________________
શ્રદ્ધાં : ૩૭
રહેલી હોય છે. એ વૃત્તિઓ ન હોય; તે જે દયા, દાન, શીલ, તપ, ભક્તિ આદિની અસંખ્ય પ્રવૃત્તિઓ ચાલી રહી હોય છે, તે શી રીતે શક્ય છે ? એ પ્રવૃત્તિઓ અજ્ઞાન કહીને નિન્દવી એ ભણેલા કે સમજુઓને ઉચિત નથી. આગળ વધીને કહીએ, તે જે સમજ (undersanding) કે જે ભણતર, પાપ કે દુર્ગતિને ભય પેદા નથી કરતાં, આત્મા કે પરલેકની ચિન્તા નથી થવા દેતાં, ગુણેને રાગ કે દુર્ગણને દ્વેષ નથી જન્મવા દેતાં, તે સમજ કે તે ભણતર અતત્વજ્ઞ કે સ્વાથી આત્માઓ તરફથી ગમે તેટલી પ્રશંસા પામતા હોય, તેં પણ તે વાસ્તવિક સમજ કે વાસ્તવિક ભણતર કહેવડાવવાને લાયક નથી. ઊલટું, સામે પક્ષે અક્ષરજ્ઞાન કે તેવા પ્રકારની કઈ પણ વિશેષતા વિના, આત્માને પ્રાપ્ત થયેલ પાપભીરુતા આદિ સદ્દગુણો જ્યાં હોય ત્યાં ભણતરનું ફળ રહેલું જ છે, કારણ કે, એ જ ભણતરનું સાચું ફળ છે. - એ સદ્દગુણોની પ્રાપ્તિને અર્થે જ ભણવાનું હતું, છતાં ભણતરથી એ સદ્દગુણ પ્રાપ્ત થવાને બદલે એ સદ્ગુણોનો નાશ જ થતું હોય અને જેના વિના પાપભીરુતાદિ સદ્દગુણો ટકી રહેતા હોય, તે તેવા ભણતરથી દૂર રહેવું એ જ શ્રેષ્ઠ છે-એમ કહેવામાં પણ ખોટું શું છે ? આને અર્થ એવું નથી, કે પાપભીરુતાદિ સદ્દગુણોમાં સહાયક શિક્ષણ બિનજરૂરી છે. એ શિક્ષણ તો અતિશય જરૂરી છે, પણ એથી વિપરીત પરિણામ ઉપજાવનાર શિક્ષણ પ્રશંસનીય નથી. સદગુણોની વૃદ્ધિમાં શિક્ષણ એ સહાયક છે, એને અર્થ એમ થતું નથી કે શિક્ષણ માત્ર સહાયક છે. ત્યાં પણ સુશિક્ષણ અને કુશિક્ષણને વિવેક રહેલે જ છે, તથા કુશિક્ષણને
