોકોની દબદબાવાળી પત્રાવલિમાં અજીરણ, સંધિવા, જલોદર, જવર અને બીજા રોગો ગુપ્ત રીતે છુપાએલા હોય છે.
સ્પેનને પાંચમો ચાર્લ્સ પથારીમાંથી ઊઠતાંની સાથે જ પાંચ વસ્તુને નાસ્તો કરતો, બપોરે બાર વાગે ભારે ભોજન લે, સાજે વીસ વસ્તુઓ સાથે જાત જાતના દારૂ ચઢાવતો અને મધ્યરાત્રે પાછો જમતા. આ પ્રકારનાં ખાનપાનથી પિસ્તાળીસ વર્ષની વયે તે તદ્દન અશક્ત થઈ ગયું હતું.
“જગતને મહાન પાપાત્મા નીરે બપરથી અધી રાત્રિ સુધી જમ્યા જ કરતા. કેલીગ્યુલા (Caligula) એક જ વખતના વાળ (evening dinner)માં સવાલાખ રૂપિયા ખર્ચ અને સીઝરોને અમલ તે અત્યાચારથી પૂર્ણ હતા. અકરાંતિયાપણુ, મદ્યપાનાદિ વ્યસન અને નિયતા હંમેશાં સાથે જ વસે છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક . ૯ વગેરે વગેરે ઘણી વાતો આહારથી શરીર ઉપર નિપજતી અસર વિષે લખી છે. આપણે ત્યાં કહેવત છે, કે આહાર તેવો ઓડકાર તેમ જર્મની આદિ દેશોમાં પણ તેવા જ પ્રકારની કહેવત છે, કે માણસ જેવું ખાય તેવું થાય” વગેરે. એ અનુભવનો કેઈ પણ ઈન્કાર કરી શકયું નથી. મનુષ્યને નિરોગી રાખવા જેમ અભક્ષ્યના ભક્ષણના ત્યાગની જરૂર છે, તેમ મનુષ્યને દયાળુ રાખવા માટે પણ તેની જ જરૂર છે. છતાં તેને અમલ જેટલે જન કુળમાં થઈ રહ્યો છે, તેને એક અંશ પણ બીજાઓથી થતો નથી. એ અભક્ષ્ય ભક્ષણનો ત્યાગ આજે એક બાળકથી માંડી વૃદ્ધ પર્યન્તના તમામ આત્માઓ સંસ્કારી જૈન કુળ માં ચુસ્તપણે અને કઈ પણ જાતના દબાણ, અભિમાન કે આડંબર વિના નૈસર્ગિક રીતિએ પાળી રહ્યા હોય છે, એ સત્યને કોઈથી પણ નિષેધ થઈ શકે તેમ નથી. ઉદ્ધારને માર્ગ
આરેગ્યાદિ કોઈ પણ જાતની અભિલાષા વિના ઉપયુક્ત પદાર્થોને જીવનપર્યન્ત સર્વથા ત્યાગ, કઈ પણ પ્રકારના આડંબરાદિને ધારણ કર્યા સિવાય ભોગને જ એક તત્ત્વ માનનાર આજના જડવાદપ્રધાન કાળમાં અનેક આત્માએ આંખડિતપણે આચરી શકે, એ પ્રભાવ કાંઈ નાનોસૂને નથી અને એ પ્રભાવ શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલ આરાધનાના માર્ગનો જ છે, એની કેઈથી પણ ના પાડી શકાશે નહિ, અભક્ષ્ય પદાર્થોનું ભક્ષણ એ આરોગ્યને બાધક છે, એમ આજે તેવા અનેક સત્યશોધક ડેકટરે કે આરોગ્યશાસ્ત્રના અભ્યાસીએને કબૂલ કરવું પડયું છે. તે છતાં પણ તેને જીવનપર્યત ત્યાગ કરાવ, એ શ્રી જૈનશાસન અને તેની આરાધનાને નહિ
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ : જૈનમાર્ગની પિછાણુ પામેલા આત્માઓ માટે શક્ય નથી, એટલું જ નહિ, પણ તેઓ પાસે તેમાંના એકાદ પદાર્થને પણ અખંડિત રીતિએ ત્યાગ કરાવવો ઘણો મુકેલ છે. જ્યારે સ્વશરીરના આરોગ્ય –સંરક્ષણાર્થે પણ તે જાતિના અભક્ષ્ય પદાર્થોના ભક્ષણને ત્યાગ જનતાને અશક્ય થઈ પડયો છે, ત્યારે તે જ જમાનામાં જીવરક્ષાની ખાતર, પરલોકના પારમાર્થિક હિતની ખાતર કે કેવળ ધર્મશાસ્ત્રકારની આજ્ઞાનું પાલનની ખાતર હજાર બાલક અને બાલિકાઓ, યુવક અને યુવતીઓ, પ્રૌઢ અને પ્રૌઢાઓ, વૃદ્ધ અને વૃદ્ધાએ તેનો સર્વથા ત્યાગ. આચરી રહ્યા હોય, એ વાત શું ઓછી અનુમોદનીય છે? એ અભય પદાર્થોના ભક્ષણના ત્યાગથી સાહજિક રીતિએ (naturally) જ એના ત્યાગને આચરનારાઓ, તે પદાર્થોના ભક્ષણથી ઉત્પન્ન થનારા હજારો રેગેથી આપોઆપ બચી. જવા પામે છે. એટલું જ નહિ, પરંતુ જીવરક્ષાદિ આત્માના ઉચ્ચ અધ્યવસાયે કાયમ માટે ટકાવી શકે છે. તેવા આત્માએ પિતાની સારિક, દયાળુ અને કમળ અહિંસક લાગણીઓનું આ ઘેર હિંસક જમાનામાં પણ જીવનના અંત સુધી રક્ષણ કરી શકે છે. જગતને શારીરિક રોગ અને માનસિક નિર્દયતાના વ્યાધિમાંથી મુક્ત કરવા માટે આટઆટલાં ઔષધે અને અખતરાઓ તથા સાહિત્ય અને તત્વજ્ઞાન પ્રચાર પામ્યાં છતાં, જે રોગ અને વ્યાધિઓનું તથા તેનાથી ઉત્પન્ન થતા ઉપદ્રનું નિવારણ નથી થઈ શકર્યું, તે શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલી આરાધનામાંનાં એક . પ્રાથમિક, સ્વલ્પ અને સહેલાઈથી આચરી શકાય તેવાં અંગને. અપનાવી લેવાથી બની શકે છે. શ્રી જૈનશાસને નિષેધેલા. એક અભક્ષ્ય ભક્ષણને ત્યાગ સમસ્ત દુનિયા જે રાજીખુશીથી સ્વીકારી લે, તો કેટલા ઉપદ્રમાંથી વિના આડંબરે,
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક : ૧૧ વિના લક્ષ્મીના વ્યયે કે વિના બીજાઓને તકલીફ આચ્ચે બચી જાય ?
મનુષ્યજાતિ અભક્ષ્યનું ભક્ષણ કરે, રેગથી પીડાય અને પછી તેના સંરક્ષણાર્થે નિરપરાધી પશુ અને જતુજગતને સંહાર કરીને દવાઓ ઉત્પન્ન કરાય અને એ દવાઓ ઉપન્ન કરનારા દયાળુ મનાય, એના કરતાં મનુષ્યજાતિને અભય ભક્ષણથી જ બચાવી લેવાનો પ્રયાસ કરનાર પરમ દયાળુ છે, એમ ન માનવામાં શું કારણ છે ? નિરપરાધી પ્રાણીઓના સંહારથી મનુષ્યજાતિ ઉપર વધતે જતે પાપનો ભાર શું મનુષ્યદયાની આડ નીચે ઢંકાઈ જશે ? પાપ તે પાપ જ છે અને તેમાં પણ નિરપરાધી ત્રસ જતુઓની હિંસા–એ તો ઘેર પાપ છે, એના વિપાકે (results) અતિશય કડવા છે તથા એક વખત પાપ કર્યા પછી તેના પરિણામમાંથી કોઈથી પણ છૂટી શકાતું નથી, એ સત્ય શાશ્વત (eternal) છે. એની સામે આંખમીંચામણાં યે મનુષ્યજાતિનું શું ભલું થવાનું છે ? શ્રી જૈનશાસને ફરમાવેલી અભક્ષ્ય ભક્ષણાદિના ત્યાગની વાતે વર્તમાન જમાનામાં કોઈને ઉપયોગી થઈ પડે એવી નથી, એ જાતના ઉપલક જવાબે દ્વારા એમાંથી છૂટી જવા પ્રયત્ન કર, એ પિતાની જાતને ખતરામાં મૂકવા જેવું છે. મહારંભેને પણ તજવા જોઈએ
અભક્ષ્ય ભક્ષણને જીવનપર્યન્ત ત્યાગ, એ જેમ શ્રી શાસનનો આદેશ છે. તેમ આજીવિકા યા જીવનનિર્વાહનાં સાધને મેળવવા માટે, તેમ જ વ્યાપારાદિકથી ધનવૃદ્ધિ માટે પણ જેમાં મહારંભ યાવત્ પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓને ભયંકર વિનાશ રહેલો છે, એવા ધંધા એ નહિ કરવા માટેનું ફરમાનથી પણ શ્રી જૈનશાસનમાં જ કરવામાં આવેલું છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ર : જૈનમાર્ગની પિછાણ આ ફરમાનથી, તે તે ધંધામાં નાશ પામતાં પ્રાણીઓને અભયદાન મળે છે. એટલું જ નહિ, પણ એવા મહારંભજનિત વ્યાપાર કૃત્રિમ રીતે ઉત્પન્ન થતાં અને મનુષ્યનાં સુખ અને સગવડે માં વધારે કરી આપવાનું કલ્પિત નામ ધરાવતા સંખ્યાબંધ પદાર્થો, મનુષ્યજાતિ ઉપર અનેક પ્રકારની નવી તકલીફને ઊભી કરે છે, તે અટકી જાય છે, કારણ કે એ રીતે ઉત્પન્ન થતો વધારાનો માલ ખપાવવાને સામસામાં દેશમાં હરીફાઈ જાગે છે અને યુદ્ધના ભયંકર વાતાવરણમાં મનુષ્યજાત એવી ઘસડાઈ જાય છે, કે જેમાંથી ઉગરવું તેને માટે અશક્ય થઈ પડે છે,
જીવરક્ષાનાં વિશુદ્ધ પરિણામેથી કરાતા આજીવિકાદિ માટે પણ થતા મહા આરંભને ત્યાગ વગેરે મનુષ્યજાતિનાં સુખ અને શાન્તિમાં વધારે કરનારા છે; જ્યારે એ સિવાચના ઉપાયો એ નિરર્થક આપત્તિઓને ઢસડી લાવી મનુષ્યજાતિને વિનાશના માર્ગે લઈ જનારા છે. આજે આપણે જોઈ શકીએ છીએ, કે અભક્ષ્ય ભક્ષણના ત્યાગની જેમ, શ્રી જૈનશાસનના આ આદેશને પણ પ્રેમથી ઝીલનારા અનેક ગુણવાન (virtuous) મનુષ્યો છે, કે જેઓ પોતે એક યા બીજી રીતે જેમ સુખ અને શાન્તિ મેળવી શકે છે, તેમ જગતના અન્ય મનુષ્ય તથા પ્રાણીઓને પણ સુખ અને શાંતિની પ્રાપ્તિમાં નિમિત્તભૂત થઈ શકે છે. ત્યાગમાં નિર્બલતા નથી
અભક્ષ્ય ભક્ષણ અને મહારંભવાળા (પ્રાણીઓનો ઘેર વિનાશ જેમાં છે તેવા) ધંધાઓને ત્યાગ, આ રીતે મનુષ્યજાતિને પિતાના ઉપર આવી પડતી નિરર્થક આપત્તિઓથી
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક : ૧૩
બચાવી લઈ, સુખ–શાન્તિના વાસ્તવિક માર્ગે લઈ જનાર છે. ત્યારે એને નહિ જાણનાર વર્ગમાંથી કેટલાક કઈ પણ જાતનો ભય કે સંકોચ રાખ્યા સિવાય એ બે ઉત્તમ નિયમ ઉપર જ દેષ વરસાવે છે. તેઓ કહે છે કે “અભક્ષ્યના ત્યાગના ઉપદેશે જ જૈન સમાજ નિર્માલ્ય બનતું જાય છે અને મહાઆરંભોથી બંધાતા પાપની ભડકે જ જૈન સમાજ ધંધાવિહેણે થતો જાય છે. આ કથનની પાછળ સહેજ પણ વિચાર, વિવેક કે સભ્યતા નથી, સમાજને ઉન્નત બનાવવાની થોડી પણ આંતરિક લાગણી અને થડે પણ વિચાર-નવવેક જે અંતઃકરણમાં હોય, તે ઉપર્યુક્ત ઉદ્દગારે કદી પણ નીકળી શકે નહિ,
જૈનસમાજ નિર્માલ્ય છે, તેનું કારણ અભય ભક્ષણને ત્યાગ યા તો તેનો ઉપદેશ છે અથવા જૈન સમાજ પૈસેટકે નિર્ધન થતો જાય છે, તેનું કારણ મહાભાદિકને ત્યાગ યા તેનો ઉપદેશ છે”-એમ કહેવું એ ન્યાયની રીતિએ સર્વથા અઘટિત છે. અભક્ષ્ય ભક્ષણનો ત્યાગ તે આપણે આગળ વિચારી આ વ્યા તેમ, નવા ઉત્પન્ન થતા રોગોને અટકાવનાર છે તથા સત્ત્વગુણને વધારનાર છે અને મહારંભાદિકને ત્યાગ પણ મનુષ્ય અને ઈતર પ્રાણી જાતિનો વિનાશ અટકાવી જીવદયાની લાગણીને વિકસાવનાર છે, એની સાથે જ જૈનસમાજના અધઃપતનને જોડી દેવું, એ તે ઉપકારક વસ્તુએને જ દ્રોહ છે. શ્રી જનસમાજની નિર્માલ્યતા (degradation) યા નિર્ધનતાના કારણ તરીકે તેના ઉત્તમ કોટિના આચારે કે ઉપદેશેને ક૯પવા એ સર્વથા અઘટિત છે. એ કલ્પનાની પાછળ ત્યાગ અને ત્યાગના ઉપદેશક ધર્મ પ્રત્યે અરુચિ રહેલી છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪ઃ જનમાર્ગની પિછાણુ
ધર્મની ખાતર છેડે પણ ત્યાગ માનવીને અપ્રિય થઈ પડે છે, અભક્ષ્ણ ભક્ષણ આદિ મહાદોષોને ધર્મની ખાતર ત્યાગ કરવાનો ઉપદેશ એવા જ કઈ કારણે અમુક પ્રકારના ઘડતરવાળા આત્માઓને ખટકે છે. એ જ પદાર્થોને યા તેમાંના કેઈ પણ એક પદાર્થનો ત્યાગ કરવાનું કોઈ વૈજ્ઞાનિક શોધક કે અમેરિકન ડોકટર કહે અને તેમ નહિ કરવાથી અનેક પ્રકારની શારીરિક અને માનસિક હાનિઓ દર્શાવે, તે બધા સાંભળવા તત્પર થઈ જાય છે અને તે મુજબ અમલ કરવો જોઈએ, એમ પણ કહેવા લાગી જાય છે. મધ્યસ્થબુદ્ધિવાળા શોધક જેમ જેમ તેમને સામગ્રી મળતી જશે, તેમ તેમ માંસાદિકના બે રાકથી થતી આરે
ની હાનિને જેમ જોઈ શક્યા છે, તેમ બહુબીજ, અભક્ષ્ય અને અનન્તકાયાદિકના ભજનથી થતી શારીરિક અને માનસિક હાનિઓને પણ જોઈ શકશે. રાત્રિભેજનથી થતી હાનિઓ તે તદ્દન સ્પષ્ટ છે અને તેઓ જ્યારે તેની સામે પડકાર ઉઠાવશે ત્યારે જ્ઞાનીઓની આજ્ઞા ખાતર નહિ, તો પણ તેમના વચનની ખાતર તેને જરૂર વધાવી લેવાશે, પરંતુ તે વખતે તે વધામણી કેવળ આરોગ્યાદિક ઈહલૌકિક હેતુઓ માટે હશે, તેથી અભક્ષ્ય ભક્ષણાદિનો ત્યાગ કરવા દ્વારા જે વિશિષ્ટ પ્રકારનો આત્મિક લાભ મળવાનો હતો, તે ભાગ્યમાં રહેશે કે કેમ ? તથા મનુષ્યની દયાની લાગણીને નવપલ્લવિત રાખીને તેને ઉત્તરોત્તર ઉચ્ચ કટિમાં મૂકવાનું જે જ્ઞાનીએનું ધ્યેય હતું, તે પણ પાર પડશે કે કેમ ? એ વિચારણીય છે.
આથી એક બીજી વાત એ સિદ્ધ થાય છે, કે “જ્ઞાનિકની “શોધકદષ્ટિ લેકે ઉપર વધારે છાપ પાડે છે અને
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક : ૧૫
જ્ઞાનીઓની “જ્ઞાન દષ્ટિ” માત્ર શ્રદ્ધા ઉપર જ ભાર મૂકતી હોવાથી માણસને આકર્ષી શકતી નથી. પરંતુ એ સાચી નથી. વૈજ્ઞાનિકની શેધક દષ્ટિ કરતાં પણ જ્ઞાનીઓની “શુદ્ધદષ્ટિ” અધિક ઉપકારક છે છતાં એના પ્રત્યે લોકનું આકર્ષણ નથી, એમાં હેતુ લેકની ધમરુચિનો અભાવ છે. ધર્મની ખાતર છેડે પણ ત્યાગ લોકને અરુચિકર છે જ્યારે શરીરાદિ ઈહલૌકિક પદાર્થોની ખાતર ફના થઈ જવાની વાતથી પણ લોકને ગભરાટ નથી. આ જાતને રુચિભેદ એ જ વૈજ્ઞાનિકો પ્રત્યેનો આદર અને જ્ઞાનીઓ પ્રત્યેને અનાદર થવામાં કારણ છે. ઈહલૌકિક અને પારલૌકિક હિત
આવા પ્રકારનો રુચિભેદ આજને નથી પણ અનાદિકાળને છે. અર્થ અને કામની ખાતર માણસ સર્વ પ્રકારના ત્યાગને આચરે છે; દેશને છોડે છે, ગામને છોડે છે અને ઘરને પણ છોડે છે; કુટુંબને છેડે છે, પરિવારને છોડે છે અને ધર્મને પણ છોડે છે.
ધર્મની ખાતર એ સઘળાને ભેગ આપનાર તો કોઈ વિરલ વ્યક્તિ જ નીકળે છે. ધર્મની પાછળ પરલૌકિક હિત (spiritual welfare) સંકળાયેલું છે, જે પરોક્ષ છે અને અર્થ અને કામની પાછળ ઈહલૌકિક હિત (material-welfare) સંકળાયેલું છે, જે પ્રત્યક્ષ છે. પ્રત્યક્ષની ખાતર પક્ષનો ભેગ આપ સુકર છે, જ્યારે પક્ષની ખાતર પ્રત્યક્ષને ભેગ આપવો એ સ્વાભાવિક રીતિએ જ દુષ્કર છે. મનુષ્યની સામાન્ય દષ્ટિ (common-sense) અથવા સામાન્ય દૃષ્ટિ (general vision) પરલોકના હિત સુધી પહોંચી શકતી નથી
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬: જૈનમાર્ગની પિછાણ અને પહોંચે, તે પણ પરલોકને વિષયમાં અનેક પ્રકારના વાદવિવાદ હોવાથી કોઈ એક વાદ ઉપર સ્થિર થઈ શકતી નથી. પરંતુ પરલોક સંબંધી શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા માર્ગ એ એટલે સુનિશ્ચિત છે, કે તે જેને પ્રાપ્ત થાય છે, તેને પરલેક સંબંધીને સઘળે વિવાદ મટી જાય છે. તેને આ લોક કરતાં પણ પરલોક અધિક મહત્વનું સમજાય છે અને તે કે , વગેરેનું સુનિશ્ચિત જ્ઞાન, જ્ઞાનીઓનાં વચનના બળે, તેના અંતરમાં સ્પષ્ટ રૂપે અંક્તિ થઈ જાય છે.
શ્રી જિનકથિતમાને પામેલા આત્માઓને આ જ એક વિશેષ લાભ છે, કે બીજાઓની અપેક્ષાએ તેઓ પોતાના પરલોકને સુધારવા વધુ જાગ્રત અને સાવધાન રહે છે, અર્થાત્ ઈહલૌકિક સુખના ભેગે પણ તેઓ પોતાના પરલેકને સુધારવા પ્રયત્ન કરે છે. જ્ઞાનીની દૃષ્ટિ અને વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિ
કઈ પણ જાતની ઈહલૌકિક વાસનાઓ વિના, કેવળ પરલોકની ખાતર જ, ઉત્તમ કોટિના ત્યાગને આચરી રહેલ પ્રજાઓમાં જૈન કેમનો નંબર મોખરે આવે તેમ છે. તેનું કારણ તેને પ્રાપ્ત થયેલ પરલેકવિષયક સંગીન (concrete) અને શ્રદ્ધેય (trustworthy) જ્ઞાન છે. આજે વૈજ્ઞાનિક તરફ ઢળેલી દષ્ટિ અને જ્ઞાનીઓ પ્રત્યે આવેલી ઉપેક્ષા, એ ધર્મચિના અભાવમાંથી જન્મેલી છે. જ્ઞાન પ્રત્યે પ્રેમ (Love for knowledge) માણસને આજે પણ જેટલું આર્કષણ જ્ઞાનીઓનાં પ્રમાણમાં અલ્પ પણ સુનિશ્ચિત વિદ્યમાન વચને પ્રત્યે કરી શકે તેમ છે, તેને એક અંશ પણ વૈજ્ઞાનિકનાં વિશાળ પણ અનિશ્ચિત અને સંદિગ્ધ વચને
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક : ૧૭
પ્રત્યે કરી શકે તેમ નથી. વૈજ્ઞાનિકનાં તારણ એ સંદિગ્ધ (ambiguous) અને અનિશ્ચિત (uncertain) છે. તેઓની દષ્ટિ બીજા સામાન્ય મનુષ્યની અપેક્ષા એ દૂર પણ પહોંચેલી હોય, છતાં અનંત જગતની દષ્ટિએ તો તેઓનું જ્ઞાન એક બિંદુ જેટલું પણ નથી હતું—એ વાત તેઓનાં જ વચનોથી સુસિદ્ધ છે.
વર્તમાન વૈજ્ઞાનિકમાં આઈઝેક ન્યૂટન (Issac Newton) નું નામ સૌથી મોખરે છે. ગુરુત્વાકર્ષણ (Law of gravitation)ના આદ્ય શોધક તરીકે તે પ્રખ્યાત છે. વર્ડઝવર્થ જેવા કવિઓએ તેની પ્રશંસાનાં ગીત ગાયાં છે. તેવા એક વિજ્ઞાનવત્તાએ પણ પોતાના પ્રશંસકોને મૃત્યુ શચ્યા ઉપરથી જે વચનો સંભળાવ્યાં છે તે દરેકે યાદ રાખી લેવા લાયક છે. તે કહે છે કે
‘જગતની દૃષ્ટિમાં હું કે હઈશ, તેનું મને જ્ઞાન નથી, પણ મને તે મારા વિષે એમ જ લાગ્યું છે કે, અનંત મહાસાગરને કાંઠે એક નાના બાળકની માફક હું રમત જ રમી રહ્યો હતો. બીજાઓને મળી શકે તેના કરતાં વધુ ઘાટીલા, ગોળ અને લીસા પથ્થરે અથવા તે વધુ સુન્દર છીપે વણવાને મેં પ્રયાસ કર્યો હશે, પરંતુ સત્યના અનંત મહાસાગરને તો હું સ્પશી શક્યો પણ નથી.”
એમ કહેવાય છે કે, સર આઈઝેક ન્યૂટન જ્યારે કુદરતનાં રહસ્યની શોધમાં રોકાતા, ત્યારે જે નવાં નવાં ભયંકર સત્યે તેમની દષ્ટિ સમક્ષ ઉપસ્થિત થતાં, વિશ્વની વિરાટ રચનાની ભયંકર અનંતતા, જેમ જેમ તેમના મગજને વમળે ચઢાવતી, તેમ તેમ તેઓ એ વિરાટતાથી, એ અકલ્પ્ય
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ
રહથી ત્રાસી જતા અને પિતાના અદ્દભુત પ્રયાસને છોડી દેતા. બીજા શબ્દોમાં, કુદરતનાં રહસ્યની અમર્યાદિત શકયતાઓ અપનાવી લેવા જેટલું તેમનું મન બળવાન નહોતું. એ જ વાતને સાદા શબ્દોમાં એમ કહી શકાય, કે તેમનું જ્ઞાન કુદરતનાં રહસ્ય સમજવા માટે છેક જ અસમર્થ હતું. આ તો થઈ મોટામાં મેટા વૈજ્ઞાનિકની વાત. જ્યારે બીજા વૈજ્ઞાનિક તે જે કાંઈ શોધે કરી શક્યા છે, તે માટે ભાગે સર આઈઝેક ન્યૂટનને ગુરુત્વાકર્ષણને સિદ્ધાન્ત શધાયા પછી જ. તે શેઠે સામાન્ય મનુષ્યની અપેક્ષાએ ગમે તેટલી મેટી મનાતી હોય, તે પણ અનંત જગતની દષ્ટિએ અને એ અનંત જગતને જાણનાર અનંત જ્ઞાનીઓની જ્ઞાનની દષ્ટિએ તો તે એક બિન્દુ માત્ર પણ નથી, એ વાતની કોનાથી ના પાડી શકાય એમ છે ?
વૈજ્ઞાનિક અને તેમની શેધે આ રીતે જ્યારે સત્યના એક અંશને પણ પૂર્ણતયા શોધી શકેલ નથી, ત્યારે તેના ઉપર જ મદાર બાંધીને જીવનની સઘળી પ્રવૃત્તિઓને અપનાવવા તૈયાર થવું, એ શું સાહસિકતા નથી ? સાચી વાત એ છે, કે લેક ભૌતિક પદાર્થોને ઓળખે છે, તેનાથી થતાં અને થનારાં સુખોને પિછાને છે અને તે કઈ પણ ઉપાયે મળતાં હોય, તે તેને શોધકોને હૃદયનાં અભિનંદન આપે છે. આ જાતની ઈહલૌકિક સુખભેગની તીવ્ર લાલસા, એ જ જ્ઞાનીઓનાં સત્ય, સુગંત અને ન્યાયયુક્ત વચને પ્રત્યે જાણે અનાદરનું કારણ બને છે. એ ભેગલાલસા જેની નાશ પામે છે, તેને વૈજ્ઞાનિકનાં વચનો અપૂર્ણતાથી ભરેલાં લાગે છે, એટલું જ નહિ પણ, તેની પાછળ (blindly) દેરાવામાં તેને સ્વ-પરને એકાન્ત વિનાશ જ દેખાય છે. એ જ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક : ૧૯
રીતિએ એવા આત્માઓને અનત જ્ઞાનીએનાં વચના પરિ પૂર્ણ અને વિશુદ્ધ (absolute and pure) સત્ય જ્ઞાનને પેદા કરનારાં લાગે છે તથા તેનું વારવાર મનન અને પિરશીલન તેમને મન જીવનના એક અપૂર્વ આહ્લાદનું અને વિકાસનું સાધન થઈ પડે છે. જે આનંદ અને જે સુખ તેમને જ્ઞાનીઓનાં વચનાનું પિરિશીલન કરતી વખતે અનુભવાય છે, એ આનંદ અને એ સુખ દુનિયાની કેાઈ શહેનશાહતનાં સુખામાં પણ તેમને દેખાતાં નથી. જ્ઞાનીઓનાં વચનેાની આ વિશિષ્ટતા (peculiarity) તેને જ સમજાય, કે જેઓની ભાગચિ (Love of passions) નષ્ટ થઇ હોય એને તત્ત્વરુચિ (Love for knowlekge of reality) જાગ્રત થઇ હાય. બીજાઓની ષ્ટિએ તે આ વાત અતિશચેક્તિરૂપ પણ બની જાય.
રોાધક-દ્રષ્ટિ અને સિદ્ધ દૃષ્ટિ
વૈજ્ઞાનિક અને જ્ઞાનીઓ વચ્ચેનું આ અંતર સમજાયા પછી હવે એવી શંકા નહિ રહે કે, જ્ઞાનીઓની જ્ઞાન-દૃષ્ટિ માત્ર શ્રદ્ધા ઉપર જ નિર્ભર હાવાથી તે મનુષ્ય માત્રને આકષી શકતી નથી. પરંતુ આ લેાકના માર્ગોમાં કે પરલાકના માર્ગોમાં શેાધકષ્ટિ કરતાં પણ શુદ્ધ-ષ્ટિ વધુ ઉપકારક છે. શેાધક–ષ્ટિ એ અસિદ્ધ છે અને શુદ્ધ ષ્ટિ એ સિદ્ધ (established truth) છે. સિદ્ધ કરતાં અસિદ્ધનુ મહત્ત્વ અધિક હાઈ શકે, એ ત્રણ કાળમાં અનવા યાગ્ય નથી.
સિદ્ધ—ષ્ટિ એ અધિક ઉપકારક હોવા છતાં, તે શ્રદ્ધા અવશ્ય માગે છે અને એ જાતની શ્રદ્ધા એ દુર્ગુણ નથી પણ સદ્દગુણ છે. અપૂર્ણ આત્માને પૂર્ણ ઉપરની શ્રદ્ધા, જ એક
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
e
એવુ' અવલ'ખન છે, કે જે તેને પૂર્ણતા સુધી પહેાંચાડે. પૂ પ્રત્યેની શ્રદ્ધા વિના અપૂર્ણ આત્મા કદી પણ આગળ વધી શકે, એ માનવા ચેાગ્ય નથી. એ કારણે જ એ જાતની શ્રદ્ધા કેળવવા માટે ઉત્તમ આત્માએ કદી પણ નાખુશ હાતા નથી. જગતના વ્યવહારમાં પણ જ્યારે અપૂર્ણ જ્ઞાની અને અશુદ્ધ અંતરવાળાએ ઉપર શ્રદ્ધા રાખીને જ ચાલવું પડે છે, તેા કયા એવા મૂખ હોય, કે જે સ`પૂર્ણ જ્ઞાની અને પરિશુદ્ધ અંતઃકરણવાળા મહાપુરુષાનાં વચના ઉપર શ્રદ્ધા રાખવાની આનાકાની કરે ? સંપૂર્ણ અને શુદ્ધના નામે અસંપૂર્ણ અને અશુદ્ધ આત્માએ પેાતાની જાતને શુદ્ધ અને સંપૂર્ણ તરીકે ઓળખાવતા હાય છે અને એટલા જ માટે જો સાચા જ્ઞાનીએ પણ અનાદરણીય ઠરે, તો એ નિયમના આ જગતમાં કઈ પણ જગ્યાએ અપવાદ નથી. દરેક ક્ષેત્રમાં, દરેક કાળમાં અને દરેક વિષયમાં એ જાતને ભય ઊભા જ છે, છતાં પણ, તેટલા ખાતર જ પાતાના ક્ષેત્રમાં પાતાની બુદ્ધિરૂપી કસોટી ઉપર શુદ્ધ થયેલા સારાએને પરિત્યાગ કોઇએ પણ કર્યાં નથી. જ્યાં શાહુકારો વસે છે, ત્યાં શાહુકારોના વેષમાં જ ચારો પણ વસે છે. જ્યાં સજ્જનો વસે છે, ત્યાં સજ્જનાના લેખાસમાં દુ ના પણ હોય છે. જયાં સદાચારી પુરુષો વસે છે, ત્યાં સદાચારી પુરુષાના દેખાવમાં જ દુરાચારી પુરુષા પણ હાય છે. એટલા ખાતર ચાર, દુર્જન અને દુરાચારીની સાથે શાહુકાર, સજ્જન અને સદાચારીને પણ શું ત્યાગ કરી દેવા જોઈ એ ? શાહુકાર અને ચારનાં, સજ્જન અને દુનનાં તથા સદાચારી અને દુરાચારીનાં લક્ષણા છૂપાં રહી શકતાં નથી. એમનાં એ લક્ષણા દ્વારા તેઓને ઓળખી કાઢવા અને બૂરાએને છેાડી દઇને સારાઓને સ્વીકારવા, એ તા ન્યાય છે, પરંતુ ભૂરા છે માટે સારાના
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધર્મના આદ્ય પ્રકાશક : ૨૧
પણ ત્યાગ કર એ તો ન્યાયનું દેવાળું (bankruptcy) છે. ધર્મના વિષયમાં પણ સરાગી અને વીતરાગ, અપૂર્ણ અને સંપૂર્ણ, અશુદ્ધ અને શુદ્ધ હોઈ શકે છે. પણ લક્ષણ દ્વારા તેની તરત જ પરીક્ષા થઈ શકે છે અને એ પરીક્ષામાં ઉત્તીર્ણ થયેલા વીતરાગ, સંપૂર્ણ અને શુદ્ધનો સ્વીકાર અને બીજાએનો અસ્વીકાર પણ થઈ શકે છે. જેઓને શુદ્ધનો જ ખપ છે, તેઓ માટે તેને મેળવવા માટેના સઘળા માર્ગે આ દુનિયામાં બંધ થયેલા નથી, પરંતુ ખુલ્લા જ છે.
*
*
*
મોટા થવાને ઉપાય --
जइ इच्छह गुरुयत्त, तिहुयणमज्झमि अप्पणो नियमा, ता सव्वपयत्तेणं परदोषविवज्जणं कुणह
' ત્રણ ભૂવનમાં જે તમો તમારી ચોકકસ મેટાઈ ઈરછતા હૈ, તે સર્વ પ્રકારે પ્રયત્ન કરી બીજાના દોષ જેવાનું છોડી દે. અર્થાત્ બીજાના ગુણ જોતાં શીખો.
*
*
*
*
*
*
*
*
*
* *
*
* *
:
જ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુધર્મ અને શ્રાવકધર્મ
વ્યાજનશાસને દર્શાવેલે આત્મવિકાસને માર્ગ બે વિભાગમાં વહેંચાઈ જાય છે. એક સાધુધર્મ અને બીજો ગૃહસ્થ ધર્મ. એ બન્ને પ્રકારના માર્ગ એકબીજાથી સંકળાચેલા છે. બંને માર્ગની પાછળ એક જ તત્ત્વજ્ઞાન છે, એક જ આદર્શ છે, બંનેયનું એક જ ધ્યેય છે. પાલન કરવાની શક્તિના ભેદે બંનેને ભેદ કરવામાં આવ્યા છે, પરંતુ જાણવાની, માનવાની કે શ્રદ્ધા ધારણ કરવાની દષ્ટિએ બંને માર્ગમાં કશે જ તફાવત નથી. સાધુ પણ મુક્તિ માટે સાધુપણું પાળે છે, શ્રાવક પણ મુક્તિ માટે જ શ્રાવકપણું પાળે છે. ફેર એટલે છે, કે સાધુપણું એ મુક્તિનું સાક્ષાત્ સાધન છે, જ્યારે શ્રાવકપણું એ મુક્તિનું પરંપરાએ સાધન છે, એટલે કે, મુક્તિના સાધનરૂપ સાધુપણુંનું સાધન છે; કારણનું કારણ છે. એથી એ પણ ફલિત થાય છે, કે શ્રાવકપણાનો સઘળે આચાર પાળવા છતાં, જે ધ્યેય સાધુપણાનું નથી, આ ક્રિયાઓથી મને શીધ્ર સાધુપણું પ્રાપ્ત થાઓ એવી ભાવનાવિહેણું છે, તે તે શ્રાવકપણું શ્રી જૈનશાસને દર્શાવેલા માર્ગમાં સમાવેશ પામતું નથી. સાધુના ગુણે
જીવનપર્યન્ત મુક્તિની સાધના કરે તે સાધુ. અર્થાત્ એ સાધનાને બાધક એ સંસાર, ઘરબાર, કુટુંબકબીલે, ધન, માલ-મિલકત આદિનો ત્યાગ કરે, ગુરુકુલવાસમાં વસે તથા પવિત્ર રત્નત્રયીનું નિરતિચારપણે આરાધના કરવામાં તત્પર રહે તે સાધુ, સાધુના ગુણોનું વર્ણન કરતાં એક
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુધર્મ અને શ્રાવકધર્મ: ર૩
જગ્યાએ ફરમાવ્યું છે કે “છ વ્રત અને છ કાયના પાલક, પાંચ ઈન્દ્રિયે અને લોભના નિરોધક ક્ષમા, ભાવવિશુદ્ધિ, પ્રતિલેખનાદિક ક્રિયા અને સંયમવ્યાપારમાં ઉદ્યમી; અકુશલ મન, વચન અને કાયાને નિરોધ કરનારા; શીતાદિ બાવીસ પરિષહો અને દેવાદિત પ્રાણાંત ઉપસર્ગોને સહન કરનારા; સ્વશરીરને વિષે પણ નિઃસ્પૃહ; બાહ્ય-અત્યંતર પરિગ્રહના ત્યાગી; ચારિત્રની રક્ષા માટે માત્ર ધર્મોપકરણોને ધારણ કરનારા; પાંચ ઈન્દ્રિયેનું દમન કરવામાં ત૫ર શ્રી જિનોક્ત સિદ્ધાન્તના પરમાર્થના જ્ઞાતા; પાંચ સમિતિએ સમિત અને ત્રણ ગુપ્તિ વડે ગુપ્ત એવા ગુરુઓનું મને શરણ થાઓ.” સાઘુઓની વિદ્યમાનતા - સાધુજીવન એ કેટલું ઉચ્ચ કોટિનું છે, એ ઉપર્યુક્ત વર્ણનથી સહજ ખ્યાલમાં આવશે, અહીં કેઈએ એમ માની લેવાની જરૂર નથી કે, ઉપર્યુક્ત ગુણોને ધારણ કરનારા ગુરુએ આજે મળવા જ દુર્લભ છે. ઉપર્યુક્ત સઘળા ગુણોને ધારણ કરનાર અનેક સાધુઓ પૃથ્વીતલને પાવન કરી રહ્યા છે અને પિતાના ઉત્તમ આચારવિચારથી ભૂમંડળને ભાવી રહ્યા છે. ' ગુણોને વિષે અસૂયાને ધારણ કરનારા આત્માઓને છેડી દઈએ તે સર્વ કેઈને કબૂલ કરવું પડશે, કે પ્રાણાતિપાતવિરમણ, મૃષાવાદ-વિરમણ, અદત્તાદાન વિરમણ,મિથુન-વિરમણ પરિગ્રહ-વિરમણ અને રાત્રિભૂજન-વિરમણ, એ છએ વ્રતનું ચીવટપૂર્વક પાલન કરનારા; પૃથ્વીકાયના જીવનું, અપકાયના છાનું. તેઉકાયના છાનું, વાયુકાયના છાનું, વનસ્પતિકાયના જીનું અને ત્રસકાયના જીવોનું પોતાના પ્રાણ બરાબર રક્ષલે કરનારા સ્પર્શનેન્દ્રિયના અપ્રશસ્ત ભેગો,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ રસનેન્દ્રિયના અપ્રશસ્ત ભેગે, ઘાણેન્દ્રિયના અપ્રશસ્ત ભેગો, ચક્ષુરિન્દ્રિયના અપ્રશસ્ત ભેગે અને શ્રવણેન્દ્રિયના અપ્રશસ્ત ભોગને જીવનપર્યન્ત ત્યાગ કરનારા; દુન્યવીભથી સર્વથા રહિત, ક્ષમાગુણના નિધાન તથા વિશુદ્ધ ભાવને ધરનારા; પ્રતિલેખન અને પ્રતિક્રમણાદિ ક્રિયાઓને વિષે સદા અપ્રમત્ત, મન, વચન, અને કાયાની અપ્રશસ્ત પ્રવૃત્તિઓને સતત રૂંધનારા; શક્તિ મુજબ ઠંડી, ગરમી આદિ પરિષહ અને અનુકૂલ, પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગોને સહન કરનારા અનેક મહાપુરુષે આજે પણ વિચરી રહ્યા હોય છે. એમના ગુણોની કદર ભારેકમ આત્માઓ ન કરી શકે. દેષને લેશ જેવા માત્રથી જેઓ સ્વગુરુઓને ધિક્કારે છે, તેઓ શ્રી જૈનશાસનમાં મહાપાપી મનાય છે. દુનિયાના ઈતર ગુરુઓથી પાલન કરવાને સર્વથા અશક્ય એવાં પણ, મહાવ્રતોને ધારણ કરનાર સ્વગુરુઓની જેઓ અયોગ્ય રીતિએ નિન્દાઓ કરે છે, તેઓ નરકાદિક દુર્ગતિઓમાં જવા લાયક ઘોર પાપકર્મનું ઉપાર્જન કરે છે. અનેક દોષે વચ્ચે રહેલે એક ગુણ પણ જ્યાં ઉપાદેય છે, ત્યાં અનેક ગુણો વચ્ચે રહેલા એકાદ કાલ્પનિક દોષને આગળ કરી નિન્દવા મંડી જવું, એ સજજનેનું નહિ પણ અતિશય દુજનાનું કાર્ય છે. જ્યાં સુધી પ્રાણાતિપાતવિરમણાદિ મૂળ ગુણે અને પિંડવિશુદ્ધિ આદિ ઉત્તર ગુણોનું પાલન વિદ્યમાન રહેવાનું છે, ત્યાં સુધી તેનું પાલન કરનારા ગુરુઓની ગુરુતાને લેશ માત્ર આંચ આવવાની નથી. સગુરુની હીલના ત્યાજ્ય છે
એ જ રીતે જેઓ શ્રી જિનાજ્ઞાના પ્રતિપાલક છે; દેશ, કાળ, ધૃતિ, સંહનન, વીર્ય અને બળ મુજબ સંયમને આચરનારા છે, શક્ય આચારોનું પાલન અને અશક્ય
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુધમ અને શ્રાવકધમ : ૨૫
આચારો પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવનારા છે, તેની સાથે જેએ ઇરાદાપૂર્વક દુશ્મનાવટ ધરાવે છે; તેમ જ કાઈ પણ પ્રકારના અહિક સ્વાર્થીની પૂર્તિ તેઓ તરફથી થતી નથી, એ જ કારણે જે લેાકા તેને ધિક્કારે છે અથવા તેા તેના ઉત્તમ પ્રકારના આચાર-વિચારાથી પેાતાની અગર પેાતે માનેલા ગુરુઓની હલકાઇ થાય છે—એવા તુચ્છ વિચારાથી જ, જે લાકે તેઓના સંસર્ગ ત્યજી દે છે અને તેની સાથે વાર્તાલાપ કે સહવાસ કરવામાં પેાતાની માન-હાનિ જીએ છે, તે લેાકા સર્વશ્રેષ્ઠ ગુરુતત્ત્વના નાશ કરવા જેટલા જ પાપનું ઉપાર્જન કંરનારા અને છે.
સુગુરુએ ઉપાસ્ય છે એક પણ સુગુરુના સુગુરુત્વની અવહેલના પણ સમ્યક્ત્વના નાશ કરનારી છે. એકની આરાધના એ સર્વની આરાધના અને એકની વિરાધના એ સર્વની વિરાધના એ એક સિદ્ધાન્ત છે.
શ્રાવકનુ લક્ષણ
શ્રાવક શબ્દના અર્થ કરતાં પરમ જ્ઞાની પુરુષા ફરમાવે છે, કે સમ્યગ્ દર્શન આદિ સહિત અણુવ્રતા અને શિક્ષાત્રતા આદિને ધારણ કરનાર જે આત્મા પ્રતિ દિવસ સાધુજન પાસેથી સાધુ અને શ્રાવક સ`બંધી સામાચારી (એટલે નિરન્તર આચરવાલાયક શિષ્ટ પુરુષા વડે આચરિત ક્રિયાકલાપ)ને સાંભળે છે, તે આત્માને શ્રી તીર્થંકર ગણધરાદિ મહાપુરુષો શ્રાવકા કહે છે. બ્રુનોતિ શ્રાવવઃ ‘સાંભળે તે શ્રાવક.’ પણ શું સાંભળે ? તેનું સ્પષ્ટીકરણ ન કરવામાં આવે તે શ્રવણેન્દ્રિયને પ્રાપ્ત કરનારા સર્વ આત્માઓ શ્રાવક બની જાય.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬: જૈનમાર્ગની પિછાણ
એ કારણે સાધુમુખે સાધુ અને શ્રાવક સંબંધી સામાચારીનુ નિર'તર શ્રવણ કરે તે શ્રાવક; એવું સ્પષ્ટીકરણ કરવું પડ્યું, સાધુ અને શ્રાવક સંબધી ઉત્તમ સામાચારીનું નિરંતર શ્રવણ કરે, તે શ્રાવક એટલું જ લક્ષણ નહિ કરતાં ‘સમ્યગ્દનાદિને પામેલો આત્મા સાધુ અને શ્રાવક સંબંધી સામાચારીને સાધુ–મુખે સાંભળે તે શ્રાવક,’ એ લક્ષણ કરવાથી મિથ્યાદષ્ટિ આત્મા સાધુમુખે સાધુ અને શ્રાવક સંબંધી સામાચારી સાંભળે તેા પણ શ્રાવક નહિ, એ નકકી થાય છે. આ લક્ષણ સ્વબુદ્ધિથી કલ્પેલુ નથી, કિન્તુ શ્રી તીર્થંકરગણધરાદિ મહાપુરુષોએ કહેલુ છે. તેથી પરમ શ્રદ્ધેય (worthy of belief) છે.
શ્રદ્ધાન અને અનુષ્ઠાનનું મૂળ શ્રવણ
નિત્ય ગુરુમુખે ધમ શ્રવણ કરવાથી નવીન નવીન સવેગ, અંતઃકરણની આર્દ્રતા, સસાર પ્રત્યે ઉદાસીનતા અને માક્ષ પ્રત્યે તીવ્ર અભિલાષ થાય છે. સ`વેગાદિકથી સમ્યગ્જ્ઞાનને આવરણ કરનારાં કર્મના અધિક ક્ષયેાપશમ થાય છે, જ્ઞાનને આવરણ કરનારાં કમેર્માના અધિક અધિક ક્ષયેાપશમ થવાથી તત્ત્વાતત્ત્વના યથાર્થ એધ થાય અને તત્ત્વાતત્ત્વના યથાર્થ અને નિશ્ચિત મેધ થવાથી આત્મા અતત્ત્વના ત્યાગી અને તત્ત્વને સેવનારા થાય છે. શ્રી જિનવચનનું શ્રવણ કરવાના પરિણામે આત્માને આ રીતે અનેક લાભેાની પર'પરા પ્રાપ્ત થાય છે, જ્યારે એની ઉપેક્ષા કરનારને એમાંના એક પણ લાભ પ્રાપ્ત થતા નથી; એટલું જ નહિ, પણ જીવનપર્યન્ત અસાર એવા દેહ, ધન અને સ્વજનાદિની મમતા કરવા દ્વારા અનેક પ્રકારનાં પાપાને ઉપાર્જન કરી દુર્ગતિમાં જવાનુ થાય છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુધમ અને શ્રાવકધમ : ૨૭
ધન, સ્વજન અને શરીરાદિની મમતામાં પડીને જે આત્માઓ શ્રી જિનવચનના શ્રવણને તિરસ્કાર કરે છે, તે આત્માઓ તુચ્છ એવા કાચના કટકાની ખાતર ચિન્તામણિ રત્નને ફેંકી દે છે અથવા ધતુરા ઉગાડવાની ખાતર કલ્પવૃક્ષને ઉખેડી નાખે છે અથવા ગધેડાને ખરીદવા માટે હસ્તીને વેચી નાખે છે.
ધન એ મનુષ્યને માહ ઉત્પન્ન કરે છે, પરન્તુ એ માહ માટાભાગે નિષ્કારણ તકલીફ અને નિરથ ક ચિન્તાઓને ઊભી કરે છે. સ્વજન્મના સ્નેહ, એ ધર્મ પ્રત્યે ઉપેક્ષાવૃત્તિ કરાવે છે અને પરિણામે એ સ્વજના જ શાક અને કલેશનુ કારણ થઈ પડે છે. અને શરીર તેા અશાશ્વત અને પ્રતિક્ષણ વિનશ્વર છે એ સૌના અનુભવની વાત છે. પછી એવા ક્ષણિક, અશાશ્વત અને કલેશના જ એક કારણભૂત શરીર, ધન અને સ્વજનાદિકની ખાતર શ્રી જિનવચનના શ્રવણુથી કાણુ દૂર રહે ? આટલા વિવેકને પામેલા આત્મા સાધુમુખથી પ્રતિદિન ઉત્તમ સામાચારી સાંભળવા ઉત્સુક રહે છે અને એ શ્રવણ માટેના એક પણ પ્રસંગને તે શકય હાય ત્યાં સુધી નિષ્ફળ જવા દેતા નથી.
શ્રાવકના મુખ્ય આચારો
શ્રાવકનુ આ લક્ષણ જ એના આચારને સૂચવી આપે છે. સાધુ અને શ્રાવક સબંધી જેટલા આચારા છે, તેમાં સામાચારીનુ શ્રવણ કરનારા શ્રાવક અતિશય કુશળ હોય છે અને એ કુશળતા એને પ્રતિદિન અધિક વ્રત-નિયમમાં આગળ વધારનારી થાય છે. અભક્ષ્ય ભક્ષણને! ત્યાગ અને અતિ આરભવાળા પાપના ધધાએથી વિરામ, એ શ્રાવકના
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮ જૈનમાર્ગની પિછાણ પ્રાથમિક આચારે છે. ત્રિકાળ શ્રી જિનપૂજન, ઉભયકાળ આવશ્યક (પ્રતિક્રમણ) નિત્ય સદ્ગુરુવન્દન, સદ્દગુરુમુખે શ્રી જિનવચનનું શ્રવણ, સામાયિક, પૌષધ; દેશાવગાશિકાદિ (સાધુધર્મના અભ્યાસરૂ૫) શિક્ષાત્રતોનું આચરણ, દિશિપરિમાણ, ગોપગપરિમાણ અને અનર્થદંડવિરમણાદિ ગુણવ્રતનું પાલન, મેટી હિંસા, મેટું જૂઠ, મોટી અનીતિ, પરદા રાગમન, અતિશય લોભ આદિથી પાછા હઠવું અને અન્ત સમયે આરાધના (અનશન તથા પંચપરમેષ્ઠિમરણ) પૂર્વક મરવું, એ શ્રાવકજીવનના મુખ્ય આચાર છે.
સાત ક્ષેત્રમાં ધનનું વપન, તીર્થયાત્રાદિએ ગમન, અનુકંપાદાન, સુપાત્રદાન, નિર્મળ શીલ, પર્વતિથિઓની (વિશેષ ધર્મક્રિયાઓ વડે) આરાધના, ઉપવાસાદિકનો તપ વગેરે શ્રાવકજીવનના વિશેષ અલંકારે છે. એ અલંકારથી વિભૂષિત શ્રાવકો મનુષ્યજાતિને દીપાવનાર બને છે. અનેક પુણ્યપુરુષે એ આચારેનું આજે પણ પાલન કરી રહ્યા છે. જેઓ પોતાના એ ચારે ભૂલી ગયા છે અથવા તેમાં કાંઈ નથી એમ માનતા અને બોલતા થઈ ગયા છે, તે આત્માઓ પણ એ આચારના મહિમાને સારી રીતે સમજે અને પરિણામે એમ માને કે એને સમાન કેઈ ઉત્તમ આચાર આ જગતમાં નથી, એવી શ્રદ્ધાપૂર્વક તેઓ પણ એને આદર કરે. તેમાં જ તેમનું હિત છે.
જગતશાન્તિ અને કલ્યાણના અથી આત્માઓને અંતે પણ શ્રાવકજીવનના આચારોને એક યા બીજા રૂપમાં અપનાવ્યા સિવાય શક્તિ કે સાચું કલ્યાણ સંભવિત નથી. લોકકલ્યાણ કે જગતશાન્તિના નામે આજે જે પ્રયાસો થઈ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુધમ અને શ્રાવકધમ : ૨૯
શ્રાવકજીવનના આચારાને ઘડીભર
રહ્યા છે તેની સાથે સરખાવવામાં આવે, તે આ વાત ઉપર દરેકને શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન
થઈ શકે તેમ છે.
ઉત્તમ વિચારોનું પાન ગળથૂથીમાં
એ શ્રાવકજીવન જો અપનાવી લેવા જેવું લાગે, તે એ જીવન જીવવા પ્રોત્સાહન આપનાર જે વિચારા છે, તેને પણ અપનાવવા જ જોઇએ. આજે દુષ્કર ગણાતું એવુ સાધુજીવન કે શ્રાવકજીવનનુ જો થાડુંઘણું. પણ આચરણ આ જગતમાં થઈ રહ્યું છે, તેા તેમાં પણ એની પાછળ રહેલા ઉત્તમાત્તમ વિચારાનુ પ્રાખલ્ય જ પરમ નિમિત્ત છે એ વિચારો એટલા નિશ્ચિત છે, કે એના વિચારકાને તે વિચાર ઇતર આત્માઓને દુષ્કર લાગતાં અનુષ્ઠાનેાને પણ સુકર અનાવવાનું બળ સમપે છે. જડવાદના હજારા વિદ્વાના આજ સુધી લાખા પુસ્તકા લખીને જે વિચારો નિશ્ચિત કરી ચૂકયા નથી, તેવા ઉત્તમ અને કલ્યાણુસાધક વિચારાનું પાન શ્રાવક કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા આત્માઓને ગળથૂથીમાં જ જ કરવાનું સદ્દભાગ્ય પ્રાપ્ત થાય છે.
શ્રાવકજીવન કે સાધુજીવનની જે કાંઈ ઉત્તમતા છે, તે તેના વિચારોને આભારી છે. આ વાત જ્યારે કહેવામાં આવે છે. ત્યારે એ સમજી રાખવુ જોઈ એ, કે એનું કારણ એ છે કે, એ વિચારાના દક અનંત જ્ઞાની છે. જેના જ્ઞાનમાં કોઈ પદાર્થ છૂપા નથી, એવા જ્ઞાનીએ દ્વારા એ વિચારો પ્રકાશિત છે. આ જ્ઞાનના વારસા જેએને મળેલા છે, તેઓની તાલે પહેાંચવા માટે તે બુદ્ધિનાં હજારો અનુમાને દોડાવનારા પંડિતા પણ સમર્થ નથી. છદ્મસ્થ જે જાણી શકે છે, તેના કરતાં તેના વડે નહિ જાણી શકાતી વસ્તુઓ અપરિ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
મિત જ રહેવાની છે, તેથી એ બધાના નિર્ણય આપવા માટે છદ્મરથ બુદ્ધિ નિષ્ફળ જ નીવડવાની છે અને તેથી જ જડવાદમાં જે વસ્તુઓ નીતિના સર્વ શ્રેષ્ઠ સિદ્ધાન્તા તરીકે શેાધાયેલી કહેવાય છે, તે વસ્તુને શ્રી સજ્ઞશાસનમાં નાનાં બાળકે બાલ્યાવસ્થાથી જ જાણતાં. સમજતાં અને આચરતાં હાય છે. આત્મા અને પરલેાકાદિ પદાર્થી સંબંધી અનેક પ્રકારનાં અનુમાના આજ સુધી બાંધ્યાં છતાં હજી સુધી, જેના નિશ્ચય જડવાદી પડિતાથી કે ઇતર આધ્યાત્મવાદી વડે પણ નથી થઈ શકયા. તે પદાર્થો કેવા છે, તેના નિશ્ચિત બેધ શ્રાવકકુળમાં ઉત્પન્ન થયેલાં ખાલક-બાલિકાઓને માલ્યા વસ્થાથી જ પ્રાપ્ત થવાની તક મળે છે.
પરલેાક અને વિશ્વ કેવુ છે અને તેની વ્યવસ્થા શી રીતે થઈ રહી છે, એનુ જ્ઞાન આટઆટલા પ્રયત્નાના પરિણામે જે વૈજ્ઞાનિકોને હજુ સુધી થઈ શકયું નથી, તે પરલાક અને વિશ્વનુ` સમસ્ત સ્વરૂપ અને તેની સઘળી વ્યવસ્થા કેવી છે તથા કેવી રીતે થઇ રહી છે, એના નિશ્ચિત બાધ શ્રી જિનવચનના શ્રદ્ધાળુ આત્મા થોડી જ · મહેનતે કરી શકે છે.
ઍરિસ્ટોટલ, સેક્રેટીસ કે પ્લેટો જેવા તત્ત્વજ્ઞાનીઓ જે તત્ત્વાને છેવટનાં (finnl truth) તરીકે શેાધી શકવામાં નિષ્ફળ નીવડવ્યા છે અને ત્યાર પછીના પદાર્થવેત્તાએ કે જેએ અનંતની ગહનતાને સ્પર્શ કરી શકવા માટે પણ પેાતાનુ' અસામર્થ્ય જાહેર કરી ગયા છે, તે તત્ત્વાનુ નિશ્ચિત જ્ઞાન શ્રી જિનવચનથી તેના શ્રદ્ધાળુ આત્મા સહજમાં પ્રાપ્ત કરી શકે છે અને એ જ્ઞાન એને એના આત્માની પ્રગતિમાં અપૂર્વ સહાયક નીવડે છે. આત્મપ્રગતિમાં સભ્યજ્ઞાન વડે
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધુધર્મ અને શ્રાવકધર્મઃ ૩૧
પરિપકવ થયેલો નિશ્ચિત બંધ જ સહાયક બને છે. સમ્યગજ્ઞાન વડે પરિપકવ થયેલા નિશ્ચિત બોધનું જ બીજું નામ સમ્યકૃશ્રદ્ધા છે. એ શ્રદ્ધા યથાર્થ વર્તન કરાવનારી બને છે, અથવા યથાર્થ વર્તન કરવા માટે જે સામર્થ્ય જોઈએ, તે આત્માને સમપે છે. ચારિત્રમાં બળ પ્રેરનાર શ્રદ્ધા છે અને શ્રદ્ધાને બળ આપનાર સમ્યગજ્ઞાન શ્રી જિનવચન પરત્વે વિશ્વાસપૂર્વકના અધ્યયનથી પેદા થાય છે. બૌદ્ધિક ગુલામી
અદશ્ય અનંત જગતનું યથાર્થ જ્ઞાન મેળવવા માટે સર્વજ્ઞ–વચન સિવાય બીજે કઈ આધાર નથી. સર્વજ્ઞ—વચનનું સંક્ષિપ્ત, વિસ્તૃત કે સંક્ષિપ્ત પણ નહિ અને વિસ્તૃત પણ નહિ એવું કઈ પણ પ્રકારનું અધ્યયન; આત્માને પરલેકાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને સૂમ બંધ કરાવે છે, કે જે બેધ કરાવવા માટે એ સિવાયનાં લાખે સાધનો પણ સમર્થ થઈ શકે નહિ, એ જ સર્વજ્ઞ–વચનની વિશિષ્ટતા છે. તેનો ટૂકે દાખલ એ છે કે, આત્મા અને તેના ગુણે કેવા છે, તેનું વિશ્વાસ કરવા લાયક ચોક્કસ સ્વરૂપ જે ઇતર દર્શનના અનુયાયીઓ કે સમર્થ પંડિતોને અનેક શાસ્ત્રોનું અધ્યયન કર્યા પછી પણ પ્રાપ્ત થતું નથી, તે શ્રી જિનમતના શ્રદ્ધાળુ અનુયાયીને શરૂથી જ પ્રાપ્ત થાય છે.
“gો ને સામો કરવા, નાઇટ્રેસળસંgો |
सेसा मे बाहिराभावा, सव्वे संजोगलक्खणा ॥१॥" જ્ઞાન અને દર્શનગુણને ધારણ કરનારે મારો આત્મા શાશ્વત છે અને એકલે છે; તે સિવાય સંગ સંબંધથી
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ર : જૈનમાર્ગની પિછાણ
પ્રાપ્ત થયેલા બાહ્ય પદાર્થો અશાશ્વત અને જુદા છે–આ જાતના નિશ્ચિત જ્ઞાન ઉપર જ શ્રી જિનમતના શ્રદ્ધાળુ સાચા સમ્યગદષ્ટિ આત્માઓની સઘળી પ્રવૃત્તિ હોય છે. એ જ્ઞાન આત્માની પ્રગતિમાં પરમ સહાયક થાય છે તથા એ જાતનું નિચિત જ્ઞાન ન થાય, ત્યાં સુધી આત્માના કોટિ ગમે પ્રયાસ પણ નિરર્થક જાય છે. એવા તે કેટલાય પ્રકારના નિશ્ચિત બે ધ જૈન કુળમાં ઉત્પન્ન થનાર પુણ્યવાન મામાઓને બચપણથી જ પ્રાપ્ત થાય છે અને એ જ્ઞાનના બળે જ જીવદયાદિક સુંદર પ્રકારના આચાર એ કુળમાં આજે પણ પળાઈ રહ્યા છે. આજે કેટલાક લોકોને એ ટેવ પડી છે કે પોતાને મળેલા સારામાં સારા વારસાને પણ જ્યાં સુધી પાશ્ચાત્ય પંડિતે કે આધુનિક વૈજ્ઞાનિકે ન વખાણે ત્યાં સુધી તેને સારો માન નહિ કે તેના ઉપર શ્રદ્ધા ધારણ કરવી નહિ અને પાશ્ચાત્ય પંડિતે કે વિજ્ઞાનવેત્તાએ વખાણેલી વાત અપૂર્ણમાં અપૂર્ણ કોટિની હોય, તે પણ તેને સંપૂર્ણની જેવી સ્વીકારી લેવી. પાશ્ચાત્ય પંડિતની દષ્ટિએ વસ્તુઓની ઉત્તમતા કે અધમતાને અકવાની (moral valuation of things) આપણી આ બૌદ્ધિક ગુલામી મટવી જ જોઈએ. એ જે નહિ મટે, તે અલ્પ પણ આત્મિક ઉદ્ધારની વાત અશક્ય જ છે. કારણ કે, પાશ્ચાત્ય પંડિત આધિભૌતિક બાબતમાં ગમે તેટલા આગળ વધ્યા હોય, તે પણ આધ્યાત્મિક બાબતોમાં તે તેઓ ઊતરતી કોટિના જ છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધા
' કેટલાકમાં આજે એક એવી જાતની માન્યતા ફેલાઈ છે કે, “અક્ષરજ્ઞાનને નહિ ધારણ કરનાર આત્માઓ ગમે તેટલી ધર્મક્રિયાઓ કરે, તે પણ તે તેમનું અજ્ઞાન કષ્ટ છે.” પરંતુ આ માન્યતા ભૂલભરેલી છે. ગમે તેટલું અક્ષરજ્ઞાન (literal knowledge) ધારણ કરવામાં આવે, યાવત્ ચૌદ પૂર્વપર્યતનું શ્રુતજ્ઞાન સ્વાધીન કરી લેવામાં આવે, તે પણ તે જ્ઞાનને સરવાળે કેવળજ્ઞાનના માત્ર અનંતમા ભાગ જેટલે જ છે, તેથી તે સઘળું જ્ઞાન સંપૂર્ણ જ્ઞાનના અંનતમા ભાગે છે, તેથી તે મતે ચતુર્દશ પૂવ ધરોની ક્રિયાને પણ કષ્ટ ક્રિયા જ માનવી પડે. “ભલે સંપૂર્ણ જ્ઞાન ન હોય, પણ થોડું જ્ઞાન તે હોવું જોઈએ ને ?” તે એ વાત બરાબર છે. પરંતુ ધર્માચરણ કરનાર અજ્ઞાનીમાં અજ્ઞાની પણ અવશ્ય
ડું જ્ઞાન ધરાવે છે. જે એમ પણ ન હોય, તે પરલોકના નામે કષ્ટ કેવી રીતે આચરી શકે ? માટે એ કષ્ટ એ અજ્ઞાન કષ્ટ છે, એમ કહીને એની ઉપેક્ષા થઈ શકે નહિ.
અજ્ઞાનનો અર્થ વિશિષ્ટ શ્રુતજ્ઞાનને અભાવ કરવામાં આવે, તે તે બરાબર છે, પણ અજ્ઞાનને અર્થ સર્વથા જ્ઞાનરહિતતા કરવામાં આવે, તો તે સત્ય નથી; કારણ કે અક્ષરજ્ઞાનને નહિ પામેલા આતમાઓ પણ મતિ-શ્રુતજ્ઞાનને ધારણ કરનાર હોય છે અને તેમાં પણ, અનંતજ્ઞાનીઓના કથન પ્રત્યે શ્રદ્ધાળુ આત્માનું અલ્પ પણ મતિ-શ્રુતજ્ઞાન આત્મિક માર્ગમાં ઘણું જે કાર્યસાધક થાય છે, તેવા
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪ : જૈનમાની પિછાણ
અલ્પમાં અલ્પ મતિશ્રુતજ્ઞાનની પણ, જો તે શ્રદ્ધા સહિતનું હાય તે પ્રશસનીય છે. અનંત જ્ઞાનીએ અને તેમનાં કથના પ્રત્યેની અંતરગ શ્રદ્ધા એ જ અલ્પજ્ઞાની આત્માઓને મોટામાં મોટો ખજાનો છે. મહાપાધ્યાય શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજ શ્રી વીતરાગની સ્તવના કરતાં એક સ્થળે ફરમાવે છે કે---
ઇતને દિન તૂં નાહી પીછાન્યા,
અમ તા
મેરો જન્મ ગયા. અજાનમે, અધિકારી હુઈ બેઠે,
પ્રભુ ગુન અખય ખજાનમે'; હુમ મગન ભયે પ્રભુ ધ્યાનમે, ૧
ઉ૦ શ્રી યશવિજયજી મહારાજ આ પદ્યમાં નિશ’કપણે કહે છે ‘પ્રભુના સમગ્ર ગુણેાના ખજાના એ હવે મારા જ છે, તેના ઉપર મને મારી શ્રદ્ધાના બળે અધિકાર પ્રાપ્ત થઈ ચૂકયો છે.' બાળક માતા ઉપરની શ્રદ્ધાથી જ માતાના જ્ઞાનના લાભ ઉઠાવી શકે છે. પુત્ર પિતા ઉપરની શ્રદ્ધાથી જ પિતાના અનુભવના સઘળા કાયદા પાતા માટે પ્રાપ્ત કરી શકે છે. એ ફાયદો ઉઠાવવા માટે એને પિતા જેટલા જ્ઞાની બનવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. કિન્તુ પિતા ઉપર પિતા તરીકેની શ્રદ્ધા જ કેળવવાની રહે છે. એ શ્રદ્ધાથી જ પિતાના અનુભવના લાભ પુત્ર પેાતાના માટે મેળવી શકે છે.
શ્રદ્ધાના બળે પિતાની આજ્ઞા પ્રકારની હાનિથી તે ખેંચી શકે લાભેાને તે પામી શકે છે. એ જ પ્રત્યે માતા અને પિતા કરતાં
મુજબ વર્તવાથી અનેક છે અને અનેક પ્રકારના ન્યાયે અનંત જ્ઞાનીઓ અધિક શ્રદ્ધાળુ અનેલા
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધા : ૩૫
આત્માઓ અનંત જ્ઞાનીઓના સઘળા જ્ઞાનનો ઉપગ કરી શકે છે. એ જ્ઞાન ઉપરની શ્રદ્ધાના બળે, એમની આજ્ઞા મુજબ વર્તવાથી, સંસારમાં અવયંભાવી આપત્તિઓથી શ્રદ્ધાળુ જીવ ઉગરી જાય છે અને નિત્ય નવી નવી સંપત્તિ અને સદ્દગતિને પામે છે.
એ પ્રતાપ શ્રદ્ધાને છે, કિન્તુ એકલા જ્ઞાનનો નથી. અનંત જ્ઞાનીઓ ઉપરની શ્રદ્ધા એ જ અલ્પજ્ઞ આત્માઓ માટે જ્ઞાનગુણ કે બીજા કઈ પણ ગુણની પ્રાપ્તિને સાચે ઉપાય છે. એ શ્રદ્ધા અપજ્ઞાની અને આપણી આત્માને પણ સંપૂર્ણ જ્ઞાન અને સમસ્ત ગુણોનો અધિકારી બનાવનાર થાય છે.
શ્રદ્ધાની આ કિંમતને સમજી શકનારા કદી જ એમ નહિ કહી શકે કે, “અક્ષરજ્ઞાન વિનાના શ્રદ્ધાળુ આત્માઓની ધર્મક્રિયાઓ નિરર્થક છે અથવા કઈ પણ ગુણને પમાડનારી નથી.”
શ્રદ્ધાળુ આત્માઓની શ્રદ્ધા, એ ગુણની પ્રાપ્તિમાં પરમ સહાયક છે. એથી જ્ઞાનની જરૂર નથી એમ નહિ, પણ સાચી શ્રદ્ધા પછી જ્ઞાન અવશ્ય થાય છે, માત્ર એ શ્રદ્ધા થવા માટેનું જે જ્ઞાન જોઈએ, તે જ શ્રદ્ધા પહેલાં આવશ્યક છે અને શ્રદ્ધા થાય તેટલું જ્ઞાન તો બધા ધર્મક્રિયા આચરનારમાં અવશ્ય હોય છે. સતી સ્ત્રીઓનું જ્ઞાન
શ્રદ્ધા વિનાનું જ્ઞાન એ મિથ્યા છે અને જ્ઞાન વિનાનું ચારિત્ર એ કાચકષ્ટ છે. અહીં જ્ઞાનને અથ અક્ષરજ્ઞાન કે બારાખડીજ્ઞાન નથી, કિન્તુ પરલેકની હિતચિન્તાનું જ્ઞાન છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ એ હિતચિન્તા જેના હૈયે વસે છે, તેને અક્ષરજ્ઞાન વિના પણ સમ્યગ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થવું શક્ય છે અને એ વાત આપણે સતી સ્ત્રીઓના દષ્ટાંતથી જોઈ શકીએ છીએ.
આજે સતી કે પતિવ્રતા છે જ નહિ, એમ કેઈથી પણ કહી શકાય તેમ નથી. પ્રત્યુત હજારો અને લાખો સ્ત્રીઓ, કે જેઓ અક્ષરજ્ઞાનને બિલકુલ ધરાવતી નથી, તેઓ પણ સુંદર પ્રકારનું શીલ અને એક પતિવ્રત પાળી રહેલી હોય છે. એ વ્રતથી એમને ડગાવવા માટે દેવે પણ શક્તિમાન નથી, એમ ઉપાચારથી કહી શકાય કારણ કે, આજે દે તે આવતા નથી, પરંતુ મનુષ્યના સેંકડે પ્રયત્નોથી પણ ડગ્યા વિના જે સ્ત્રીઓ અખંડ શીલવ્રતને પાળે છે અને જેને અક્ષર જ્ઞાન નથી, તેટલા માટે જ તેમનું પાળેલું શીલ શું ફેગટ અગર ખોટું છે? ના. પવિત્રતા સ્ત્રીઓના એ શીલને ફોગટ કે
ટું કેઈથી પણ કહી શકાય તેમ નથી, કારણ કે તેમનામાં એટલું જ્ઞાન તો અવશ્ય રહેલું છે, કે “આ શીલને હું ન પાછું તે ભભવ વૈધવ્ય મળે. એક ભવના પણ શીલખંડનથી અનેક ભવ બગડે. પૂર્વજન્મમાં કરેલા શીલભંગના દેષથી જ આ ભવમાં વૈધવ્ય આવે છે અને આ ભવમાં પણ આ પાપી શરીરથી ક્ષણિક સુખની લાલચે શીલને ભંગ કરું, તે જન્માતરમાં મારું થાય શું ?”
આ શું ઓછું જ્ઞાન છે ? આ ઓછો વિવેક છે ? શિક્ષણ અને સગુણે - આ રીતે નિરક્ષર ગણાતા માણસમાં પણ પાપનો ડર, ભવથી ભીરુપણું, આત્મહિતની ચિન્તા, દુર્ગતિગમનનો ભય, ગુણને આદર, પરમાત્મતત્ત્વ પ્રત્યે પ્રેમ, વગેરે વૃત્તિઓ
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધાં : ૩૭
રહેલી હોય છે. એ વૃત્તિઓ ન હોય; તે જે દયા, દાન, શીલ, તપ, ભક્તિ આદિની અસંખ્ય પ્રવૃત્તિઓ ચાલી રહી હોય છે, તે શી રીતે શક્ય છે ? એ પ્રવૃત્તિઓ અજ્ઞાન કહીને નિન્દવી એ ભણેલા કે સમજુઓને ઉચિત નથી. આગળ વધીને કહીએ, તે જે સમજ (undersanding) કે જે ભણતર, પાપ કે દુર્ગતિને ભય પેદા નથી કરતાં, આત્મા કે પરલેકની ચિન્તા નથી થવા દેતાં, ગુણેને રાગ કે દુર્ગણને દ્વેષ નથી જન્મવા દેતાં, તે સમજ કે તે ભણતર અતત્વજ્ઞ કે સ્વાથી આત્માઓ તરફથી ગમે તેટલી પ્રશંસા પામતા હોય, તેં પણ તે વાસ્તવિક સમજ કે વાસ્તવિક ભણતર કહેવડાવવાને લાયક નથી. ઊલટું, સામે પક્ષે અક્ષરજ્ઞાન કે તેવા પ્રકારની કઈ પણ વિશેષતા વિના, આત્માને પ્રાપ્ત થયેલ પાપભીરુતા આદિ સદ્દગુણો જ્યાં હોય ત્યાં ભણતરનું ફળ રહેલું જ છે, કારણ કે, એ જ ભણતરનું સાચું ફળ છે. - એ સદ્દગુણોની પ્રાપ્તિને અર્થે જ ભણવાનું હતું, છતાં ભણતરથી એ સદ્દગુણ પ્રાપ્ત થવાને બદલે એ સદ્ગુણોનો નાશ જ થતું હોય અને જેના વિના પાપભીરુતાદિ સદ્દગુણો ટકી રહેતા હોય, તે તેવા ભણતરથી દૂર રહેવું એ જ શ્રેષ્ઠ છે-એમ કહેવામાં પણ ખોટું શું છે ? આને અર્થ એવું નથી, કે પાપભીરુતાદિ સદ્દગુણોમાં સહાયક શિક્ષણ બિનજરૂરી છે. એ શિક્ષણ તો અતિશય જરૂરી છે, પણ એથી વિપરીત પરિણામ ઉપજાવનાર શિક્ષણ પ્રશંસનીય નથી. સદગુણોની વૃદ્ધિમાં શિક્ષણ એ સહાયક છે, એને અર્થ એમ થતું નથી કે શિક્ષણ માત્ર સહાયક છે. ત્યાં પણ સુશિક્ષણ અને કુશિક્ષણને વિવેક રહેલે જ છે, તથા કુશિક્ષણને
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
ત્યાગ અને સુશિક્ષણને સ્વીકાર એ જ કબ્ય અને છે.
પાપભીરુતા િગુણ અને આત્મહિત આદિની ચિન્તામાંથી ઉત્પન્ન થયેલી સત્ ક્રિયાએ અક્ષરજ્ઞાનમાંથી ન હેાવા છતા પણ, અન્ય પ્રકારના સમ્યાનમાંથી જન્મેલી છે, તેથી ઉપાદેય છે. અને પાપભિરુતાદિ સદગુણી પ્રત્યેના દ્વેષ યા ઉપેક્ષા એ અક્ષરજ્ઞાનમાંથી જન્મેલી હેાય, તેાપણ તે ત્યાજ્ય ઠરે છે, તેમાં પણ જ્યારે એ જાતિનુ અક્ષરજ્ઞાન સ્વાભાવિક સદગુણેામાંથી પેદા થયેલ ઉત્તમ આચરણાને હલકાં પાડવાના કામમાં વપરાય, ત્યારે તે તે અતિશય વર્જ્ય ઠરે છે.
સસારની અસારતારૂપ ઉત્તમ વિચાર
જૈનજગતમાં ફેલાયેલા આત્માન્નતિસાધક ઉત્તમાત્તમ વિચારામાં સૌથી પ્રથમ અને મુખ્ય વિચાર એ છે કે ‘આ ચતુતિરૂપ સ’સાર એ અસાર છે.' આ વિચારનાં મૂળિયાં એટલાં ઊંડાં પ્રસરેલાં છે કે જૈનજગતના પ્રત્યેક ઉપદેશ, નિર્દેશ કે ક્રિયાકમ માં તેને મુખ્ય સ્થાન મળેલું હોય છે અને જૈનજગતનુ' સર્વસ્વ તેનાથી જ વણાઈ ગયેલુ. હાય, એમ લાગ્યા સિવાય રહેતું નથી,
શ્રી જિનપૂજા કરતાં, શ્રી જિનની પ્રાર્થના કરતાં, અને શ્રી જિનનું વચન સાંભળતાં તેમાંથી પણ સંસારની એક નિઃસારતા જ નીતરે છે.
ગુરુના ઉપદેશ, આદેશ કે આચારમાંથી પણ સ'સારની એક નિર્ગુ ણુતા જ ધ્વનિત થાય છે. શ્રાવકને ચાગ્ય સ્વા ધ્યાયાદિમાં પણ તેની જ એક છાયા પડેલી હેાય છે. જ્યાં સુધી એ તત્ત્વજ્ઞાન પ્રત્યેની અખૂટ શ્રદ્ધા જૈનજનતામાં રહેલી
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધા : કુહ છે ત્યાં સુધી તેને તેના મામાંથી ચલિત કરવી સર્વથા અશકય છે. જેમ સૂર્યની સામે ધૂળ ઉડાડનાર કે કાદવની અંદર પત્થર ફેંકનાર પોતાની જાતને જ મલિન તથા હાંસીપાત્ર બનાવે છે, તેમ સ'સારની નિઃસારતા' પ્રત્યે પણ રાષ ચા વિરોધ દર્શાવનારની ગતિ પણ તેવી જ થાય છે. લાખ યાજનના મેરુ જો આડી આંગળી રાખવા માત્રથી ઢંકાઈ શકતા હાય, અગર વર્તમાન વિજ્ઞાનના મતે પૃથ્વી કરતાં તેર લાખગુણા માટે સૂર્ય આડા હાથ ધરવા માત્રથી છુપાઇ શકતા હોય, તેપણ ચતુતિરૂપ સ ́સારની નિર્ગુણુતા કે નિઃસારતા કલ્પનાશાસ્ત્રીઓની ક્રાડા દલીલેાથી પણ ઢંકાઈ શકે તેમ નથી.
પ્રત્યેક ગતિમાં જન્મ, જરા, મરણ, ઇવિયેાગ, અનિષ્ટસચૈાગ, ક્ષુધા, પિપાસા, રાગ, શાક આદિ સેકડો ઉપવા માંહુ” ફાડીને જગતનું ગ્રસન કરી જવા માટે બેઠેલા જ હોય છે. તેના ગ્રાસથી કાઇ પણ ખચી શકતુ. નથી. રાજાથી રંક સુધી અને દેવેન્દ્રથી કીટ સુધી સર્વ કોઈ ને તે સર્વના શરણે દીન ખનીને ઝુકવુ જ પડે છે.
માનસશાસ્ત્રના અભ્યાસીએ આજે માનસિક પ્રયાગા દ્વારા મનુષ્યજાતની સુખ, શાંતિ અને ઉન્નતિ સાધવાના પ્રયાસા કરી રહેલ છે, તેવા અવસરે તેવા કાઈ પણ જાતના આડ'ખર વિના, શ્રી જૈનશાસન મનુષ્યજાતિની ઉન્નતિ થાય તેવા કેટલાયે ઉત્તમ વિચારીને અને આચારોને આ જગતમાં ફેલાવવાનું કાર્ય અસખ્યાત વર્ષથી અવિરતપણે કરી રહેલ છે, તે જાણીને કાઈ પણ સુહૃદય આત્માનું હૃદય પુલકિત અન્ય! સિવાય રહેશે નહિ.
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦ : જૈનમાની પિછાણ
ઉત્તમ વિચારોને દર્શાવતાં વાક્યો
જૈનશાસન કહે છે અને જૈનજગત શ્રદ્ધાપૂર્વક સ્વીકારે
છે કે
(૧) આ જીવ અશુચિ અને બિભત્સ એવા ગર્ભાવાસમાં શુભાશુભ કર્મના પ્રભાવે અનતી વાર રહેલા છે.
(ર) જીવની ઉત્પત્તિનાં સ્થાન ચેારાશી લાખ છે, તે ચારાશી લાખ ચેાનિમાંથી એક એક ચેાનિમાં એક એક જીવ અનંતીવાર ઉત્પન્ન થયા છે.
(૩) બહુ ચાનિયામાં નિવાસ કરતાં માતા, પિતા અને સ્વજના વડે આ લાક પૂરાયેલા છે. પર`તુ તેઓ કોઇ જીવને ત્રાણ કે શરણરૂપ થઈ શકતા નથી.
(૪) માતા સ્ત્રી અને છે અને સ્ત્રી માતા થાય છે. એ જ રીતે પિતા પુત્ર થાય છે અને પુત્ર પિતા થાય છે. કર્મવશ આત્માઓને ઉત્પન્ન થવા માટે આ સ`સારમાં કેઇ પણ પ્રકારના નિયમ નથી,
(૫) તેવી કાઈ જાતિ નથી, તેવી કાઈ યાનિ નથી, તેવું કાઇ સ્થાન નથી, કે તેવુ કાઇ કુલ નથી, કે જ્યાં સર્વ જીવા અન તીવાર જન્મ પામ્યા ન હેાય કે મર્યા ન હોય.
(૬) લેાકમાં વાલાત્ર માત્ર તેવું સ્થાન નથી કે જ્યાં જીવા અનેક વાર સુખદુ:ખની પરપરા પામ્યા ન હાય.
:
(૭) સ*સારમાં જીવે, સવ” પ્રકારની ઋદ્ધિઓ અને સવ પ્રકારના સ્વજન–સ બધાને અનેક વાર પ્રાપ્ત કર્યા છે.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધા ઃ ૪૧
(૮) જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મને જીવ એકલે જ બાંધે છે અને તેના પરિણામે વધ, બંધન, તાડન, તજન, રોગ, જરા, મૃત્યુ આદિ પણ જન્માંતરોમાં એકલો જ સહન કરે છે. પિતાના કર્મ વડે જીવ પોતે જ ઠગાય છે.
(૯) આત્માનું હિત કે અહિત અન્ય કઈ કરતું નથી. પિોતે જ પિતાનાં જ કર્મથી ઉત્પન્ન થયેલા સુખ-દુઃખને ભગવે છે. , (૧૦) ઘણા આરંભથી ઉપાર્જન કરેલાં ધન વગેરેને ઉપગ સ્વજનવર્ગ કરે છે, પરંતુ તજજનિત પાપકર્મને ઉપગ તે તેને પિતાને જ કરવું પડે છે.
(૧૧) આ સંસારમાં જતુઓ દુઃખ વડે પીસાય છે. પ્રાણીઓને પ્રથમ જન્મનું દુઃખ છે, પછી જરા યાને વૃદ્ધાવસ્થાનું દુઃખ છે, વચ્ચે રેગેનું દુઃખ છે અને અંતે મૃત્યુનું દુઃખ અવશ્ય (unevitable) છે.
(૧૨) જ્યાં સુધી ઇન્દ્રિયેની શક્તિ ક્ષીણ થઈ નથી, જ્યાં સુધી જરા-રાક્ષસી આવીને ઊભી નથી, જ્યાં સુધી રેગેના વિકારે પ્રાદુર્ભાવ પામ્યા નથી અને જ્યાં સુધી મૃત્યુ નિકટ આવી પહોંચ્યું નથી, ત્યાં સુધી બને તેટલું આત્મહિત સાધી લેવું જોઈએ.
(૧૩) આગ લાગે ત્યારે કૃ દવે અને આગ ઓલવવી, એ જેમ અશક્ય છે, તેમ મરણ પ્રાપ્ત થયે ધર્મ સાધવે અને દુર્ગતિથી બચવું, એ પણ અશક્ય છે.
(૧૪) શરીરનું રૂપ અશાશ્વત છે, શરીરનું સુન્દરપણું વીજળીના ઝબકારાની જેમ ચંચળ છે અને શરીરનું તારુણ્ય એ સંધ્યાના રંગ સમાન ક્ષણ–રમણીય છે.
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨ : જૈનમાની પિછાણુ
(૧૫) લક્ષ્મી હાથીના કાન સમાન અસ્થિર છે તથા વિષયસુખ ઇન્દ્રધનુષ્યની જેમ ક્ષણવિનાશી છે, તેથી તેને વિશ્વાસ રાખવા અયાગ્ય છે.
(૧૬) સંધ્યાકાળે પક્ષીઆના અને માર્ગમાં વટેમાર્ગુ - એના સમાગમ જેમ થાડા કાળ માટેના છે, તેમ સ્વજનાના સંગ પણ ક્ષણભંગુર છે.
(૧૭) પાછલી ચાર ઘડી રાત્રિ બાકી રહે ત્યારે આત્મા વિચારે કે ‘આ શરીરરૂપી ઘર ખળવા માંડે છે, છતાં હું સૂઈ કેમ રહું છું ? શરીરરૂપી ઘરની સાથે ખળતા એવા મારા આત્માની હું કેમ ઉપેક્ષા કરુ છું ? હું ધરહિત બનીને મારા દિવસે ફેાગટ કેમ ગુમાવુ` છું ?
•
(૧૮) જે જે રાત્રિ-દિવસ જાય છે તે પાછા આવતા નથી. અધર્મને આચરનાર આત્માઓના રાત્રિ-દિવસ નિષ્ફળ જાય છે એટલું જ નિહ, પર`તુ હાનિકારક થાય છે. જેને મૃત્યુની સાથે મિત્રતા હોય, જેનામાં મૃત્યુથી નાસી છૂટવાનું સામર્થ્ય હાય, અથવા જે જાણતા હોય કે મારે મરવાનું છે જ નહિ–તે જ પુરુષ એમ કહી શકે, કે,હું ધર્માં આવતી કાલે કરીશ.
(૧૯) જેમ સિંહ હરણિયાનાં બચ્ચાંને ગરદનથી પકડી તેના નાશ કરે છે, તેમ અંતકાળે મૃત્યુ પુરુષને ગળેથી પકડી લઇ તેના અવશ્ય નાશ કરે છે. તે વખતે તે પુરુષનું તેના માતા-પિતા કે ભ્રાતા રક્ષણ કરવા માટે જરા પણ સમર્થ થઈ શકતા નથી.
(૨૦) જીવન ડાભના અગ્રભાગ ઉપર રહેલા જળના બિન્દુ સમાન ચંચલ છે, સ'પત્તિએ સમુદ્રના તર’ગ જેવી ચપળ
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રા ૩
છે અને સ્ત્રી આદિકના સ્નેહ, એ સ્વપ્નની જેમ મિથ્યા છે : એ રીતે તે તે પદાર્થેńનું અસ્થિરપણું જાણીને ધર્મ આચરવા
એ જ સાર છે.
(૨૧) સંધ્યાના રંગ, પાણીના પરપેાટા અને નદીના વેગ સમાન યૌવનને અને જીવિતને અસ્થિર અને વિનશ્વર જાણવા છતાં, પાપી જીવ પ્રતિબેાધ પામતા નથી.
(૨૨) નિંગાદની અંદર આ જીવ અનંત પુદ્ગલ-પરાવન-કાળ સુધી તીક્ષ્ણ દુઃખાને સહન કરતા વસ્યા છે.
:
(૨૩) નિગેાદમાંથી નીકળીને મનુષ્યભવ પામવા, એ જીવને અતીવ દુષ્કર છે અને તે મનુષ્યપણામાં ચિન્તામણિ રત્નની પ્રાપ્તિની જેમ શ્રી જિનકથિત ધર્મને પામવા, તે તેથી પણ મહાદુષ્કર છે.
(૨૪) જિનકથિત ધર્મને પામ્યા પથી પણ પ્રમાદ આત્માને ભારે સતાવે છે અને ફરીથી ભવરૂપી અ’ધ કૂવામાં ફેંકી દે છે.
(૨૫) શ્રી જિનધને પામ્યા પછી પણ જે આત્મા માત્ર પ્રમાદના દોષથી તેને આચરતા નથી, તે આત્મા પેાતાના જ વૈરી છે અને પરલેાકમાં અનત દુઃખને પામે છે.
(૨૬) પ્રમાદથી જેએ શ્રી જિનધને સંચિત કરતા નથી, તે આત્મા મરણ આવ્યે તે રાંક પુરુષની જેમ અત્યંત શાક કરે છે.
(૨૭) આ સંસારને ધિક્કર છે કે જ્યાં દેવ મરીને એકેન્દ્રિય થાય છે તથા ચક્રવતી મરીને નરકની જવાલામાં પટકાય છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
(૨૮) સંસારમાં ભટકતે આ આત્મા અનંતી પાર પર્વતેમાં વચ્ચે છે, પર્વતની ગુફાઓમાં વસ્યા છે. સમુદ્રમાં વચ્ચે છે, સમુદ્રના મધ્ય ભાગમાં વસ્યા છે, વૃક્ષેની ટોચ ઉપર પણ વસ્યા છે.
(૨૯) આ સંસારમાં જીવ દેવ પણ થયું છે, નારકી પણ થયે છે; કીટ પણ થયે છે, પતંગ પણ થયેલ છે અને મનુષ્ય પણ થયો છે. મનુષ્યમાં પણ સુરૂપ થયો છે અને કુરૂપ પણ થયે છે; સુખભાગી થયે છે અને દુઃખભાગી પણ થયે છે; રાજા થયે છે અને રંક પણ થયે છે; વેદવિદ બ્રાહ્મણ થયે છે અને ચાંડાળ પણ થયે છે; સ્વામી થયે છે અને દાસ પણ થયે છે; પૂજ્ય થયો છે અને અપૂજ્ય પણ થયે છે; સજજન થયેલ છે અને દુર્જન પણ થયો છે; ધનપતિ થયે છે અને ધનહીન પણ થયા છે. પોતાના કર્મ મુજબ ચેષ્ટાને કરતે આ જીવ નટની જેમ અન્ય અન્ય રૂ૫ અને વેષને ધારણ કરતે વારંવાર ભટક્યો છે.
(૩૦) અશાતાથી વ્યાપ્ત એવી રત્નપ્રભાદિ સાતે નરકેમાં આ જીવ અનંતી વાર અનેક પ્રકારની વેદનાઓને પામ્યા છે. . (૩૧) દેવપણામાં અને મનુષ્યપણામાં પરાધીનતાને પામેલાં આત્માએ અનંતી વાર બહુ પ્રકારનાં ભીષણ દુઃખોને અનુભવ્યાં છે.
(૩૨) તિર્યંચ ગતિને પામીને આ આત્માએ અનંતી વાર જન્મ-મરણરૂપ અહિટ્ટમાં ભ્રમણ કર્યું છે અને અનેક પ્રકારની ભીષણ વેદનાઓને સહી છે. આ સંસારરૂપી
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ઘા : ૪૫
અટવીમાં શરીર અને મન સંબંધી જેટલાં દુખા છે, તેને આ જીવે અનતી વાર સહ્યાં છે.
(૪૩) સંસારમાં અનતી વાર નરકાદિ ગતિમાં આ જીવને એટલી તૃષા સહન કરવી પડી છે, કે જેને શમાવવા માટે સવ સમુદ્રોનાં જલ પણ સમ ન થાય. એ જ રીતે ક્ષુધા પણ અનતી વાર તેટલી સહન કરી છે, કે જે ક્ષુધાને શમાવવા માટે સ` પુદગલ સ્કંધ પણ અસમ નીવડે,
(૩૪) આ રીતે સેંકડો જન્મ-મરણનાં પરાવત ના સહ્યા બાદ જ, જીવને પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે કુશળતાને પમાડનારું મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત થઈ શકે છે.
(૩૫) દશ દષ્ટાંતે દૂર્લભ અને દુ:ખે પ્રાપ્ત થઈ શકે તેવાં તથા વિજળીની જેમ સમાન ચંચળ મનુષ્યપણાને પામીને જે આત્માઓ ધર્મને વિષે પ્રમાદ કરે છે, તે સત્પુરૂષા નથી, કિન્તુ કાપુરુષો છે.
(૩૬) સ’સાર–સમુદ્રના કાંઠારૂપ મનુષ્યજન્મ પ્રાપ્તા કર્યાં છતાં પણ, જેઓ શ્રી જિને વ્રકથિત ધમ ને કરતા નથી, તે પછ તૂટી ગયેલા ધનુર્ધારી પુરુની જેમ પાછળથી મહાખેદને પામે છે.
(૩૭) આ સંસારમાં શરીરાદિક જે બાહ્ય પા ો દેખાય છે, તે સર્વ ઈન્દ્રજાળ સમાન છે, કારણ કે, એ સર્વને મૂકીને આ જીવને પરલેાકમાં ચાલ્યા જવુ પડે છે.
(૩૮) લેાકમાં પિતા, પુત્ર મિત્ર, ઘર અને ગૃહિણી સૌ તાતાને સુખ કરવાના સ્વભાવવાળાં છે. તેઓની ખાતર કરેલાં પાપાનું પરિણામ તિય ચ અને નરકગતિમાં અસ`ખ્ય
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ
દુઃખ સહન કરીને પોતાને જ ભેગવવું પડે છે. તે વખતે તેમાંનું કઈ શરણ આપનાર થતું નથી.
(૩૯) સીંચાણે પક્ષી જેમ તેતર પક્ષીને મારે છે, તેમ આયુષ્યને ક્ષય થયે યમરાજા બાળક હેયા વૃદ્ધ હે, સર્વ કેઈને એક પલકમાં ઝડપી લે છે.
(૪૦) ત્રણે ભુવન યમરાજાને વશ થતું જેવા છતાં, જે આત્માઓને ધણું કરવાના પરિણામ થતા નથી, તે આત્માએની ધિાઈ (નિર્લજજતા)ને ધિક્કાર છે !
(૪૧) ચીકણું કર્મોથી બંધાયેલા આત્માને હિતોપદેશ પણ મહાદેષ યા દ્વેષને કરનારો થાય છે.
(૪૨) અનંત દુખના કારણભૂત ધનસ્વજનાદિક પદાર્થો અને તેનાં સાધનને વિષે આત્માને મમતા થાય છે, તથા
અનંત સુખને આપનાર મોક્ષ કે તેનાં સાધને પ્રત્યે તેવા . પ્રકારને આદર થતું નથી, તે જીવની બહુલકર્મિતાને સૂચવે છે.
(૪૩) તુચ્છ વસ્તુઓ પ્રત્યેના નેહરૂપી બંધનની બેડીથી બંધાયેલો આત્મા દુઃખસ્વરૂપ, દુઃખના ફળવાળો અને દુઃખની જ પરંપરાને આપનારે જે સંસાર છે, તેને છોડી શકતો નથી.
(૪૪) સંસારરૂપી ઘેર વનને વિષે પોતે જ ઉપાર્જન કરેલાં કર્મોરૂપી પવનથી અથડાતે જીવ વિવિધ પ્રકારનાં દુઃખહ દુઃખે અને ઘોર વિટંબણાઓને સહે છે. સંસારરૂપી અટવીમાં આ જીવ પ્રત્યેક ઠેકાણે ધન અને સ્વજનોના સમૂહનો ત્યાગ કરીને આકાશમાર્ગમાં પવનની પેઠે અદશ્ય રૂપવાળે થઈને વારંવાર ભટકે છે.
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધા : ૪૭
(૪૫) ચાર ગતિરૂપ સંસારમાં ભમતા જીવા જન્મ, જરા અને મરણુરૂપી તીક્ષ્ણ ભાલાથી વારંવાર વીધાતા છતાં, રૌદ્ર દુ:ખને અનુભવે છે, તાપણ અજ્ઞાનરૂપી સર્પથી ડસાયેલા તે આત્માએ સ’સારરૂપી કેદખાનાથી કાઇ પણ વખતે લેશ પણ ઉદ્વેગને ધારણ કરતા નથી. પ્રાપ્ત થયેલા શ્રી જિનધર્મને જો પ્રમાદથી હારી જવામાં આવે, તે તે ફરી પામવા દુભ છે.
(૪૬) સુખની વાંચ્છાવાળા આત્મા પણ જો પ્રમાદને ત્યાગ કરી ધર્મને ન કરે, તે દુઃસહ (દુઃખે કરીને પણ સહન કરવાં કઠણુ) એવાં નરકનાં દુઃખાને અનતી વાર પ્રાપ્ત કરે છે, માટે મનુષ્યભવને અને શ્રી જિનધને પ્રાપ્ત કરીને એક ક્ષણ પણ પ્રમાદ કરવા ઉચિત નથી.
(૪૭) અસ્થિર, મલિન અને પરાધીન એવા આ શરીર વડે સ્થિર, નિર્મળ અને સ્વાધીન એવા ધર્મ સાધી શકતા હાય તા, અન્ય કાર્યોંમાં પડવાથી શે ફાયદો છે ?
(૪૮) મિથ્યાત્વમાં પ્રગટ અન તો દેખાય છે. પરંતુ ગુણના તેમાં લેશ પણ નથી, છતાં મેહે કરીને અંધ બનેલા આત્મા તે મિથ્યાવનું જ સેવન કરે છે. સમ્યક્ત્વમાં પ્રત્યક્ષ અન‘તગુણ દેખાય છે, અને દોષના લેશ પણ જણા નથી. તાપણુ આજ્ઞાનથી અંધ થયેલા જીવા શ્રી જિનેન્દ્રભાષિત સમ્યક્ત્વ મૂળ ધર્મનું સેવન કદી પણ કરતા નથી.
(૪૯) વિજ્ઞાન અને કળામાં કુશળ એવા આત્મા પણ સુખકારક અને સત્ય ધર્મની પરીક્ષા કરવા માટે પેાતાની વિદ્વત્તા અને કળાના જો ઉપયાગ ન કરતા હાય, તેા તેવા
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮ : જૈનમાર્ગની પિછાણ વિજ્ઞાનની અને કળાઓની કુશળતાઓ લેશ માત્ર પ્રશંસનીય નથી.
(૫૦) જેને શ્રી જિનધર્મ એ અપૂર્વ કલ્પવૃક્ષ છે, કારણ કે, એના આરાધનથી આ લેકમાં શાન્તિ અને પરલેકમાં સ્વર્ગ અને અપવર્ગનાં સુખરૂપી સ્વાદુ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે.
(૫૦) શ્રી જિનકથિત ધર્મ એ સુબંધુ છે, સુમિત્ર છે અને પરમ ગુરુ છે. મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવૃત્ત આત્માને શ્રી જિનધર્મનું આરાધન એ ઉત્તમ રથની ગરજ સારે છે.
(પર) મહાભયંકર એવી આ ચાર ગતિમાં રહેલાં અનંત દુઃખોરૂપી મેટા અગ્નિથી સળગી રહેલા આ સંસારરૂપી વનમાં શ્રી જિનવચનનું સેવન એ અમૃતના કુંડની ગરજ સારે છે.
(૫૩) ભવરૂપી ગહન વનમાં ભટકતા જેને જેના આયે મોક્ષસુખની પ્રાપ્તિ રહેલી છે, તે કલ્પતરુના ઉદ્યાન તુલ્ય શ્રી જિનશાસન સદાકાળ જયવંત વતે છે.
(૫૪) દુર્લભ એવું મનુષ્યપણું અને તેમાં પણ દુર્લભ એવું શ્રી જિનવચન પામીને આત્માએ શાશ્વત સુખના જ રસિયા બનવું જોઈએ. શાશ્વત સુખની પ્રાપ્તિમાં વિષયસુખની સેવા અંતરાયભૂત છે. તેથી તેને ત્યાગ કરવો જોઈએ. વિષયનું સુખ જે આજે થાય છે, તે આવતી કાલે
સ્મૃતિશેષ બની જાય છે. તેથી પંડિત પુરુષે તેવા સુખને કદી પણ ઈચ્છતા નથી.
(૫૫) દેવ અને મનુષ્યનાં વૈષયિક સુખે પરમાર્થથી દુખે જ છે અને દુઃખના જ એક પરમ નિમિત્ત તથા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધા : ૪૯
અશાશ્વત છે. વિશુદ્ધ બુદ્ધિવાળા આત્માઓ એ કારણે વિષયસુખને ત્યાગ કરે છે અને શાશ્વત સુખના સાધનરૂપ
શ્રી જિનાજ્ઞાનું આરાધન કરે છે. એ શ્રી જિનાજ્ઞા, સમ્મચદર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યકૂચારિત્ર અને સમ્યકૃતપની આરાધના સ્વરૂપ છે.
આ જાતના બીજા પણ અનેક ઉત્તમ અને પ્રેરક વિચારેને દર્શાવનારાં વાક્યો અહીં ઉતારી શકાય છે, કે જેની છાયા સંસ્કારી જૈન કુળનાં ઘરોની ભીતોમાં પણ છવાયેલી હોય છે.
જેન કુળમાં જન્મેલા આત્માઓને વારસામાં જ આ વિચારે મળેલા હોવાથી, તેનું વારંવાર શ્રવણ આદિ પ્રાપ્ત થયા કરે છે, અને એના પ્રતાપે પુસ્તક આદિનો અભ્યાસ નહિ કરી શકનારા, પણ તે કુળના પુણ્યવાન આત્માઓને, તે ઉપર મનન કરવાની તક પ્રાપ્ત થાય છે. એવી તકો વારંવાર પ્રાપ્ત થતી હોવાથી તે વિચારોની સત્યતાની છૂપી છૂપી પણ પ્રતીતિ થતી જાય છે. એ પ્રતીતિના બળે જ, અક્ષરજ્ઞાનીઓની અપેક્ષાએ નિરક્ષર ગણતા આત્માઓ પણ પિતાના પરલોકનું હિત સમજીને ઘોર તપશ્ચરણ અને નિયમિત ધર્મક્રિયાઓનું આચરણ કરી શકે છે. એમની એ આચરણું પાછળ શ્રદ્ધાનું બળ છે અને એ શ્રદ્ધાની પાછળ વારંવાર સંભળાતા અને વિચારાતા સુંદર અને સત્ય વિચારૂપી સમ્યગજ્ઞાનનું બળ છુપાયેલું છે.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ
ભગવાન શ્રી જિનેશ્વરદેએ ધર્મ બે પ્રકારને ઉપદેશ્ય છેઃ એક સાધુધર્મ અને બીજે શ્રાવકધર્મ. સાધુધર્મ પાંચ મહાવ્રતાદિના પાલનરૂપ છે અને શ્રાવકધર્મ પાંચ અણુવ્રત, ત્રણ ગુણવ્રત અને ચાર શિક્ષાવ્રતાદિના પાલન સ્વરૂપ છે.
જેનાથી નિઃશ્રેયસ-કલ્યાણની સિદ્ધિ થાય, તે ધર્મ છે. સમ્યકત્વાદિ આતમ-પરિણામ એ જ કલ્યાણનું કારણ છે. તેના કારણભૂત બાહ્ય ચેષ્ટાઓ પણ કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી ધર્મ કહેવાય છે.
પરલેકને હિતકારી શ્રી જિનવચનને જે સમ્યગ રીતિએ અને ઉપગપૂર્વક સાંભળે, તે શ્રાવક કહેવાય છે.
તે સાંભળવાનું અતિ તીવ્રકમ ઘણાં ઘટી ગયા પછી થાય છે.
(૧) જિનવચન એટલે આ આગમ. (૨) પરલોક એટલે જન્માંતર અથવા બીજે શ્રેષ્ઠ જન્મ.
શ્રી જિનવચનના આરાધનથી જ અનુકૂળ પલક થાય છે. જિનવચન બે પ્રકારનું હોય છે?
(૧) નિમિત્તશાસ્ત્ર, તિષશાસ્ત્ર આદિ, કે જે મુખ્યત્વે
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ : ૫૧
આ લાકને હિતકારક છે તથા ગૌણપણે પરલેાકનુ પણ હિત કરે છે.
*
(૨) જે સાધુ તથા શ્રાવકનાં અનુષ્ઠાન ગભિત છે, તે સાક્ષાત્ પરલેાકને હિત કરનારું છે.
સમ્યગ્ પ્રકારે એટલે અશપણે, વિરોધભાવ કે અરુચિભાવ વિના અથવા સમ્યગ્ એટલે સમીચીન. પરલોકને અત્યંત હિતકારી એવું શ્રી જિનવચન એ સાક્ષાત્ અથવા પરપરાએ મોક્ષનો હેતુ હાવાથી, તે જે રીતે પરલેાકનુ હિત કરે છે, તે રીતે ખીજા દનકારાનાં વચનાનું શ્રવણ પરલાનુ હિત કરતું નથી.
ઉપચાગપૂર્વક એટલે એકાગ્રતાપૂર્વક. એકાગ્રતા વિનાનુ શ્રવણ નકામું છે. એકાગ્રતા એટલે એ હાથ જોડીને, ત્રણ ચાગાને ગાપવીને તથા નિદ્રા–વિકથાદિ પ્રમાદના ત્યાગ કરીને ભક્તિ, હુમાનપૂર્વક સાંભળવું,
અતિ તીવ્ર કર્મોના વિગમ એટલે જ્ઞાનાવરણીય અને મિથ્યાત્વ માહનીય આદિ કર્મોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના નાશ, એ નાશ વિના ઉપર જણાવેલ પ્રકારથી શ્રવણ થવું શકય નથી.
ઉપર કહેલા વિશેષણાવાળા ઉત્કૃષ્ટ શ્રાવક ગણાય, શ્રાવક શબ્દ મુખ્યતયા તેને જ લાગુ પડે અને તેને શુક્લપાક્ષિક પણ કહેવાય. જેના સ'સાર-પરિભ્રમણ કાળ અર્ધ
* શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે કે જેટલા ભવના હેતુ છે, તેટલા જ મેાક્ષના હેતુ છે. એ ન્યાયે સમ્યગૂદૃષ્ટિ આત્માને સઘળાં કુશાસ્ત્રાનું શ્રવણ પણુ તેના મિથ્યાપણાને સમજાવીને પરલેાકને હિતકર બની શકે છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર : જૈનમાર્ગની પછાણ
પુદ્ગલપરાવર્તન કાળથી ઓછો હોય, તે શુકલપાક્ષિક કહેવાય. તે સિવાય શ્રાવક એ નામ શ્રાવક-સ્થાપના શ્રાવક કે દ્રવ્યશ્રાવક ગણાય. સમ્યગુદર્શન
શ્રાવકધર્મનું મૂળ સમ્યક્ત્વ છે, તેથી સમ્યક્ત્વમૂલ બાર વ્રતને શ્રાવકધર્મ કહેવાય છે.
સમ્યક્ત્વને ધર્મવૃક્ષનું મૂલ, ધર્મ પુરનું દ્વાર, ધર્મપ્રાસાદને પાયે, ધર્મપીઠનો આધાર, ધર્મામૃતનું ભાજન તથા ધર્મગુણોના નિધાન તરીકે શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલ છે. તત્ત્વાર્થ શ્રદ્ધાનસ્વરૂપ શુદ્ધાત્મ અધ્યવસાય, તે જ સમ્યક્ત્વ છે.
આત્મ અધ્યવસાય એ પક્ષ જ્ઞાની એવા છદ્મસ્થ પ્રાણીએને અગોચર છે. પક્ષજ્ઞાની એવા છદ્મસ્થ આત્માઓથી તે તેને ઉચિત પ્રવૃત્તિના સ્વીકાર અને અનુચિત પ્રવૃત્તિના ત્યાગ દ્વારા જ ઓળખી શકાય છે. સમ્યક્ત્વની ઉત્પત્તિ પણ પરમાર્થથી તે કર્મ ગ્રથિને ભેદ થવાથી થાય છે, તો પણ મિથ્યા–ત્યાગાદિ ક્રિયાઓ જ કર્મન્વિના ભેદમાં કારણભૂત થાય છે; તેથી કારણમાં કાર્યને ઉપચાર કરીને વ્યવહારમાં મિથ્યા–ત્યાગને જ સમ્યક્ત્વ માનેલું છે. એ કારણે શ્રાવકધર્મની ઈચ્છાવાળે આત્મા ચાવજજીવ માટે, મન-વચન-કાયાથી કરવું, કરાવવું અને અનુમોદવું, એ સર્વ પ્રકારે મિથ્યાત્વને ત્યાગ કરે. આઠ પ્રકારના દર્શનાચાર
સમ્યગદષ્ટિ શ્રાવક આઠ પ્રકારના દર્શનાચારોનું પાલન
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ : ૫૩
કરે. દનશુદ્ધિ વિના કષ્ટ ક્રિયા કરનારને પણ શુદ્ધિ કે ફળની પ્રાપ્તિ માનેલી નથી. કહ્યું છે કે
‘અનેક પ્રકારની ક્રિયાઓને કરે; સ્વજન, ધન અને ભાગાના ત્યાગ કરે, તથા દુઃખને છાતી ઉપર ધારણ કરે; તાપણુ અંધ માણસ જેમ શત્રુના સૈન્યને જીતી શકે નહિ, તેમ અનેક પ્રકારની વિરતિ કરે, સ્વજન, ધન અને ભાગાના ત્યાગ કરે તથા પરિષહ અને ઉપસર્ગાનાં તીવ્ર કષ્ટો સહન કરે, તા પણ અંધ સમાન મિથ્યાષ્ટિ આત્માની સિદ્ધિ થાય નહિ.
આથી કર્મ-શત્રુના સૈન્યને જીતવાની ઇચ્છાવાળાએ સમ્યગ્દર્શનને વિષે ઉદ્યમ કરવા જોઇએ. જ્ઞાન, તપ કે ચારિત્ર સમ્યગ્દર્શનવાન આત્માનાં જ સફળ છે, બીજાઓનાં નિષ્ફળ છે.’ એ દર્શનાચાર આઠ પ્રકારના છે.
સમ્યગ્દર્શનનાં આઠ આચારો
૧. નિ:શકિત-જીવાદિક-તત્વાને વિષે નિ:શ’ક. ૨. નિષ્કાંક્ષિત-અન્ય તીર્થિક મતાની આકાંક્ષા વિનાને. ૩. નિર્વિચિકિત્સ-અનુષ્ઠાનના ફૂલમાં નિશ્ચયવાળા. ૪. અમૃતદષ્ટિ-કુતીર્થિકોના વિદ્યા-મ`ત્ર-ચમત્કારાદિ દેખાવા છતાં અમેહિત મતિવાળા.
૫. ઉપમૃ હણુ–ગુણવાનની સ્તુતિ, પ્રશ'સાદિ કરવા. ૬. સ્થિરીકરણ-ધર્મ માં અસ્થિરને સ્થિર કરવા,
૭. વાત્સલ્ય–સાધર્મિકેાની આહારાદિ વડે ભક્તિ કરવી તથા વત્સલતા બતાવવી.
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણું
૮. પ્રભાવના-શ્રી જિનશાસનના પ્રભાવને પ્રગટ કરે તથા તેને પ્રચાર કરે. સવવિષયક અને દેશવિષયક શંકા - ભગવાન શ્રી અરિહંતપ્રણીત ધર્મ, અધર્મ આકાશ આદિ અત્યંત ગહન પદાર્થોને વિષે મતિમંદતાદિ અનેક કારણોએ સર્વથી યા દેશથી સંશય થે તે શંકા છે.
સર્વવિષયક સંશય, તે સર્વ શકે (સર્વાશ સંદેહ) છે અને દેશવિષયક સંશય, તે દેશશંકા (એક અંશને સંદેહ) છે.
સર્વવિષયક કાઃ જેમ કે “શ્રી આચારાંગાદિક સમસ્ત ગણિપિટક (લકત્તર કૃત) પ્રાકૃત ભાષામાં રચાયેલું છે. તેથી તેને રચનારા પુરુષે પ્રાકૃત, સામાન્ય હોવા જોઈએ, કિન્તુ અસાધારણ કે વિદ્વાન હોવા જોઈએ નહિ. જો વિદ્વાન હત, તે સકલ શિષ્ટ પુરુષોને અભીષ્ટ અને વ્યાકરણાદિ પ્રતિપાદિત, પ્રતિનિયત પ્રોગયુક્ત, સુવિશિષ્ટ સંસ્કૃત ભાષામાં શાસ્ત્રોની રચના કરત. માટે શ્રી આચારાંગાદિ દ્વાદશાંગ મૃત પ્રાકૃત પુરુષોએ રચેલું છે, તેથી અવિશ્વસનીય છે.' આ સર્વવિષયક શંકા છે. તેનું સમાધાન એ છે, કે, પરમ–ઉપકાર-કરપ્શક-તત્પર ભગવાન શ્રી ગણધર દેવોએ બાલવૃદ્ધ આદિ સકલ ઉપકાર્ય લોકને ઉપકારક થઈ શકે એ કારણે, સૂત્રને અર્ધમાગધી નામની પ્રાકૃત ભાષામાં ગૂંચ્યાં છે. વળી તે ભાષા અ૫ અક્ષર અને મહા અર્થ આદિ અનેક ગુણ–ગણયુક્ત હેવાથી, બીજી સર્વ ભાષાઓથી વિશિષ્ટ છે. જેમ તે ભાષા થોડા અક્ષર અને મહા અર્થથી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધમ : ૫૫
યુક્ત છે, તેમ તે ભાષામાં ગૂંથાયેલાં આગમસૂત્ર પણ ખત્રીસ ષે રહિત આઠ ગુણે યુક્ત અને શબ્દશાસ્ત્રના નિયમોથી અલંકૃત છે. તદુપરાંત, તે આગમામાં કહેલું કથન કષ, છંદ અને તાપની પરીક્ષામાંથી શુદ્ધ થયેલા 'ચનની જેમ શુદ્ધ છે. સમસ્ત રહ્ના જેમ રત્નાકરની ઉત્પત્તિ છે, તેમ જગતનાં સમસ્ત સૂકતા, તે શ્રી જિનાગમની જ ઉત્પત્તિ છે.’ શ્રી જિનાગમની અદ્દભુતતાનું વર્ણન કરતાં એક સ્થળે કહ્યું છે કે
सुणिउणमर्णा निहण भूअहिअं भूयभावणमणग्ध ं । अमिअमजिअ महत्थं महाणुभाव महाविसय ॥१॥
*
શ્રી જિનઆગમ એ (સૂક્ષ્મ દ્રવ્યાદિને ખતાવનાર હોવાથી) સુનિપુણ છે, (દ્રવ્યાર્થિક નચે) અનાદિ નિધન છે. (કાઈ ને પીડાકારક નહિ હેાવાથી, ભૃતહત છે, (સત્યને કહેનાર હૉવાથી) સદ્ભુતનું ભાવન છે, (અવિદ્યમાન મૂલ્યવાળું હોવાથી) અનઘ્ય છે, અનંત અર્થવાળું હાવાથી અમિત છે અને (શેષ પ્રવચનથી) અજિત છે, તેમ જ નયગર્ભિત (મહા અ વાળુ) લબ્લિસિદ્ધિ આદિ (મહાપ્રભાવવાળુ) અને સકલદ્રબ્યાદિને વિષય કરનાર (મહાવિષયવાળુ’) છે.
દેશવિષયક શંકા : શ્રી જિનાગમના અમુક અમુક વિષયમાં શંકા થવી, તે દેશવિષયક શંકા છેઃ જેમ કે ‘જીવત્વ સમાન હોવા છતાં એક ભવ્ય અને એક અભવ્ય કેમ ? અથવા એક આકાશપ્રદેશમાં અનંત પરમાણુ આદિ કેવી રીતે રહી શકે ? જોકે વસ્તુના સ્વભાવમાં પ્રશ્ન હાઈ શકતા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬ : જેનમાર્ગની પિછાણ
નથીઃ જેમ કે “અગ્નિ બાળે છે અને આકાશ કેમ બાળતું નથી ? એ પ્રશ્ન કોઈ કરતું નથી, તે પણ મિથ્યાત્વના ઉદયથી શ્રી જિનવચનમાં સંદેહને ઉત્પન્ન કરનારા તેવી જ જાતના પ્રશ્નો હૃદયમાં ઊઠે છે, તેનું સમાધાન નહિ થવાથી તે તે વિષયની શંકા વધતી જાય છે અને પરિણામે દર્શનચારની પાલનામાં તે અંતરાયભૂત બને છે, તેથી તેવી શંકાએનાં તાત્કાલિક સમાધાન કરી લેવાં જોઈએ. તેવા પ્રકારના ગુરુના સંયોગ આદિના અભાવે અગર મતિમંદતાદિના કારણે સમાધાન ન થાય, તે પણ શ્રી જિનવચનના પ્રામાણ્ય પ્રત્યે લેશ પણ સંદેહ લાવવું જોઈએ નહિ.
કાંક્ષાના બે પ્રકારો
કાંક્ષા પણ બે પ્રકારની છે. “સાંખ્યાદિ સર્વ દર્શને મેક્ષનાં કારણ છે એમ માનીને તે સર્વની અભિલાષા કરવી, તે સર્વકાંક્ષા છે અને એમાંના એકાદ દર્શનની અભિલાષા કરવી, તે દેશકાંક્ષા છે.
“સર્વ દર્શન માં અહિંસા, સુકૃત-દુષ્કૃતનું ફળ તથા સ્વર્ગ–ક્ષાદિનું વર્ણન સમાન છે, તેથી સર્વ દર્શને મોક્ષનાં અંગ છે” એવી બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થાય છે, પરંતુ નય-દુર્નયના સ્વરૂપને સમજવાથી તે કાંક્ષા નષ્ટ થાય છે. ઈતર દશનો એક એક નયની માન્યતાને આગળ કરી ઉત્પન્ન થયેલાં છે. અને પોતાથી ભિન્ન નયની માન્યતાને તિરસ્કાર કરી રહ્યાં છે. તેથી અસત્ય છે; જ્યારે શ્રી જિનશાસન એ સર્વનને પિતામાં સમાવી લે છે, તેથી તેનું નિરૂપણ સર્વાશ સત્ય છે.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ: ૫૭ વિચિકત્સાના બે પ્રકારે
વિચિકિત્સા પણ બે પ્રકારની છે. વિચિકિત્સા એટલે ધર્મના ફળને સંદેહ, દેશવિષયક વિચિકિત્સા યમનિયમચૈત્યવંદનાદિ કોઈ પણ એક અનુષ્ઠાનના ફળને સંદેહ ઉત્પન્ન કરે છે; જ્યારે સર્વ વિષયક વિચિકિત્સા ચૈત્યવંદનાદિ સઘળાં અનુષ્ઠાનનાં ફળમાં સંદેહ ઉત્પન્ન કરે છે અથવા પૂર્વ પુરુષે આગમનિર્દિષ્ટ માર્ગને યક્તપણે પાળનારા હતા, તેથી તેમને આગમમાં કહેલાં સ્વર્ગાપવર્ગાદિક ફળની પ્રાપ્તિ શક્ય છે, કિન્તુ તેવા પ્રકારની વૃતિ અને સંઘયણાદિકથી રહિત એવા આધુનિક પુરુષોને ધર્મવ્યાપારનું યક્ત ફળ મળવું શક્ય નથી.” આ જાતની વિચિકિત્સા ઉત્પન્ન થાય છે. ધર્મક્રિયાના ફળને સંદેહ પણ વસ્તુતઃ મિથ્યાત્વનું જ કારણ છે. પૂર્વ પુરુષે વૃતિ આદિથી યુકત હતા, તે તેમને ઉત્કૃષ્ટ ફળ મળે અને વર્તમાનના પુરુષે ધૃતિ આદિએ કરીને હીન છે, તેથી જઘન્ય-મધ્યમાદિ ફળ મેળવે, પણ “ધર્મકાર્યોનું સર્વથા ફળ ન મળે એમ માનવું, એ મહિનેહ સિવાય બીજું કાંઈ નથી.
આગમમાં કહ્યું છે કે, “આ ક્ષેત્રમાં દુષ્પસહસૂરિ પર્યત ચારિત્ર છે” એમ ભગવાને કહેલું છે અને એ ચારિત્ર આજ્ઞાયુક્તને અવશ્ય હોય છે, છતાં હમણું તે નથી.” એમ કહેવું તે વ્યામોહ છે.
એ રીતે તીર્થાવસાન પર્યત સમ્યગદર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર રહેનાર છે અને તેને ધારણ કરનાર આત્માઓને કાલાદિના અનુસારે મુક્તિ ફળને આપનારું અનુષ્ઠાન પણ અવશ્ય રહેનારું છે.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૮ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણુ
કાલાદિના અનુસારે યતના પૂર્વક સંભવિત સંયમાનુઠાનને આરાધનારા સાધુપુરુષેની નિન્દા કરનાર મહાન અનર્થને પામે છે, એમ શ્રી જિનશાસનમાં કહ્યું છે. કાલ, સંહનન અને ધૃતિ આદિને અનુરૂપ ધર્મને વિષે પરાક્રમ ફેરવનાર આત્માને તેનું શાસ્ત્રોક્ત ફળ અવશ્ય મળે છે, તેમ સમજી સર્વથા નિવિચિકિત્સ રહેવું જોઈએ.
અમૂઢદષ્ટિતા
મેક્ષમાર્ગથી રહિત અન્ય આત્માઓની વિભૂતિ-વિશેને જોઈ જેનું ચિત્ત મૂંઝાતું નથી કે બ્રાન્તિને પામતું નથી, તે આત્માઓ અમૂઢદષ્ટિ કહેવાય છે.
વિભૂતિ અને ઋદ્ધિઓ અનેક પ્રકારની હેય છે. કેટલીક વશીકરણાદિ વિદ્યાથી સંપાદિત હોય છે. કેટલીક ઉપવાસાદિ કર્ણકારી તપ કરવાથી પ્રાપ્ત થાય છે. અને કેટલીક સુવર્ણ સિદ્ધિ આદિની સાધનાથી સિદ્ધ થાય છે. તપ વગેરેથી વૈક્રિય લબ્ધિ અને આકાશગમનાદિ લબ્ધિઓ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમ, વસ્ત્ર, પૌત્ર, આસન, શય્યાદિ અનેક પ્રકારે વડે પૂજાની પ્રાપ્તિ થવી, એ પણ ઋદ્ધિને જ પ્રકાર છે. અન્ય લિંગમાં રહેલા તથા મોક્ષમાર્ગની વિરુદ્ધ વર્તનારા આત્માઓના પણ પૂજા, સત્કાર, વિભૂતિ આદિ જોઈને જેઓ ચલચિત્ત થતા નથી, તેઓ દર્શનાચારના આચારને પાળનારા છે. શકા-વિચિકિત્સા વચ્ચે ભેદ
શંકા, કાંક્ષા, વિચિકિત્સા અને મૂઢણિતા વગેરે મિથ્યાત્વ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધમ : ૧૯
માહનીયના ઉદયથી થનારા જીવના પરિણામવિશેષ છે. તેથી તેને સમ્યક્ત્વના અતિચાર પણ કહેવાય છે. શંકા અને વિચિકિત્સા એ એ દોષો લગભગ સરખા લાગે છે, તાપણુ તે એ વચ્ચે થાડા ભેદ છે. શ`કા એ દ્રવ્ય અને ગુણવિષયક છે; જ્યારે વિચિકિત્સા એ ક્રિયાવિષયક છે.
યુક્તિ અને આગમથી સિદ્ધ એવાં પણ અનુષ્ઠાનાનાં ફળ પ્રત્યે સદેહ તે વિચિકિત્સા નામના ત્રીજો દોષ છે અને આત્મા પરલાક, ધર્માસ્તિકાયાદિ પદાર્થાના સ્વરૂપ અને અસ્તિત્વ સંબધી સદેહ-એ શંકા નામના પહેલા દોષ છે.
ઉપમ્ હુણ, સ્થિરીકરણ અને વાત્સલ્ય
વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, તપ અને ચરણકરણ આદિને વિષે ઉદ્યમવત આત્માઓની પ્રશંસા કરવી, તે ઉપબૃંહણ નામના દર્શનાચાર છે.
વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય અને તપશ્ચર્યા આદિ ગુણોને વિષે મંદ ઉત્સાહવન્ત બનેલા આત્માઓને તથાપ્રકારનાં વચના વડે ઉત્સાહિત કરવા, મનુષ્ય ભવની દુર્લભતા આદિ દર્શાવી ઉદ્યમવંત બનાવવા, તે સ્થિરીકરણ નામને દના
ચાર છે.
સમાનધમી એનું ભક્ત, પાન અને વજ્રપાત્રાદિ વડે વાત્સલ્ય કરવું, તે વાત્સલ્ય નામના દનાચાર છે. પ્રાધૃણુક ( પરાણા ), આચાય, ગ્લાન, તપસ્વી, ખાલ આદિની વિશેષ ભક્તિ કરવી, તે વાત્સલ્યગુણને દીપાવનાર છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦ઃ શ્રાવકધર્મ
પ્રભાવના
પ્રભાવના એ આઠમો દર્શનાચાર છે. સ્વશક્તિ વડે શ્રી જિનશાસનને દીપાવવું, એનું નામ પ્રભાવના છે. જોકે શ્રી જિનપ્રવચન અનેક અતિશનું નિધાન છે અને પોતાના પ્રભાવથી જ પ્રતિષ્ઠિત છે, તો પણ તે ભવ્ય આત્માઓના મનને વિષે અધિક સ્થિર થાય, એવા પ્રયત્ન કરે એ સમ્યગદષ્ટિઓનું કર્તવ્ય છે. અવધિજ્ઞાનાદિ અતિશાયિક ઋદ્ધિવાળા, ધર્મકથાની લબ્ધિવાળા, વાદલબ્ધિવાળા, પ્રવચનના પારગામી આચાર્યાદિકે, છઠ અઠમાદિ વિપ્રકૃષ્ટ (કઠિન) તપ કરનારાઓ, નિમિત્ત આદિને જાણનારાઓ, કવિત્વશક્તિને ધારણ કરનારાઓ અને રાજા-પ્રજાદિ બહુજનમાન્ય એવા પુરુષે પોતપોતાની વિભૂતિ વડે શ્રી જિનપ્રવચનની પ્રભાવના કરી શકે છે અને મધ્યસ્થ દષ્ટિવાળા આત્માઓને શ્રી જિનકથિત તીર્થ ઉપર બહુમાન ઉત્પન્ન કરાવી શકે છે.
શુશ્રષાદિ ગુણ
સોધના કારણભૂત ધર્મશાસ્ત્ર સાંભળવાની તીવ્ર ઈચ્છા એનું નામ શુશ્રષા છે. શુશ્રષા વિના સાંભળેલું અને સંભળાવેલું શ્રુત સર વિનાના સ્થળે કુવો ખોદવા જેવું છે. શુશ્રષા પણ પર અને અપર બે પ્રકારની છે.
યુવાન અને વિદગ્ધ એવા કાન્તાયુક્ત કામી પુરુષને કિનરને ગેય શ્રવણમાં જે આનંદ હોય છે, તેથી પણ અધિક આનંદ પર (ઉત્કૃષ્ટ) શુશ્રષાવાળા જીવને ધર્મશ્રવણમાં હોય છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધમ . ૬૧
ધ રાગ એટલે ધર્માંના કારણભૂત સદનુષ્ઠાનને વિષે તીવ્ર અભિલાષ, જ*ગલમાંથી આવેલા અને ક્ષુધાથી પીડિત એવા બ્રાહ્મણને ધૃતપુર (ઘેબર)ને વિષે જેટલા અભિલાષ હાય, તેથી પણ અધિક અભિલાષ ધરાગવાળાને સનુષ્ઠાનને વિષે હાય છે.
ગુરુદેવની વૈયાવચ્ચમાં નિયમ એ શુશ્રૂષાને બીજો અર્થ છે. ગુરુ એટલે ધર્મોપદેશક આચાર્યાદિ અને દેવ એટલે આરાધ્યતમ શ્રી અરિહંતા. અહીં ગુરુપ પ્રથમ મૂકવાનુ પ્રયાજન એ છે કે, એક અપેક્ષાએ ગુરુ, દેવ કરતાં પણ પ્રથમ પૂજ્ય છે, કારણ કે, ગુરુના ઉપદેશ વિના સજ્ઞ એવા દેવના આધ થવા જ દુષ્કર છે. તે ગુરુદેવની સ્વશકત્યનુસાર ભક્તિ-વિશ્રામણા અભ્યના પૂજાદિ નિર ંતર કરવાના નિયમ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવાને હાય છે.
સમ્યગ્દર્શન છતાં અણુવ્રતાદિ ન પણ હાય
સમ્યક્ત્વવાન આત્મા શુશ્રુષાદિ ગુણાને અવશ્ય ધારણ કરે છે, પરંતુ વ્રતના અંગીકાર માટે તેવા નિયમ નથી. સભ્યષ્ટિ આત્મા અણુવ્રતાદિ વ્રતાને અંગીકાર કરે પણ ખરા અને ન પણ કરે, કારણ એ છે કે, સમ્યકૃત્વની પ્રાપ્તિમાં દર્શનમે હનીયક ના ક્ષયાપશમ આદિ જરૂરી છે. ચારિત્રની પ્રાપ્તિમાં તેના કરતાં વિશેષ દશ નમાહનીય ઉપરાંત ચારિત્ર માહનીયકમના ક્ષયાપશમની પણ જરૂર છે.
જોકે અપૂર્ણાંકરણથી રાગદ્વેષની ગાઢ ગાંઠ ભેદાઈ જાય છે, તેથી સમ્યગૂષ્ટિ આત્માને ચારિત્રનુ પાલન તથા વ્રતાના અંગીકાર, એ જ અત્યંત ઉપાદેય ભાસે છે, તાપણ જેટલી
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨ : જૈનમાર્ગની પિછાણુ
કર્મ સ્થિતિ ભેદાવાથી સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેટલી જ કમસ્થિતિ ભેદાવાથી ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થતી નથી, કિન્તુ તેથી અધિક કર્મસ્થિતિ ભેદાવાની આવશ્યકતા રહે છે. એ સંબંધી આગમમાં કહ્યું છે કે –
सम्मत्तम्मि उ लद्धे, पलिअपुहुत्तेण सावओ हुज्जा ।
चरणोवसमखयाण, सागरसंखतरा होति ॥१॥ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ પછી બેથી નવ પલ્યોપમ જેટલી કર્મ સ્થિતિ લઘુ થયે દેશવિરતિ શ્રાવકધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે અને સંખ્યાતા સાગર પ્રમાણુ સ્થિતિ ઘટયા બાદ સર્વવિરતિ-સાધુધર્મની પ્રાપ્તિ થાય છે. દેશવિરતિનાં બાર વ્રતો - (૧) પ્રથમ અણુવ્રતમાં શ્રાવક ગુરુ પાસે ધર્મનું સ્વરૂપ સાંભળીને મેક્ષની અભિલાષાએ સ્થૂલ પ્રાણ–વધની વિરતિ કરે છે. પ્રાણવધની ક્રિયા બે પ્રકારે થાય છે. એક સંકલ્પથી અને બીજી આરંભથી. તેમાં માત્ર સંકલ્પથી એટલે મારવાના અભિપ્રાયથી મારવાની ક્રિયાનો ત્યાગ કરે છે, કિન્તુ ખેતી આદિના આરંભમાં થતી હિંસાનો ત્યાગ કરતા નથી.
(૨) બીજા અણુવ્રતમાં સ્થૂલ મૃષાવાદને ત્યાગ કરે છે. અહીં સ્થૂલને અર્થ દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, ક્ષેત્ર, વાસ્તુ, હિરણ્ય, સુવર્ણ, ધન, ધાન્ય આદિ પરિસ્થૂલ અને બહુમૂલ્ય વસ્તુ વિષે અસત્ય બોલવું, તે છે. સૂક્ષ્ય વસ્તુવિષયક અસત્યની અપેક્ષાએ સ્કૂલ વસ્તુવિષયક અસત્યવાદમાં અધ્યવસાયની દુષ્ટતા વિશેષ પ્રવર્તે છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધમ : ૬૩
(૩) ત્રીજા અણુવ્રતમાં જે ગ્રહણ કરવાથી ચારીના આરોપ આવે તેવી સચિત્ત (ધન્ય આદિ), અચિત્ત (વર્ષ આદિ) અને મિશ્ર (અશ્વ આદિ) સ્થૂલ અદત્ત વસ્તુએના ગ્રહણના ત્યાગ કરે છે.
(૪) ચોથા અણુવ્રતમાં ઔદારિક (મનુષ્ય અને તિય ચની) તથા વૈક્રિય (વિદ્યાધરી અને દેવી) પરદાના ત્યાગ કરે છે તથા સ્વદારાને વિષે સતાષને ધારણ કરે છે.
(૫) પાંચમા અણુવ્રતમાં અસદ્ આરંભની પ્રવૃત્તિ કરાવનારા ધનધાન્યાદિ નવ પ્રકારની વસ્તુઓમાં ઇચ્છાનુ પરિણામ કરે છે.
(૬) છઠ્ઠા દિગ્વિરતિ વ્રતમાં, ઊંચે પર્વતાદિ ઉપર, નીચે કુવા આદિમાં તથા તિ પૂર્વાદ્વિ દિશાઓને વિષે, ચાવજીવ માટે ચા ચાતુર્માસાદિ કાલ માટે, જવાઆવવાનું પરિમાણ કરે છે.
સાતમા ઉપભાગ–પરિભાગ–પરિમાણ વ્રતમાં ભેાજનાકિમાં અભક્ષ્ય–અનંતકાયાદિનો ત્યાગ કરે છે અને બ્યાપારાદિકમાં અતિ ક્રૂર કર્મવાળા કોટવાલાદિકના અને યત્રકર્માદિકના વ્યાપારાના ત્યાગ કરે છે.
૧. આંતરિક ભાગ અથવા એક વાર ભેગ થાય તે ઉપભાગ (અશનાદિ) અને ૨ બાહ્ય ભાગ અથવા વારંવાર ભાગ થાય તે પિરભાગ (વસ્ત્રાદિ) કહેવાય છે. (૧) ઉપભાગમાં શ્રાવક ઉત્સથી પ્રાસુક (નિર્જીવ) અને એષણીય (પાતા માટે નહિ બનાવેલા) આહાર વાપરે. અનેષણીય વાપરવા પડે તેા પણ અનંતકાય, બહુબીજદ તા ી પણ
ન વાપરે.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪: જૈનમાર્ગની પિછાણ
પરિભેગમાં શ્રાવક ઉત્સર્ગથી સ્થૂલ, ધવલ અને અલ્પ મૂલ્યવાળાં પરિમિત વચ્ચે વાપરે. કવચિત્ શાસનેન્નતિ માટે બહુ મૂલ્યવાળાં પણ વાપરે. તે સિવાયના કારણ માટે બહુ મૂલ્યવાળાં વસ્ત્રાદિક વાપરવાનું પરિમાણ કરે. એ રીતે પરિભેગની અન્ય સામગ્રીઓનું પણ પરિમાણુ કરે.
ઉત્સર્ગથી શ્રાવક વ્યાપારાદિકની ચિન્તામાં ન પડે. વ્યાપારાદિક કર્યા વિના જે આજીવિકા ન જ ચાલે તેમ હોય, તે અત્યંત સાવદ્ય (પાપવાળા) વ્યાપારોનો તે અવશ્ય ત્યાગ કરે. અત્યંત પાપવાળા વ્યાપારે શાસ્ત્રોમાં અંગારકર્મ આદિ પંદર ગણાવ્યા છે. શ્રાવકોએ તજવા જેવા અત્યંત પાપવાળા બીજા સર્વને એ પંદરમાં સમાવેશ થઈ જાય છે.
આઠમા અનર્થદંડવિરતિ વ્રતમાં ચાર પ્રકારનાં અપધ્યાન, હિંસંપ્રદાન, પાપોપદેશ અને પ્રમાદાચરણને ત્યાગ કરે છે. નિનિમિત્ત પાપથી બંધાવું, તે અનર્થદંડ છે, નિપ્રયજન આનં–રૌદ્રધ્યાન કરવું, તે અપધ્યાન છે. વિના પ્રજને હિંસાનાં કારણ શસ્ત્ર, આયુધ, અગ્નિ. વિષાદિ પદાર્થો બીજાને આપવા તે હિંસપ્રદાન છે. વગર કારણે કુખ્યાદિ પાકિયાએ કરવાનો ઉપદેશ આપવો, તે પાપપદેશ છે અને શરીરાદિકના પ્રયજન વિના પણ ખાવુંપીવું, હરવું-ફરવું, સૂવું-બેસવું અગર નાટક-સિનેમા જોવા વગેરે પ્રમાદાચારણ છે. એ ચારે અનર્થદંડ છે.
નવમા સામાયિક નામના પ્રથમ શિક્ષાવતમાં એક મુહૂતપર્યત સાવદ્યાગ (સપાપ વ્યાપા)ને ત્યાગ અને નિરવદ્ય ગ (નિષ્પાપ વ્યાપારો)નું સેવન કરે.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ : ૬૫
સામાયિકાદિ ચાર વ્રત-શિક્ષાવ્રત એટલા માટે કહેવાય છે, કે પરમપદની પ્રાપ્તિ માટે તે વારંવાર સેવવા ગ્ય છે.. શિક્ષા એટલે અભ્યાસ અથવા પરમપદ અપાવનાર કિયા, તપ્રધાન વ્રત, તે શિક્ષાત્રત છે.
સમ એટલે રાગદ્વેષનો અભાવ, તેનો આય એટલે લાભઃ રાગદ્વેષ-વિરહિત મધ્યસ્થ આમા પ્રતિક્ષણ ચિન્તામણિ અને કલ્પવૃક્ષને પણ પરાસ્ત કરનાર નિરુપમ સુખના હેતુભૂત અપૂર્વ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રના પર્યાયને પામે છે, તેનું નામ સમાય છે. તે સમાય જે ક્રિયાનુષ્ઠાનનું પ્રયોજન છે, તે સામાયિક કહેવાય છે. અહનિશ મુહૂર્નાદિકાલની મર્યાદાએ સપાપ વ્યાપારનું વજન અને નિષ્પાપ વ્યાપારનું સેવન કરવું તે સામાયિક નામનું નવમું વ્રત છે.
દશમા દેશાવગાણિક નામના શિક્ષાવ્રતમાં, છઠ્ઠા દિગવિરતિ વ્રતમાં અંગીકાર કરેલ દિશાપરિમાણને, પ્રતિદિવસ સંક્ષિણતર પરિમાણવાળું કરે. દેશ એટલે દિગવતમાં ગ્રહણ કરેલ પરિમાણનો એક વિભાગ, તેને વિષે અવકાશ એટલે રહેવું, તે દેશાવગાશિક. ઉપલક્ષણથી ભોગે પગ પરિમાણાદિ વ્રતમાં દીર્ઘકાલ સુધી ગ્રહણ કરેલા નિયમમાં પ્રતિદિન સંક્ષેપ કરે, તે પણ દેશાવગાશિક છે.
અગીઆરમાં પૌષધોપવાસ નામના શિક્ષાવ્રતમાં અષ્ટમીચતુર્દશી આદિ પર્વ દિવસમાં આહારાદિનો ત્યાગ કરે. આદિ શબ્દથી શરીરસત્કાર, અબ્રહ્મ–સેવન અને સપાપ વ્યાપારને ત્યાગ કરે. પૌષધ શબ્દ પર્વદિવસેમાં રૂઢ થયેલ.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
છે, તેથી તે દિવસોએ ઉપવાસાદિ કરવા, તે પૌષધેાપવાસ વ્રત કહેવાય છે.
(૧) આહાર-પૌષધ, (ર) શરીરસત્કાર-પૌષધ, (૩) બ્રહ્મચર્ય –પૌષધ અને (૪) અવ્યાપાર- પૌષધ–એમ ચાર પ્રકારના પૌષધ છે.
(૧) દેશથી આહાર-પૌષધ એટલે વિગઈના ત્યાગપૂ ક આયંબિલ અથવા એકાશન કરવું. સથી આહાર-પૌષધ એટલે ચારે પ્રકારના આહારના અહેારાત્રિ માટે ત્યાગ કરવા.
(૨) દેશથી શરીર-પૌષધ એટલે શરીરના બધા ભાગમાં નહિ, પણ અમુક ભાગને વિષે જ સ`સ્કારાદિ કરવા પણ બીજો નહિ અને સવથી શરીર-પૌષધ એટલે શરીરના સ ભાગે સસ્કારાદિ ન કરવા.
(૩) દેશથી બ્રહ્માચર્ચા –પૌષધ એટલે દિવસે વા રાત્રિએ અબ્રહ્મના ત્યાગ કરવા અને સવથી બ્રહ્મચય –પૌષધ એટલે દિવસ–રાત્રિ ઉભય માટે બ્રહ્મચારી બનવું.
(૪) દેશથી અભ્યાપાર-પૌષધ એટલે અમુક અમુક વ્યાપારને ત્યાગ કરવા અને સથી અવ્યાપાર-પૌષધ એટલે સાંસારિક સર્વ વ્યાપારોના ત્યાગ કરવા. દેશથી પૌષધ કરે તે સામાયિક અ‘ગીકાર કરે, એવા નિયમ નથી. સથી પૌષધ કરે, તે દિવસ માટે, રાત્રિ માટે યા અહારાત્રિ માટે ઘરમાં ચા પૌષધશાળામાં અવશ્ય સામાયિક અ’ગીકાર કરે.
બારમા અતિથિ વિભાગ નામના શિક્ષાવ્રતમાં શુદ્ધ અને કલ્પનીય અન્નાદિ દેશકાલાચિત રીતિએ મુનિને આપે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધમ : ૬૭ આદિ શબ્દથી પાન, વસ્ત્ર, ઔષધાદિ આપે, કિન્તુ અકદિ નહિ. શુદ્ધ એટલે ન્યાયથી પ્રાપ્ત કરેલ પણ અન્યાયથી પ્રાપ્ત કરેલ નહિ. ક૯૫નીચ એટલે ઉદ્દગમાદિક દોષોથી રહિત, કિન્ત દેષવાળા નહિ. દેશકાલોચિત રીતિએ એટલે પિતાના ઘેર આમંત્રણ કરીને, પિતા માટે બનાવેલ અનાદિ જનકાળે આપે, કિન્તુ ભેજન કાળ વીતા ગયા બાદ અથવા મુનિની સામે લઈ જઈને કે મુનિ માટે બનાવીને આપે નહિ, - તિથિ, પર્વ અને ઉત્સવ એ સર્વને જેઓએ ત્યાગ કર્યો છે, તેઓને અતિથિ કહ્યા છે, શેષ અભ્યાગત જાણવા. અતિથિની પ્રાપ્તિ ન થાય, તો ભજનકાળે દિશાઓનું અવ લોકન કરવું અને વિશુદ્ધભાવે ચિન્તવવું, કે “જે સાધુઓ પધાર્યા હેત તો મારે વિસ્તાર થાત–એ રીતે બારમા વ્રતની આરાધના થાય છે.
એ પ્રત્યેક વ્રતના પાંચ પાંચ અતિચારે કહ્યા છે, તેને જાણી, સમજી, નિરતિચારપણે વ્રત પાલન કરવાને ઉદ્યમશીલ બનવું, એ સંપૂર્ણ હિતાવહ છે.
દેશથી ભંગ તે અતિચાર છે. વ્રત ગ્રહણ કરતી વખતે અતિચારનું વર્જન પણ ગ્રહણ થઈ જાય છે. વ્રતની સુવિશુદ્ધ પાલના માટે નિરંતર ઊભયકાલ તેનું સ્મરણ કરવું જોઈએ તથા વ્રતપાલનના ગુણે, અત્રતપાલનના દે, મિથ્યાત્વ અને પ્રાણવધાદિના દારુણ વિપાકે આદિ નિરંતર ચિન્તવવા જોઈએ. વ્રતપાલનનો ઉપદેશ આપનાર શ્રી અરિહતદેવ અને સુસાધુજનોની નિરંતર ભક્તિ અને પર્ય પાસના કરવી જોઈએ તથા ઉત્તરોત્તર અધિક ગુણોની આત્માને પ્રાપ્તિ થાય, તે માટે રત્નત્રયીને વિષે સતત ઉદ્યમ કરે
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ જોઈએ, એ રીતે વર્તવાથી વિરતિને પરિણામ ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉત્પન્ન થયેલ હોય તે ટકી રહે છે, પણ ચાલ્ય જતે નથી.
શ્રાતકનાં આ બાર વ્રતોમાં અણુવ્રતો અને ગુણવત. પ્રાયઃ ચાવજજીવ માટે ગ્રહણ થાય છે અને શિક્ષાત્રતો અમુક કાલ માટે, એટલે સામાયિક તથા દેશાવળાશિક પ્રતિદિવસ કરવા માટે અને પૌષધોપવાસ તથા અતિથિસંવિભાગ પ્રતિનિયત દિવસે કરવા માટે ગ્રહણ થાય છે. પ્રાયઃ શબ્દથી અણુવ્રત પણ પ્રતિ ચાતુર્માસ આદિ માટે ગ્રહણ કરી શકાય છે.
આયુષ્યના અંતે શાસ્ત્રપ્રસિદ્ધ સંલેખના (અનશનક્રિયા)પૂર્વક શ્રાવક દેહનો ત્યાગ કરે. સલેષણ વતની આરાધના - સર્વ પ્રકારની આરાધનામાં જે સૌથી વધુ અગત્યની આરાધના શ્રી જૈનશાસને દર્શાવી છે, તે અંતિમ આરાધના છે. તેનું બીજું નામ સંલેષણ વ્રત છે. જીવનમાં કરેલી સઘળી આરાધનાઓની સફળતાને આધાર આ અંતિમ આરાધના ઉપર છે. અંતિમ વખતે એટલે આયુષ્યના અંત સમયે કરવા ગ્ય આરાધના કર્યા વિના જ મૃત્યુ થઈ જાય, તો ગમે તેવા આરાધક આત્માની પણ ગતિ બગડી જાય, એટલું જ નહિ પણ કર્મવશાત્ જીવનપર્યત જે આત્મા આરાધના નથી કરી શક્યો, તે આત્મા પણ જે આ પર્યત આરાધનાને સાધી લે, તે તેની ગતિ સુધરી જાય, એ આ અંતિમ આરાધનાને મહિમા છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મઃ ૬૯ શ્રી જિનશાસનમાં રહેલા સાધુ યા શ્રાવક, પ્રત્યેકને આ હંમેશનો મને રથ હોય છે, કે “મારું મરણ આરાધનાપૂર્વક થાઓ.” અર્થાત્ “મરણ વખતે હું આરાધનાપૂર્વક કેવી રીતે મરણ પામું ?” એની સતત ચિંતા રખેને હોય છે. એ આરાધના સંક્ષેપથી અહીં જણાવવામાં આવે છે.
શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે કે, “જે આત્મા મરણ સમયે ભક્તપરિણા નામના પ્રકીર્ણકનાં કહેલા વિધિ મુજબ મરે છે, તે આત્મા નિશ્ચયથી વૈમાનિક કપમાં ઉત્પન્ન થાય છે, એટલું જ નહિ, કિન્તુ ઉત્કૃષ્ટથી સાતમા ભવે અવશ્ય સિદ્ધ થાય છે,
મરણપથારીએ રહેલે માંદો મનુષ્ય સદ્દગુરુને નમસ્કાર કરીને કહે, કે “હે ભગવન્! હવે અવસરને ઉચિત મને ફરમાવે !” તેના પ્રત્યુત્તરમાં ગુરુમહારાજ તેને છેવટની આરાધના કરી લેવા માટે નીચે મુજબ ફરમાવે. ગુરુનો રોગ ન હોય તે ઉત્તમ શ્રાવકના મુખે તેનું શ્રવણ કરે.
ગુરુ કહે “મરણ સમયે ૧૦ લીધેલાં વ્રતોમાં લાગેલા અતિચારોને આલોવવા જોઈએ. ૨. લીધેલાં કે નહિ લીધેલાં વ્રતને ફરી ઉચ્ચારવાં જોઈએ. ૩. સવ જીવોને ક્ષમા આપવી જોઈએ. ૪. અઢાર પાપસ્થાનકોને વોસિરાવવાં જોઈએ. પ. ચાર શરણને ગ્રહણ કરવા જોઈએ. ૬. દુષ્કૃતની નિન્દા કરવી જોઈએ. ૭. સુકૃતની અનુમોદના કરવી જોઈએ. ૮. અનશન સ્વીકારવું જોઈએ. ૯. શુભ ભાવના ભાવવી જોઈએ. અને ૧૦. શ્રી પંચ પરમેષ્ઠીઓને નમસ્કાર કરવું જોઈએ. અતિચાર-આલેચના
સાધુ અને શ્રાવકોને પાળવાયેગ્ય પાંચ આચાર શ્રી જૈનશાસનમાં દર્શાવેલા છે. તેને પાલનમાં જેટલી બેદરકારી
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૦ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણે
બતાવી હોય, અગર તેથી વિરુદ્ધ આચરણ કર્યું હોય, તે અહીં અતિચારો સમજવાના છે. જેમ કે, સામર્થ્ય છતાં જ્ઞાનીઓને અન્ન, પાન, વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ વડે સહાય ન કરી હોય, તેમની અવજ્ઞા કરી હોય, મતિધૃતાદિ પાંચ પ્રકારના જ્ઞાનની નિન્દા કરી હોય, ઉપહાસ કર્યો હોય અથવા ઉપઘાત કર્યો હોય, જ્ઞાનનાં સાધન : પુસ્તક, કાગળ, કલમ આદિની આશાતના કરી હોય તે બધે જ્ઞાનના અતિચારે છે. તેની હૃદયથી માફી માગવી જોઈએ.
એ જ રીતે દર્શનના અતિચાર, જેવા કે શ્રી જિનેધરદેવ અને તેમનાં બિંબોની ભાવથી ભક્તિ ન કરી હોય, અગર અભક્તિ કરી હોય, શ્રી જિનભક્તિ નિમિત્તે ઉત્પન્ન થયેલ દ્રવ્યનો વિનાશ કર્યો હોય અગર વિનાશ થતે જેવા છતાં, છતી શક્તિએ ઉપેક્ષા કરી હોય, શ્રી જિનમંદિર વગેરેની અશાતના કરી અગર આશાતના કરનારની ઉપેક્ષા કરી હોય, તેની ક્ષમા યાચવી જોઈએ.
ચારિત્રના અતિચારો, જેવા કે પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુપ્ટિસહિત ચરિત્રનું પાલન ન કર્યું હોય અગર પાલન કરનારની ભક્તિ ન કરી હોય.
પૃથ્વીકાયાદિ એકેન્દ્રિય છે, કીડા, શંખ, છીપ, પુરા, જલે, અળસિયા આદિ બેઈન્દ્રિય જી; કીડી, મંકડી, જ, માંકડ, લીખ, કુંથુઆ આદિ; તેઈન્દ્રિય જી વીંછી, માંખ, મચ્છર, ભ્રમર આદિ ચઉરિન્દ્રિય છે; અને પાણીમાં વસનાર, જમીન ઉપર રહેનાર કે આકાશમાં ઉડનાર પંચેન્દ્રિય જીવોની વિરાધના કરી હોય.
ક્રોધથી, લેભથી, ભયથી, હાસ્યથી કે પરવશતાથી
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ : ૭૧
અસત્ય વચન ઉચ્ચાર્યા હોય, માયાદિકનું સેવન કરીને અન્યનું નહિ આપેલું ધન પણ ગ્રહણ કર્યું હોય. - દેવ સંબંધી, મનુષ્ય સંબંધી કે તિર્યંચ સંબંધી મૈથુન સેવ્યું હોય, કે સેવવાની અભિલાષા કરી હોય ?
ધન–ધાન્યાદિક નવવિધ પરિગ્રહ સંબંધમાં જે મમત્વભાવ પે હોય તથા રાત્રિભેજનત્યાગમાં જે કોઈ અતિચારે થયા હોય, તે સર્વની આત્મસાક્ષીએ નિન્દા કરવી જોઈએ અને ગુસ્સાક્ષી એ ગહ કરવી જોઈએ.
તપ સંબંધી અતિચારે, જેવા કે, અનશન, ઊનો દરી આદિ છ પ્રકારના બાહ્ય તપ અને પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનયાદિ છે પ્રકારને અત્યંતર તપ શક્તિ પ્રમાણે ન કર્યો હોય, તેની નિન્દા અને ગહ કરવી જોઈએ.
વીર્ય સંબંધી અતિચારે-જેમ કે, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપની આરાધના માં મન, વચન, કાયાનું છતું બળ ગોપવ્યું હોય તથા વીર્યાચારનું પાલન કરનારની નિન્દાઉપેક્ષા કીધી હોય, તેની નિન્દા, ગર્ધા કરવી જોઈએ. વિતેચ્ચારણ
પ્રાણાતિપાત વિરમણ આદિ વ્રતો પૂર્વે લીધેલાં હોય, તો તેને ફરી ઉચ્ચરવાં જોઈએ અને પૂર્વે ન લીધાં હોય તે અત્યારે નવાં લેવા જોઈએ. સર્વ જીવ-ક્ષમાપના
પૃથ્વીકાયાદિ રાશી લાખ જીવનિમાં રહેલા જીવોના
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ
જે અપરાધે કર્યા હોય, તેને ખમાવવા જોઈએ તથા તે જીએ કરેલા અપરાધોને ખમવા જોઈએ. પૂર્વે બંધાયેલાં વૈને દૂર કરીને સર્વ જીની સાથે હૃદયથી મિત્રી ચિતવવી જોઈએ.
ચતુ શરણગમન
(૧) અરિહંત ભગવંતનું શરણ–ચારનું શરણ સ્વીકારવું જોઈએ. જેમ કે, ચેત્રીશ અતિશયથી યુક્ત, કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન વડે જગતના ભાવેને જાણવા અને જેવાવાળા તથા દેવરચિત સમવસરણમાં બેસીને ધર્મોપદેશ આપવાવાળા, ઘાતિ કર્મથી મુક્ત, આઠ પ્રતિહાર્યોની શોભાથી યુક્ત તથા આઠ પ્રકારનાં સદસ્થાનોથી રહિત, સંસારરૂપી ક્ષેત્રમાં જેમનું ફરી ઊગવું નથી, ભાવશત્રુઓને નાશ કરવાથી જેઓ અરિહંત બન્યા છે તથા ત્રણ જગતને જેઓ પૂજનીય છે, તે શ્રી અરિહંતેનું મને શરણ હોજ.
(૨) સિદ્ધભગવતનું શરણ–ભયંકર દુઃખની લાખે લહરીઓથી યુક્ત હોવાથી, દુઃખે તરી શકાય એવા સંસારસમુદ્રને જેઓ તરી ગયા છે અને જેઓને સિદ્ધિ-સુખની સંપ્રાપ્તિ થઈ છે, પરૂપી મુદ્દગરથી જેમણે કર્મરૂપી બેડીઓ તોડી નાખી છે, ધ્યાનરૂપી અગ્નિના સંયેગથી જેમણે સઘળે કર્મમળ બાળી નાખે છે, જેમને જન્મ નથી, જરા નથી, મરણ નથી, ચિત્તને ઉદ્વેગ નથી કે ક્રોધાદિક કષાય નથી, તેવા સુવર્ણ સમાન નિર્મળ શ્રી સિદ્ધોનું મને શરણ હેજે.
(૩) સાધુ ભગવંતનું શરણ-બેંતાલીસ દોષરહિત ભીક્ષા અંગીકાર કરનારા, પાંચે ઈન્દ્રિયોને વશ કરવામાં
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ : ૩
તત્પર, કામદેવના માનને તોડનારા, બ્રહ્મવતને ધારણ કરનારા, પાંચ સમિતિઓથી સમિત, ત્રણ ગુપ્તિઓથી ગુખ્ત, મહાવ્રતરૂપી મેરુનો ભાર વહન કરવાને વૃષભ સમાન, મુક્તિ રમણીના અનુરાગી, સર્વસંગના પરિત્યાગી, તૃણુ–મણિ અને શત્રુમિત્રને સમાનપણે જેનારા, મોક્ષના સાધક અને ધીર એવા મુનિવરેનું મને શરણ હો. - (૪) સર્વજ્ઞ કથિત ધર્મનું શરણુ ડે-કલ્યાણને ઉત્પન્ન કરનારી તથા સર્વ પ્રકારના અનર્થોની રચનાનો નાશ કરનારી જીવદયા જેનું મૂળ છે, તથા જે જગતના સર્વ જીને હિતકર છે, કેવળજ્ઞાન વડે સૂર્ય સમાન દેવાધિદેવ ત્રિલોકનાથ શ્રી તીર્થંકરદેવે વડે પ્રકાશિત છે, પાપના ભારથી ભારે થયેલા જીવોને કુગતિરૂપી ઊંડી ગર્તામાં પડતાં ધારણ કરી રાખનાર છે, સ્વર્ગ અને અપવર્ગના માર્ગમાં સાર્થવાહતુલ્ય છે અને સંસારરૂપી અટવીનું ઉલ્લંઘન કરાવી આપવા માટે સમર્થ છે, એવા શ્રી સર્વજ્ઞભાષિત ધર્મનું મને શરણ હેજે. દુષ્કૃત-ગહ
આ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના શરણને સ્વીકારી એ ચારની સાક્ષીએ જ પિતાનાં દુષ્કતની નિન્દા કરવી જોઈએ. જેમ કે, મિથ્યાત્વથી મોહિત બનીને ભવમાં ભટકતાં મેં આજ સુધી મન, વચન કે કાયાથી જેટલાં કુમતનાં સેવન કર્યા હોય, તે સર્વની નિન્દા કરું છું. શ્રી જિનમાર્ગને પાછો પાડ્યો હોય કે અસત્ય માર્ગને આગળ કર્યો હોય અને બીજાઓને પાપના કારણભૂત બન્યો હોઉં, તે સર્વની હું હવે નિન્દા કરું છું.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪ જૈનમાર્ગની પિછાણ
જંતુઓને ત્રાસ આપનાર હળ, મૂસળ આદિ અધિકરણે મેં કરાવ્યાં હોય અને પાપી કુટુંબનાં પોષણ ક્ય હેય, તે સર્વની હમણાં હું નિન્દા કરું છું, સુકૃતાનુમોદના
સ્વ–પરનાં સુકૃતની અનમેદના કરવી જોઈએ. જેમ કે, શ્રી જિનભુવન, શ્રી જિનાગમ અને શ્રી ચતુર્વિધ સંઘ-એ ઉત્તમ પ્રકારનાં સાતે ક્ષેત્રમાં જે ધનબીજ મેં વાગ્યું હોય અગર મન, વચન, કાયાથી તેની ભક્તિ કરી હોય, તે સુકૃતની હું વારંવાર અનુમોદના કરું છું. આ સંસારરૂપી સમુદ્રમાં જહાજ સમાન રત્નત્રયીનું સમ્યગૂ રીતિએ જે આસેવન મારાથી થયું હોય, તે સવ સુકૃતનું હું અનુમોદન કરું છું. શ્રી અરિહંત, શ્રી સિદ્ધ, શ્રી આચાર્ય, શ્રી ઉપાધ્યાય, શ્રી સાધુ અને શ્રી સિદ્ધાન્તને વિષે મેં જે બહુમાન કર્યું હોય; તેની અનુમોદના કરું છું. સામાયિક, ચતુર્વિશતિસ્તવ આદિ ષડાવશ્યકમાં મેં જે કાંઈ ઉદ્યમ કર્યો હોય, તે સુકૃતની અનુમોદના કરું છું. '
શુભ ભાવ
મરણ સમયે શુભ ભાવ લાવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. જેમ કે, આ જગતમાં પૂર્વે કરેલાં પુણ્ય અને પાપ એ જ સુખ-દુઃખનાં કારણે છે.
સુખ-દુઃખનું કારણ બીજું કઈ નથી, પૂર્વે બાંધેલાં કર્મોને ભેગવટે કર્યા સિવાય છૂટકે જ નથી. નરકમાં નારકીપણે આ આત્માએ તીવ્ર કલેશોને અનુભવ કર્યો છે.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ : ૭૫ તે વખતે તેને કેઈ સહાયભૂત બન્યું નથી. આવા આવા પ્રકારનાં શુભ ચિંતન દ્વારા શુભ ભાવ લાવવા પ્રયત્ન કરવો, કેમ કે, શુભ ભાવ વિના ચારિત્ર, શ્રત, તપ, શીલ, દાન આદિ સર્વ ક્રિયાઓ કુસુમની જેમ નિષ્ફળ બને છે.
અનશનને સ્વીકાર
અંત સમયે ચારે પ્રકારને આહારને ત્યાગ કરે અને વિચારવું જોઈએ કે “આ જીવે આજ સુધી મેરુપર્વતના સમૂહથી પણ અધિક આહાર ખાધ છતાં તૃપ્તિ થઈ નથી, માટે ચતુર્વિધ આહારને સ્વેચ્છાએ ત્યાગ કરે એ જ હિતકર છે. દેવ, મનુષ્ય, તિર્યંચ અને નરક, એ ચારે ગતિએમાં આહાર સુલભ છે, પણ એની વિરતિ અત્યંત દુર્લભ છે, એમ સમજી ચારે આહારનો ત્યાગ કરે. જીવ-સમુદાયના વધ સિવાય આહાર તૈયાર થતો નથી. તેથી ભવભ્રમણના કારણભૂત જીવવધથી વિરામ કરાવનાર ચતુવિધ આહારને ત્યાગ કરવો. જે આહારને સકામપણે ત્યાગ કરવાથી દેના આધિપત્યવાળું ઈન્દ્રપણું પણ સ્વાધીન થાય છે અને અત્યંત દૂર એવા મોક્ષનું સુખ પણ નિકટ આવે છે, તેથી ચારે પ્રકારના આહારનો ત્યાગ કરે. શ્રી નમસ્કાર મંત્ર
અતિમ આરાધના માટે છેલ્લું અને દશમું કૃત્ય શ્રી નમસ્કારમહામંત્રનું સ્મરણ છે. તે મંત્રને અંત સમયે અવશ્ય
મરે જોઈએ. પાપ પરાયણ જીવને પણ અંત સમયે તે પ્રાપ્ત થઈ જાય, તો તેની ગતિને સુધારી નાંખે છે. દેવપણું અગર ઉત્તમ કોટિનું મનુષ્યપણું પ્રાપ્ત કરાવે છે. સ્ત્રીઓ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
મળવી સુલભ છે, રાજ્ય મળવું સુલભ છે, દેવપણું મળવું સુલભ છે, પણ નમસ્કાર મહામંત્રની પ્રાપ્તિ થવી દુર્લભ છે. એક ભવમાંથી બીજા ભવમાં જતી વખતે શ્રી નવકારમંત્રની સહાયથી પ્રાણુઓ મનોવાંછિત સુખને પામે છે. જે શ્રી નવકારમંત્રની પ્રાપ્તિથી ભવરૂપી સમુદ્ર પણ ગાયની ખરી જેટલું થઈ જાય છે તથા જે મોક્ષસુખના સટ્યકાર (કલ) સમાન છે, તે શ્રી નવકારમંત્રનું અંત સમયે મનની અંદર વારંવાર સમરણ કરવું જોઈએ.
પૂ શ્રી પંચપરમેષ્ટિ નમસ્કારમંત્રનું સ્મરણ કરવામાં તત્પર એ શ્રી રાજસિંહકુમાર મરણ પામીને પાંચમા દેવેલેકમાં ઈન્દ્રપણું પામ્યા અને તેની સ્ત્રી રત્નાવતી પણ તે જ પ્રકારે નમસ્કાર મહામંત્રને આરાધીને પાંચમાં કલ્પને વિષે સામાનિક દેવપણું પામી, ત્યાંથી ચ્યવી બંને મેશે જશે. એ રીતે શ્રી નમસ્કારમંત્ર જન્માંતર જતાં પ્રાપ્ત થઈ જાય, તે પાપને નાશ કરી દેવગતિ આદિ ઉત્તમ પદને આપનાર થાય છે, તેથી અંત સમયે તેનું એકચિત્તો આરાધન કરવું જોઈએ. એ રીતે અંતિમ આરાધનાને સારી રીતે આરાધી મરણ પામનાર આત્મા ભવને શી અંત કરે છે. ભવને અંત કર-એ જ શ્રી જિનશાસને દર્શાવેલી આરાધનાનું એક પરમ ધ્યેય છે, કારણ કે, એ વિના આત્માને સત્ય સુખની પ્રાપ્તિ થતી નથી.
શ્રાવક કેવા સ્થાનમાં વસે ?
શ્રાવકનું શેષ કર્તવ્ય દર્શાવતાં શાસ્ત્રમાં ફરમાવ્યું છે, કે શ્રાવકે તેવા નગરાદિકમાં વસવું જોઈએ, કે જ્યાં સાધુ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ ઃ ૭૭
એનું આવાગમન હોય, શ્રી જિનચૈત્યો હોય અને સમાનધમી શ્રાવકને નિવાસ હોય. - સાધુઓના આવાગમનથી વન્દનાદિકને લાભ મળે, સાધુઓની વંદનાથી પાપ નાશ પામે, સાધુઓને મુખે ધમનું શ્રવણ કરવાથી શ્રદ્ધા નિશ્ચળ બને તથા સાધુઓને પ્રાસુક અન્નાદિના દાનથી નિર્જર અને સમ્યગન્નાનાદિની પ્રાપ્તિ થાય.
ચોને વન્દનાદિ કરવાથી મિથ્યાત્વ નાશ પામે, સમ્યગૂદર્શનની વિશુદ્ધિ થાય અને પૂજાદિક મહેન્સ વડે શાસનની પ્રભાવના થાય.
- સાધમિકેના સહવાસથી ધર્મમાં સ્થિરીકરણ થાય, શાસનના સારતુલ્ય સાધર્મિક વાત્સલ્યનો લાભ મળે તથા પરસ્પર માર્ગાસહાયાદિકથી ધર્મની વૃદ્ધિ થાય. શ્રાવકનું દિનકૃત્ય
હવે “શ્રાવકનું પ્રતિદિન શું કર્તવ્ય હેય?” તે બતાવે છે. શ્રાવક નવકાર મહામંત્રના મરણપૂર્વક જાગ્રત થાય એટલે, નિદ્રામાંથી જાગ્રત થતાં સૌથી પ્રથમ શ્રી નવકાર મહામંત્રનું સ્મરણ કરે. તે પછી પોતે અંગીકાર કરેલાં વ્રતાદિકનું સમરણ કરે. ત્યાર બાદ આ વશ્યાકાદિ ક્રિયા કરે. તે પછી શરીરચિન્તાદિ કરીને ગૃહમંદિરમાં જાય ત્યાં ચૈત્યવંદન કરે. ત્યાર બાદ માતાપિતાદિ વડીલોને નમસ્કાર કરે તથા વિધિપૂર્વક પ્રત્યાખ્યાન અંગીકાર કરે.
પછી પંચવિધિ અભિગમન સાચવવાપૂર્વક ચિત્યગૃહમાં જાય અને પુષ્પાદિ વડે શ્રી અરિહંતની પ્રતિમાઓનું દ્રવ્ય
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ
ભાવ પૂજન કરે. ત્યાર બાદ, ગુરુ પાસે જાય અને સ્વયં અંગીકાર કરેલ પ્રત્યાખ્યાનને ગુરુસાક્ષીએ ફરી ગ્રહણ કરે. ગુરુમુખે આગમનું શ્રવણ કરે. સાધુઓના સંયમ અને શરીરની પૃચ્છા કરે અને ગ્લાનાદિકને માટે ઔષધાદિની વ્યાવસ્થા કરે.
ત્યાર બાદ ઉપવાસાદિ ન હોય, તો ભોજન કરે. ત્યાર બાદ ઉચિત કાળે કર્માદાનાદિથી રહિત, અલ્પપાપયુક્ત પ્રવૃત્તિવાળ વ્યાપાર કરે. ત્યાર બાદ સાયંકાળનું પ્રત્યાખ્યાન કરે, અત્યગૃહે જાય અને ધૂપ, દીપ તથા વંદન, સત્કારાદિ વડે શ્રી અરિહંતનાં ચૈત્યેની ભક્તિ કરે.
ત્યાર બાદ સાધુઓ પાસે જાય, ત્યાં આવશ્યકાદિ ક્રિયા કરે, આવશ્યકાદિ ક્રિયા કર્યા બાદ, આખો દિવસ સ્વાધ્યાયાદિ કરીને ગ્રાન્ત થયેલા સાધુઓની વિશ્રામણા કરે અને તેમના શરીર ખેદને દૂર કરે, ત્યાર બાદ શ્રી નમસ્કારાદિકનું ચિન્તવન કરે આદિ શબ્દથી પઠન કરેલા પ્રકરણદિનું ચિત્તવન કરે અને આત્માની સાથે એકમેક બનાવે.
તે પછી ઘેર જઈને દેવગુર્નાદિને મનને વિષે ધારણ કરીને સૂઈ જાય. ઉત્સગથી અબ્રહ્મની વિરતિ કરે, મોહની નિન્દા કરે અને સ્ત્રી શરીરના જુગુપ્સનીય સ્વરૂપનું વારંવાર ચિન્તવન કરે. અબ્રહ્મથી વિરામ પામેલા યતિ પુરુષનું હૃદયથી બહુમાન કરે. રાત્રિએ નિદ્રા ચાલી જાય ત્યારે . આત્મા, કર્મ, પરલોક આદિ સૂક્ષમ પદાર્થોની ચિન્તવના કરે. પ્રતિક્ષણ થતા આયુષ્યના ક્ષયને વિચાર કરે. પ્રાણવધાદિ અસદાચરણોથી થતા નરકાદિ દુષ્ટ વિપાકનું ચિંતવન કરે અને ચેડા કાળમાં ઘણે લાભ આપનાર ધર્માનુષ્ઠાનથી
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાવકધર્મ : ૩૯ થતાં વિવિધ પ્રકારનાં (કર્મનિર્જરા, પુણે પાર્જનાદિ) ફળને વિચાર કરે અથવા જે જે દેષ આત્માને બાધક હોય, તે તે દેશના પ્રતિપક્ષી સદ્દગુણોનું વારંવાર ચિન્તવન કરે, વગેરે ચિન્તવન કરવાથી આત્મામાં સંવેગરસનો ઉદ્દભવ થાય છે અને મોક્ષસુખને અનુરાગ પેદા થાય છે.
wwwયમwગ્નસ અ### મww wwwwwwwww
સ
મય
સુંદર પ્રશ્નોત્તર પ્રશ્નઃ વુિં ફાનં? જિં જ્ઞાન ? જિં સ્થાનં ? જિં જ્ઞાનં ?
દાન-નાન–શાન અને જ્ઞાન સાચું કર્યું ?
ઉત્તર :
स्नान मनोमलत्यागो, दान चाभयदक्षिणा । ज्ञानं तत्त्वार्थसंबोधो, ध्यानं निर्विषयं मनः ॥१॥
મનના મેલનો ત્યાગ કરવો તે જ સાચું સ્નાન છે, મરતા જીવોને અભયદાન આપવું એ જ સાચું દાન છે, તાત્વિક પદાર્થોને બોધ થવો તે જ સાચું જ્ઞાન છે, અને વિકાર વિનાનું નિર્મળ મન એ જ સાચું ધ્યાન છે.
*
*
*
#
# #
#
# #
#
#
#
#
#
#
#
# #
#
# ##
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાદ્ધવિધિ
મૂળના અનુવાદ
શ્રીવીર જિનેશ્વરને પ્રણામ કરી રાજગૃહ નગરને વિષે શ્રી અભયકમારના પૂછવાથી જગદગુરુ શ્રી વીર ભગવાને ‘શ્રાદ્ધવિધિ’ અર્થાત્ ‘શ્રાવકાની સામાચારી' જે રીતે કહી, તેને હું શ્રુતાનુસારે કિંચિત્ કહું છું. ૧
૫
શ્રાદ્ધજનના અનુગ્રહને માટે નિકૃત્ય, રાત્રિકૃત્ય, પનૃત્ય, ચાતુર્માસનૃત્ય, સાંવત્સરિકનૃત્ય અને જન્મકૃત્ય-એ છ દ્વારા (શ્રાદ્ધવિધિ) નામના આ ગ્રંથ વડે કહેવાય છે. ૨
ભદ્ર–પ્રકૃતિ (અરક્તદ્વિષ્ટ), વિશેષ-નિપુણ મતિ (વિશેયજ્ઞ), ન્યાય—માર્ગ–રતિ (પાપભીરુ) તથા દૃઢ નિજ-વચનસ્થિતિ (દૃઢપ્રતિજ્ઞ), એ ચાર ગુણને ધારણ કરનારા પુરુષ શ્રાવકપણાને ચાગ્ય છે. ૩
નામાદિ ચાર પ્રકારના શ્રાવક છે, તેમાં અહી' ભાવથી શ્રાવકના અધિકાર છે. સમ્યગ્દર્શનને ધારણ કરવા વડે, વ્રતાને ધારણ કરવા વડે તથા પ્રતિમાપાલનાદિ ઉત્તર ગુણાને ધારણ કરવા વડે, શ્રાવકના ત્રણ પ્રકાર છે.
નવકારના સ્મરણપૂર્ણાંક જાગૃત થયેલા શ્રાવક સ્વકુલ, સ્વધર્મ, સ્વનિયમાદિને યાદ કરે, પ્રતિક્રમણ કરી, પવિત્ર થઈ, ગૃહ–જિનમદિરની પૂજા કરી, પ્રત્યાખ્યાન કરે. ૫
ઉચિત ચિન્તામાં રક્ત એવેા શ્રાવક શ્રી જિનગૃહમાં
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રાદ્ધવિધિ : ૮૧ જઈ, વિધિપૂર્વક શ્રી જિનની અર્ચના કરે. ત્યાર બાદ દઢ પંચાચારને પાળનારા ગુરુ પાસે જઈ પચ્ચકખાણને કરે. ૬
- ત્યાર બાદ સ્વધર્મનું પાલન થાય, એ રીતે વ્યવહાર શુદ્ધિપૂર્વક દેશવિરુ આદિનો ત્યાગ કરવાપૂર્વક અને (માતાપિતા-પૂજનાદિ) ઉચિત વૃત્તિનું પાલન કરવાપૂર્વક અર્થચિન્તા (ધને પાર્જન કરવા) માટે ઉદ્યમ કરે. ૭ | મધ્યાહુને શ્રી જિનપૂજા, સુપાત્રાદિને દાન તથા ભજન કરીને પચ્ચખાણ કરે અને ગીતાર્થની પાસે જઈ સ્વાધ્યાય કરે. ૮
સંધ્યા સમયે ફરીથી અનુક્રમે શ્રી જિનપૂજન, પ્રતિક્રમણ, મુનિએનું વિશ્રામણ (ભક્તિ) તથા વિધિપૂર્વક આત્મધ્યાન (સ્વાધ્યાય) કરે. ત્યાર બાદ ઘરે ગયેલ તે (સ્વજનોને) ધર્મ કહે. ૯
પ્રાયઃ અબ્રહ્મ (મથુનસેવન)થી વિરત એવા શ્રાવક અવસરે અ૯૫ નિદ્રાને કરે. નિદ્રાનો ઉપશમ થયે છતે (નિદ્રા ઊડી જાય ત્યારે) સ્ત્રી શરીરની અશુચિતા વગેરેનું ચિંતવન કરે. ૧૦
પર્વદિવસેને વિષે તથા આશ્વિન અને ચૈત્ર માસની અઠ્ઠાઈ વગેરેને વિષે પૌષધ, બ્રહ્મચર્ય, આરંભ–વજન, તપશ્ચરણ આદિ અનુષ્ઠાનને વિશેષે કરે. ૧૧
પ્રતિચાતુર્માસે (પૂજા-દાનાદિ) સમુચિત નિયમનું ગ્રહણ કરે તથા વર્ષા ઋતુમાં (સચિરત્યાગ-આરંભવજનાદિ) સવિશેષ નિયમેનું ગ્રહણ કરે. પ્રતિવર્ષ શ્રી સંઘાર્ચન, શ્રી
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨ ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ સાધર્મિકભક્તિ, શ્રી સ્નાત્ર-મહોત્સવ, શ્રી જિનદ્રવ્યવૃદ્ધિ, શ્રી મહાપૂજા, શ્રી ધર્મજાગરિકા, શ્રી શ્રુતપૂજા, શ્રી ઉદ્યાપન મહોત્સવ, શ્રી તીર્થશાસનપ્રભાવના તથા પાપશુદ્ધિ કરે. ૧૨-૧૩
જન્મકૃત્ય અનેક પ્રકારનાં છે. ત્રિવર્ગની સિદ્ધિ માટે (૧) ઉચિત નિવાસસ્થાન કરાવવું. (૨) ઉચિત વિદ્યાને ગ્રહણ કરવી. (૩) ઉચિત રીતિએ પાણિગ્રહણ કરવું. (૪) ઉચિત મિત્રાદિક કરવાં. (૫) શ્રી જિન ચૈત્ય કરાવવું. (૬) શ્રી જિનપ્રતિમા ભરાવવી. (૭) શ્રી જિનબિમ્બની પ્રતિષ્ઠા કરવી. (૮) પુત્રાદિની પ્રવ્રાજના (દીક્ષા) ઉજવવી. (૯) (આચાર્યાદિ) પદપ્રદાનને મહત્સવ કર. (૧૦) પુસ્તક લખાવવું તથા પ્રચારવું. (૧૧) પૌષધશાળા આદિને કરાવવી. (૧૨) આ જન્મ સમ્યક્ત્વ પાળવું. (૧૩) યથાશક્તિ વ્રત પાળવાં (૧૪) અથવા દીક્ષા ગ્રહણ કરવી. (૧૫) આરંભને ત્યાગ કરે. (૧૬) બ્રહ્મચર્ય પાળવું. (૧૭) શ્રાવકની પ્રતિમા વહવી તથા અંતિમ આરાધના કરવી. ૧૪-૧૫-૧૬ - જે ગૃહસ્થ ગૃહસ્થધર્મને આ વિધિને પ્રતિદિવસ નિર્વહન કરે છે, તે ગૃહસ્થ નિચે આ ભવ, પરભવનાં સુખોને તથા નિવૃત્તિ (મુક્તિ)નાં સુખોને શીધ્ર મેળવે છે. ૧૭
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
[ જૈને પરમેશ્વરને માને છે, પરંતુ પૃથ્વી, પાણી, પર્વત, નદી, હવા, પ્રકાશ કે સૂર્ય, ચંદ્ર આદિ ભૌતિક પદાર્થોની સિદ્ધિ માટે નહિ, કિન્તુ આમિક ઉન્નતિના સાધનભૂત અહિંસા, સંયમ અને તપસ્વરૂપ સદ્ધર્મની પ્રેરણા અને સિદ્ધિ માટે માને છે. સ્વર્ગ અને મોક્ષ આદિ પદાર્થો સ્વયંસિદ્ધ છે જીવોને તેની પ્રાપ્તિ કરાવનાર કઈ પણ હોય તે તે અહિંસા, સંયમ અને તપસ્વરૂપ નિર્મળ-ધર્મનું શુદ્ધ પાલન જ છે. એ સદ્ધર્મના આદ્ય પ્રવર્તક અને આદ્ય ઉપદેશક તરીકે જૈને પરમેશ્વરને પૂજે છે. જગતના જીવો અનાદિ કાળથી અજ્ઞાન–સમુદ્રમાં ડૂબેલા છે અને એ અજ્ઞાનના પ્રતાપે પોતાના હિતાહિતને સમજી શકતા નથી. તેવા અજ્ઞાન જીવોને તેમનું હિતાહિત સમજાવનાર તથા અહિતને માર્ગ છેડાવીને હિતના માર્ગે ચઢાવનાર પરમ ગુરુ તરીકેનું સ્થાન જેનેના પરમેશ્વરને ઘટે છે. તેમને તીર્થકર, આદ્યગુરુ કે જગદુગુરુ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. સદ્ધર્મની દેશના દ્વારા તેઓ જગતને કેવી રીતે ઉપકાર કરનારા થાય છે તથા તેમના નામમાત્રની ઉપાસના કરનારનું પણ તેઓ કેવી રીતે કલ્યાણ કરનારા થાય છે, તેનું તર્કશુદ્ધ અને બુદ્ધિગમ્ય કિંચિત્ આલેખન હવે પછીના લેખમાં છે.]
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થંકરોના નામનો મંગળ જાપ
नामाकृतिद्रव्यभावैः पुनतस्त्रिजगज्जनम् । ક્ષેત્રે વ્હાલે ૨ સસ્મિ—નઈ તઃ સમુવામદે ।।
Les
“નામ, આકૃતિ, દ્રવ્ય અને ભાવ વડે ત્રણે જગતના જીવાને પવિત્ર કરતા એવા સર્વ ક્ષેત્ર અને સર્વ કાળમાં રહેલા અર્હતાની અમે સમ્યફપ્રકારે ઉપાસના કરીએ છીએ.”
આ દુનિયામાં એ પ્રકારના જીવા હોય છે. કેટલાક સ્વપરનું હિત કરનારા: કેટલાક સ્વ-પરનુ અહિત કરનાર, સ્વ–પરનું હિત કરનારાઓમાં વિતરાગદેવ તથા નિન્થ ગુરુનું અગ્રપદ આવે છે, સુદન કે સુમતના પ્રણેતાએ સુતીથિકા ગણાય છે.
સુદર્શનના પ્રણેતા વિતરાગદેવના માર્ગે ચાલનાર નિગ્રન્થ ગુરુએ સમ્યકજ્ઞાનના બળે સદગ્રન્થાની રચના કરે છે અને તેમાં સુતર્કો અને સુસિદ્ધાન્તાનુ પ્રતિપાદન કરે છે.
માહથી ગ્રસ્ત જીવા અનેક પ્રકારનાં કુતર્કો તથા કુવિકલ્પાને આ વિશ્વમાં ફેલાવે છે અને તેમાંથી અનેક પ્રકારના મિથ્યાવાદો ઉત્પન્ન થાય છે, કે જે વસ્તુસ્થિતિથી અને વિશ્વના વાસ્તવિક હિતથી સર્વથા વિરાધી હાય છે.
કાર્યાકા, ભક્ષ્યાભક્ષ્ય કે પેયા પેય સંખ`ધી ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારોની માન્યતાઓ અને મતા આ વિશ્વમાં પ્રચલિત છે, તેનું પણ તે જ કારણ છે. એથી પણ આગળ વધીને આત્મા નથી, સજ્ઞ નથી, માક્ષમાર્ગ નથી-ઈત્યાદિ જે વસ્તુઓનુ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરોના નામને મંગળ જાપઃ ૮૫ પિતાને જ્ઞાન નથી, તે વસ્તુઓનો નિષેધ પ્રચલિત થાય છે, અને તેમાંથી હિંસા, જૂઠ, ચેરી, મૈથુન અને પરિગ્રહાદિ પાપોને ઉત્તેજન મળે છે. માંસ-મદિરાદિ અભક્ષ્ય અને વર્ય વસ્તુઓનું સેવન થાય છે. સન્માર્ગની નિન્દા અને ઉમાર્ગની પ્રશંસા થાય છે. વંદનીયને વિરોધ અને અવન્દનીયને ઉત્કર્ષ કરાય છે. ટૂંકમાં, સમગ્ર પાપોનું નિર્ભિકૃપણે ઓચરણ અને સેવન વધે છે. એ બધું કુવિલનું પરિણામ છે. કુવિકલ્પના સંપાદક કુતર્કો છે. કુતર્કોને સંપાદક અનાદિને મોહ છે–મોહગ્રસ્ત જી આ કાર્ય કરતા રહે છે.
તીર્થકર, ગણધરો કે જેઓ લોકાલોક પ્રકાશક કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનના બળે વિશ્વની વસ્તુસ્થિતિને પ્રકાશિત કરનારા સસિદ્ધાન્તોનું નિરૂપણ કરે છે. તેમાંથી સગ્રન્થ. રચાય છે. સદગ્રન્થમાં સુયુક્તિઓ ગુંથાય છે. સુયુક્તિઓના બળે સુવિક૯પ ફેલાય છે. જેમાંથી ભક્ષ્યાભઢ્ય, પિયાપેય, કાર્યકાર્ય આદિની હિતકર નીતિઓ પ્રચલિત થાય છે. આત્મા, સર્વજ્ઞ, મોક્ષમાર્ગ આદિ પ્રમાણસિદ્ધ પદાર્થોનું સ્થાપન થાય છે. અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મચર્યાદિ ધર્મો
* આત્મા, સર્વજ્ઞ, મેક્ષ કે મોક્ષમાર્ગ નથી એવું પ્રતિપાદન સર્વજ્ઞ હોય તે જ કરી શકે, અસર્વજ્ઞ કેવી રીતે કરી શકે ? સમગ્ર વિશ્વમાં એટલે ત્રિકાલ અને ત્રિલોકમાં અમુક વસ્તુ નથી, એવું પ્રતિપાદન કરવાનો અધિકાર જેને સમગ્ર લેકના એક અંશનું પણ પુરું જ્ઞાન નથી, તેને ન્યાયની રીતિએ પ્રાપ્ત કેમ થઈ શકે ? ઓછામાં ઓછું જે પદાર્થો વિદ્યમાન આગમ, અનુમાન અને અનુભવ આદિ પ્રમાણેથી સિદ્ધ થતા હોય, તે પદાર્થો માટે તે ન જ હોઈ શકે.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
પ્રતિષ્ઠિત થાય છે. સન્માર્ગની પ્રશંસા અને ઉન્માર્ગની ઉપેક્ષા થાય છે. વન્દનીયની વંદના અને પૂજનીયની પૂજાઓ પ્રચલિત થાય છે. પાપકર્મો અટકે છે અને પુણ્યકર્મો વધે છે, એ બધું સવિક અને સદ્દવિચારોની પ્રેરક સુયુક્તિઓ છે. સુયુક્તિઓના સંપાદક સુગ્રન્થ છે અને સુગ્રન્થોના પ્રણેતા સુતીથિકે છે.
તીર્થકર અને ગણધરે સુતીર્થના પ્રણેતા કહેવાય છે. જેનાથી હિત, સુખ, ગુણ, અભય, કીર્તિ, યશ, નિવૃત્તિ, સમાધિ આદિ થાય, તે તીર્થ” કહેવાય છે. તે તીર્થ દ્વાદશાંગીસ્વરૂપ છે. તેને અર્થથી કહેનારા તીર્થકર છે અને સૂત્રથી ગૂંથનારા પ્રથમ ગણધર છે. તેને ધારણ કરનાર શ્રમણ સંઘ છે. તેથી દ્વાદશાંગી, પ્રથમ ગણધર અને શ્રમણ સંઘને પણ તીર્થ કહેવાય છે. માગધ, વરદામ અને પ્રભાસાદિ દ્રવ્ય તીર્થ (જલ)ના સેવનથી જેમ દાહોપશમ, તૃષછેદ, અને મલક્ષાલનાદિય થાય છે, તેમ તીર્થંકર-ગણધરના પ્રવચનસ્વરૂપ દ્વાદશાંગી રૂપી ભાવતીર્થના સેવનથી ભાવદાહને ઉપશમ, ભાવતૃષાને છેદ અને ભાવમલનું ક્ષાલન થાય છે. ક્રોધ-કષાય એ ભાવદાહ છે. વિષયતૃષ્ણા એ ભાવતૃષા છે અને બહુ—ભવ-સંચિત-કર્મ રજ, એ ભાવમલ છે. દ્વાદશાંગી પ્રવચનના સતત અભ્યાસથી અને તેમાં રહેલા અર્થોના વારંવાર અનુષ્ઠાનથી કે ધરૂપી દાહને ઉપશમ થાય છે. વિષયાભિલાષરૂપી તૃષાનો છેદ થાય છે અને કમરજરૂપી. મલનું પ્રક્ષાલન થાય છે. ૧. ઉષ્ણતાનું શમી જવું. ૨. તૃષાનું છેદાઈ જવું. ૩ મેલનું ધોવાઈ જવું.
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થંકરાના નામના મગળ જાપ : ૮૭
દન, જ્ઞાન અને ચારિત્રને પણ તીર્થ કહેવાય છે. દર્શન એટલે જીવાજીવાદિ પદાર્થો ઉપર શ્રદ્ધા, તેથી ક્રાધ– દ્વેષાદિ વૃત્તિઓને નિગ્રહ થાય છે. જીવાજીવાદિ પદાર્થાના જ્ઞાનથી લાભ-તૃષ્ણાદિ વૃત્તિને નાશ થાય છે. અને અત્યન્ત-અનવદ્ય-ચરણ-કરણાત્મક ક્રિયા-કલાપના પાલનસ્વરૂપ ચારિત્રથી કમ અને પાપાદિ અશુભ પ્રકૃતિના ક્ષય થાય છે. શ્રી જિનપ્રવચનરૂપી તીર્થ એ અત્યંત અનવદ્ય અને અન્ય (મિથ્યાષ્ટિ વડે) અવિજ્ઞાત એવી ચરણસિત્તરી અને કરણ સિત્તરીર સ્વo ક્રિયાઓના આધાર છે, તથા સકલ જીવાજીવાદિ સત્ય પદાર્થાના સમૂહનું પ્રતિપાદક છે. એ કારણે તે અચિત્ત્વ શક્તિથી યુક્ત છે અને ત્રણ લાકમાં રહેલા ઉજ્જવલ ધર્મ સ‘પથી યુક્ત એવા મહાપુરુષાના આશ્રયરૂપ છે. એ તીને અથી પ્રરૂપનાર તીર્થંકર છે, તેથી તીર્થંકર એ જગતને હિત કરનારા, સુખ કરનારા અને ગુણ કરનારા ઇત્યાદિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે.
C
તીર્થંકરાનુ તી અવિસ`વાદ્રિ હાવાથી જો અચિન્ત્ય પ્રભાવ અને શક્તિથી યુક્ત હાય, તે પછી તેવા અવિસવાદિ તીને સ્થાપન કરનારા, સ્વયં પ્રરૂપનારા, સૌથી પ્રથમ અર્થથી કહેનારા તીર્થંકરોના પ્રભાવ અને સામર્થ્ય અચિત્ત્વ હોય એમાં શકા જ શી ? અચિન્ત્ય પ્રભાવયુક્ત તીર્થંના આસેવનથી જેમ ભાવદાહાપશમાદિ કાર્યો સિદ્ધ થાય છે, તેમ ચિન્ત્ય પ્રભાવસ`પન્ન તીથ ‘કરાના આસેવનથી પણ તે કાર્યાં સિદ્ધ થાય જ છે. તીથંકરાનુ આસેવન એટલે તેમનાં નામના મગળ જાપ, તેમનાં સ્વરૂપનુ પવિત્ર ૧. સીત્તેર પ્રકારના મૂળ ગુણે. ૨. સીત્તેર પ્રકારના ઉત્તર ગુણા.
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૮ : જૈનમાર્ગની પિછાણ દર્શન, તેમના ચારિત્રનું ઉત્તમ શ્રવણ અને તેમના ઉપદેશનું સક્રિય પાલન-એ ચાર રીતને છોડીને બીજી કઈ પણ રીતે તીર્થકરેનું સેવન શક્ય નથી. બીજી જે કઈ રીતે છે, તે એ ચારમાં એક યા બીજા પ્રકારે સમાવેશ પામી જાય છે. | તીર્થકરેનાં તીર્થનું જ્ઞાન, શ્રદ્ધાનું કે આચરણ પ્રાપ્ત કરવા માટે પણ તીર્થકરેના નામ, રૂપ, ચરિત્ર કે ઉપદેશને આશ્રય લેવાની જરૂર છે. જેટલી ભક્તિ તીર્થકર ઉપર, તેટલી જ ભક્તિ તીર્થ ઉપર અને જેટલી ભક્તિ તીર્થ ઉપર, તેટલી જ ભક્તિ તીર્થકર ઉપર થવી જોઈએ. તીર્થ અને તીર્થકરને પિતા-પુત્રને સંબંધ છે. અવિસંવાદિ, સત્ય, અને એ કારણે, અચિત્ય પ્રભાવસંપન્ન તીથ, એ જગતના પિતાને સ્થાને છે અને તીર્થકર એ પિતાના પિતા (પિતામહીના સ્થાને છે. જગતનું પાલન, પોષણ, અને ધારણ તીર્થથી થાય છે અને તીર્થનું પાલન પોષણ અને ધારણ તીર્થકરથી થાય છે; તેથી તીર્થકરને પ્રભાવ એ દૃષ્ટિએ તીર્થથી ઘણે વધી જાય છે. અને તીર્થકર પિતાના નામ, રૂપ, ચારિત્ર અને ઉપદેશથી ભિન્ન નથી, તેથી જેટલું પ્રભાવ તીર્થકરોને, તેટલે જ પ્રભાવ તેમના નામને, તેમના રૂપનો, તેમનાં ચરિત્રોને અને તેમના ઉપદેશ આદિનો માનવે જોઈએ. તીર્થકર લેકમાં ‘મંગળ’ છે, તે તેમનું નામ પણ લેકમાં “મંગળ છે. તીર્થકરે લેકમાં ‘ઉત્તમ” છે, તે તેમનું નામ પણ લેકમાં “ઉત્તમ છે. તીર્થકરે લેકમાં “શરણભૂત છે, તે તેમનું નામ પણ લેકમાં “શરણભૂત” છે. જે લોકો તીર્થકરનાં રૂપ, આકૃતિ, પ્રતિબિમ્બ કે પ્રતિચ્છાયા આદિને પ્રભાવ તીર્થકરેના જેટલે સ્વીકારતા નથી, તે લકે પણ તીર્થકરોના નામને પ્રભાવ તે
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરોના નામને મંગળ જાપ ઃ ૮૯
ખુદ તીર્થકરે એટલે સ્વીકારે જ છે.
પ્રભુ નામની ઔષધિ, ખરા ભાવથી ખાય, રેગ શોક દૂરે ટળે, આધિ વ્યાધેિ મિટ જાય. ૧
તીર્થકરવાચક પદ, કે જે તીર્થકરની સમાન આકારવાળું નથી, તેમાં પણ જે તીર્થકર જેટલો પ્રભાવ (વાચવાચકસંબંધથી) આવી શકે છે, તે તીર્થંકર-દકરૂપ, કે જે તીર્થકરની સમાન આકૃતિવાળું છે, તેમાં તીર્થકર જેટલો પ્રભાવ (સ્થાપ્ય–સ્થાપક સંબંધથી) કેમ ન આવી શકે ? વાચ્ય-વાચક સંબંધ જે લેકમાં સત્ય અને સિદ્ધ છે, તે સ્થાપ્ય-સ્થાપક સંબંધ શું લેકમાં સત્ય અને સિદ્ધ નથી ? વાચકના સંબંધથી વાચની સ્મૃતિ જેમ અનુભવસિદ્ધ છે, તેમ સ્થાપનાના સંબંધથી રથાની સ્મૃતિ પણ અનુભવસિદ્ધ છે. વાચક જે વાચ્યની સ્મૃતિ કરાવે છે, તે સ્થાપના પણ સ્થાપ્યની સ્મૃતિ કરાવે છે જ. વાચકમાં વાચ્ચને જ્યારે એક (નામસ્વરૂ૫) જ ધર્મ છે, ત્યારે સ્થાપનામાં સ્થાપ્યના નામ, આકૃતિ આદિ અનેક ધર્મો રહેલા છે. અંગ્રેજીમાં એક કહેવત છે કે-“One picture is worth ten thousand words”—“એક ચિત્ર કે આકૃતિમાં ઓછામાં ઓછા દશ હજાર શબ્દો સમાયેલા છે.”
તીર્થકરના નામની મંગળરૂપતા સ્વીકારનારે તીર્થકરેના રૂપની, ચારિત્રની, ઉપદેશની તથા એ ચારની સાથે સાક્ષાત્ કે અસાક્ષાત્ સંબંધ ધરાવનારી બીજી સર્વ વસ્તુ એની મંગળરૂપતા પણ સ્વીકારવી જ જોઈએ.
નામને જાપ જિહ્વાને પવિત્ર કરે છે, રૂપનું દર્શન ચક્ષુને પાવન કરે છે, ચરિત્રનું શ્રવણ શ્રોત્રનું સાફલ્ય કરે છે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦ઃ જૈનમાગની પિછાણ
તથા ઉપદેશનું ગ્રહણ શ્રવણ, મનન અને અનુષ્ઠાનાદિ મન, વચન, કાયાદિ સર્વને સાર્થક્ય કરે છે.
જિહુવા દ્વારા થતી ભક્તિને સ્વીકારવી અને ચક્ષુ દ્વારા થતી ભક્તિને ન સ્વીકારવી અથવા ચક્ષુ દ્વારા થતી ભક્તિને સ્વીકારવી અને શ્રોત્ર દ્વારા થતી ભક્તિને ન સ્વીકારવી, એ. જેમ અનુચિત છે, તેમ મન દ્વારા થતી ભક્તિને સ્વીકારવી અને તન દ્વારા થતી ભક્તિને ન સ્વીકારવી અથવા તન દ્વારા થતી ભક્તિને સ્વીકારવી પણ વચન દ્વારા થતી ભક્તિને ન સ્વીકારવી અથવા વચન દ્વારા થતી ભક્તિને સ્વીકારવી અને ધન દ્વારા થતી ભક્તિને ન સ્વીકારવી, એ પણ અજ્ઞાનનું જ એક ફળ છે તન-મન-વચન કે ધન કોઈ પણ સાધન દ્વારા થતી તીર્થકરોની ભક્તિ, સેવા કે આરાધના એકસરખી ઉપયોગી અને ઉપકારક છે, એ જાતનું સમ્યગુ જ્ઞાન અને શ્રદ્ધાન એ જ એક વિવેકનું સર્વોચ્ચ ફળ છે. | તીર્થકરેના નામના મંગલ જાપ દ્વારા તીર્થકરોના ગુણોનું ઉત્કીર્તન થાય છે. ઉત્કીર્તન બે પ્રકારનું છે. એક દ્વત્કીર્તન અને બીજું ભાવે કીર્તન દ્રવ્યત્કીર્તન પુષ્પ, વસ્ત્ર, ગંધ, અલંકારાદિ વડે થાય છે અને ભાવકીર્તન વિદ્યમાન સ ત્યગુણેના ઉત્કીર્તન વડે થાય છે. સર્વ સાવદ્ય
ગના ત્યાગરૂપ સર્વવિરતિધર્મને સ્વીકારનાર સાધુઓ માટે કેવળ ભાત્કીર્તન હિતકારી છે અને આરંભ પરૂિ ગ્રહથી યુક્ત, સાવદ્ય વ્યાપારેમાં રક્ત ગૃહને દ્રકીર્તન ભાત્કીર્તન અને ગુણકારી છે. એ વસ્તુને સ્પષ્ટપણે સમજવા માટે કૃપ-ખનનનું દષ્ટાંત છે. ફપ-ખનનની ક્રિયામાં જોકે પ્રથમ તૃષા અને પંકાદિથી વિશેષ બાધિત થવાય છે,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીકરાના નામના મંગળ જાય : ૯૧
તાપણ તૃષાક્રિના નિવારણ માટે તે સિવાય બીજો ઉપાય પણ નથી, તેમ આરંભ પરિગ્રહરૂપી પકમાં નિમગ્ન ગૃહસ્થાને તે પકના પ્રક્ષાલન માટે દ્રવ્યેાત્કીન અનિવાર્યું છે. દ્રવ્યાકીન સિવાય સાવદ્ય ચેાગથી વિરામ નહિ પામેલા આત્મા આને ધર્મ ધ્યાન સંભવિત નથી. બ્યાત્કીર્તનથી જ તેમના આર’ભાદિ પાપપ’કનુ` પ્રક્ષાલન થાય છે. તથા સંસાર પ્રતનુ એટલે પાતળા પડે છે. શાસ્ત્રામાં કહ્યું છે કે, ગૃહસ્થાને દ્રવ્યેાત્કીત નપૂવ કનું ભાવાત્કીતન પ્રભૂતતર નિર્જરા અને શુભાનુ’ધી કર્મોનો હેતુ છે.
તીર્થંકરા લોકના ઉદ્યોત કરનારા છે. લેાક એટલે પ'ચાસ્તિકાય. ધર્મ, અધર્મ, આકાશ, પુદ્ગલ અને જીવ એ પાંચ અસ્તિકાય છે-પ્રદેશ પ્રચયાત્મક છે. કાળદ્રવ્ય પ્રદેશ પ્રચયાત્મક નથી, તેથી તેને અસ્તિકાય કહેલ નથી. કાળદ્રવ્યની સાથે પાંચ અસ્તિકાય મળીને છ દ્રવ્યા કહેવાય છે. તીર્થંકરા પાંચ અસ્તિકાયાત્મક અને છ દ્રવ્યાત્મક લાકના ઉદ્દાત કરનારા છે. ઉદ્યાત એટલે પ્રકાશ, સ્વયં જાણવું અને ખીજાને જણાવવું. લાકની ઊર્ધ્વ, અધા અને તિર્ આકૃતિને, લેાકમાં રહેલાં જીવાજીવાદિ ષડ દ્રવ્યાને જીવાની ગતિ-આગતિને, રાગ-દ્વેષાદિ ભાવાને, દેવ-નરકાદિ ભવાને તથા જ્ઞાન-દનાદિ ગુણાને તીર્થંકરા પ્રતિસમય જાણે છે, જુએ છે અને ચેાગ્યની આગળ કહે છે, તેથી ઉદ્યાત કરનારા ગણાય છે. ઉદ્યોતને આલાક, પ્રલેાક, સલાક પણ કહેવાય છે, એટલે સારી રીતે જાણે છે, સારી રીતે જુએ છે અને સારી રીતે બીજાની આગળ પ્રકાશે છે.
ઉદ્યોત એ પ્રકારના છેઃ દ્રબ્યાદ્યાત અને ભાવાદ્યાત,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ
દ્રોત પરિમિત ક્ષેત્રો અને સ્કૂલ દ્રવ્યને પ્રકાશે છે અને તે સૂર્ય, ચન્દ્ર, મણિ, વિદ્યુત, દીપ અને અગ્નિ આદિ બાહ્ય વસ્તુઓ વડે થાય છે. આ ભાદ્યોત અપરિમિત ક્ષેત્ર એટલે લોકાલોકને અને તેમાં રહેલાં સર્વ દ્રવ્ય અને તેના સર્વ પર્યાયને પ્રકાશે છે અને તે કેવળજ્ઞાન રૂપી આંતરતિ વડે થાય છે. કેવળજ્ઞાન રૂપી અત્યંતર જોતિ કાલકને પ્રકાશે છે, તથા તે લેકમાં રહેલ સર્વ સારભૂત જગહિતકારક ભાવધર્મને પણ પ્રકાશે છે. તેથી તીર્થકર ધર્મ–તીર્થકર પણ કહેવાય છે.
ભાવધર્મ બે પ્રકાર છે. એક શ્રુતસ્વરૂપ અને બીજે ચારિત્રસ્વરૂપ. શ્રુતધર્મ શાસ્ત્રસ્વાધ્યાયાદિરૂપ છે. અને ચારિત્રધમ ક્ષાત્યાદિ (ક્ષમા, માર્દવ, આર્જવ, સંતેષાદિ) ધર્મના પાલન સ્વરૂપ છે. તીર્થકરે જેમ લોકેદ્યોતકર અને ધર્મતીર્થકર છે. તેમ જિન, અરિહંત અને કેવળી પણ છે.
જિન એટલે કેધ, માન, માયા, લેભાદિને જીતનારા. અરિહંત એટલે ભાવ-અરિ (રાગદ્વેષાદિ) અને કરજ (જ્ઞાનાવરણાદિ અષ્ટવિધ)ને હણનારા, કેવળી એટલે કેવળજ્ઞાન અને કેવલદર્શનને પામેલા. જિન, કેવલી અને અરિહંત હોવાથી સદેવમનુજાસુરને પૂજનીય અથવા સુરાસુર મનુષ્યોને સેવનીય છે. વૈમાનિક-જ્યોતિષ નિકાયમાં વસતા દેને, ભવનપતિ-વ્યંતર નિકાયમાં વસતા અસુરેને તથા અઢી દ્વીપ અને બે સમુદ્રમાં વસતા નર-વિદ્યાધરને કીર્તનીય છે. જેમણે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વિનયાદિ, હિતકર, સુખકર, ગુણકર, અભયકર અને નિવૃત્તિકર પદાર્થોને
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરોના નામનો મંગળ જાપ ઃ ૯૩
બતાવ્યા છે તે, લોકમાં રહેલા સર્વ વિવેકી જીવોને સર્વ કાળ માટે સેવનીય, પૂજનીય અને કીર્તનીય બને, તેમાં કશું જ આશ્ચર્ય નથી. કહ્યું છે કે
psણં મળs, સેવનડચમા રાત | अस्यैव शासने भक्तिः, कार्या चेच्चैतनास्तिचेत् ॥१॥"
“(અહંન, જિન, કેવલી, ધર્મ-તીર્થકર અને લેકદ્યોતકર એવા) પરમાત્મા એ જ પૂજનીય છે, સ્મરણીય છે અને આદરપૂર્વક સેવનીય છે. જે ચેતના હોય તે એક તેમના શાસનને વિષે જ ભક્તિ કરવા લાયક છે.” ૧ | તીર્થકર યદ્યપિ રાગાદિરહિત હોવાથી પ્રસન્ન થતા નથી, તે પણ અચિત્ય ચિન્તામણિ એવા તેમને ઉદ્દેશીને અંતઃકરણની શુદ્ધિપૂર્વક કરેલી સ્તુતિ (સ્તુતિ કરનારના) ઈષ્ટ ફળને આપનારી થાય છે. | તીર્થકરે મારા ઉપર પ્રસન્ન થાઓ અને મને આરોગ્ય, બોધિલાભ અને સર્વોત્કૃષ્ટ ભાવ-સમાધિને આપે, એમ કહેવું એ નિષ્ફળ કે વૃથા પ્રલાપરૂપ નથી, કેમ કે, એનાં બે કારણો છે. એક કારણ તે અંતઃકરણની શુદ્ધિને માટે તીર્થકરની વારંવાર પ્રસન્નતા યાચવી, એ અત્યન્ત જરૂરી છે. તથા બીજું કારણ મોક્ષાદિ પદાર્થની પ્રાપ્તિ તીર્થકરોના ધ્યાનથી જ થાય છે. આપવા લાયક જે ઉત્તમ વસ્તુઓ છે, તેને આપનારા તેઓ જ છે, પણ બીજા નથી. આરોડ્યાદિને કરનાર એવા દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રનો ઉપદેશ પણ તેમણે જ આપ્યું છે. તેથી તેમની પાસે તે વસ્તુઓ યાચવી એ સુસંગત છે. તીર્થંકર પાસે બધિ, સમાધિ કે આરો
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪ઃ જૈનમાર્ગની પિછાણ ગ્યાદિની યાચના કરવી એ અસત્યામૃષા (જે સત્ય પણ નથી અને અસત્ય પણ નથી એવી વ્યવહાર) નામની ભાષાને એક પ્રકાર છે. તીર્થંકરે બોધિ, સમાધિ અને આરોગ્ય આપે છે તે વાત સત્ય નથી, કારણ કે, તીર્થકરે વીતરાગ છે તથા તે અસત્ય પણ નથી, કારણ કે, તેમના ધ્યાનથી જ ઓધિ વગેરે મળે છે. તેથી તીર્થંકર પાસે તેની યાચના કરવી, એ આરાધનાસ્વરૂપ છે અને ન કરવી એ અનારાધનાસ્વરૂપ છે. એ યાચના નિદાન કે કર્મબંધસ્વરૂપ પણ નથી, કારણ કે, કર્મબંધના હેતુ પાંચ છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને ગ. મિથ્યાત્વાદિ એ પાંચ હેતમાંથી એક પણ હેતુ તીર્થંકર પાસે આરેગ્યાદિ પદાર્થોની યાચના કરવામાં છે નહિ.
અહીં આરોગ્ય શબ્દથી ભાવ-આરોગ્ય એટલે સર્વ કર્મરોગના ક્ષયજન્ય મુક્તિ સ્વરૂપ (ભાવ) આરોગ્ય લેવાનું છે, ભાવ–આરેગ્યરૂપ મુક્તિ, તેના કારણભૂત બોધિ અને બધિના કારણભૂત સમાધિ તીર્થકરેના ધ્યાનથી જ મળે છે, તે પછી તે પદાર્થોની યાચના તીર્થંકર પાસે કરવી એ શું ન્યાયયુક્ત નથી ? અવશ્ય છે. માગણી કરવી એમાં જ આરાધના છે. ન કરવામાં આરાધના નથી, કિન્તુ અનારાધના યાવત્ વિરાધના પણ છે. જે વસ્તુ જેઓના ધ્યાનથી મળે છે, તે વસ્તુને તેઓ જ આપનારા છે, એમ માનવું એ પણ ન્યાય-પુરઃસર છે. જેના નામથી કે પિસાથી જે વહેવાર કરે છે, તે તેનાથી જ કમાયે એમ મનાય છે. રાજાના શસ્ત્રથી યુદ્ધને જીતનારા સુભટે રાજાના પ્રભાવે જ જીત્યા, એમ ગણાય છે. સુભટે યુદ્ધ જીત્યું, એમ કહેવાને બદલે રાજાએ જ યુદ્ધ જીત્યું, એમ કહેવાય છે. તેમ તીર્થકરેના ધ્યાનથી બધિ, સમાધિ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરોના નામને મંગળ જાપ : ૯૫
અને આરોગ્ય પ્રાપ્ત કરનારાઓએ તીર્થકરને પ્રભાવે જ તે પ્રાપ્ત કર્યું છે (નહિ કે કેવળ પિતાના પ્રભાવે) એમ માનવું જ જોઈએ.
- કેવળ પિતાના જ પ્રભાવે પ્રાપ્ત કરી શકાય તેમ હોય, તે તીર્થંકરના ધ્યાન વિના આજ સુધી કેમ પ્રાપ્ત ન થયું ? એ પ્રશ્ન છે. તીર્થકરોના ધ્યાન સિવાય બોધિ આદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી, તેથી તીર્થકરે જ બધિ, સમાધિ અને ભાવઆરોગ્યને આપનારા છે એમ માનવું જોઈએ, વારંવાર કહેવું જોઈએ તથા એ સત્ય વાતને કદી પણ વિસરી ન જવા માટે વારંવાર યાચવું પણ જોઈએ. એ યાચના કરવાથી અભિમાનને નાશ થાય છે તથા વિનયાદિ) ગુણોનું પણ પાલન થાય છે.
બોધિ બે પ્રકારની છે. એક દ્રવ્યાધિ અને બીજી ભાવબેધિ. દ્રવ્યાધિ એટલે કમલાદિ પુષ્પને વિકાસ અને ભાવબેધિ એટલે જ્ઞાનાદિ ગુણોનો વિકાસ. શિયાળિ મેંઢામાં રહેલી માંસની પેશીને છોડીને મત્સ્યની પાસે તે માગવા જાય છે, તે જેમ ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય છે, તેમ પ્રાપ્તબેધિને પ્રમાદથી સફળ નહિ કરનાર અને અન્ય બોધિની પ્રાર્થના કરનારે પણ ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય. પ્રાપ્તબોધિ એટલે પ્રાપ્ત સદબુદ્ધિ, તેને સદ્ અનુષ્ઠાન સફળ નહિ કરતે અને અનાગત બોધિ એટલે ભવિષ્યકાળ માટે બધિ (સમ્યગજ્ઞાન)ની પ્રાર્થના કરતે એવો મનુષ્ય ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય છે. વિનામૂલ્ય અનાગત બેધિ મળતી નથી અને મળેલી બેધિને સફળ નહિ કરવાથી પ્રાપ્તબોધિ નિષ્ફળ જાય છે. મળેલ બાધિ (સદ્દબુદ્ધિ) મુજબ ક્રિયા કરનારને જ અન્ય ભવે બાધિ સુલભ છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૬ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
આદ્યાધિને લાભ તે રાધાવેધની સમાન દુર્લભ માનેલ. છે, તેથી તેની પ્રાપ્તિ માટે વારંવાર તીર્થકરની પ્રાર્થના કરવી અત્યંત આવશ્યક છે.
ચન્દ્રોથી પણ અધિક નિર્મળ તીર્થકરનું ચરિત્ર છે, સૂર્યોથી પણ અધિક તેજસ્કર તીર્થકરેનું જ્ઞાન છે અને સ્વયંભૂરમરણ સાગરથી પણ અધિક ગંભીરતર તીર્થકરોની સમતા છે. તેઓ કૃતકૃત્ય છે, કૃતાર્થ છે તેમનાં સર્વ કાર્યો સિદ્ધ થયેલાં છે. તેથી તેમની પાસે કરેલી પ્રાર્થના કદી પણ નિષ્ફળ નથી જતી, અવશ્ય ફળીભૂત થાય છે. ઉપસંહાર
તીર્થકર ભરત, અરવત, ક્ષેત્રના દરેક ઉત્સપિણી અને અવસર્પિણ કાળમાં ચોવીસ ચોવીસ થાય છે, તથા ભરત, ઐરવત અને મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં ઉત્કૃષ્ટ કાળે એકસે ને સીત્તેર (૧૭૦) વિહરમાન વિચરતા હોય છે. આ ભરતક્ષેત્રની આ અવસર્પિણના ચોથા આરામાં થયેલા ચોવીસ તીર્થકરોના નામની પવિત્રતા, મંગલમયતા તથા સુખકારકતા પણ કેવી છે ? તેને સંક્ષિપ્તમાં વર્ણવી લેખન પૂર્ણ કરીશું.
નામની પવિત્રતા અને મંગલમયતા ૧. ઋષભ-ઋષત્તિ, છતીતિ મ” પરમપદે જાય તે
ઋષભ અથવા “ઉતીતિ કામ: દેશના-જલ વર્ષાવે તે
ઋષભ.
૨. અજિત-પરિષહાદિથી નહિ જીતાયેલા. ૩. સંભવ-પ્રકર્ષણ જેમાં ગુણો ઉત્પન્ન થાય છે તે
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થકરોના નામને મંગળ જાપ : ૯૭ ૪. અભિનંદન–દેવેન્દ્રાદિથી અભિનંદિત. ૫. સુમિત-સુંદર મતિવાળા. ૬. પદ્મપ્રભ-પદ્યના જેવી અલિપ્ત પ્રભાવાળા. ૧૭. સુપા-સુંદર પાસાં (પડખાં)વાળા. ૮. ચન્દ્રપ્રભ-ચન્દ્ર સમાન સૌમ્ય પ્રભા- નાને ધારણ
કસ્નારા. ૯. સુવિધિ–અથવા પુષ્પદંત શોભન વિધિવાળા અથવા પુષ્પ
કલિકાસમાન મનોહર દંતવાળા. ૧૦. શીતલ-સકલ સવ-સંતાપ-હરણું. ૧૧. શ્રેયાંસ-સકલ ભુવનથી પ્રશસ્યતમ. ૧૨. વાસુપૂજ્ય-દેવ-વિશેષથી પૂજ્ય. ૧૩. વિમલ-મલરહિત અથવા નિર્મળ જ્ઞાનાદિસહિત. ૧૪. અનંત-અનંત કર્મોશને જીતનારા અથવા અનંત
જ્ઞાનાદિથી જયવંત. ૧૫. ધર્મ-દુર્ગતિમાં પડતાં પ્રાણીઓને ધારણ કરનાર. ૧૬. શાન્તિ-શાન્તિના ગવાળા, શાંતિ સ્વરૂપવાળા અથવા - શાંતિના કરનારા. ૧૭. કુળુ-પૃથિવી ઉપર સ્થિત. ૧૮ અર-વૃદ્ધિને કરનારા. ૧૯. મલ્લિ-પરિષહાદિ મલને જીતનારા. ૨૦. મુનિસુવ્રત-ત્રિકાલાવસ્થાનું જ્ઞાન તથા સુંદર વ્રત, તેને
ધારણ કરનારા.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮ : જૈનમાની પિછાણ
૨૧. મિ-પરિષહ ઉપસર્ગાને નમાવનારા. રર. મિ-ધમ ચક્રની નેમિ જેવા નેમિ. ૨૩. પાસ ભાવાને જોનારા.
૨૪. વર્ધમાન–જન્મથી આરંભીને જ્ઞાનાદ્વિ ગુણા વડે વધનારા. કીનના મહિમા અને ફળ
તીર્થંકરાનાં પવિત્ર અને મગલ નામના જાપ અને કીન કેટલું મહિમાવાળુ અને ફળદાયી છે, તેને વર્ણવતાં મહાપુરુષા ફરમાવે છે કે, તીકરાના નામનું કીર્તન કરવાથી—
૧. ક્રોડા તપનું ફળ મળે છે. ૨. સર્વ કામના સિદ્ધ થાય છે.
૩. જિહ્વા અને જન્મ સફળ થાય છે. ૪. કષ્ટ અને વિઘ્ના ટળે છે.
૫. મંગળ અને કલ્યાણની પરપરા આવી મળે છે. ૬. મહિમા અને મેાટાઈ વધે છે.
૭. પ્રત્યેક સ્થાને વિજય, સુયશ અને મહેાદય થાય છે. ૮. દુ નાનુ ચિન્તયેલું નિષ્ફળ જાય છે.
૯. યશ, કીર્તિ અને બહુમાન વધે છે.
૧૦. આનંદ, વિલાસ, સુખ, લીલા અને લક્ષ્મી મળે છે. ૧૧. ભવજલતરણ, શિવસુખમિલન અને આત્માદ્ધારકરણ
સુલભ થાય છે.
૧૨. દુર્ગતિનાં દ્વારાનુ રાકાણુ અને સદ્ગતિનાં દ્વારનું ઉદ્દઘાટન થાય છે.
એ કારણે તીર્થંકરાનું નામ એ પરમ નિધાન છે, અમૃતના કૃપા છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થંકરાના નામના મંગળ જાપ : ૯૯
જન–મન–માહન–વેલ છે. રાત–દિવસ સંભારવાલાયક છે. ઘડી પણ ન વિસરવાલાયક છે.
તીર્થંકરાનું નામ એ આળસમાં મળેલી ગગા છે.
•
મયૂરને મન જેમ મેઘ, ચકારને મન જેમ ચન્દ્ર, ભ્રમરને મન જેમ કમલ, કેમિકલને મન જેમ આમ્ર, જ્ઞાનીને મન જેમ તત્ત્વચિન્તન, ચેાગીને મન જેમ સંયમધારણ, દાનીને મન જેમ ત્યાગ. ન્યાયીને મન જેમ ન્યાય, સીતાને મન જેમ રામ, તિને મન જેમ કામ, વહેપારીને મન જેમ દામ, ૫થીને મન જેમ ધામ,
તેમ તત્ત્વ-ગુણ-રસિક જીવના મનને તીથંકરનું નામ આનંદ આપનારું છે.
તાકરના નામને જપનારને નવનિધાન ઘેર છે, કલ્પવેલી આંગણે છે, આઠ મહા સિદ્ધિ ઘટમાં છે, તીથ'કરાના પવિત્ર નામગ્રહણથી કેઈ પણ જાતના કાચાના કષ્ટ વિના જ ભવજલ તરાય છે. તીર્થંકરોના લેાકેાત્તર નામકીન રૂપી અમૃતપાનથી મિથ્યામતિ રૂપી વિષે તત્કાલ નાશ પામે છે તથા અજરામર પદ્મની પ્રાપ્તિ હસ્તામલકવત બની જાય છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરમેશ્વરનું સ્વરૂપ
“सर्वज्ञो जितरागादिदोषस्त्रैलोक्यपूजितः । यथास्थिताऽर्थवादी च देवोऽर्हन् परमेश्वरः ||१|| अन्तराया दानलाभभोगवीर्योपभोगगाः । हासो रत्यती भीतिर्जुगुप्सा शोक एव च ॥२॥ कभी मिथ्यात्वमज्ञान निद्रा चाऽविरतिस्तथा । राग द्वेषश्च नो दोषास्तेषामष्टादशाऽप्यमी ||३||
*
“સજ્ઞ, રાગાદિ દોષાને જીતેલા, ગૈલાકથપૂજિત અને યથાસ્થિત વસ્તુને કહેનારા દેવ, તે અંત પરમેશ્વર છે. દાન, લાભ, ભાગ, ઉપભાગ અને વીય ગત અંતરાયા; હાસ્ય, રતિ, અતિ, ભય, જુગુપ્સા અને શાક; કામ, મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, નિદ્રા, અવિરતિ, રાગ અને દ્વેષ-એ અઢાર દોષા પણ તેમને હાતા નથી.” ૧-૨-૩
જૈન સિદ્ધાંત મુજબ સંસારી મનુષ્યામાં જે પ્રકારના દોષો દેખાય છે, તેમાંના એક પણ દોષ પરમેશ્વરમાં હોવા એઇએ નહિ, મુખ્યત્વે ૧૮ પ્રકારના દોષો સંસારી જોવામાં આવે છે, તેનાં નામેા નીચે મુજખ છે. પાંચ અંતરાય તથા હાસ્ય, રતિ, અરતિ, ભય, શેક અને જુગુપ્સા એ છે; તેમ જ કામ, મિથ્યાત્વ, અજ્ઞાન, અવિરતિ, રાગ, દ્વેષ અને અજ્ઞાન–એ સાત મળી કુલ ૧૮,
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
જૈન પરમેશ્વરનું સ્વરૂપ : ૧૦ જીવમાં પાંચ પ્રકારની શક્તિઓ સ્વભાવથી રહેલી છે. દાન દેવાની, લાભ મેળવવાની, ભંગ કરવાની, ઉપલેગ કરવાની અને શક્તિ ફરવાની જેનામાં એ પાંચ પ્રકારની શક્તિઓ સંપૂર્ણ પ્રગટી ન હોય, તેને પરમેશ્વર કહેવાય નહિ. પરમેશ્વરમાં કોઈપણ જાતની ન્યૂનતા કે ખામી હોવી જોઈએ નહિ અંતરાયના ઉદયે જીવને દાન દેવા, લાભ મેળવવા, ઈત્યાદિમાં ખામી રહી જાય છે. પાંચ શક્તિઓને પ્રકટ થવામાં અંતરાય કરનારા પાંચ દે સર્વથા દૂર થઈ જવાથી, પરમેશ્વર સર્વશક્તિમાન હોય છે. પરમેશ્વરમાં સર્વશક્તિ વિદ્યમાન હોય છે, એને અર્થ એ નથી કે, વિદ્યમાન સર્વ શક્તિઓને તેઓ ઉપયોગ કરે છે. પરમેશ્વર કૃતકૃત્ય અને નિષ્ક્રિતાર્થ હોવાથી, તેઓ પોતાની શક્તિને કદી પણ ઉપયોગ કરતા નથી, છતાં શક્તિથી પરિપૂર્ણ રહે છે અને તેમના ઉપર ભક્તિ રાખનારને તે બધી જ શક્તિઓને પરિપૂર્ણ લાભ મળે છે.
હાસ્ય એટલે હસવું તે. પરમેશ્વરને કદી પણ હસવું આવતું નથી; જેઓને હસવું આવે છે, તેઓ સર્વશક્તિમાન કે સંપૂર્ણ જ્ઞાની હોતા નથી. પરમેશ્વર સર્વજ્ઞ અને સર્વશક્તિમાન હવાથી, તેમને હસવાનું કેઈ નિમિત્ત હોતું નથી. હસવાનાં નિમિતે નીચે મુજબ માનેલા છે?
૧-અપૂર્વ વસ્તુને જેવાથી ૨-અપૂર્વ વસ્તુને સાંભળવાથી ૩-અપૂર્વ વસ્તુના સ્મરણથી અને ૪-મેહનીય કર્મના ઉદયથી
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
પરમેશ્વરને માહક ના ઉયરૂપ આંતરનિમિત્ત કે અપૂર્વ વસ્તુને જોવી, સાંભળવી કે યાદ આવવી-એ રૂપ બાહ્ય નિમિત્ત નહિ હેાવાથી, પરમેશ્વરમાં હાસ્ય હોતું નથી. પરમેશ્ર્વર માહરહિત હાવા સાથે સજ્ઞ અને સર્વ શક્તિમાન છે, તેથી તેમને આ જગતમાં કોઈ પણ વસ્તુ અપૂર્વ હોતી નથી અને કોઈ પણ માહક ના ઉય નથી, તેથી તેમને હાસ્ય નથી.
રિત અરિત એટલે પદાર્થોં પર પ્રીતિ અને અપ્રીતિ. જેને જે પદાર્થ પર પ્રીતિ હાય છે, તેને તે પદાર્થ ન મળે તા દુઃખ થાય છે. જેને દુઃખ થાય તે પરમેશ્વર કહેવાય નહિ. પરમેશ્વરને સુંદર પદાર્થો ઉપર રાગ કે અસુંદર પદાર્થો ઉપર દ્વેષ હોતા નથી, તેથી તેએ સદા સુખી હોય છે. પદાર્થા ઉપર જ્યાં સુધી રતિ-અતિ છે, ત્યાં સુધી જ સુખના નાશ અને દુઃખની પ્રાપ્તિના સંભવ છે. પરમેશ્વરમાં તે નથી, તેથી તેઓને દુ:ખને લેશ પણ નથી, કિન્તુ સદા સુખ છે.
ભય એટલે બીક. બીકનાં કારણેા અનેક હોઈ શકે છે. પરમેશ્વર સર્વ શક્તિમાન હોવાથી અને તેમનાથી વધારે શક્તિમાન બીજો કાઈ નહિ હેાવાથી, પરમેશ્વરને કોઈના તરફથી બીક હાતી નથી.
જીગુપ્સા એટલે કાઈ ખરાબ વસ્તુ દેખીને નાક ચઢાવવુ, ઘૃણા બતાવવી. પરમેશ્ર્વર મેહરહિત અને સન હાવાથી, તેમને કાઈ પણ વસ્તુ પર ઘૃણા આવતી નથી. જેને ધૃણા આવે છે, તેને દુઃખ થાય છે. જ્યાં સુધી દુઃખ થાય છે, ત્યાં સુધી તે પરમેશ્ર્વર નથી.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
જેન પરમેશ્વરનું સ્વરૂપ : ૧૦૩ શાક. જેને દુઃખ નથી તેને શેક પણ થતો નથી. પરમેશ્વરને કદી પણ દુઃખ થતું નથી, તેથી તેમને શક પણ હોતો નથી.
કામ એટલે વેદવિકાર જેમનામાં વેદને વિકાર હોય તેને પરમેશ્વર કહેવાય નહિ. જેણે સંપૂર્ણ સુખ મેળવ્યું ન હોય, તેનામાં જ કામસુખ ભેગવવાની લાલસા હોય. પરમેશ્વર સર્વશક્તિમાન તથા સંપૂર્ણ સુખી હોવાથી, તેમનામાં કામવિકાર હેત નથી.
મિથ્યાત્વ એટલે પિતાના દર્શનને મેહ, જેનામાં ઘોડે પણ મોહ હેય, તે ઇવર કહેવાય નહિ. પરમેકવરમાં કઈ પણ પ્રકારનો મોહ નહિ હોવાથી, પિતાના દર્શન પર પણ મોહ હોતો નથી (દર્શન એટલે મત).
અજ્ઞાન–જે જ્ઞાનરહિત કે મૂઢ હોય, તે ઈશ્વર કહેવાય નહિ. પરમેશ્વર સંપૂર્ણપણે અજ્ઞાનથી રહિત અને સંપૂર્ણ જ્ઞાન સહિત હોય છે.
નિદ્રા-જેને નિદ્રા હોય તે ઊંઘમાં ઘણી બાબતે જાણત નથી. પરમેશ્વરમાં નિદ્રા દેતી નથી, તેથી તેઓ સદાકાળ સઘળું જાણે છે.
અવિરતિ–એટલે ભગતૃષ્ણા. જ્યાં સુધી કોઈ પણ વસ્તુના ભેગની તૃષ્ણ હોય, ત્યાં સુધી તે પરમેશ્વર કહેવાય નહિ. પરમેશ્વર ભગતૃષ્ણાથી રહિત હોવાથી તેમનામાં અવિરતિદોષ પણ તે નથી. - રાગદ્વેષ. જેને જેના ઉપર રાગ હોય છે, તે તેનું સારુ ઈચ્છે છે અને જેને જેના ઉપર દ્વેષ હોય છે; તે તેનું બૂરું
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪ : જૈનમાર્ગની પિછાણ
ઈચ્છે છે. જે એકનુ સારુ ઈચ્છે અને બીજાનુ નરસું ઈચ્છે, તે દોષરહિત કહેવાય નહિ અને તેથી તે પરમેશ્વર પણ કહેવાય નહિ. સર્વ જીવા ઉપર સમષ્ટિવાળા અને સ પદાર્થો ઉપર મધ્યસ્થ સ્વભાવવાળા હોય, તે જ પરમેશ્વર કહેવાય. તેથી જેનામાં રાગ-દ્વેષ ન જ હોય, તે પરમેશ્વર કહેવાય.
પરમેશ્વરમાં ઉપર કહેલા દોષો જેમ ન જ જોઈ એ, તેમ તેની સાથે નીચે લખેલા ગુણા હૈાવા જ જોઇએ :
૧. ત્રણે કાળ અને ત્રણે લાકને જાણનારા હોવા જોઇએ. ૨. અતિશયવાળી વાણી વડે ઉપદેશ આપનારા હોવા જોઈ એ.
૩. પેાતે દ્રવ્યભાવથી ઉપદ્રવરહિત હોઈ ને ખીજાના ઉપદ્રવાને ટાળનારા હોવા જોઈએ.
૪. જગતમાં પૂજનીય એવા પણ રાજા, ખળદેવ, વાસુદેવ, ચક્રવતી, દેવ, દેવેન્દ્રાદિ પણ જેમને પૂજવાની ઈચ્છા કરે, તેવા હેાવા જોઇએ.
ગુણાનુરાગની મહત્તા
जइवि चरसि तवं विउलं पढसि सुयं घरसि विविहट्ठाई । न धरसि गुणानुरागं, परेसु ता निष्फलं सयलं ॥ १ ॥
ભલે તું વિપુલ તપ કરતા હાય, શાસ્ત્ર ભણુતા હાય, વિવિધ પ્રકારનાં કષ્ટાને ઉઠાવતા હાય, પરંતુ જો તુ અન્યમાં ગુણાનુરાણ નં ધરતા હાય તા તે સર્વ ક્રિયા તારી નિષ્ફલ છે. ગુણાનુરાગીની જ સ` ક્રિયા સફળ થાય છે. એ જ ગુણાનુરાગની મહત્તા છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 0 0 0 0 0 0 પૂજ્યપાઢ પંન્યાસજી પ્રવર શ્રી ભદ્ર'કર વિજયજી ગણિવરશ્રીનાં પ્રગટ થયેલ પુસ્તકોની સૂચિ 1 જેન માર્ગની પિછાણ 5-0 0 2 નમરકાર મહામંત્ર 10-0 0 3 પરમેષ્ઠિ નમસ્કાર 7-0 0 4 અનુપેક્ષા (.કરણ 1-2-3 સાથે) 8-00 5 નમસ્કાર મીમાંસા 7=0 . 6 નમસ્કાર દાહન પ0 0 7 જિન-ભક્તિ (અપ્રાપ્ય) 3-0 0 8 દેવ દર્શન 6-0 0. 8 પ્રતિમા–પૂજન હિન્દી 8-0 0 10 પ્રાર્થના 2-50 11 પ્રતિક મણની પવિત્રતા 1-5o ૧ર ધર્મ શ્રદ્ધા 6-00 13 આરાધનાને માગ 5-50 14 આસ્તિકતાના આદર્શ 1 0-0 0 15 શ્રી મહાવીર દેવનું જીવન (અપ્રાપ્ય) 1 6 તત્ત્વ દેહન 1 -0 0 17 તત્વ પ્રભા 9-0 0 18 મનન માધુરી 4-0 0 18 મંગલ—વાણી 3-00 20 પ્રતિમા–પૂજન-ગુજરાતી (અપ્રાપ્ય) 21 વચનામૃતસંગ્રહ 40 0 22 અનંત શત્રુની અમરવાણી 5-0 0 ર૩ ચુંટેલું ચિંતન 4-00 24 કલ્યાણ શ્રદ્ધાંજલિ વિશેષાંક 20-00 25 મહામ બની અજવાળા પ્રેસમાં ર 6 અનુપ્રેક્ષાનાં અજવાળા પ્રેસમાં - 0. 0 0