Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ A yurvedano ItihAsa - gujarAta vidhAsabhA : gu jarAta vidhA sabhA : a me dI vA de
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurva da no Iti hA sa lekhaka sva. zrI. durgAzaMkara kevaLarAma zAstrI gu ja rA ta vidhA sabhA : a ma dA vA da
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka prakAzaka : jeThAlAla jIvaNalAla gAMdhI sahAyaka maMtrI gujarAta vidyAsabhA, bhadra : : amadAvAda-1 trIjuM saMskaraNa prata 2200 * kiMmata sADAtraNa rUpiyA I. sa. 196 vi. sa. 2022 Shi Shang H mudraka H maNibhAI Aditya rAyakhaDa pu. misrI mudraNAlaya, amadAvAda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nivedana AyurvedanA itihAsane ochA vadhu aMze nirUpavAnA bhUtakALamAM thayelA prayatnonI neMdha pravezakamAM karI che ane temAMthI mane maLelA lAbhane RNasvIkAra paNa tyAM ja karyo che. paNa ahIM nirUpaNanI mArI paddhati vize thoDI spaSTatA karavAnI che. Ayurvedika anyakArenA samayanI saMkSipta neMdha karIne Ayurvedika sAhityamAM je viSayanI carcA maLe che tenI nedha savistara karavI e eka paddhati che. juliyasa jelIe potAnA "meDisina" nAmanA jarmana granthamAM e paddhatine svIkAra karyo che. jene uddezIne e lakhAya che te AyurvedanA mULa granthathI ajANuM prAcyavidyAnA paMDitene evo grantha ja upakAraka thAya. paNa A itihAsanA vAMcanAra mATe Ayurvedika vastunuM evuM savistara nirUpaNa mane Avazyaka nathI lAgatuM. AyurvedanA mukhya grantha sulabha che; TippaNIomAM pUrA ullekhe ApyA che ane A itihAsane vAMcanAra Ayurvedika granthathI paricita hovAno saMbhava che, eTale vizeSa mAhitInA jijJAsuo mULa granthamAM yatheccha avagAhana karI zakaze. ahIM AyurvedazAstranA vikAsakramane khyAla AvI zake eTalI vImato ApI che. joke carakasuzratanA varNana-prasaMgamAM AyurvedanAM judAM judAM aMgenAM vastunI vigatavAra neMdha karI devAthI vaidyaka siddhAntanI navI vAta jemAM nathI evA pAchaLanA granthanI nedha TUMkAmAM lIdhI che. bIjuM Ayurvedika granthakAranA samayanI bAbatamAM te saMskRta sAhityanA itihAsanI je sAmAnya sthiti che te ja saMdigdha aTakaLovALI sthiti A itihAsamAM paNa che ane koIpaNa granthakAranA jIvana vize te alpatama mAhitI paNa bhAgye ja maLe
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 che. A sthitimAM granthakAronAM caritra sAthe enA granthAnA sabaMdha darzAve evA itihAsa lakhavAnA tA saMbhava ja dura che, paNu kAlAnukramane custapaNe vaLagI raheluM paNu zakaya nathI, kAraNa ke samayanI sauMdigdhatA uparAMta granthA ane tenI TIkAone evA nikaTa saMbaMdha che ke mULa granthanI vAta sAthe ja enA upara base cArasa varSa pachI lakhAyelI TIkAnI vAta karI levI joI e. vaLI A sAhityanA itihAsa che, rAjakIya ke khIjA banAvAnA itihAsa nathI; eTale Avedika sAhityanA bhinnabhinna pravAhonA sAtatyane dRSTipathamAM levA mATe paNa kAlAnukramanuM custa anusaraNa jatuM karavuM paDe che. chatAM kAlAnukrama nakkI karavAnA banatA prayAsa karyAM ja che. paNa A granthane purAtattvIya UhApeAhanuM saMgrahasthAna banI jatA aTakA vavAnI matalabathI e prakAranI savistara carcA mULamAM bhAgye ja karI che, paNa pahelAM thayelI carcAnA ullekhA TippaNIomAM ApIne satASa mAnyA che. H cheka vi. saM. 1971mAM sUratamAM bharAyelI gUjarAtI sAhitya pariSadamAM ApelA gUjarAtanuM vaidyaka sAhitya' e nibaMdha dvArA AyurvedanA itihAsane lagatI carcAne meM AraMbha karyAM ane sa. 1974mAM Ayurve'vijJAna mAsika zarU karyA pachI AyurvedanA pratihAsa kAIka divasa lakhavAno dhAraNAthI Ayurve-vijJAna mAM aitihAsika UhApeAhanA lekhA--svataMtra ke anuvAdAtmaka-cAlu prakaTa thayA kare evA prayatna jArI rAkhyA. pariNAme ThIka sAmagrI ekaThI thaI gaI hatI ane A itihAsa lakhatAM pahelAM thaI gayelA aitihAsika UhApohanI punarukti karavAnI jarUra na hovAthI mULamAM niyA ApavAnuM ane TippaNIomAM pahelAM prasiddha thayela carcAnA ullekhA ApavAnuM dhAraNu rAkhyuM che. ullekhAmAM 'AyurvedavijJAna' vizeSa pramANamAM jovAmAM Avaze; tenA A khulAsA che. (
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanA mudrita--amudrita sa granthAnI eka yAdI prakaTa thAya e bahu jarUranuM che, paNa hajI sudhI evI saMpUrNa yAdI prakaTa thaI nathI. amuka amuka pustakAlayAnI yAdI pahelAM tathA hAlamAM bahAra paDI che, paNa e uparathI eka saMpUrNa yAdI taiyAra karavAnA prayatna thaye nathI. AyurvedanA itihAsa mATe evI yAdI agatyanuM sAdhana hovA chatAM eneA abhAva RtihAsa lakhavAmAM naDavAnuM kAraNa nathI. AyurvedanA saLaMga itihAsa ukelI zakAya eTaluM pratyeka yuganuM Ayuvaidika sAhitya prasid thaI gayuM che. dakSiNa bhAratanA Ayurvedika sAhityanuM jIdu prakaraNa karavuM paDayu che. tyAMnA dhaNA granthA hajI devanAgarI lipimAM upalabdha nathI, eTale phakta nAmA utArIne satASa mAnyA che. I. sa. 13mA 14mA zataka pachInAM seA varSImAM ghaNI nAnImoTI grantharacanA thaI che. emAMthI vadhAre vaparAtA granthAnI vIgatA ApI che, jyAre bAkInAnI chevaTa eka yAdI ApI che. alabatta, A yAdI saMpUrNa nathI. Adhunika samayanuM vIgatavAra aitihAsika avalAna karavA jatAM juduM pustaka thAya eTalI mAhitI upalabhya che, paNa ahIM tA Adhunika Ayurvedika pravRttinA bhinna bhinna prakArAnI ja nedha, AyurvedanA samagra itihAsamAM Adhunika samayanuM sthAna darzAvavA pUratI, karI che. } muMbaI, kArtika, sa. 1998 durgAza'kara ke. zAstra
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ anukramaNikA viSaya prathama khaMDa pravezaka : - 40 42 44 55 vaidika samaya ane azvi deve vedamAM AyurvedanAM bIje vedakAlIna vaidya vaidika auSadhazAstra .. vaidika zArIra zArIra kriyA rogavijJAna nidAna kRmivijJAna zalyataMtra vagere viSaya dvitIya khaMDa AyurvedanI saMhitAo .. caraka-suzrutanI paraMparA bhelasaMhitA hArItasaMhitA ... dhavaMtari ane suzrutane samaya nAgArjuna ... ... ... kAzyapa saMhitA athavA vRddhajIvataMtra ... caraka-sukRta-bhelanuM pauvaparya gAya, azva ane hAthInuM vaidyaka .. pAlakAyane hatyAyurveda vilupta taMtra ane saMhitAo prAcIna bauddha sAhitya ane Ayurveda ... arthazAstra ane Ayurveda ... 57 74 76 80 83. /5 100
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAmazAstra ane Ayurveda mahAbhArata, purANu ane Ayurveda Ayurveda ane da'nA tathA dharmazAstrA khIjA dezAnA vaidyaka sAthe AyurvedanA saMbaMdha caraka-suzrutanuM vaidyaka saMhitAkAlIna vaidya AyurvenA zArIrAdi viSayA rasavidyA ane rasathA rasata MtronA yuga dakSiNa bhAratanuM vaidyaka nidha Tu vAgbhaTa vRddhatrayInA TIkAkArA suzrutanA TIkAkAro vAgbhaTanI TIkA vaidyakanA sagrahagraMthI ane tenA lekhA thatu khaDa pAchalA saMgrahagraMthA nADIvidyA vagere Adhunika samaya upasaMhAra zabdasUcI : ... tRtIya khaDa ... paMcama khaDa 0.0 ... : sasama khaMDa :: : varlDa khaDa * : :: : : : ... : : : : : ... : : : : ... ... ... : : : : ... : ::: ... ... : ... ... ... ... ... ... : 103 104 106 108 114 115 124 154 163 165 168 174 187 191 209 217 226 226 245 261 263
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ gujarAta sarakAranAM inAmane pAtra TharelAM zarIrastrAza ane Arogyane lagatAM mahatavanAM prakAzane kAyAnI karAmata bhAga 1 ane 2 pU. ra74 + 334 lekhaka - Do. zivaprasAda ke. trivedI dareka bhAganI kiMmata rU. 4o mAMdagInAM mULa athavA jIvanamAM sAjA rahevAnI kaLA pR. 608 lekhaka . Do. zivaprasAda ke. trivedI kiMmata rU. 7-50 gujarAta vidyAsabhA : bhadra, amadAvAda- 1
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurvedane itihAsa
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ >> ve za ka. yuropIya prApya tattvavettAomanA meTA bhAge evo abhiprAya phelAvyuM che ke prAcIna bhAratIya lekee AdhyAmika, dhArmika ane tArkika viSayone ja vicAra karyo che; bhautika viSayone to . sparza ja karyo nathI. pariNAme bhautika-pratyakSa upalabdha viSayane samajavAnI azakti hinduomAM vaMzaparaMparAthI UtarI AvI che. atyAre A dezanA vatanIonI buddhi bhautika viSayane grahaNa karavA samartha che ke nahi e vize athavA te A viSayamAM teonI buddhizaktinI iyattAnAM atihAsika kAraNe vize vicAra karavAno A prasaMga nathI; paNa prAcIna bhArata upara upale Aropa sarvAze khare nathI ema Ayurvedika sAhityane itihAsa jotAM spaSTa dekhAya che. ApaNuM pUrvajoe adhyAtmavidyAmAM tathA dharmavicAramAM asAdhAraNa unnati prApta karI hatI e vAta kharI che, paNa badhA A vanamAM besIne adhyAtmaciMtana, dharmaciMtana ke kAvyAdinI racanAmAM gUMthAyelA rahetA ane jagatamAM zuM cAle che, kema cAle che, e bAbatane emane vicAra ja nahoto Avato evI yupIya vidvAnonI ke tene anusaranAra keTalAka atratya vidvAnanI mAnyatA tikazAstranA ke AyurvedanA vizALa sAhityane jotAM athavA arthazAstra ke mahAbhAratanA abhyAsakvArA tatkAlIna samAjasthitinuM citra jotAM, yathArtha nathI lAgatI. UlaTuM, 1, kavivara ravIndranAtha ThAkura ApaNI prAcIna sabhyatAne upavananI sabhyatA kahe che te paNa etihAsika daSTie ardhasatya che.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] AyurvedanA itihAsa peAtAnI AsapAsanA jagatamAM zuM cAle che enuM sUkSma avaleAkana karatA ane peAtAnAM avalAkanAnAM phLAne, sAhityArA, upadezadvArA tathA vyavahAramAM sAkSAt upayeAgadvArA jagatane lAbha ApavA A dezamAM sarvAMtra ghUmatA utsAhI AryAMnuM citra khaDuM thAya che. vartamAnakALamAM prayAgapaddhatithI tathA sUkSmadarzokayaMtra, dUradakaya tra vagere upakaraNAnI madadathI je aneka vijJAnazAstronA apUrva vikAsa thayA che tenA teA prAcInakALamAM saMbhava ja nathI. paNa narI AMkhe karelAM sUkSma ane vizALa avalokanA tathA e uparathI tIkSNa ma`grAhI buddhi vaDe prApta karelA aneka talaspazI siddhAntA Ayurvedika sAhityamAM sthaLe sthaLe catura jonArane dekhAya che. koI paNa dezanA prAcIna kALanAM mukhya vijJAnazAstro che : (1) vaidu (Science of Medicine) ane (ra) jyAtiSa. A khe mukhya zAstromAM keTalAMka avAMtara zAstrone samAveza thaI jAya che. mULajyAtiSane bAjue rAkhIe, emAM kAMI tathyAMza che ke nahi e praznane anizcita mAnIe, pazu khagALa ane gaNita viSayamAM A dezanA prAcIna AryAe je jJAna meLaveluM te jyAtiHzAstranA prathAmAM jaLavAI rahyuM che. 1 AyurveCmAM paNa ekathI vadhAre vijJAneAne samAveza thAya che. atyAre pAzcAtya vaidyazAstramAM pAraMgata thavA mATe jeTalAM zAstronuM jJAna Avazyaka gaNAya che, teTalAnI jUnA vakhatamAM AzA na 1, nyAti zAsra A dezamAM keTaluM kheDAyuM hatuM te jANavA mATe juo zrI, rA, khA. dIkSite racela 'bhAratIya yaiAtiHzAsra ' (marAThI), tema ja nyAti zAstranA graMtheAmAM kevuM UMcI kakSAnuM gaNita che te jovA mATe jIe A vidyA vyAkhyAnamALA '-(purAtattvamaMdira granthAvalI)mAM a. zrI. svAmInArAyaNanuM vyAkhyAna. "
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravezaka rAkhI zakAya. paNa zArIra (Anatomy and Physiology) dravyaguNazAstra (Materia Medica, Pharmacy), kAyacikitsA, rogavijJAna (Pathology), zalya ane zAlAkya taMtra ( Surgery ), ad' (Midwifery & Gynaecology ), 3724174 ( Paediatrics !, 24=15, ((Toxicology ), pazvAyurveda (Veterinary Science) vagere aneka viSayonuM thoDuM ghaNuM jJAna prAcIna vaidyone hatuM ema Ayurvedika sAhitya jatAM jaNAya che. A bhautikazAstronuM prAcIna svarUpa AjanA pAzcAtya dhoraNathI mApavuM na joIe. e jamAnAmAM bIjA dezoe A viSayomAM keTalI nipuNatA meLavI hatI e dhyAnamAM rAkhatAM ane e vakhatanI sAdhanasaMpatti jemAM prAcIna Aryoe keTalI vaijJAnika grahaNazakti (Scientific insight) keLavI hatI e ja jevAnuM che. ApaNAM durbhAgye pAchaLathI vaijJAnika zodhakhoLanI buddhi ApaNA pUrvajemAM ochI thaI gaI ane paMDita vaidyoe jUnA granthonA adhyayanamAM ja saMtoSa mAnavA mAMDyo eTale upara kahelAM AyurvedAMgabhUta zAstrone vizeSa vikAsa thaye nahi; paNa vaidyakane lagatA dareka viSayamAM be hajAra varSa pUrve AyurvedanA AcAryo kevA utsAhathI zodhakhoLa karatA hatA, emanuM avalokana keTaluM vizALa tathA sUkSma hatuM, ane avalokanane pariNAme teo kevA pramANapura:sara sacoTa siddhAMte bAMdhatA, e samajavA mATe prAcIna Ayurvedika grantha uttama sAdhana che. prAcIna bhAratIya AryonI buddhinI unnati ane avanatine krama AyurvedanA ItihAsamAM ati spaSTa dekhAya che. keTalAka ItihAsa paryeSakenA mata pramANe vaidyakavidyAnI unnati-avanati uparathI ane e vidyAnI prajAmAM thatI kadara uparathI te te prajAnI sabhyatAnuM mApa nIkaLe che. A dhAraNa yathArtha che ke na he, paNa
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurvedane ItihAsa A dezanA ItihAsamAM te vaidyakavidyAnI unnati sAthe ApaNI sabhyatAnI, aneka vidyAonI tathA kaLAonI paNa unnati thatI dekhAya che, ane enI avanati sAthe avanati thatI dekhAya che. kharI rIte sarva unnatinuM mULa prajAnI jIvanazakti che; ane e zaktinA vRddhihUAsanI vaidyakavidyA sArI nidarzaka che eTalI vAta nirvivAda lAge che. "saMskRta sAhityanA ItihAsa'nA lekhaka tarIke prasiddha e. e. mekaDonalanAM nIcenAM vacana uparathI pAzcAtya saMskRtinI vRtti spaSTa dekhAzeH * "prAcIna hiMdIonA vaidyagraMthenI kharI kImata vize je toe e pustake tapAsyAM che temane abhiprAya UMce nathI. hiMduonI buddhie A dizAmAM koI mahAna karyuM hoya e saMbhavita nathI, kAraNa ke teNe bhautika vijJAna vize kadI paNa valaNa batAvyuM nathI. zastravidyAmAM kAMI paNa kImatI kAma karyAne dAva hiMda rAkhI zake to te kRtrima nAka banAvavAnuM che. " A vacanenI preraka vRtti spaSTa che. ene vivecananI apekSA nathI. chellI vAta kabUla karyA vagara chUTako nahoto, kAraNa ke yuropIya zastracikitsake kApelAM nAkamAna sAjA karavAnI zastrakriyA . ?. 'With regard to the intransic value of the works of the old Jodian writers on medicine, the opinion of competent judges wbo bave bitherto examined tbem is not favourable. Nor is it likely that the Indian mind, since it never showed any aptitude for natural science, should bave accomplisbed anything great in this direc: tion. Probably oply valuable contribution to surgery to which India cap lay claim is the art of forming artificial noses.' - Imperial Gazetteer of India, Vol. II, p. 266
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravezaka [7 ( Rhinplasty) hiMdustAtamAMthI Adhunika kALamAM ja zIkhyA che e itihAsaprasiddha hakIkata che. paNa A eka ja kaLA akasmAta kema udbhave? enI pachavADe zArIra vagere zAstronuM jJAna hevuM joIe, eTalo paNa vicAra meDonala sAhebane Avyo nathI-- kAraNa ke hiMduomAM bhautika zAstronuM jJAna saMbhave ja nahi e daDha mAnyatA. AvA pUrvagrahane ja bIjo dAkhala jevo hoya to "hiMduonI vaidyakavidyAne dazamAthI soLamA zatakamAM vikAsa thaye che ane vAbhada, mAdhava tathA zALadharanA granthamAM caraka ane sukRtanAM bIja che" evo jarmana prAtattvavid hAsano mata che. A anumAna keTaluM hAsyAspada che e kahevAnI jarUra ja nathI. A dezanA sAmAnya vaidyo paNa caraka sukRta mULa grantho che ane e uparathI vAmbhaTTa mAdhave grantha lakhyA che eTaluM jANe che. vAgabhaTTa ane mAdhava caraka suzrutane vAraMvAra nAmathI nirdeza kare che. De. harnala pote hAsanA upara kahelA matane eka mazkarI ja gaNe che. mekaDonala ane hAsanA mate pAzcAtya vidvAnonI A viSayanI sAmAnya vRttinA namUnArUpa che. paNa chellAM keTalAMka varSothI jolI harnala jevAnA prayAsone lIdhe A valaNamAM sudhAre thayo che. ane e zuddha thayelI daSTinA dAkhalArUpe nyubargara (Neuberger)ne abhiprAya TAMkI zakAya. e vidvAna kabUla kare che ke "hiMduonuM vaidyaka kadAca e lokonI uttamottama siddhione nahi pahoMcatuM hoya, paNu e zikharanI najIka to pahece ja che. ane jJAnanI samRddhi, tarkanI talasparzitA ane vyavasthita vicAraNane lIdhe prAya vidyamAM agrasthAna le che."1 1. "The medicine of the Indians, if it does not equal' tbe best achivements of their race,' at least nearly approaches them, and owing to its wealth of knowledge, depth of speculation and systematic considora
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4] AyurvedanA itihAsa Ama abhiprAyamAM sudhArA thayA chatAM kheda sAthe kahevuM paDe maiM ke saMskRta sAhityanI sa zAkhAAne ati jhINavaTathI ane UMDA UtarIne abhyAsa karanAra prAcyavidyae AyurvedanA prAcIna granthAne ghaNAM varSo sudhI e rIte joyA nahi, ane e viSayamAM mata ApavAnA je adhikArI eTale ke dAktA te te svAbhAvika rIte pUrva grahagrasta; pariNAme Ayuvaidika sAhityanI pramANamAM upekSA thaI che. chatAM AyurvedanA itihAsane ukelavAnA prayatnaneya itihAsa che. vilsana, raeNAyala ane vAijhanAM lakhANA sauthI jUnAM che. vilsananA pahelA lekha cheka I. sa. 1823 mAM ane raoNyalanA grantha I. sa. 1837 mAM prakaTa thayelA, jyAre vAijhanAM lakhANA I. sa. 184 ane 1846 mAM pragaTa thayelAM.1 aMgrejI bhASAmAM pragaTa thayelAM A lakhANA uparAMta sTensalara ane lesena jevAnAM phrencamAM tathA zrADara AdinAM jarmana bhASAmAM jUnA vakhatamAM lakhANA thayAM che. vaLI prAcyavidyAnA paDitAe prAcyavidyAne lagatAM vividha sAmayikAmAM vAraMvAra tion takes an outstanding place in the history of oriental medicine,' Neuberger : 'History of Medicine' Trans. by Playfair, Vol. I, p. 437. t (1) Wilson~On the Medical and Surgical Sciences of the Hindus ('Oriental Magazine', 1823) Indian Physicians at Bagdad, 'J. R, A. S.' Essay on the Antiquity of Hindu Medicine,' London, 1837. (2) Royle-- An (3) Wise= Commentary on the Hindu System of Medicine', Calcutta, I845, London 1860, 'Medical Knowledge of the Hindus', 'Lancet', Vol. II, 1860.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravezaka [ * AyurvedanA RtihAsane lagatA vividha viSayAne sparzatAM lakhANA ApyAM hoya e svAbhAvika che, joke e sarvanI ahIM nedhi karavI anAvazyaka che. 1 pazu chellAM sATha varSamAM atratya purAvidee eka prAcIna vidyA tarIke tathA AyurvedapremI dAktarAe vaidyakavidyAnA rasathI ukelavAnA je prabaLa prayatnA karyAM che tenI karavI joI e. pAzcAtya tema ja vaghoe tema ja AyurvedanA itihAsane ddigdarzaka nAMdha ahI merezvara kutte bI. e., ". I. sa. 1880 mAM muMbaInA Do. annA ema. DI. emaNe saTIka ' aSTAMgahRdaya 'nuM saMpAdana karatAM tenI prastAvanAmAM AyuvedanA RtihAsanI carcA karI che. pachI vaidyaka zabdasindhu' nAmathI vaidyaka zabdone kAza I. sa. 1894 mAM chapAvatAM tenA saMpAdaka kavirAja zrI umezacandragupte AyurvenA itihAsanuM 8 avaleAkana karyu che. paNa granthAkAre te AyurvedanA RtihAsanA pahele grantha geAMDalanA hAkAra sAheba sara bhagavatasi MhajInA I. sa. 1896 mAM bahAra paDelA 'e raoNTa hisTarI Ak Ana meDIkala sAyansa 22 ja che. . joke sukSma ane svataMtra A pustaka nathI, paNa te prathama upayegamAM AvyuM che. paNa UMDA anveSaNanI spaSTa pratIti karAvatuM, anveSaNanA dAveA karI zake evuM hAvAthI pAchaLanAone ThIka ThIka abhyAsanI ane aitihAsika AyurvedanA itihAsanuM paheluM 1. zrI. girIzacadra mukhApAdhyAyanA 'hisTarI oNpha iMDiyana meDIsIna'nA khIjA graMthamAM pR. 81 thI 87mAM * bibliegrAphI Apha vasa Ana iMDiyana meDIsIna' Apela che te jijJAsue levI, 2, A aMgrejI pustakanuM zrI, bhAnusukharAma nirrarAma mahetAe kareluM gujarAtI bhASAntara sacALa sAhityamALAnA 100 mA puSpa tarIke vaDAdarAthI prasiddha thayuM che, paNa dilagIrI sAthe kahevuM paDe che ke atizaya bedarakArIthI karavAmAM AveluM hoIne e nirupayeAgI nIvaDyuM che.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] Ayurvedano ItihAsa pustaka te I. sa. 1901 mAM "ensAIklopIDiyA opha IDe -Aryana rIsarca"nA eka maNakA tarIke prakaTa thayeluM che. juliasa jolIe jarmana bhASAmAM lakheluM "meDIsIna" che. pachInA purAvidee eno chUTathI upayoga karyo che. che te pachI e. epha. rUDolpha hanale AyurvedanA aitihAsika anveSaNane lagatA prakIrNa lekha purAtattvanAM sAmayikamAM lakhIne, meDIsIna oNpha enazaMTa inDiyA', gra. 1, jenA udaghAtamAM AyurvedanA itihAsanuM nirUpaNa che te, I. sa. 1907 mAM pragaTa karIne tathA "nAvanItaka" jevA granthanA saMpAdanathI tathA tenA 1914mAM lakhelA udaghAtathI AyurvedanA ItihAsa upara ghaNo prakAza pADyo che. A samaya daramiyAna ja prakhara rasazAstrapaMDita praphulacandra rAye I. sa. 1902 ane 1909 mAM prakaTa karelA "hisTarI opha hindu kemisTrInA be bhAganA uddaghAtamAM AyurvedanA ItihAsanuM tathA rasazAstranA setihAsa mUlyanuM nirUpaNa karyuM che. e ja arasAmAM kavirAja zrI virajAcaraNa gupta I. sa. 1908 mAM pragaTa karelA "vanauSadhidarpaNa'nA upaghAtamAM Ayurvedika sAhityanuM baMgALImAM vivaraNa karyuM che. paNa A sarvathI aitihAsika nirNanI ane maulikatAnI bAbatamAM caDI jAya evo te ma. ma. kavirAja gaNanAtha sena sarasvatIne I. sa. 1913 mAM prakaTa thayelA 'pratyakSa zArIrane saMskRta udyAta che. pachI I. sa. 1923 thI 27 sudhImAM "hisTarI opha inDiyana meDIsIna'nA traNa grantha prakaTa 1. A "hisTarI opha hindu kemisTrI nuM bhASAntara (joke ene bhASAntara kahyuM che paNa che sAra ja) rA. parjanyarAya vaikuMTharAya meDha ema. e., bI. esasI.nuM gu. va. sa. e. saM. 1973 mAM prakAzita karyuM che. paNa e asahya dethI dUSita che. e bhASAntaranA dezonA dAkhalAo mATe juo AyurvedavijJAna, pu. 4, pR. 311 upara lakheluM avalokana.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 11 pravezaka karIne kavirAja De. girIzacandra mukhapAdhyAye AyurvedanI aitihAsika carcAmAM bhAre arpaNa karyuM che. pachI e. hariprapannajIe I. sa. 1928 mAM "rasogasAgara"nA udaghAtamAM vaidika AyurvedanuM ghaNuM vivaraNa karyuM che, ane chevaTa nepALa-rAjaguru paM. hemarAja zarmAe I. sa. 193lma "kAzyapasaMhitA'nA svataMtra grantha jevA uddaghAtamAM AyurvedanA prAcIna ItihAsane ati vistArathI tathA puSkaLa UhApoha karIne vicAra karyo che.' meM upara dhelA aitihAsika vivaraNanA prayatnone banato lAbha lIdhe che. joke aMgrejI sivAyanI pheMca, jarmana vagere bhASAmAM lakhAyeluM sAhitya meM nathI joyuM, paNa meM je nirUpaNa karyuM che te upara kahelA granthamAMthI koI paNa eka athavA vadhArenA anuvAdarUpa ke sArarUpa nathI. paNa AyurvedanA mULa granthanA avalokana uparathI tathA saMskRta sAhityanA itihAsamAM tema ja A dezanA sAMskRtika itihAsamAM Ayurvedika sAhityanuM je sthAna mane dekhAya che te uparathI svataMtra rIte kareluM che. Ayurvedane saMpUrNa ane vigatavAra ItihAsa lakhavAne ahIM uddeza nathI. e mATe the joIe teTale aitihAsika UhApoha thayuM nathI. hajI ghaNuM saMdevasthAne che. AyurvedanA grantha paNa hajI pUrA chapAyA nathI. je chapAyA che te paNa suvicita saMpAdane nathI. tema granthanuM kada paNa maryAdita rAkhavAnuM hoIne A saMkSipta aitihAsika nirUpaNa che. vaLI A nirUpaNamAM mAruM lakSya AyurvedanI prAcInatA ke mahattA sthApavAnuM paNa nathI; mane Ayurvedika vicArene je krama dekhAya che tenuM sAmAnya citra doravAnuM che. 1, AyurvedanA itihAsa saMbaMdhI upalabdha sAhityanI upalI neMdha kevaLa digdarzaka che, saMpUrNa nathI; enI jarUra paNa nathI. chatAM jijJAsune e noMdhamAM ullekhita granthAmAMthI vizeSa mAhitI jarUra maLI raheze.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika samaya ane adhidevA vaidyakanA AraMbha kharI rIte manuSyanA sAmAjika jIvananA ArbhathI zarU thAya che ema kahI zakAya. svAbhAvika preraNAne vaza thaI keTalAMka prANIo paNa jherI vanaspatinA vANurUpa vanaspatine zodhI kADhI teneA upayAga kare che, ema keTalIkavAra kahevAmAM Ave che. e sAcuM hAya ke na hoya, paNa jaMgalI manuSyAne vaidyaka kahI zakAya evuM kAMIka jJAna hAya che e teA cAkkasa che, ane A dezanA mULa vatanIo pachI jene sindhu saMskRti kahevAmAM Ave che ane jenI nizAnIo mAhenjo DerA, harappA vagere sthaLAmAMthI maLI che te leAkA ane drAviDa jAtinA leAkAra e badhA pAse kAMIka vaidyakajJAna hatuM, ane vaidika kALanA prAcIna AryoMmAM je pahelA vaidyo thayA. teoe A mULa vatanIonA vaidyajJAnane kAMIka lAbha lIdheA che ema mane lAge che. azvidevaviSayaka tema ja rudraviSayaka vaidika kathAomAM e e devAne bIjA karatAM kAMIka halakA gaNavAnI je vAta Ave che tenuM mULa Aye tara lokA ane vaidika AryAM vaccenA vaidyaka saMbadhI tathA li MgapUjA saMbaMdhI vyavahAramAM raheluM che. azvidevAne bIjA devA karatAM halakA gaNavAnA pahelA ullekha hai. saM. (-4-9-3), mai. sa. (4-66), zatapatha brAhmaNa (4-1-5-14) vagere brAhmaNAmAM 1, kAlasA jeveA kALA paTTA mAhenjo DerAnA kheAdakAmamAMthI maLyA che, je zilAjita hovAnA saMbhava junI zAkhALa khAtAnA kemisTanA mate che. jo e sAcu hAya tA ghaNuM sUcaka che, ('Mohenjo-daro and its Civilization' Vol, II; kAzyapasaMhitAnA upeAdghAta, pR. 224, 1,) 2. aitihAsika kALamAM je drAviDa vaidhaka tarIke oLakhAya che, temAM sthAnika aMze| hovA chatAM e mukhyatve AyurvedanI ja eka zAkhA che, paNa upara je kahyuM che te teA pravaidika kALanA drAviDA vize che,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidika samaya ane azvadevA [ 13 maLe che. ane temAM vaidyaka dhaMdhA (zleSaka) sAthe saMbaMdha heAvAne lIdhe manuSyanA samAgamamAM A devAne AvavuM paDe che, mATe te yajJanA bhAgane lAyaka nathI ema kaheluM che. A kathananA aitihAsika dRSTithI vicAra karIe te vaizvika AlmAMthI vaidyaka dhaMdhA karanArA A. dhaMdhAnAM keTalAMka rahasyo paDeAzI anAryAM pAsethI zIkhavA mATe tenA saMbaMdhamAM AvyA hoya ane pAchalA brAhmaNukAlamAM anAryAM sAthenA vyavahAra .tarapha tiraskAra vRtti utpanna thatAM vaidyonA deva gaNAtA azvidevA yajJanA bhAga mATe ayAgya AvAnI daMtakathA utpanna thaI hAya evI mArI kalpanA che. azvidevA purANAmAM devavaidya tarIke prasiddha che. ane Ayurvedika sAhityanI saMpradAyaparaMparAmAM azvidevA pAsethI indre AyurvedanuM jJAna meLavyuM ane tenI pAsethI bharadvAje meLavyuM evuM spaSTa kathana che. chatAM vedamAM azvideve eTale vaidya-deve evA a nathI. niruktakAra spaSTa kahe che ke " dhAvApRthviI e ja azvina athavA visarAta e ja azvine. keTalAka sUrya ane candrane azvina kahe che, paNa aitihAsikA puNya karma karanArA rAjAe' evA a kare che.'1 A rIte yAka je aitihAsika artha kare che tene azvineAnA vaidika paryAya nau TakA Ape che.ra RgvedamAM azvineAne dI' hAthavALA ane nitya yuvAna kahyA che.3 vaidika maMtrAmAMthI azvineAnuM je varNana maLe che. te uparathI golDasTakara jevA saMskRtavid vidvAna dhAre che ke azvineAnI deva 1. tatra ko azvinau dyAvApRthivI ityeke / ahorAtrau ityeke / sUryacandramasau ityeke / rAjAnau puNyakRtau ityaitihAsikAH / nirukta 12-1 2. . 1-3-2, 1-180-4 Adi 3. . 1-3-1, 7-67-10 Adi.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] AyurvedanA itihAsa krayAmAM e bhinna tattvA ekatra thayelAM che : (1) prAkRtika ane (ra) mAnuSa. jemAM azvineAnA prakAzAtma rUpanuM varNana che te niruktAnusAra ghAvApRthivI ke sUryacandra ke rAtridivasanuM prAkRtika rUpa ane jemAM vaidyaka upacArAnI vAta Ave che te mAnuSa rUpa. azvidevA vize vadhAre vicAra karavAnI jarUra nathI,. kAraNa ke vaidamAM kAMI kevaLa azvidevane vaidya : kahela che ema nathI, paNu svaneye vAraMvAra bhiSak ( miSattama ) kahela che.2 eka rIte dranI sthiti azvidevane maLatI che. jema adhidevane yajJamAM bhAgane cAgya nahAtA gaNavAmAM AvatA, tema ja ane pazu nahAtA gaNavAmAM AvatA. dakSa prajApatie te yajJamAM na khAlAvyA ane dre dakSayajJanA bhaMga karyAM vagere kathA purANAmAM prasiddha che. azvi ane rudra uparAMta agni, varuNu, indra, maruta tathA sarasvatIne pazu bhiSak kahela che. 4 paNa A prakAranA bhinna bhinna devane bhiSak kahenArA maMtromAMthI ke bhiSadevaviSayaka khIjA maMtromAMthI ke tenI kathAomAMthI AyurvedanA vicAronuM mULa pakaDavA cAgya kazuM maLatuM nathI;pa eTale ene vicAra paData mUkI Ayuvedika vicArAnA keTalA aMza vaidika sAhityamAM maLe che teja tapAsIe. 1. azvidevanA samagra viSaya paratve jIe 'AyurvedavijJAna', pu, 22, a, 4-5 mAM prakaTa thayelA azvidevA ane AyurvedanA itihAsa' e lekha. 2. juo 4. 2-73-4; yaveda 16-5. C 3. jIe mArA razaiva dharmanA sakSipta itihAsa ', 1933, pR. 62. 4. atha. 5-29-1; cattuveda 21-4, 21-14, 21-15, 28-9; Rgveda 2-33-13; cannuveda 21-30. 5, jene A rIte UMDA UtaravuM heAya teNe 'Ayurvedrasadeza ', pharavI, 1934 mAM . bhiSak kA vaidika svarUpa' e lekha tathA hisTarI Apha iMDiyana meDIsIna' graM, 1-2 mAM azvi madinA vistArathI ullekhA ApyA che te jovA, *
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM kho paurANika mAnyatA pramANe veda anAdi che ane ApaNI badhI vidyAonuM mULa veda che. A mAnyatAmAM eTaluM aitihAsika satya jarUra che ke vedanA kALathI prAcInatara kALamAM ApaNI najara paheAMcI zakatI nathI. sa MskRta sAhityanI paraMparAmAM vyAkaraNa, nirukta vagere jema vedaMga gaNAya che, tema Ayurveda upaveda gaNAya che. caraka ane suzruta beyanA mata pramANe Ayuvene athavavedanA upaveda gaNavA jo e.1 khIjA traNu vedA karatAM athavavedamAM vaidAne lagatAM sUcane vadhAre che, eTale A mAnyatA taddana svAbhAvika che. chatAM caraNavyUhamAM Ayurvedane RgvedanA upaveda kahyo che, e Azraya lAge che. vaidika samAjamAM tAva, zaradI, udharasa, jhADA vagere vAravAra thatA rogInA tathA laDAI emAM khANA tathA khIjAM hathiyAro vAgavAthI thatAM traNAneA upAya zodhavA mATe tIkSNa vicArazaktivALA RSionI buddhi prayatna kare e svAbhAvika che. A viSayamAM vicArane AgaLa vadhavA mATe sAmagrI paNa puSkaLa hatI. paMjAbanAM ane himAlayanAM paDadhArAnAM jaMgaleA hajAre vanaspatiothI bharyAM hatAM- yajJAmAM hAmatrAnAM pazunA avayA kApI kApIne heAmavAnA hAvAthI vaidika RSionuM zarIrajJAna vadhatuM jatuM hatuM. yuddhomAM paNa vAgelAM khANunAM mULAM kADhatAM tathA kapAyelA avayava upara pATApIMDI karatAM zalyataMtra(Surgery )nuM jJAna maLatuM hatuM. AvI anukULa paristhitimAM tIvra buddhizALI tathA pravRttizIla vaidika 1. tatra bhiSajA pRSThenaivaM cturnnaamRksaamyjurthrvvedaanaamaatmno'thrvveDhe tirAve / ca mU. ma. re 0 iha khalu AyurvedamaSTAMgamupAMgamatharvavedasya / suzruta sU. a. 1
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] Ayurvedane ItihAsa RSio vaidyaka vidyAmAM UMDA Utare e sahaja che. paNa Ama tarka upara AdhAra rAkhavAnI jarUra nathI; e vakhatanA vaidyonA vaidyaka jJAnanI cokkasa nizAnIo maLe che, veda ane atharvavedanA maMtromAM tathA judA judA vedanAM brAhmaNomAM vaidyaka viSayane lagatAM sUcano TAMchavAyAM che, joke A jAtanAM sarva sUcanone keIe khAsa abhyAsa karyo nathI. vaidika maMtramAM je pAribhASika zabda che temAMnA ghaNu caraka subratAdi Ayurvedika sAhityamAM vaparAyA nathI, eTale vaidika vaidyanA vaidyaka jJAnanuM barAbara mApa te nahi ja Ave. vaLI, temAM mukhyatve dhArmika vicArono saMgraha karavAmAM Avyo che, eTale vedamAM sUcana nathI maLatuM mATe e vakhatanA vaidyane amuka jJAna nahi ja hoya ema kahevuM muzkela che. bIjuM e paNa dhyAnamAM rAkhavAnuM che ke kadanA maMtro meTe bhAge atharvavedanA maMtro karatAM prAcInatara che, paNa keTalIka vAte vedanA samayamAM pracAra hovA chatAM emAM na saMgrahAtAM atharvavedamAM saMgrahAI che. atharvavedanA maMtronuM vastu 14 prakAramAM vaheMcAyeluM che. temanA be prakAre (1) bhaiSajya (rege. ane bhUtabAdhAne lagatA) maMtro, ane (2) AyuSya (dIrdha jIvana ane taMdurastI mATenA) maMtro Ayurvedane lagatA che. bIjI rIte keTalAka zAnta athavA bheSaja AthavaNa ane ghera athavA AbhicArika AtharvANa AvA atharva maMtronA be bhAga pADe che. AmAMthI vaiduM pahelA bhAgamAM Ave che. atharvavedanA vaidyaka maMtra meSajJa nAmathI, Arogyakara vanaspati meganI nAmathI, ane Arogyakara pANI mAgI e rIte bahuvacanAtmaka nAmathI varNavAyela che. - bheSajamAMthI nIkaLela bhaiSajya zabda TvedamAM ke atharvavedamAM nathI, paNa kauzika sUtranAM bhaiSajya prakaraNe(25 thI 32)mAM ane brAhmaNomAM vaparAya che.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIjo [ 17 jAtanA eTaluM teA cokkasa che ke athavavedanA bhaiSajya maMtro tanugata kriyAo sAthe duniyAnA kAI paNa sAhityamAM jaLavAI rahelA purAtana vaidyakanA pUrA hevAla rajU kare che. RgvedanAM thADAMka sUkto, jemAM A bAbata che, te kharI rIte e ja jAtanAM ane e ja viSayanAM che. (- juo R. 10-137, 161, 163; 1-1916 7-10; 8-91; 10-57 tathA bIjA chUTaka maMtro.) A matromAM kahelI keTalIka vAtA hiMdI A ane IrAnI AryAM je vakhate sAthe rahetA hatA te vakhatanA jeTalI jUnI hAvI joI e, kAraNu ke muM. meJa zabda sAthe IrAnI khIsejhA ( Baesaza ); maivajJa maMtra sAthe maMtha khIsejhA (Manthra Baesaza ), sAmabheja sAthe hAma khIsejhA vagere zabdAnuM sAmya spaSTa sUcaka che. vaLI, avastAnI taMdurastI ane dI jIvana mATenI prAmAM veda peThe vanaspationA ullekha maLe che. avastAmAM ane vedamAM khasa rAga mATe man zabda che. AthI paNa AgaLa vadhIne e. kunhe nAmanA pAzcAtya paMDite teA kRmi vizenA yuTeAnika jAdunuM tadviSayaka vaidika maMtro sAthe sAmya batAvyuM che. paNa A te kadAca kAkatAlIya hAya, athavA jUnI prajAnA vicAranI samAnatAnuM pariNAma hAya. athavavedamAM joke vaidyaka viSayane lagatA matro dhaNA che, paNa tenuM vargIkaraNu karavuM muzkela che. keTalAka zabdo rAgavAcaka che ema samajAya che, paNa kayA rAga vivakSita che te kaLAtuM nathI, kAraNa ke e zabdo ghaNI vAra Ayurvedika sAhityamAM dekhAtA nathI. ane vaidika maMtromAM tAva ( taman ) jevA eka e rAga sivAya kAInAM lakSaNA kahyAM nathI. keTalIka vAra ghaNA 1. ensAikaleApIDiyA Apha iMDA-Aryana rIsarcInA eka maNakA tarIke atharvaveda upara blumIDanuM sarasa pustaka prakaTa thayuM che, ane tenA me. ghaNA upayAga karyo che. va
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] . Ayurvedane ItihAsa rege eka ja prArthanAmAM sAthe mUkI dIdhA che. rega ane bhUtAvezane judA pADyA nathI. roganivAraka tarIke je kaheluM che te mAMtrika che ke upacArakriyAsUcaka che, te paNa ghaNI vAra spaSTa nathI thatuM. jAduI cIje meTebhAge vanaspatijanya hoya che, paNa ghaNuM vanaspatinAM nAmane artha samajAto nathI. sAMketika cikitsA (Symbolic treatment)ne dAkhale joIe te kamaLAnA pILA raMgane pILA sUryamAM tathA pILAM pakSIomAM mokale che tathA gAyanA rAtA raMgane ene sthAne sthApe che (ma. 1-22) e pUrato sUcaka che. paNa tAva upara kucha (kaTha) ane kSata upara pIparanI prArthanA che temAM mAdaLiyAM tarIke ja upaga uddiSTa haze ke davA tarIke paNa, ene nirNaya karyuM karI zake ? vedanAM vaivakane lagatAM sUcane jarA vigatathI tapAsIe eTale A viSaya vadhAre spaSTa thaze. vaidyavAcaka saM. miSa zabda veda saMhitAmAM tathA pAchaLanA vaidyaka sAhityamAM sAmAnya rIte vaparAyo che. pAchaLanA dhArmika sAhityamAM vaidyaka dhaMdhAne halake gaNe che. vaidyaka dhaMdhA taraphanI A aruci cheka yajurveda saMhitAo jeTalI jUnI gaNAya che,3 jemAM vaidyaka dhaMdhA (meSas) sAthe saMbaMdha hovA mATe azvidevone tiraskAra karyo che. A dhaMdhAne lIdhe azvidevane manuSyanA samAgamamAM bIjA deve karatAM vadhAre AvavuM paDe che e mAnyatAmAM AbhaDacheTanI vRtti spaSTa dekhAya che. paNa prAcInatara vaidika 1.. 2-23-4, 6-50-7, 9-112-1 vagere; 1.2.5-29-1, 6-24-2; vA. ka. 16-5, 19-12, 30-10; sai. . --~-- 2. juo mA. dha. 3. 1-6-18-20, 19-15, zau. pa. pU. 1-17 vA. dha. dhU. 14-2-19; fasg. 51-10. 3. sai. 3. 6-4-9-3; ". . 4-6-2, 4. grA. 4-1-5-14.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM khIjo [ 19 sAhityamAM A vRtti nathI dekhAtI. azvidevata,1 varuNudevane tathA rudradevane vaidya--miSa kahyA che. ane te RgvedanA eka maMtramAM miSaktama kaLyA che, tyAre yajuvedanA eka maMtramAM devAnA vaidya kahyA che.ja RgvedanA eka AkhA sUktamAM eka vaidya peAtAnI auSadhionI tathA enA rAgahara guNAnI prazaMsA kare che.' vaLI, azvidevAnI AzcaryakAraka cikitsAnA ullekhA vedamAM dhaNuM sthaLe che. laMgaDAne cAlavAnI tathA AMdhaLAne jovAnI zakti azvidevAe ApyAnuM aneka maMtromAM kahyuM che. eka sthaLe AkSane enA pitAe AMdhaLA karyAM hatA, ane te AMdhaLA jAne vaidya azvidevAe netro ApyAM ema spaSTa matravacana che." vaLI, cyavanane tathA pur MdhinA patine karI yuvAna karyonuM RgvedamAM ja kahyuM che. eka sUktamAM viSpalAne leADhAne paga ApyAnuM vana che.9 vipulA gheADInuM nAma che ema keTalAka vidvAnAnA mata che. e jo kharuM hoya te vadhAre AzcaryakAraka gaNAya. azvidevAnA cikitsA saMbadhI A mukhya camatkAre che. AthI paNa AgaLa vadhIne eka maMtramAM AthavaNu dadhIca nAmanA RSine gheADAnuM mAthuM lagADI dIdheluM ane dhADAnA 1. 6. 1-11-16, 1-157-6, 8-18-8, 8-8-1, 10-19-3; 6. vai. 7-53-1 vagere. 1 2. sa. 1924-9. 3. . 2-33-4. 4. vA. kuM, 16-14. 5. 4. 10-8-7. 6. . 1-112-86 10-39-3. 7. . 1-116-17. 8. . .10-39-4 tathA 10-39-7, 9. 4. 1-11-15, 10-36,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 ] 6 AyurvedanA itihAsa mAthAthI dUdhIya RSie azvineAne madhu 'tA upadeza karyAM ema kahyuM che.? A kathA bRhadAraNyaka upaniSada (madhupramaLa )mAM paNa che. purANAmAM spre yajJanuM mAthu kApI nAkhyuM ane azvidevAe peAtAne yajJamAM bhAga ApavAnI zarate pAchuM sAMdhI ApyuM evI kathA che. Ayurvedika sAhityamAM vRdgha cyavana rasAyanaprayogathI pharI yuvAna thayA. ( sva. vi. a. 1) e rIte pahelAM kahela vaidika maMtrane anuvAda che. ane adhidevee yajJanuM mAthu zastracikitsAthI karI sAMdhI ApyuM mATe zakyatra AyurvedanAM ATha AMgAmAM uttama che, e rIte suzrute paurANika kathAnA zakyataMtranI prazaMsAmAM upayoga karyAM che. ( suzruta sU. 36. 2) AMdhaLAne pharI dekhatA karI zakAya, lUlAne pharI cAlateA karI zakAya, gheADIneA paga bhAMgI gayeA hoya teA ene badale leDhAneA paga nAkhI zakAya, vRddha mANasAne pharI juvAna karI zakAya ane chevaTe kapAyeluM mAthuM paNa sAjuM karI zakAya, e tA vaidyaka vidyAnA meTA camakArA gaNAya. paNa AjanuM meTaranI jhaDape AgaLa vadhye jatuM pAzcAtya vahuM A badhuM karI zakatuM nathI ane vaidika kALamAM Aya vaidyo A camatkAro karI zakatA hoya ema mAnavAnuM kAMI kAraNa nathI. maMtro pote tathA suzruta vagere paNa devAmAM--mANasAmAM nahi-- AvI camatkArika zakti mAne che; chatAM AvA vaidyaka sabaMdhI camakArA devAte ArApAya tyAre kAMIka vaidyaka e samAjamAM cAlatuM hAya kharuM. e vakhatanA vagho kAMIka zastracikitsA paNa karI zakatA haze, vadhAre nahi teA dhA upara kAI vanaspatinAM pAnanI lUgadI mUkatA haze, vahetA ghA upara pATApIMDI karatA haze. athavavedanA eka`matramAM te spaSTa rIte kapAyelAM hADane sAMdhanArI auSidhane ullekha che. bIje paNa zastrasAdhya rogomAM matro sAthe Adhi 1. . 117-22. 2. . 4-12-1.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIjo " [ ra1 ene ja upayoga karele dekhAya che, subuta peThe zastracikitsAmAM upayogI zastro, anuza ke yaMtrane ullekha nathI. arthAt suzratamAM kahelI che teTalI zastracikitsA vaidika samaya pachI ghaNe vakhate vikasI che. to pachI emAM na kahelA camatkAro vaidika samayanA vaidyo zastrIvadhanI madadathI sAdhatA hoya evI kalapanA hAsyAspada che. (devo ane daivI camatkArane ahIM prasaMga ja nathI.) maMtro ane oSadhio uparAMta vaidika RSio regahara tarIke pANI(garASa)ne paNa upayoga kare che. zvedanA eka RSi kahe che ke pANImAM amRta che, pANImAM auSadha che."3 bIjA paNuM e arthanA aneka maMtro che. zvedanA vaidyakavioe pANImAM jarUra kAMIka regahara zakti mAnI che, paNa A bhAvanA hiMdI ane yurepI Aryo je vakhate sAthe rahetA te vakhata jeTalI jUnI che ema beya prajAonAM prAcIna sAhityanI sarakhAmaNIthI jaNAya che. kadAca zIta ane uSNa snAnanA phAyadA pANIne gahara mahimA gAnAra RSinA jANavAmAM hoya; paNa hAlamAM jaLapacArazAstra (Hydropathy)no je vikAsa thayo che tene te Adhunika jamAne paDaze. pAchaLanA Ayurvedika sAhityamAM jaLapacAranI jhAjhI vAta nathI e uparathI upalA anumAnane puSTi maLe che. hAlamAM maMtra sAthe pANInuM prakSaNa karavAmAM Ave che tema e vakhate paNa maMtreluM 1. oSadhi jeTalI ja ke tethI vadhAre rAgaharazakti maMtromAM prAcIna kaSione mAnI che. paMcaviMza brA. (12-9-10) kahe che : mevAM vA tharvajani-AtharvaNa maMtro ja auSadho che. 2. . 1-43-4. 3. ka. 1-1-18.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] Ayurvedane ItihAsa pANI chAMTatA haze ke pIvA ApatA haze. pANIne vizvabheSaja A kAraNathI kahyuM haze. vedakAlIna vaidya vedanA vakhatamAM ja vaidyaka eka dhaMdho gaNAtuM hatuM ema sUcavanArAM pramANa che. "huM kavi chuM. mArA pitA vaidya che, ane mAtA khAMDanArI che. e rIte ame dhananI IcchAthI juduM juduM kAma karIe chIe, ". e maMtramAM tathA anyatra paNa vaghaka vedanA samayamAMye dhaMdhA tarIke cAlatuM hoya ema jaNAya che. yajurvedamAM puruSamedhanA balionI gaNatarImAM vaidyanuM paNa nAma che.? vaidika samayamAM maMtra, jaLa ane evadhi vaDe upacAra karanAra AtharvaNa vaidya kevo haze e nIcenA vedanA maMtramAM bahu suMdara rIte varNavyuM che: yatrauSadhIH samagmata rAjAnaH samitAviva / vipraH sa ucyate bhiSaprakSohAmIvacAtanaH // R. 10-97 samitimAM jema rAjAo ekaThA thAya che tema je vaidya pAse oSadhio ekaThI thaI hoya te rAkSasone haNanAra tathA rogone nAza karanAra vipra vaidya kahevAya che. vaidika vidyanuM kartavya A maMtra bahu spaSTa rIte batAve che. Ayurvedika ughane Adarza AthI ghaNe AgaLa vadhe che, ane enI sAdhanasaMpatti paNa vizALa che. vaidika auSadhazAstra vaidika samayanA vaidyaka vize ATalA sAmAnya vivecanathI ja eTaluM to spaSTa samajAyuM haze ke AyurvedanA prAcInatama granthamAM 1. 8. 9-112-2. 2. 8. 9-12-3. 3. va. 3. 30-10; sai. trA. 3-4-4-6.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM khIjo [ 23 jeTalA vaidyaka viSayeAnI jeTalI vigatavAra mAhitI che teTalI vigatanA tA vaidika samayamAM saMbhava ja nathI. paNa e badhA viSayo vize khIjAtmaka sUcane paNa vedyamAM maLavAM joIe evI AzA khATI che. chatAM AzcaryakAraka lAge eTalA badhA vaidyaka viSayeAnuM kAMIka sUcana vemAM maLe che. vedemAMthI lagabhaga se| jeTalI vanaspationAM nAmeA me' tAravyAM hatAM.1 pachI mahAmahopAdhyAya gau. hI. AjhAnA abhinaMdana granthamAM zrI ekendranAtha zveSe vaidika sAhitye ubhidera kathA' nAmanA lekha baMgALImAM lakhyA che, jemAM 129 vanaspatinAmA ullekhelAM che.. paNa A badhI vanaspationA auSadhIya upayeAma jANavAmAM hatA ema kahevuM muzkela che. keTalIka vanaspatinAM nAmeA lAkaDAMnA upayeAgane aMge teA keTalAMka sRSTivananA prasaMgamAM maLe che. C keTalAMka nAmeA vanaspatinAmeA che ema samajAya che, paNa kaI vanaspati che te samajAtuM nathI, kAraNa ke pAchalA Ayurvedika sAhityamAM e nAmA dekhAtAM nathI. paNa adheDA ( amAn ), kaTha ( STha ), gUgaLa zunujI ), pIpara (fqjhI) vagere pAchaLathI khUba vaparAyelI vastuo rega dUra karavAmAM upayega thayA che, e dhaNuM sUcaka che. abalatta, kAI paNa vanaspatinA yAMtrika kriyAthI taddana chUTA auSadhIya upayoga kahyo hovA khAkhatamAM zaMkA che. vanaspatio uparAMta leADhuM, sAnuM, sIsuM, kalAI, kAMsuM ane trAMbu' eTalI khanija cIjonI paNa vaidika RSione mAhitI hatI, paNa davA tarIke kAI paNa khanijanA upayAganA vaidika sAhityamAM ullekha hAya ema jANavAmAM nathI. . 1, jue 'Ayurve vijJAna', kArtika, 1998. 2. zrI, ekendranAtha TvASanA lekhanA gujarAtI anuvAda mATe jIe Ayurve divajJAna' nA 1936 Azvina ane 1937 kArtika aMkA.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] . Ayurvedane ItihAsa vaidika zArIra A auSadhopacAra mATe jema vanaspatijJAna Avazyaka che, tema zArIra-zarIranI racanAnuM jJAna paNa Avazyaka che. vedika sAhityamAM manuSya zarIranI racanA vize je ullekha maLe che te AzcaryakAraka che. atharvavedanA eka sUkta (35. ve. 10-2)mAM mANasanA zarIranAM hAkaDAMonI je neMdha che te carakanA hADakAMnAM varNanane eTalI badhI maLatI che ke beyane sarakhAvatAM tarata lAge che ke Atreya AcAryo je hADakAMonuM varNana karyuM che te badhAM hADakAM atharvavedanA A vaidya-RSie joyelAM kharAM. alabatta, atharvavedanA A sUktamAM hADakanA vAcaka tarIke pAchalA Ayurvedika sAhityamAM aprayukta evA keTalAka zabda vAparyA che. A zabdone Do. harbale je artha vicArapUrvaka karyo che te svIkAravAmAM vadhe nathI, jeke paM. hariprapannai keTalIka bAbatamAM Do. harnalathI judA paDe che. vaidika sAhityane anukrama joIe te "zatapathabrAhmaNa atharvaveda pachI keTaleka vakhate saMgrahAyuM che; eTale potAnI unnati sAthe jatA samAjamAM atharvaveda karatAM zatapathabrAhmaNamAM vadhAre cekasa jJAnanI nizAnI maLavI joIe. vastusthiti paNa ema ja che. zatapatha (10-1-4-12 tathA 12-2-4-9)mAM hADakAMnI je nedha che te atharvaveda karatAM vadhAre AgaLa vadhelI che. zatapathamAM jeke Atreya matAnusAra 360 hADakAM kahyA che, paNa keTalIka vAto suzratanI asthigaNanAne maLatI che. suzrata peThe zatapatha paNa asthijeTalA majajAbhAgo mAne che.3 atharvaveda, zatapatha, caraka ane suzruta cAreyanAM athipaMjaranAM varNanane sarakhAvavAthI spaSTa dekhAya 1. "sTaDIjha ina dhI meDIsIna epha enazaMTa IMDiyA', pR. 182. 2. juo "rasogasAgara"no upaghAta. 3. juo "sTaDIjha ina dhI meDIsIna aipha enAMTa IMDiyA', tathA AyurvedavijJAna", mArgazIrSa, 178.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIje [ 25 che ke AyurvedanA AcAryone zarIranAM bIjAM aMgonuM nahi te asthionuM ghaNuM jJAna te vaidika RSio pAsethI maLyuM hatuM; alabatta, Ayurvedika AcAryoe sudhAre vadhAre tathA vyavasthA karI che eTalI vAta kharI. ghoDAnA asthipaMjaranAM hADakAM paNa yajurvedasaMhitAmAM eka sthaLe gayAM che. asthio vize ghaNu mAhitI vedamAM svAbhAvika che. je sAdI rIte vaidika RSio pazuonAM ke manuSyanAM zarIrane kApIne jotA te rIte zarIrane sauthI vadhAre sthAyI tathA kaThaNa bhAga sahelAIthI dekhAya e samajI zakAya evuM che. zarIrane bIjA bhAge evI sahelAIthI chUTA paDI zakatA nathI tema tarata dhyAnamAM paNa AvatA nathI. chatAM manuSya zarIra vize vaidika RSioe kevI kalpanA karI che te joIe. etareya AraNyaka (1-2-2)mAM manuSyanuM zarIra nIce pramANe 101 vastuonuM baneluM kahyuM che. zarIranA kula cAra bhAga, dareka bhAgamAM 25 avaya ane vacaluM zarIra 101 muM. vaLI, sAMkhyAyana AraNyakamAM mAthAnAM traNa hADakAM kahyAM che, DekamAM traNa parva, AMgaLIomAM traNa sAMdhAo ane anukamAM 33 pRSTi che. asthipaMjarano je abhyAsa Do. harbale karyo che te bAkIne zarIrane koI pAzcAtya lekhake abhyAsa karyo jANyAmAM nathI. paNa hamaNAM paM. hariprapannajIe samagra vaidika sAhityanuM khUba mathana karIne emAM maLI Avate zArIrajJAnane vistAra "rasogasAgaranA upaghAtamAM prakaTa karyo che. paMDitajIe harnalanA matanuM keTalIka bAbatamAM khaMDana paNa karyuM che, paNa ahIM e be vidvAnonA 1. vA. uM. 25-1 thI 9. 2. suzratamAMye daraka AMgaLImAM traNa traNa sAMdhA ane aMgUDAmAM babbe sAMdhA kahyA che. 3. sa. 3. 2-3 thI 6.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] AyurvedanA itihAsa matabheda upara abhiprAya ApavAnA prasaMga nathI. vaLI, 5. hiraprapannajIe pahelAM zArIrAvayavavAcaka na gaNAyelA keTalAka zabdone zArIrAvayavavAcaka gaNIne zArIrazabdAnuM bhaDALa vadhAryu che. 1 alakhatta, AvI bAbatamAM matabheda rahe ja. vaidika, zatapathAkta ane suzrutAkta zArIra avayavAnAM nAmAnA je kATho 5. hariprapannajIe 'rasayeAgasAgara 'nA upeddhAtanAM pAnAM 73 thI 79 mAM ApyA che, te jijJAsue joI levA. e kAThI jovAthI tathA enA uparanuM vivaraNlR vAMcavAthI vedakAlIna RSivaidyonA zArIrajJAnanI vipulatA joI ne Azcaya thaze. pa. hariprapannajIe vaidika zArIrAvayavavAcaka saMdigdha zabdonA je arthAM karyAM che te samAnya che ema kahevAnuM nathI, paNa emaNe peAtAnA anI samaka dalIla pA. 80 thI 141 mAM vistArathI ApI che, je viruddha mata dharAvanAre paNa vicAravA ceAgya che. zArIra avayavAnAM dhaNAM nAmeA athavavedanA 2-33-3 sUktamAM maLe che :----AMkha ( akSi ), nAka (liA), kAna (TMf), haDapacI (dhruvu), mAthu (zIrSa), magaja (izti), jIbha (niTThA), DAkanAM hADakAM (thrIvA), dhamanI (sfLaTTA), taruNAsthi ( nAsA ), pRSTavaMzanAM hADakAM (atUla), khabhA (aMta), bAhu (vATTu), hradaya (ca), kalAma (voma),2 pittAzaya (?) (hrIphna), paDakhAM (vArdha), mUtrapiMDa a. 12, jemAM paMDitajInA . 1. jue 'Ayurve vijJAna ' 1983 A prakAranA AviSkAranI carcA me karI che. 2, kalema zabda kayA avayavane vAcaka che e bAbata vaidhomAM khUba carcA cAlI che, ane dhaNA matabheda che. pa', hariprapannajIe klemane Gall bladder artha karyo che ( jue 'rasayeAgasAgara ' pA, 98); jyAre ma. ma. gaNanAthasene zvAsanalikA ( trachea) artha karyA che. ( pratyakSazArIra, bhA, 2, pA. 178 ). vaidyapaMcAnana zrI, kavaDe zAsrI pherI'kasa' a kare che. ( jIe emane leAmaniya ).
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIjo [ 20 (matane), kharala (chIddA), yakRta (yata), AMtaraDAM (xAstra), zakza (niSku), peTa (uttara), kukSi, pheksamAM (?) (vhAzi), nAbhi, sAthaLa (ra), gAThaNu ( alTovat ), penI (fLa), paganA AgalA bhAga (prava), phUlA troni), yAni (yoni tathA maMnna), asthi, majjA, snAyu (nA), leAhIne vahenArI nADI (dhamanI), hAtha (f), AMgaLAM (anuSTa), nakha, sAMdhA (vaeN), cAmaDI (vaiMsU) eTalAM nAmeA uparanA eka sUktamAM maLe che. A uparAMta athavavedamAM tathA yarjuvedanI sa MhitAmAM nIcenA zArIrAvayavavAcaka zabdo maLe cheH------kanInikA (1. 4-20-3), dAMta ane dantamUla (a. 5-18-8 ane vA. naM. 25-1), manyA (dhamanI athavA zirA-6.6-25-1),1 purItat. (4. naM. 25-8), vRkka (mUtrapiMDa-4. vai. 9-12-13), gavInI-mUtranaLI (a. vai. 1-3-6), khasti-mUtrAzaya (6. vai. 1-3-7), vatra-mUtramArga (6. vai. 1-8-37), vaLI dhamanI zabda teA vedamAM ghaNe sthaLe che, paNu athavedamAM hirA zabda maLe che (bra. le. 1-17-1), teneA artho azuddha raktavAhinI zirA karavA joIe ema vidvAnane mata che ane hirA zabdanuM zirA sAthe sAdazya paNa sUcaka che. rasAdi sAta dhAtumAMthI asthi ane majjAnA ullekha athavavedanA upara udAharelA suktamAM AvI gayA che, paNa anyatra zukra ( retaH----ga. vai. 6-11-2), mAMsa (6. vai. 10-2-1), leAhI (maslR4. ve. 4-12-4), rasa (a. vai. 8-4-10) ane meda (thra. vai. 4-2-5)nA ullekha maLe che. vAyu, pitta ane mAMthI pitta 1, dhamanInA ullekhA mATe jue 'rasayAgasAgara ' nA upAddhAta, pAna 126, 127 tathA 'AyurvedavijJAna 'Azvina 1983 mAM vaidha kRSNa zAsrI kavaDenA lekha.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] AyurvedanA itihAsa ane zleSmAnA spaSTa ullekha zatapathamAM che.1 (zatapatha 12-9-1-3 ane 7-2-1-5) marmAMnA sAmAnya ullekha vedamAM maLe che (ma. vai. 8-3-17), bAkI suzrutAkta gaNatarIne saMbhava ja nathI. dhamanInA meATI, madhyama, ane nAnI ( marII, madhyA, niSTivA) evA bheda paNa atharvavedamAM kahyA che. ( ma. vai. 1-17-2 ) upara vaidika saMhitAomAMthI je zArIrAyavavAcaka zabda utAryAM che, e ja athavA enA paryAya zatapathamAM tathA bIjI saMhitA ane brAhmaNAmAM paNa maLe che. athavavedanA eka sUktamAMthI upara utArelA zArIrAvayavavAcaka zabdomAM keTalAka khAdya avayavanA ane keTalAka Abhyantara avayavanA vAcaka che. emAM khAsa kAMI vyavasthA nathI, kAraNa ke 1, 5. hariprapannajIe 6. vai 9-15-6 mAM AvelA mayu ne aya pitta ane 6 vai. 6-14-1 mAM AvelA vAta ne atha zleSmA karyA che. khalAsa rAganuM nAma che ema bIjA vaidika TIkAkArAneA mata che. 2. rAtapaMtha 12-9-1 nAM 3, 6 ane 12mAM ghaNA zabdo che. vA. sa. 19-81, 20-5 thI 13, 25-1 thI 9; maiM. sA. 3-11-8 ane 9; tai. trA. 2-6-4. vigatA mATe jue 'rasayeAgasAgara' nA upAdyAtamAM 5, hariprapannajIe ApeleA kAThe. paMDita hariprapannajIe, upara khatAvyuM che tema, vedamAMthI zArIrAvacatravAcaka navA zabdo kADhayA che; eTaluM ja nahi, paNa keTalAka AyurvedamAM vaparAtA zabdonA arthamAM rahelA sadehanuM nirAkaraNa karavA mATe paNa vaidika sAhityane puSkaLa upayAga karyAM che. A mATe kaleAma, dhamanI vagere zabdo uparanuM emanuM vivaraNa jovA jevuM che, vaidika sAhityane A rIte Ayuvedika sAhityanA prakAzaka tarIke upayoga karavAnA hamaNAM hamaNAM khIjA Ayuvedika vidyAnA paNa prayAsa kare che,
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 29 vedamAM AyurvedanAM bIje te te avayavamAMthI roga dUra karavAnI vAta e sUktamAM che. e kAMI zArIra avayanA varNananuM sukta nathI. vaLI, vaidika sAhityamAM AyurvedanA vagIkaraNanI ke vyavasthAnI AzA na ja rakhAya. paNuM zarIra vize chUTIchUTI puSkaLa mAhitI vedomAM maLe che. keTalAka zArIra zabda ane keTalIka mAhitI vedamAM evI maLe che ke je pAchalA Ayurvedika sAhityamAM nathI. dAkhalA tarIke, mUtrapiMDa mATe vRAo zabda AyurvedamAM maLe che, jyAre vedamAM mane zabda che jeno keTalAka vidvAno mUtrapiMDa artha kare che. e uparAMta vaidika sAhityamAM purAtat zabda hadayAvaraNavAcaka ke kSudrAnnavAcaka che. vanig zabdane koThAmAM saphare artha Ape che; paNa kavirAja gaNanAtha sena ene artha bastinA mULamAM rahela eka gAMTha - Prostrate gland kare che. vaLI, atharvavedamAM eka navInA zabda che, jene artha kavirAja gaNanAtha sena mUtrapiMDamAMthI bastimAM mUtra laI janArI be naLIo (Ureters) ema kare che. Ayurvedika sAhityamAM mUtravaTu zabda uparanA arthane sUcave che. paNa navInA jevo zabda vedamAM hovA chatAM Ayurvedika AcAryoe te kema nahi vAparyo e jarA AzcaryakAraka lAge che. AyurvedanI saMhitAo racAI tyAre paNa vede durbodha thaI gayA ema mAnIe ke ke te hAlamAM ApaNe kheTa artha karIe chIe ema mAnIe; paNu vastusthiti AvI che. AvI zaMkA thavAnuM kAraNa paNa che. kavirAja gaNanAtha sena e. 2. 1-3 nA AdhAre navInA zabdano mUtravaha naLI artha kare che, paNa ve. mAM anyatra garbhAdhAnanA 1. "pratyakSa zArIrane aMgrejI upaddaghAta, pA. 1. 2. yad AntreSu gavInyoryabastAvadhi saMzrutaM / gvA te mUtra muvyatA vahivata savam. ma. 1. 1-3-6 3. mUtravati mijhapane vAde . pu. za. . 9
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] AyurvedanA itihAsa prasaMgamAM navInI zabda dvivacanamAM ja judA amAM--garbhAdhAnayeAgya avayavanA--a mAM vaparAyA che : prajApate zreSThena rUpeNAsyA nAryA gavInyoH / punAMa putramAetti rAme mAsa sUtare / / 4, ve. 5-25-1-3 A uparathI teA InI zabdanA vedakALamAM nizcita artha hAya ema jaNAtuM nathI. zArIrakriyA zArIraracanA vize vedamAM keTaluM badhuM che te joyuM. pazu hRdaya, phephasAM, mahAsrota vagere zArIra avayaveAnI bhinnabhinna kriyA, jethI A zarIra jIvatuM rahe che tenuM vadhAre vaNuM na vedamAM heAya e AzA khoTI che. A prAkRtazArIra (Physiology) zAstrane A jamAnAmAM ja khAsa vikAsa thayA che, caraka-suzrutamAM eneA jhAjhA vistAra nathI; paNa keTalIka sAdI mAnyatAo pracAramAM AvI gaI che. zarIranuM paMcabhUtAtmakapaNuM Ayurvede mAnyuM che. upaniSadanA samayamAM e mAnyatA pracAramAM AvI hatI ( jue tai. 6. ThThI 2). vaLI, RgvedanA aneka maMtromAM tridhAtu zabda che. vedrabhASyakAra sAyaNAcAya tridhAturAmanA vArtAvatta cheghnadhAtutrayagrAmaviSaye evA a` kare che. e a barAbara hoya teA AyurvedanA trideASavAda RgvedanA RSinA jANavAmAM hatA ema Thare; paNa e saMbhavita nathI. sAmAnya rIte zarIranA traNa bhAga vikSita haze. chAMdAgya upaniSadanA trivratavAda, jemAM 1 1. trina azvinA divyAni bheSajA triH pArthivAni trirUdattama dUbhyaH / omAnaM zayyormama kAyasUna ve tridhAtu zarma vataM cumatI / . 1-34-6 tathA tra 1-183-1, 32-7, 3-5}-}, 4-42-4 vagere jI.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM khIjo [ 31 dhAtu zabda vaparAyA che, tene ja Ayurvedika trideASavAdanuM mULa mAnavuM paDaze. chAM. . kahe che ke cr khAdheluM anna traNurUpe vaheMcAya che. tene sauthI jADA bhAga che te maLarUpa thaI. jAya che, je madhyabhAga che temAMthI mAMsa thAya che, tene je sUkSma bhAga che te manarUpa thAya che. e ja rIte pIdhelA pANImAMthI je sthULa bhAga te. mUtrarUpa thAya madhyabhAga te leAhIrUpa thAya che, je sUkSma bhAga te prANarUpa thAya che." aa jJAnendriyA ane karmendriyAnI vAta AyurvedamAM jevI che tevI ja upaniSadeAmAM che ( jue praznopaniSada 4 ). e ja rIte pAMca prANA ane enAM kamemAM aupaniSada ane sAMkhya sAhityamAMthI Ayurvede lIdhAM che. ( mistrALa paMcA saMviveza / muja ). annanI pAcanakriyA thaI te zarIranA avayave! baMdhAya che ane zukra enuM zreSTha pariNAma che eTaluM upaniSAmAM maLe che. vaLI, tatromAM nADIcakranA jabarA vistAra che. aMgrejImAM jene nervous system kahe che tene ja tAMtrikAe nADIcakra kaheluM che ema Aje kavirAja gaNunAtha sena vagere vidvAna mAne che. tAMtrika nADIcakranI pratyeka vigatane system sAthe meLa besADavA joke muzkela che, chatAM keTalIka nervous 1. annamazitaM tredhA vidhIyate / tasya yaH sthaviSTho dhAtuH tatpurISaM bhavati, yo madhyamastanmAMsaM yo'NiSThastanmanaH / ApaH pItAstredhA vidhIyante / tAsAM yaH sthaviSTho dhAtustanmUtraM bhavati, yo madhyamastallohitaM yo'NiSThasta* strALa chAM. 3. 6-5-1-2. 2. indriyonA ullekha athavavedamAM ( 19-9-5) ane zatapathamAM maLe che. ane prANa, apAna, samAna, udAna ane vyAna pAMce prANAnAM nAma zatapatha (14-6-9-27) mAM maLe che tathA athaveda (11-10-4 )mAM eka samAna sivAya bAkI cAranAM nAma maLe che ane samAnanuM nAma cattu da (vA. saM. 22-23)mAM maLe che,
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02] Ayurvedane ItihAsa vAte abhuta rIte maLI rahe che. A nADIone ullekha upaniSadamAM maLe che. praznopaniSada kahe che ke "hRdayamAM A AtmA che tyAM eka eka nADIo che, temAMthI darekanI se se zAkhAo che ane e pratyekamAMthI botera tera hajAra pratizAkhAo nIkaLe che. A badhImAM vyAnavAyu phare che" (praznopaniSada 3). TUMkAmAM prAkatazArIra vize AyurvedamAM je thoDuM vivecana che tenuM bIja vedamAM, khAsa karIne upaniSadamAM ja, maLe che.1 | vedamAM rudhiravAhinI mATe dhamanI ane hirA jevA zabdo maLe che. e upara kheMcyuM ja che. paNa eTalA uparathI zrI. vaidya paM. rAmagopAla zAstrI peThe vedakAlIna bhiSaka parAkASThAnI unnatie pahoMcyo hato ane sarva prakAranI raktasaMcaraNanI vidhi jANato hato ema kahevuM e etihAsika kathana nathI--bhakti prerita UrmivAkya che. ragavijJAna rogathI thatuM duHkha evuM pratyakSa che ke jaMgalImAM jaMgalI manuSya paNa regI sthiti oLakhI zake, chatAM jaMgalI mAnasa bhUtAveza jevAM kAraNe kape e svAbhAvika che. jema jema citta keLavAtuM jAya, tema tema roganuM svarUpa tathA tenAM kAraNa spaSTa samajAvA lAge. AtharvANu vaidyanuM rogajJAna keTaluM vistRta hatuM e cokkasa kahevuM muzkela che, paNa vedomAM keTalAMka reganAme tathA ekabe regonAM lakSaNe spaSTa maLe che. 1. atharvaveda (2-17-4 tathA 2-17-5)ne vaizvAnara tathA vizva ra zabdane paMDitajIe jaTharAgni artha, karyo che te sAco hoya te paNa nAmathI vizeSa e mAtramAM kAMI nathI. sAyaNe paNa vizvansarane artha jaTharAgni sUcavyuM che. 2. ethI viruddha AyurvedamAM paNa raktasaMvahana nathI evA mata mATe juo hadaya upara reDa epha. jI. mularano "AyurvedavijJAna" 1991 nA aMkAmAM prasiddha thayela lekha, khAsa pR. 191-192,
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIje tAva mATe AyurvedamAM jvara zabda che, paNa atharvavedamAM takamanuM zabda che, je pAchaLathI nathI vaparAye. A takamana TADhiyA tAvane vAcaka che ema jaNAya che. pahelAM TADha AvavI, pachI garamI thavI, vaLI ekAMtare, tariya vagere bhedane spaSTa ullekha che.' javarane caraka rogomAM mukhya gaNe che. Aje vara A dezanA manuSyanI ghaNuM meTI saMkhyAne bhega le che. caraka-suzrutanA vakhatamAM e evo ja bhayaMkara haze ema caraka-suzrutanAM vacano uparathI jaNAya che. atharvavedamAM enI bhayaMkaratA spaSTa che-mImAte ta rata : ( ma. 2. 5-2-10 ). tAvanI oLakhANa (diagnosis) te AtharvaNa vaidyane pUrI hatI. AjanI peThe te vakhate paNa zaraRtumAM tAva vadhAre AvatuM haze-tRtIyaruM vatRtIyaM zabhuita vAram (. . 5-22-13). tAvanA udharasa, zaradI, mAthAne dukhAvo vagere upadravane paNa spaSTa ullekha che. tAvane pariNAme thatA kamaLAnuM paNa varNana maLe che. takamanAzana (varahara) tarIke kucha kaTha)nAM khAsa vakhANa karyA che. je alabatta, tAva jeTale vistAra bIjA keI vegane nathI maLato, paNuM zIrSAmaya, zaradI, udharasa, kSaya, kamaLo vagere rogo oLakhAyA hoya ema dekhAya che. jaLAdarane vyAdhi A dezamAM ghaNo jUne che. varuNanA aparAdhanuM pariNAma ene gaNela che 1. namaH zItAya takmane namo rUrAya zociSe kRNomi / yo anyecurubhayArabhyeti tRtIyakAya namo astu takmane / ma. 2. 1-25-4 co majedumati . 2. 7-116-2. . 2. tAvanA ullekha mATe juo 35, .1-25, 5-22, 6-20, 19-39, 5-4, 9-8-5, 7-116 vagere.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ]. Ayurvedane ItihAsa (juo AjIgarta zunaHzepanI prasiddha kathA). atharvavedanAM traNa sUkto (1-10, 7-83, 6-24) A reganuM jhAMkhuM sUcana kare che. . . 6-24-1 mAM hRdayarogano ullekha che. temAM jaLadara haidroganuM pariNAma hoya che evuM kadAca sacana heya. sa. 3. 1-2, 2-3 ane 6-14 mAM strAva reganuM nAma che. TIkAkAre atisAra artha kare che, te barAbara che, paNa kadAca mUtrAtisAra, raktastrAva vagerene paNa mAtrAmAM samAveza karyo heya. 6-90 mAM vipUrvane ullekha che. pAchaLathI e zabda kolerA mATe vaparAya che. atharvavedamAMye e ja artha vivakSita haze ? jema atisArane ullekha che tema kabajiyAtano hovo joIe. paNa baMdha thaI gayelA pezAbane chUTe karavA vize te AkhuM eka sUkta che (juo . 2. 1-3). A sUktamAM tArA upasthane bhedu chuM (te minA menaM...gar te mUrva muratAm ma. je. 1-3-7) e rIte zabdo che. emAM pezAba lAvavA mATe aMdara saLI nAkhavAnuM sUcana haze ? 1. 2. 2-8, 2-10 ane 3-7 mAM kSetriya arthAta vArasAmAM UtaratA ragane dUra karavAnI prArthanAo che. koIka vanaspatine kSetriyanAzanI kahI che. . caT (R. 10-163) zabda sAmAnya rIte ramavAcaka che. ane atharvavedanA upara udAharelA 2-33mAM judA judA avayavamAMthI kyA dUra karavAnuM kahyuM che, e jotAM yahmAthI sAmAnya rIte rAga athavA mAtra pIDA vivakSita haze. amadAvAdanA 25 mA ni, bhA. vaidyasaMmelanamAM nUtana rega pariSadanA pramukha paM. 1. nana kSetrasya pataye vIracanAzAvakSetriyamuchatu. 4. re. 2-8-5. 2. akSIbhyAM te nAsikAbhyAM karNAbhyAM chubukAdadhi / cAM zIrSaka maritawAnniAthA vijJAna te . 2-33-1
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIjo [ w kanaiyAlAla vaidya A sUktanA maMtra TAMkI kSayanA hAla manAtA bhedanI khabara hatI e je artha kADhyo che te sAcuM nathI. vAjasaneyI saMhitA (12-97)mAM so jAtanA yammAne ullekha che tyAM so jAtanA athavA ghaNI jAtanA rogo vivakSita lAge che. rogone se jAtanA kahyA che eTalA uparathI paNa regonuM kAMIka pRthakkaraNa e kALamAM thayuM haze ema mAnavuM joIe. rAjyakSma-kSaya-vaLI Rgyeda (10-163)mAM tathA a. ve. mAM rAjaya" zabda che (3-11-1). rAjayaThyA zabdane Ayurvedika sAhityamAM kSaya artha thAya che. A maMtramAM paNa kSaya artha vivakSita che ema sAyaNa kahe che ane TekAmAM te. saM. (2-5-6 )nuM vacana utAre che. "rAjA eTale caMdramAne kSaya pahelAM tho mATe rAjayazmA kahevAya che" e taittirIyasaMhitAnI vyutpatti carake svIkArI che (caraka ci. a. 8, zla. 9). yajurvedanI saMhitAomAM yahmAnI utpatti varNavatAM yazmAne traNa prakArane kahyo che. rAjyahmA, pApayambhA ane jAyA . AmAMthI rAjayalma vize upara kahyuM. pApayazmA zabda spaSTArtha nathI; sAmAnya rIte kharAba darada eTale artha thAya. mahAkucha vivakSita hovAno saMbhava khare. atharvavedamAM (3-11-1) rAjayamA sAthe ja ajJAtayaAEA zabda che. ene artha te na oLakhAyela rega ema ja karavo joIe. A ajJAtayammA vize AgaLa kauzikasUtranA prasaMgamAM thoDuM vadhAre vivecana karyuM che. jAyAnya ka rAga che e nakkI karavuM muzkela che. vedabhASyakAra sAyaNe jAyA ne arthe rAjayazmA karyo che te kadAca kheTa haze, paNa paM. hariprapannajI sIphilisa (syphilis) artha kare che te besato nathI. 1. hai. . 2-3-para; . . 17-3; . . 2-2-7; za. zrI. 4-1-39.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] Ayurvedane ItihAsa jAyAnya zabdanA artha mATe Ayurvedika paMDitamAM ghaNe matabheda che. jhImara sAyaNane anusare che. jhImaranI viruddha lumaphIDe jAyA no artha phiraMga-sIphilisa karyo che ane paMDitajI ene anusare che. rethe najale (gout) artha karyo che, jyAre hITanI kayo roga vivakSita che e nakkI jaNAtuM nathI ema kahe che. mephaDanala ane kItha potAno mata ApatA ja nathI.1 pakSInAvAcaH pati (sa. 7-76-4) e maMtranuM paMDitajIe kareluM vyAkhyAna vAMcyA pachI paNa e roga sIphilisa hoya ema khAtarI thatI nathI; eTaluM ja nahi, paNa suzrokta upadaMza paNa Adhunika sIphilisa-phiraMga hoya ema lAgatuM nathI. upadaMzanA varNanamAM atimaithunAdi kAraNathI puruSanI jananeMdriya upara cAThAM ane sojo thavAnuM varNana suzrutamAM maLe che, eTalI vAta sAcI; paNa e cAThAMne phiraMgajanya (sIphiliTika) gaNavA jevo purAvo nathI dekhAto. keTalAka vaLI kuSThanA varNanamAM phiraMganAM keTalAMka lakSaNo jue che; paNa girIndranAtha mukhopAdhyAya bI. e., ema. DI., epha. e. esa. bI. peThe mane paNa "bhAvaprakAzanA samaya pahelAM A dezamAM sIphilisa thatuM hoya athavA e roganAM lakSaNo keIe barAbara joyAM heya e vize zaMkA rahe che. aza - vAjasaneyI saMhitAmAM eka ja maMtramAM balAsa, arza, upacita ane pAkA e rIte cAra gene sAthe ullekha che. AmAMthI arza rAbdane te atyAre pracalita artha vedamAM paNa vivakSita lAge che. upasthita e apacita, apacI 1. "vedika InDekasa', gaM. 1, pR. 286. 2. "hisTarI opha IMDiyana meDisina), gaM. 1, pR. 132 thI 137 ane AyurvedavijJAna" pu. 2, pR. 242 tathA 5, 10, pR. 371,
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIjo [ 37 emAM kAMI zaMkA karavAnuM kAraNa lAgatuM nathI. apacIne judo ullekha paNa maLe che ( ga. vai. 6-83 ). rAgavAcaka khalAsanA athavavedamAM aneka sthaLe ullekha maLe che (36. vai. 4-9-8, 5-2-11, 6-14-1 vagere). sAyaNe eka sthaLe sannipAta a karyAM che, tA khIje sthaLe (R. vai. 19-34-10 ) kSaya atha karyAM che. tAva sAthe kAsa ( udharasa )nA ane khalAsane athavavede ullekha karyAM che (5-22-11) e jotAM khalAsanA a zvAsa hAvAnA mane saMbhava lAge che. pAkArunA atraNa hAvAneA saMbhava mekDAnala ane kItha mAne che? te ThIka lAge che. jambha-atharvAveda (2-4-2, 8-1-16)mAM A rAganAM ullekha che. A rAgamAM e jaDamAM bhegAM thaI javAnuM kahyuM che te uparathI tathA kozisUtranA viniyeAga uparathI baMdhAyelA vebara, blumaphIlDa ane vhITanInA matanA saravALA karatAM bALakAnI AMcakI vivakSita hAya ema lAge che. bAkI, jema suzrutamAM bALA mATe graha pIDA mAnI che tema A jambhane paNa kauzikasUtra graha gaNe che. avA--( 4. hai. 9-8-9)nA a+ jhADA athavA maraDA lAge che. grAhu- zatapatha (3-5-3-25)mAM tathA atharvaveda (11-9-12)mAM A nAma maLe che. athamAM enA arthe Ustambha hoya ema lAge che. 1. nAzayitrI balAsasyAsi upacitAmapi atho zatattva cazmAnAM pAArorasanAzinI| vA. saM. 12-98 2. ' vedika IMDekasa', gre, 1, pR. 514, 3, ejana, graM. 1, pR. 27.
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 ] AyurvedanA itihAsa zaibya--( a. vai. 6-25-2 )nA a` gaLAnI gAMTho, gaMDamALa mAnavAmAM vidhA nathI. pAmA--athavaveda ( 5-2212 )nA eka maMtranA pAThAMtaramAM rAgavAcaka pAman zabda che. AyurvedamAM cAmaDInA rAga-khasanA vAcaka tarIke A zabda prasiddha che. athavedamAM e ahI ke na hA, pazu chAMdogya upaniSada (4-1-8)mAM mAna varSanA e rIte zabdo che, eTale tyAM zaMkAnuM kAraNa nathI. viklindu--atha veda ( 12-4-5)mAM rAgavAcaka vilindu zabda maLe che. blumaphIlDa zaradI (Catarrh) atha kare che. vilAhita--athavaveda ( 9-8-1, 12-4-4 )mAM A rAgavAcaka zabda maLe che. blumaphIlDe 'nAkamAM thatA raktasrAva ' evA atha karyAM che; hITanIe pAMDuroga atha karyAM che. vizara--athava`vaida ( 24-2 )mAM jhImare tAvamAM thatI aMgAnI kaLatara evA zuM spaSTa nathI. A a zabda maLe che. karyAM che. mULamAM vAtIkAr----athavaveda ( 9-8-20 )mAM rAganA nAma tarIke maLe che. vAyuthI thatA roga ema a lAge che. blumaphIlDa evA ja a kare che. viSkandha-athavavedamAM aneka sthaLe A zabda maLe che, chatAM a saMdigdha che. sAyaNe eka sthaLe gatipratibaMdhaka vighna evA atha karyAM che. vebare saMdhivA arthe karyAM che. vaLI, athavavedamAM eka bIjA maMtra ( 3-9-6 )mAM 101 viSkandha kahyAM che, e jotAM blumamphrIDa viskandhane a rAkSasa kare che te saMbhavita lAge che. athavA sAmAnya rogavAcaka A zabda hoya. rAga vighnarUpa thAya che, rAga rAkSasakRta che evI mAnyatA vedamAM che ja, ane yakSA ( rAga ) paNa se| hAvAnuM vedamAM kaheluM che.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM khIjo [ 39 zIpada ane zImIDa--zabdo rAgavAcaka tarIke Rgveda (7-10-4)mAM maLe che. a spaSTa nathI. zlIpada tA nahi hAya? zIkti ane zIrSAmaya--athavavedamAM mAthAnA rAganAM A nAmeA maLe che ( zIrSatti a. vai.1-12-3, 9-8-1 vagere; zIImaya a. ve. 5-4-10 ), AAnya--taittirIyasaMhitA ( 3-9-17-2 )mAM A zabda che. mekjhenala ane kItha eneA alaMgaDApaNuM kare che. tri--paMcaviMza brAhmaNu ( 12-11-11 )mAM zvitra zabda maLe che. dhoLA roga a` spaSTa che. AyurvedamAM zvitra zabda je arthAMmAM vaparAya che te ja a--dhALA kADha ahIM vivakSita lAge che. kliAsa--athaCveda ( 1-234 )mAM, vAjasaneyI saMhitA ( 30-21 )mAM ane paMcaviza brAhmaNa ( 14-3-7)mAM vaparAyelA kilAsa zabda paNa AyurvedamAM vaparAya che ane atha eka ja lAge che: dhALeA kADha. simala--vAjasanethI saMhitA ( 30-17) ane taittirIya ( brAhmaNu ( 3-4-14 )mAM A rAgavAcaka zabda maLe che. AyurvedamAM kuSThabheda tarIke siSma zabda maLe che. e sidhmanA a ja simalathI vivakSita lAge che. surAma--Rgveda (10-131-5 )mAM surAma zabda maLe che. meDenala ane kItha enA a mAtyaya jevA kare che.ra harimaMt--Rgveda (1-10-11)mAM ane athavaveda (1-22-1, 9-8-9 vagere)mAM A zabda maLe che. enA artha pILApaNAnA rAga eTale kramaLeA spaSTa lAge che. 1. 'vekrika iMDekasa', gre. 2, pR. 405. 2. ejana, pR. 459.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ * ] AyurvedanA itihAsa hudhAmaya-heDroga-hudyota--droga zabda Rgveda (1-10-11)mAM maLe che, athavaCvaida (1-22-1)mAM hudyota ane (5-30-9)mAM hughAmaya zabdo maLe che. droga zabda pAchaLathI paNa pracalita che. TUMkAmAM vaidika sAhityamAM AvelA rAgavAcaka zabdo jotAM Ayurvedika kAyacikitsAmAM varNavelA rAgeAmAMnA keTalAka moTA rAgonAM nAmo maLe che; ane hajI vadhAre zabdo, jhINavaTathI zodhavAmAM Ave tA, rAgavAcaka nIkaLI AvavAnA saMbhava che. niTTAna ! rAgA sAthI thAya che e vize UMDu vivaraNa vedamAM hAvAnA saMbhava nathI, paNa tridhAtuvAdanI mAnyatAnuM mULa vedAM hovAnuM upara kahyuM ja che. have A traNa dhAtu--vAta, pitta ane kak--nI viSamatAmAMthI rAgA thAya che e kAyika rAgeA mATenI Ayurvedika mAnyatAnuM khIja paNa vedamAM maLe che. atharvavedamAM eka sthaLe abraja, vAtaja ane zuSka ema traNa prakAranA rAga kahyo che. AmAMthI vAtaja spaSTa che ane upara vAtIkAra zabda che enA artha paNa vAtakRta rAga lAge che. paNa abhranA a ka roga ane zunA a pittavikArajanita rAga sAyaNAcAya kare che te yathA hAya te Ayurve`dika siddhAnta AkhAnuM khIja AvI jAya. vaLI, AyurvedamAM suzrute cAra prakAranA vyAdhie mAnyA cheH svAbhAvika, Agantuka, kAyika ane mAnasa ( yu. sU. 1), paNa svAbhAvika prakArane khAsa rogarUpa gaNavAnI jarUra nathI. vaLI, carake nija ane Agantuka evA be bheda ja pADayA che 1. mukha zIrSaktyA uta kAsa enaM paruSparurAvivezA yo asya / yo abhrajA vAtajA yazca zuSmo vanaspatInsacatAM parvatAMzca // --ma. vai. 1-12-3
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIjo "" ( ni.. 1 ). - veda tathA brAhmaNa granthAmAM Agantuka e e kAraNeA rAganAM kAraNane rAkSasa, yAtudhAna ane sarpa kAraNa mATe rAga athavA amIvana hariprapannajI kahe che.ra [ 41 zArIrika ane mAnyAM che ane temAM Agantuka nAma ApyuM che, ane kAyika zabda vAparyAM che," ema 5. vaidyanuM varNana karatAM vedamAM rakSeAhA ane amItracAtana ema e vizeSaNA vAparelAM dekhAya che. temAMthI rAhAnA 'a' Agantuka vyAdhi haranAra ane amIvacAtanane akAyika--tridhAtuvikArajanita rAya haranAra evA paMDitajI kare che. rAkSasa ke yAtudhAnane kharekhara bhUtayeAni mAnIe teApaNu e Agantuka teA che ja, eTale e aMmAM vAMdho nathI; joke mukhyatve abhidhAnimitta thatA rAgAne suzruta Agantuka kahe che. vaLI rAkSasA, sapna, yAtudhAnAneA vedamAM jyAM jyAM ullekha Ave tyAM badhe rAgakara kRmi evA a thaI zake ema mane lAgatuM nathI. sarpAne trAsa Aje paNa A dezamAM dhaNA che ane jUnA kALamAM te ghaNA vadhAre harI; eTale sarpanA nAza mATe je prAnAe vedamAM maLe che. temAMnI ghaNI te A kharA sarponA nAza mATe haraze. alabatta, sarpa vagerenA zathI je rAga thAya te Agantuka ja gaNAya, ane AyurvedamAM paNa sarpAdinA viSanI cikitsAnuM agata tra nAmanuM eka aMga che. ( juo suzruta, kepasthAna ), jemAM viSadhna maMtronA upayegane upadeza karyAM che. 1. joke amIvana zabda sUkSma jantuvAcaka agrejI amImA ( Amoeba ) zabdane eTaleA maLatA che ke mULa eka ja zabda hovAnA saMbhava che. 2. jue ' AyurvedavajJAna', saM. 1984, aM, 7, pR. 213 tathA "rasayAgasAgara 'ne upAddhAMta, pR. 35 thI 41,
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] - Ayurvedane ItihAsa rAkSasa, yAtudhAna, bhUta vagerene eka prakAranI ni prAcIna mAnatA; ane rAkSaso vagerenA vaLagADathI mANasa regI thAya che evI mAnyatA AyurvedamAM che. "deva, asura, gandharva, yakSa, rAkSasa, pita, pizAca, nAga, graha vagerethI jenuM citta dUSita thayuM hoya tenA grahanA upazamana mATe zAntikarma, baliharaNa vagere bhUtavidyA" (. . 1) che. chAMdogya upaniSada (6-1-2-4)mAM vidyAo gaNAvatAM bhUtavidyA gaNAvI che, te Ayurvedika arthamAM ja haze. A bhUtavidyAne vadika kALamAM ghaNo pracAra hovAno saMbhava che. A bhUtavidyAnuM pAchalA kALamAM paNa ghaNuM jora rahyuM hatuM e bALakonA rogonuM nava grahonI pIDArUpe je AyurvedamAM varNana karyuM che te uparathI samajI zakAya che. chatAM bhUtonA ke bhUtapati ddhanA varNanamAM vedamAM kyAMka evA zabdo maLe che, jemAMthI rogakara tattva-kadAca sUkSma janta-artha nIkaLe. dA. ta. eka maMtramAM "je mANasane annamAM ane pANI pInArane tenAM pAtromAM vadhe che" e rIte stranuM varNana che. temAM khorAka mAraphata tathA pANI mAraphata phATI nIkaLatA rogonuM ja sUcana haze. paNa rAkSasa, 8, pizAca vagerenA varNanamAM gUDha rIte kRmivarNana ja badhe vedamAM che evuM nathI. kRmivijJAna atharvavedanAM traNa kRminivAraka sUkto (sa. 2. 2-31, 2-32 ane 5-23)mAM spaSTa kRmi zabdathI kRmionuM varNana kareluM che, joke e ja vedamAM anyatra (ka. 3. 9-4-16) kITa zabdathI, bIje vaLI ( ma. . 2-25-2 vagere) dunamana zabdathI 1. juo sukRta u. sthA. a. 27 thI 31. 2. ye'nneSu vividhyanti pAtreSu pibato janAn / teSAM saDhayogane vadhavAni tamara va. . 16-62
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIje [ 43 varNana kareluM che. A vaidika sUktone UMDo abhyAsa karI zrI girIndranAtha mukhapAdhyAye paropajIvI (Parasites) kRmi vize vedamAM zuM maLe che enuM sarasa tAraNa kADhyuM che. atharvavedanAM A sUtomAM kamionA be bheda tathA alagaMDu, avaskava, zalUna vagere nAme ApyAM che. e nAmathI kayA kami upalakSita che e lakSaNavarNananA abhAve samajavuM muzkela hatuM, paNa zrI girIndranAthe ghaNuM ajavALuM pADayuM che. teo kahe che tema pAchalA kALanA hiMdu vaidyo karatAM vaidika RSione AMtaraDAmAM rahetA AMtrakRmio vize vadhAre jJAna hatuM ane prAcIna Ayurvedika granthakAree A viSayanA jJAnamAM vizeSa umere karyo nathI ema dekhAya che. atharvavedamAM kRmine dRSTa ane adaSTa ema be jAtanA kahelA che. Ayurvedika sAhityamAM paNa A be vibhAga maLe che, paNa temAM adaSTane artha na dekhAtAM eTale aMdaranA ane daSTa eTale bAhya evuM mukhyatve vivakSita che. kIDI vagerene caraka bAhya kRmi gaNe che e uparathI paNa ema ja lAge che. vedamAM paNa daSTa ane adaSTane mukhya artha bAhya ane AvyaMtara evo ja lAge che. chatAM sUrya adaSTa kRmine nAza kare che mATe sUryane adaSTahad kahyo che (ja. 1-191-9 ane . 2. 6-para-1) e jotAM kavacita adRSTa kRmithI sUkSma jantu paNa vivakSita haze ema mAnavAnuM mana thaI jAya che. A daSTa ane adaSTa kRmio rega utpanna kare che e vaidika RSionA jANavAmAM hatuM. kRmio parvatamAM, vanaspatimAM, pazuenA zarIramAM ane pANImAM rahe che ( . 2. 2-31-5) enI 1. juo "jarnala opha Ayurveda" nA navembara 1927nA tathA te pachInA amuka aMkamAM zrI girIndranAthanA "Human Parasites in the Atharva Veda' nAmanA lekhe tathA "AyurvedavijJAna" 1984nA vaizAkhanA tathA pachInA aMkamAM teno anuvAda,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurvedane ItihAsa atharvavedane khabara che. atharvaveda kahe che ke heranA zarIramAM ( ka. 2. 2-31-2), bALakomAM (. 2. 5-23) ane moTAM mANasanA zarIramAM kRmi AMtaraDAMmAM, mAthAmAM tathA paDakhAmAM rahe che. keTalAka kRmi AMkhamAM ane nAkamAM pharatA hoya che ane keTalAka dAMtanI vacamAM hoya che (ba. ve. 2-31. atharvavedana upara kahelAM sUktomAM ApelA alagaMDu vagere kRmionA varNana uparathI zrI girIndranAtha mukhapAdhyAye AMtaraDAnA be jAtanA-capaTA ane gaLa-kRminI to vedakAlIna vaidyone khabara hatI ja, paNa vALAnIye khabara hatI ema nakkI karyuM che. vALAnA sUcaka zabdo vaidika maMtrAmAM maLe che ane kauzikasUtramAM atharvavedanA kRminivAraka sUktane viniyoga darzAvatAM vALAne kADhavAne je upAya batAvyo che te paNa pAchaLathI pracalita upAya che. zrI girIndranAtha mukhopAdhyAyanuM A anumAna sAcuM hoya te paNa vedakALamAM vALAnuM jJAna hovA chatAM vRddhatrayImAM vALAnuM nAma ke sUcana nathI ane sAM nAga 20 ... - kSata (ka. . 7-76-4), vidradhi (vidha 6-127-1), chinna-bhagna (ja. . 4-12 ), vraNa (maka . 2. 2-3) vagere zalyataMtranA rogone vedomAM ullekha che. eka AtharvANa 1. juo "AyurvedavijJAna" 1984, pR. 256 tathA pR. 262 ane tharvaveda 2-31-4. kSata (ka. 2. 7-76-4), vidradhi (vidhi 6-127-1), chinna-bhagna (ka. 2. 4-12), vraNa (34. 2. 2-3) vagere zalyataMtranA rogone vedomAM ullekha che. eka AyurvANa 1. juo "AyurvedavijJAna" 1984, pR. 256 tathA pra. 262 ane atharvaveDha 2-31-4,
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIjo zalyavidda kapAyelAM hADakAMne sAMdhI devAnI, cepAI gayelAM ke kapAvelAM aMgane samuM karavAnI, chUTAM paDI gayelAM mAMsa ane majajAne svastha karavAnI eka oSadhine prArthanA kare che (juo 1. 2. 4-12). eka sthaLe (ma. 2. 1-17) raktastrAva mATe pATo bAMdhavAnuM tathA retIthI bharelI kothaLIthI dabANa karavAnuM sUcana dekhAya che te sarasa vaidyaka jJAna batAve che. eka maMtramAM traNane pakAvI ane temAMthI strAva(paru )ne kADhI nAkhI mATI ghaNugono nAza kare che evuM kathana che. 1 AmAM mahAtmA gAMdhIjI jenI bhalAmaNa kare che te mATInA upacAranuM bIja che. apacI upara vedha ane chedane pravega sUcavyuM che te Ayuvedika zalyataMtrane mAnya che. A rIte vIMdhavAnI ane kApavAnI vAta Ave che, eTale kAMIka zastrakarma jarUra thatuM hovuM joIe, paNa upara kahyuM che tema jhAjhe bhAge vanaspati, pANI ane maMtrathI zastrasAdhya rogo, khAsa karIne akasmAta tathA yuddhamAM hathiyArathI thatAM nukasAne upara upacAra karatA haze ema lAge che. paNa paM. hariprapannae atharvavedanA : vi te bhinani mehanaM vi yoni vi gviinike| vimAtaraM ca putraM ca vikumAraM jarAyuNA / bhava karAyuM pacatAm! ma. 2. 1-11-5 e maMtranuM vistArathI vyAkhyAna karI enA eka kaTakAmAM judI judI zastrakriyA kahI che evo artha karyo che. azmIrInI, garbhAzayagata gulmanI, mUtrotsarganI, mRta mAtAnA udaramAMthI 1. arusrANamidaM mahat pRthivyA adhyutam / tadAsrAvasya bheSajaM tadu rogamanInazat // a. 2. 2-3-5 2. vidhyAmyAsAM prathamA vidhyAmyuta madhyamAm / idaM jaghanyAmAsAmAcchinadhi stukAmiva ||
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ a6]. Ayurvedano ItihAsa jIvato garbha kADhavAnI, jIvatI mAtAnA udaramAMthI mRta garbhane bahAra kADhavAnI, ADA AvelA garbhane kADhavAnI tathA erane kADhavAnI eTalI sujhukta zastrayaMtrakriyA A eka maMtramAM kahelI che ema paMDitajI kahe che (juo "rayogasAgarane saMskRta upaghAta, pR. 2 thI 7). A pramANe arthe karavAmAM camatkRti jarUra che, paNa A maMtranA draSTAe ATalI badhI kriyAo A eka maMtramAM kahevA mAgI hoya e gaLe UtaratuM nathI. vedamAM sarva vidyAo che ane pAchaLanA graMtha vedanA vivaraNarUpa ja che evuM daDha zraddhAthI mAnanArA jUnA keTalAka TIkAkAroe bIjA keTalAka maMtromAMthI A rIte vizALa artho kADhayA che kharA, paNa vedamAM aneka vidyAonAM bIje che ane ene vikAsa pAchaLathI thayo che e atihAsika mAnyatA che. A lekhaka paNa e atihAsika mAnyatA svIkAre che. vaLI, uparane atharvavedano maMtra je sUktamAM che e AkhuM sUkta suvAvaDInA sukhaprasava mATe che, ane uparanA maMtramAM tathA te pahelAMnA tathA pachInA maMtramAM era paDavAnI vAta mukhya che. prasava thaI gayA pachI ora na paDatI hoya tyAre era pADavA mATe je kriyA e vakhate thatI haze enuM ja mAtra sUcana A maMtramAM hoya ema mane lAge che. azmarInI zastracikitsAne A maMtramAMthI artha kADhavo e te prakaraNaviruddha che. mUtramArgamAM saLI nAkhIne pezAba lAvavAnuM sUcana upara kahyuM che tema 35. 3. 1-3-7 mAM hovAnuM saMbhavita lAge che, kAraNa ke tyAM mUtra chUTuM karavAnuM ja prakaraNa che; paNa . . 1-11 mAM to sukhaprasavanuM ja prakaraNa che. prasUtitaMtra 34. 1. 1-11 sUktamAM sUcita karma je kaI heya te pAchaLanA Ayurvedika prasutitaMtranuM bIja che ema mAnavAmAM vadhe nathI. A satane vicAra upara thaI gayo che.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIje [ 47 zAlAkya-AMkhanA rogomAMthI alajI (ka. 2. 9-8-20)ne ullekha che, paNa "mAthAne yakSmA", "AMkhane yahmA", "nAkano yasmA" (juo ka. 2. 2-33) e zabdomAM AMkha, nAka vagerenA rogone ullekha che, joke temAM kayA raMge sUcita che e kahevuM muzkela che; paNa te te aMganA sAmAnya rogo oLakhAyA haze ane tenI kAMIka cikitsA paNa zarU thaI haze, ema mAnavAmAM vadhe nathI. agarataMtra-brAhmaNomAM ane sUtromAM sarSavidyA ane viSavidyAnI vAta Ave che ( juo za. bA. 10-5-2-20, sAM. zrI. sU. 16-2-25, A. zrI. sUtra 10-7-5, cha. 7-1-2, 4i- ghAna 1-ra-5). A vidyAo to khAsa AtharvaNuvidyAo che. atharvaveda (pa-13, 5-16, 6-12, 7-56)mAM sarpaviSa vize keTalAMka sUkta che, jemAM agvam jevA lokabhASAnA zabda vaparAyA che e ghaNuM sUcaka che. jherI khANone paNa atharvaveda (4-6)mAM ullekha che. rasAyana aSTAMga AyurvedamAMthI have mAtra rasAyana ane vAjIkaraNa A benAM mULa jevAnAM rahyAM. AyuSyasuto atharvavedamAM ane bIjA vedomAM puSkaLa maLe che. zrauta ane gRhya sUtromAM AyuSyamaMtro puSkaLa TakelA che. e mATe mAdaLiyAM vagere bAMdhavAno rivAja hatA. se zarada ane tethI paNa vadhAre AyuSya bhogavavAnI vaidika vAsanA aneka maMtromAM uhilakhita che ane atharvavedamAM te Ayurvardhaka aneka sUkato che (juo . 2. 1-35, 3-11, -53-6, 2-28, 2-29, 3-31 vagere). 1. tatte badhnAmyAyuSe varcase balAya dIrghAyuStvAya zatazAradAya / (1-35-1) zataM jIva zarado vardhamAnaH zataM hemantAnzatamu vasantAn / zataM ta indro agniH savitA bRhaspatiH zatAyuSA haviSAhArSamenam // (3-11-4)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8]. Ayurvedane ItihAsa dIghAyuSa mATe rasAyanI yojanA caraka-suzrutamAM che. vedamAM mukhya rasAyana devastuti che. vAjIkaraNa-atharvedamAM vAjIkara oSadhine spaSTa ullekha che. alabatta, oSadhinuM nAma nathI ApyuM, paNa "jenuM vIrya naSTa thaI gayuM che evA varuNadeva mATe gadhe je oSadhine khedI hatI, upasthane uttejana ApanArI te oSadhine huM khoduM chuM" e zabdomAM vAjIkaraNa guNane spaSTa nirdeza che. A ja sUktanA pachInA maMtramAM eSadhi peThe maMtranI vAjIkaraNa zakti sUcavI che. vAjIkaraNane upayoga prajotpati mATe thato haze ema A sukta uparathI tathA garbhAdhAna mATenA (ma. je. 5-25) sukta uparathI dekhAya che. TUMkAmAM AyurvedanAM badhAM aMgonuM bIja vedamAM maLe che e niHsaMdeha che. alabatta, jeTaluM AtharvaNu vaidya jANatA haze teTaluM badhuM vedamAM maLI Ave e AzA khoTI che. vede kAMI vaidyakanA grantha nathI. vaLI, hajI vedamAM vaidAne lagatA jeTalA ullekho maLe che te badhAne vigatavAra abhyAsa thaye nathI, paNa AtharvaNa vaidyane vikAsa thaIne ja AyurvedanA AcAryo thayA che e ni:saMdeha che. AtharvaNa vaidya ja AyurvedanA AcArya mATe kSetra taiyAra karyuM che. punarvasu Atreya ane dhanvantarinA kALamAM kAyacikitsaka ane zalyahara vaidya te judA hatA e nakkI ja che, paNa zAlAkya cikisaka, kaumArabhRtya ane bhUtavidyAbhi paNa judA hovAno saMbhava che. paNa Atharva vedya to sarva prakAranI cikitsA eka ja karato haze. kharI rIte AtharvaNamaMtravid vipra ja vaidyaka karato haze. pachI jema jema vaidyaka jJAna vadhatuM gayuM tema tema maMtravidda na hoya evA 1. yAM svA gandharvo akhanad varuNAya mRtbhrje| tAM tvA vayaM khanAmasyoSadhi zepaharSaNIm / - a. . 4-4-1
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIjo [49 cikitsaka dekhAvA mAMDyA, ane AgaLa jatAM kAyacikitsaka ane zalyahartA judA paDyA. kauzikasutra-vaidika samayane vicAra pUro karyA pahelAM kauzikasUtramAM rahelA vaidyakanuM TUMkuM avalokana karI levuM joIe. vedonI racanAmAM UMDA UtaravAnI ahIM jarUra nathI, paNa eTaluM kahevuM joIe ke vedanA maMtrone kyAM upaga-viniyoga karavo tenI sUcanAono saMgraha karanAra grantha jUnA vakhatamAM lakhAyA che. vaidika sAhityamAM A granthanuM sthAna chelluM che. atharvaveda saMbaMdhI kozikasUtra nAmano Avo jUno graMtha che ane tenA samartha saMpAdaka khumaphIDa kauzisUtrane pAchalA sUtrakALamAM mUke che e jotAM ene I. sa. pUrve 300-400 mAM mUkI zakAya ema mane lAge che. alabatta, A kauzikasUtra kAMI vaidyaka grantha nathI, eTale enA uparathI e vakhatanA vaidyaka jJAnanuM mApa na nIkaLe e hakIkata dhyAnamAM rAkhIne kauzikasUtranuM avalokana karavAnuM che. paheluM te atharvavedane jeTalAM vanaspatinAmanI khabara che te badhAMnI khabara kauzikasUtrane hovI ja joIe, paNa badhAne ullekha na maLe e saMbhavita che. sUtramAMthI nAma tAravatAM pacAseka nAma to mane maLyAM, paNa veda karatAM kauzikasUtramAM A vanaspatio vize ochI mAhitI maLe che; ane vedamAM na hoya evAM nAme sUtramAM zodhavAno prayatna ja vyartha che, kAraNa ke sUtranI svataMtra pravRtti ja nathI. pachI rogonAM nAmamAM udAvatane ullekha che (425-19). mane dhyAna che tyAMsudhI vaidika sAhityamAM udAvatane ulekha nathI. davAnI banAvaTamAM phAMTane ullekha che (4-25-18). anyatra jaLo lagADavAnA rivAjanuM sUcana che. nasyanuM paNa sUcana che (4-26-8). varuNagrahItane ullekha che tyAM tene jaladarI artha TIkAkAre karyo che te barAbara che. varuNanA
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 ] * Ayurvedane ItihAsa kopathI jaladara thayAnuM atareyabrAhmaNakta harizcandra-AkhyAna prasiddha che. sarpanA jhera upara haLadaranuM cUrNa ghImAM nAkhIne pivaDAvavAnuM kauzikasUtramAM kahyuM che (4-28-4). alabatta, a. va.nA maMtrothI abhimaMtraNa karIne. eka bIjA roga vize kauzikasUtrakAranI seMdhathI enuM vaidyaka jJAna veda karatAM vadhAre che e spaSTa dekhAze. atharvavedamAM rAjayazmA sAthe ajJAtayamAno ullekha che e kahyuM ja che. A ajJAtayammA ka roga ? sUtrakAra ajJAtayazmAne artha "grAmya" vyAdhi kare che ane tene TIkAkAra "grAmya ' vyAdhi mithunasaMgathI thAya che, ema kahe che. jo e khulAso sAco hoya to kAIka jAtane pAchaLanA upadaMza jevo vyAdhi ajJAtayazmAthI vivakSita gaNAya. paNa ATalAthIye kauzikasUtranA kartAne vaidyaka saMbaMdhI AtharvaNa vaidya karatAM vadhAre jJAna che e to samajAya che, ane kauzikasUtrane samaya jatAM e svAbhAvika che; paraMtu kauzikasUtranuM lakSya vaidyaka nathI, paNa maMtravidyA-abhimaMtraNa che. A bAbatamAM kauzikasUtrane TIkAkAra kezava kahe che te jarA dhyAnamAM levA jevuM che. te kahe che : bhessjshaantibhaissjyshbdenocyte| tatra dvividhA vyaadhyH| AhAranimittA anyajananapApanimittAzca / tatrAhAranimittaSu carakavAhaDakasuzruteSu vyAdhyupazamanaM bhvti| azubhanimitteSu atharvavedavihiteSu zAntikeSu vyAdhyupazamanaM bhavati / au. su. ma. 4 naM. 25 nI TIkA. kezavanuM kathana spaSTa che. enA kahevA pramANe AhArAdi kAraNathI je rego thAya tenI cikitsA gheraNa pramANe Ayurvedane anusarI karavI, paNa pUrvajanmanAM pApakarmathI je rogo thAya tenI cikitsA atharvavedakta zAntikarmothI karavI. kezavanuM A kathana kauzikasUtranA kALane lAgu pADavAmAM vadhe nathI. e pahelAM
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIje * [51 atharvavedanA samayamAM A bheda hovAno saMbhava nathI. e samaye te zAMti karma ane vaidyakakarma beya AtharvaNa bhiSaka ja karate ema mAnavuM paDaze. pachI vaidyakavidyAne vikAsa thaye, chatAM maMtravidyAnuM jora taddana nAza na pAmyuM. pUrvanAM asakarmane vyAdhinuM eka kAraNa mAnavAnuM ( juo ca. vi. a. 3) tathA muktivyapAzraya peThe ja devavyApAzraya bhavajane sthAna ApavAnuM (juo ca. vi. a. 8, 87) AyurvedAcAryonuM valaNa jotAM kauzikanA TIkAkAranuM upaluM kathana itihAsane anukUla che e kabUla karavuM paDaze. carakanA zabdomAM kahIe te devavyapAzrayacikitsaka te kauzikasUtrane anusarI abhimaMtraNa vagere karanAra brAhmaNa ane yuktivyapAzrayacikitsaka te punarvasu Atreya ane tenA ziSya. kauzikasUtrane samaya punarvasu AtreyanA samayathI bahu dUra nahi hoya. pAchaLathI AtharvaNa maMtravidyAne pracAra kamI thaI gayo, paNa ApaNuM lekamAM maMtrAdinI mAnyatA te rahI ja ane kauzikasUtranA TIkAkAranA samaya sudhI athavA Aja sudhI amuka aMze cAlu che. uparanA vivaraNamAMthI evuM anumAna paNa nIkaLe ke kauzikasUtranA kartAne carakta vaidyakanI khabara haze athavA khabara hovAno saMbhava hato, paNa tenuM kAma te daivavyApAzrayacikitsA ja AtharvaNa maMtronA viniyogadvArA darzAvavAnuM hovAthI emAM vaidyaka sUcane vizeSa na hoya e svAbhAvika che. kharI rIte e kALe AyurvedanAM judAM judAM aMgenA aSaNanI baLavAna pravRtti cAlI rahI hatI eka mAnyA vagara chUTake nathI. aneka zodhake dezabharamAM pharI judA judA prAntanI vanaspatio oLakhavAmAM tathA guNa-upaga nakkI karavAmAM paDyA hatA. bIjA vaLI judAM judAM regalakSaNe neMdhavAnI tathA
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ para ] Ayurvedane ItihAsa tenuM vargIkaraNa karavAnI pravRttimAM paDyA hatA. koI roganI kAraNamImAMsA vicArI rahyA hatA, bIjA judA judA upacAranA prayoga karI rahyA hatA, keTalAka vaLI zarIrano vigatavAra paricaya meLavI zastrakarmanI vidyA dhImedhIme kheDavA maMDayA hatA. A vAkyo lakhavAM ghaNuM sahelAM che, paNa kAMI na hoya temAMthI kevaLa anubhavanI madada vaDe ja AvI vidyAo kheDavI e ghaNuM agharuM kAma che. pahelA prayatna karanArAo pAse AjanA vidyArthIo pAse che tevA caraka-suzratanA ke sarjarI, meDisina, miDavIpharI vagerenA grantha nahotA. teone te pAtharvaNa bhiSaka pAsethI je kAMI DI mAhitI maLe te meLavI pachI te sAkSAta prakRti athavA jaDacetana sRSTi pAsethI jJAna meLavavAnuM hatuM ane atizaya buddhizALI ane sAhasika mANasa ja AvI rIte navuM jJAna meLavI zake che. ekabe nahi, paNa aneka peDhInA aneka vaidyoe parama prayatna karIne je jJAna ekaThuM karyuM ane tenI pratibhAzALI AcAryoe je vyavasthA karI te ApaNe carakasaMhitAmAM ane suzrutasaMhitAmAM joIe chIe. alabatta, upara kahelA vacalA kALanA vaidyonA apUrva prayatnonI kayAMya noMdha nathI. AyurvedanA sAcA utpAdakonAM nAma paNa bhulAI gayAM che. phakta carakamAM satrakAra RSione je ullekha maLe che te upara kahela itihAsano sUcaka che. vaidika samayamAM Ayurvedane je vikAsa thayo hato tenI saMpUrNa nahi paNa savistara samAjanA ApaNe karI. ethI AyurvedanA lagabhaga sarva prAcIna aMgono bIjavinyAsa vaidika kALamAM ja thaI gayo hato e spaSTa dekhAya che. paNa jhINavaTathI vicAra karatAM koI koI aMgane ghaNo ocho vikAsa thayela dekhAze, tyAre koIkane ThIka ThIka vikAsa thayele dekhAze. pahelI ja najare je dhyAna kheMce che te zArIranuM jJAna che. atharvaveda ane ne ApajayA rAnI vaizAe ma
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ vedamAM AyurvedanAM bIje [ 53 zatapathanA samayanA vaidyane zarIranAM hADakAMo saMbaMdhI ghaNuM ane ghaNuM cokkasa jJAna che. A zArIranA jJAna sAthe oSadhionA jJAnane sarakhA. caraka-suzrutanI sarakhAmaNImAM vedomAM oSadhivijJAna ghaNuM alpa che. caraka-suzrutamAM chaso sAtase evadhio che, tyAre vedamAM savAso bhAgye ja che. ane jenA nAme vedamAM che teonA guNa-upayoga vize paNa zAstrIya vivecana kazuM ja nathI. e ja rIte roga saMbaMdhI jJAna paNa vedamAM caraka-suzruta sAthe sarakhAvatAM ati alpa che. alabatta, vizALa vaidika sAhityamAM AvelAM vacanamAtrane saMgraha azakya che ane ItihAsa mATe evI jarUra nathI, paNa vedamAM badhuM che, pAchaLathI veda karatAM jJAna AgaLa nathI vadhyuM paNa ghaTayuM che evuM mAnanAra varganI vAta judI che. ema jeo nathI mAnatA teone te ATalA sAmAnya avakanathI vaidika vidyanI vidyAsaMpattine sAco khyAla AvI jaze. ahIM eTaluM kabUla karavuM joIe ke vedo kAMI vaidyaka pratye nathI. eTale temAM AvelA chUTaka ullekha uparathI e samayanA vaidyanA jJAnanuM saMpUrNa mApa ApaNane na Ave. atharvavedanA chUTaka ullekhene ja jotAM vedakALanA chellA samayane vaidya AyurvedanAM ATheya aMgemAM kAMIka kAMIka kAma jarUra karato haze ema mAnavAmAM vAMdho nathI. vaidika sAhityamAM jene ullekha na maLe evI paNa kaI kaI vanaspati atharvaNu vaMdya vAparatA hoya ane jenuM sUcana nathI maLatuM evI koI koI zastrakriyA paNa karato hovAno saMbhava che, paNa caraka-suzrutakAlIna vaidya sAthe sarakhAvavAmAM Ave te vedakAlIna vaidyanuM jJAna ghaNuM maryAdita ja mAnavuM paDaze. paNa e vaidika samayanA chellA bhAgane eTale zatapathabrAhmaNane purAvidamAM bahumAnya samaya I. sa. pUrve 800 thI 600ne gaNatAM e samayanI ane caraka-suzrutasaMhitAonI pratisaMskRta racanAnA samayane I. sa.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54]. Ayurvedane ItihAsa 100thI 300nI AsapAsa mAnatAM e vaccenA lagabhaga ATha varSanA gALAmAM Ayurveda saMbaMdhI badho zAstrIya vikAsa thayo che. mArI kahevAnI matalaba e che ke caraka-sukatamAM je zAstrIya jJAna jevAmAM Ave che te kAMI te te granthanA kartAo Aya- agnivesa-caraka athavA kAzIrAja-suzruta game tenI paNa koI ekanI pUMcha nathI. cheka atharvavedanA samayathI-ghaNuM karI I. sa. pUrve eka hajArathI e vakhatanA vaidya vie vaidyaka jJAna meLavavA mAMDyuM hatuM, paNa I. sa. pUrve chaThThA zataka sudhI e jJAne kAMI vyavasthita rUpa prApta karyuM nathI. ApaNuM sUtragranthonI, khAsa karIne kalpasUtra ane dharmasUtranI, racanA I. sa. pUrve chaThThA zatakathI zarU thaI che ema vidvAnI mAnyatA che. e arasAmAM ja vidvAna vaidyoe paNa pitapotAnA vaidyaka jJAnanI vyavasthA karavAno prayAsa karyo hovAno saMbhava che.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIya khaMDa AyurvedanI saMhitAo vaidyane lagatA saMskRta bhASAmAM atyAre je seMkaDe grantha maLe che te sarvamAM prAcInatama, parama pratiSThAvALA ane pAchaLanA vaidyaka sAhityanA mULabhUta evA be saMpUrNa grantha maLe che ane be truTita maLe cheH (1) carakasaMhitA, (2) suzrutasaMhitA, (3) bhelasaMhitA, ane (4) saMvata 1995mAM ja chapAyelI kAzyapa saMhitA. A cAramAM paNa jUnA kALathI carakasaMhitA ane suzrutasaMhitA bene ja pramANabhUta grantha tarIke vaidyomAM pracAra hatA e cekakasa che. vADmaTa jevo lagabhaga caudasa varSa pahelAMne AyurvedapAraMgata vidvAna vaidya "caraka-suzrutane choDIne bhelAdi kema nathI vaMcAtA?" ema kahe che ane I. sa. 11 mA zatakanA kavi zrI harSa naiSadhacarita'mAM vaidya pAse caraka-suzrutanA jJAnane ja uttama vaidya hevA mATe Avazyaka tarIke darzAve che. 1. RSipraNIte prItizced muktvA carakasuzrutau bhelAdyAH kiM na paThayante ? -. hR. 3. 5. 40, . 88 2. kanyAntaHpurabAvanAya yadadhIkArAnna doSA nRpaM dvau mantripravarazca tubhyamagadaMkArazca taavuuctuH| devAkarNaya suzrutena carakasyoktena jAne'khilaM syAdasyAnaladaM vinA nadalane tApasya kopiishvrH|| suzratanI nirNayasAgaranI AvRttimAMthI zrI jAdavajI tri. AcAryanA nivedanamAM karelo utAre.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 ] Ayurvedano ItihAsa caraka ane suzruta banenI paraMparA judI che. vaidyakanI be moTI zAkhAo kAyacikitsA (Medicine) ane zastracikitsA ( Surgery)nA anukrame pratinidhirUpa A be grantha che. A be grantha jotAM ema lAge che ke e mULarUpa nahi paNa mukharUpa che. veda pachI ane A be saMhitAo hAlamAM jevI maLe che tevI racAIte pahelAM vaidyane lagatuM ghaNuM vADmaya utpanna thayuM haze. je aneka utsAhI ane tIkSNa buddhizALI RSioe AyurvedanAM vividha aMgenI jAte avalokana tathA prayogo vaDe abhyAsa karyo haze temAMthI keTalAke sUtrarUpe grantha karyA haze. jema pANini ke yAska pitAnI pahelAMnA aneka sUtrakAreno ullekha kare che tema carakamAM paNuM sUtrakArene ane aneka zAstrone ullekha maLe che. ane garbha kevI rIte baMdhAya che e prasaMgamAM sUtre jevA kaTakAo kumArazirA bharadvAja, bAlIkabhiSapha kAMkAna, bhadrakAya, bhadrazaunaka, baDiza, vaideha janaka, mArIci kazyapa ane dhanvantari eTalAnAM nAmathI utAryA che. mImAMsAsUtra, arthazAstra, kAmazAstra vageremAM AvI ja rIte bIjAnA moM utArelA che. paNa A sUtrakAre punarvasu AtreyathI - pUrvanA ja che ema nizcaya karavo muzkela che; samakAlIna hovAne paNa saMbhava che. carakamAM ja sUtrasthAnanA traNa adhyAyamAM punarvasu AyanA pramukhapada nIce RSivaidyonI sabhA maLI hoya evuM varNana che ane emAM bharadvAja, kAMkAyana, bhadrakAya, baDiza ane mArIci potapotAnA mata darzAvI bhAga le che. ahIM janaka vaidehanuM nAma che, anyatra vaideha niminuM nAma che. ahIM bhakazaunaka che, anyatra 1. RSI mUtravAmitrayamALA -vara vi. 35. 8 vipratipattivAdAstvatra bahuvidhAH sUtrakArANAmRSINAM santi savaSAm / -2a. . 6 vividhAni hi zAstrANi pracaranti loke| -caraka vi. a. 8
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitA [ 50 kevaLa zaunaka nAma che. paNa A prAcIna sabhA ke pariSada vize vadhAre vivecana karyAM pahelAM carakanI racanA mATe e grantha peAte zuM kahe che te joI e. caraka-suzrutanI paraMparA carakanA pahelA ja adhyAyamAM kahyuM che ke " pahelAM himAlayanI taLeTImAM prANimAtra upara karuNAthI prerAI te tapanA tejathI pradIpta, brahmajJAnanA nidhirUpa maharSie ekaThA thaI ne vicAra karavA lAgyA ke dharma, artha, kAma ane mekSanuM mULa uttama AreAgya che ane rAgA ArogyanA, kalyANunA ane vitanA paNa haranAra che; mATe A rAgeArUpa meATuM vighna manuSyAne mAthe AvI paDyuM che enA upAya zA ? ema vicAra karatAM enA upAya indra jANe che evuM samajAtAM RSionI vatI dI` vitanI icchAvALA bharadvAja indra pAse gayA. indre bharadvAjane je trisUtra Ayurveda brahmA jANutA hatA te zAzvata Ayurvedra bhaNAvyA. bharadvAja pAsethI RSie Ayurveda zIkhyA ane jAte rAgarahita jIvita ane paramasukha pAmyA. " pachI maitrIparAyaNa punaH'sue sarvabhUtA upara anukampAthI pavitra Ayurveda cha ziSyAne bhaNAvyA : agniveza, bhela, jatuka, parAzara, hArIta, kSArapANi. A cha ziSyAmAM pahelAM agniveze peAtAnuM tantra racyuM, pachI bhela vageree peAtapeAtAnAM tantro racyAM ane Atreyane saMbhaLAvyAM. gurue khIjA RSi sAthe kharAkhara karyu che. ' yathAvat pUtritamiti) e anumati ApI. '' (ca sU. a. 1). carakanA pahelA adhyAyanI A kathA bahu sUcaka che. suzrute joke AvA vistAra nathI karyAM, paNa AraMbhamAM ja kahyuM che ke svayaMbhUe prajAone utpanna karIne tarata ja eka hajAra adhyAye ane eka lAkha zleAkavALA Ayurveda karyAM, ane pachI enAM ATha tr
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ para ] Ayurvedane ItihAsa aMge karyA, je brahmA pAsethI prajApati bhaNyA; emanI pAsethI azvidevo, azvi pAsethI indra ane Indra pAsethI huM Ayurveda bhaNyo chuM ema bhagavAna kAzIrAja divodAsa dhanvantari potAnA opadhenava vagere sAta ziSyone kahe che, ane A ripe suzratane agresara karIne sAMbhaLe che." (gdhuta . ma. 1) * caraka ane sukRtamAM kahelI A paraMparA bIjI vidyAonI paraMparAne maLatI Ave che. "vidyAo mAtra paramapuruSanuM nizvasita che," "Izvare ja sRSTinI peThe vidyAone utpanna karI che"--e vaidika mAnyatAne A kathAomAM anuvAda che. arthAta svayaMbhU, prajApati, azvi, indra vagere devane atihAsika vicAramAM gaNavAnI jarUra nathI. paNa bhAradvAja RSinI vAta judI che. Ayurvedika sAhityamAM jeke bharadvAjanI vizeSa vAta nathI, paNa e vaidika RSi che. atharvavedanA dazamA kAMDanA eka sUktanA e RSi che. A eka sUktamAM upara AvI gayeluM hADakAMonuM varNana che. atharvavedamAM paNa A kAMDa prAcInatara ( 8 thI 12 ) vibhAgamAM che; eTale vedAMtargata AyurvedanA pratinidhi tarIke bharadvAjane mAnIe to bharadvAja Indra pAse zIkhyA ane RSio bharadhAja pAsethI zIkhyA e kathA ThIka besI jAya che. vaidika vaidyaka punarvasu Atreya, dhanvantari vagerene vArasAmAM maLyuM che e aitihAsika hakIkatane A paraMparAthA Teke Ape che. punarvasu Aya-punarvasu Atreya vize jarA vistArathI vicAra karavo paDaze. AkhA carakamAM sthaLe sthaLe ane pratyeka adhyAyanA AraMbhamAM "bhagavAna Atreya kahe che. e rIte ullekha che. aneka sthaLe agniveza pUche che ane punarvasu Atreya uttara Ape che e rIte saMvAdayojanA che. saMvAdazilIne upaniSadomAM ghaNo upayoga thayo che. traNeka sthaLe sabhAnI peThe aneka RSionI carcA
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 59 che, paNa temAM pramukha te punarvasu Atreya ja hoya che. badhI rIte carakane jotAM bhagavAna punarvasu Atreya A graMthanA mULa upadezaka che ema sahelAIthI samajI zakAya che, paNa Akhe graMtha AdithI aMta sudhI punarvasu Atreyane nathI. agniveza vagerenA vacane choDI daIe to paNa keTaloka bhAga Atreyano nathI, kAraNa ke carakamAM ja pratyeka sthAnanA tathA adhyAyanA antamAM kinAre tanne varapratire evA zabdo che. matalaba ke agniveze je tatra raceluM tene carake pratisaMskAra karatAM je grantha thayo te A carakasaMhitA. paNa ahIM pratisaMskAra eTale zuM e samajI levAnI jarUra che. carakamAM ja daDhabale kahyuM che ke - vistArayati lezoktaM saMkSipatyativistaram / saMskartA kurute tantraM purANaM ca punarnavam // (carakasaMhitA, si. sthAna, a. 12, zle. 76) TUMkamAM kaheluM hoya tene vistAra kare ane ativistAra hoya tyAM saMkSepa kare, TUMkAmAM pratisaMskartA jUnA taMtrane pharI navuM kare che. A zabdo bahu spaSTa che. TUMkamAM kahelane vistAra karatAM jUnAM vAkyo rAkhIne navAM umeryA hovAne ja artha thaI zake nahi. tema saMkSepa karatAM paNa mAtra vAkyo kADhI nAkhavAthI cAle nahi. saMbaMdha meLavavA mATe badhI racanA navI ja karavI paDe ane tethI jUnuM taMtra, daDhabala kahe che tema, navuM ja thAya. A vicArasaraNIthI joIe te atyAre maLe che te carakasaMhitA ja che. agnivezata emAMthI keTalo bhAga hatuM te nakkI thavuM azakya che. paNa carakasaMhitAne itihAsa ATalethI aTakato na agnivezataMtrano pratisaMskAra carake karyo che ema kahenAra dRDhabala potAnA spaSTa umerIne nirdeza nIcenA zabdomAM karyo che -
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 ] Ayurvedane ItihAsa carakasaMhitAnA cikitsAsthAnamAM 17 adhyAya maLatA nathI tema ja kalpasthAna ane siddhisthAnanA adhyAya maLatA nathI; tethI A mahArthataMtrane saMpUrNa karavA mATe e rIte khUTatA 41 adhyAyo A daDhabale racyA che." | (carakasaMhitA, ci. a. 30, lo. 274-75) A spaSTa zabdo jotAM hAlanI carakasaMhitAnA kula 120 adhyAyomAMthI ekatALIsa eTale trIjo bhAga daDhabalane che ane bAkInA be bhAgamAM e pratisaMskartAe vadhAre ghaTADe nahi karyo hoya ema nathI kahevAtuM. vaidya paM. hariprapannacha daDhabalanA A zabda mAnavAnI nA pADe che, paNa daDhabalanA spaSTa zabda jotAM evI nA pADavAno kAMI artha nathI. vaLI, vijayarakSita vagere jUnA TIkAkAre paNa upara kahelA adhyAyo daDhabalanA che ema svIkAre che. suzratane saMpradAya - "divAdAsa dhanvantarie sukRtAdi sAta ziSyone zalyataMtrane mukhya viSaya rAkhIne upadeza Ape " ema sukRtamAM ja lakhyuM che. granthamAM 'bhagavAna dhanvantari kahe che e rIte sthaLe sthaLe ulekha che, chatAM samagra graMtha suzrutasaMhitA kahevAya che. sauzrutataMtra ema paNa pAchaLanA TIkAkAre ullekha kare che. arthAta dhanvantarie zalyataMtra vize je upadeza Apyo tene saMgraha karI suzrate A taMtra racyuM ema paraMparAthI manAya che. paNa vastusthiti eTalI sAdI nathI. hAlanI suzrutasaMhitA kevaLa zalyataMtra 1. kavirAja gaNanAtha sena daDhabalane paNa pratisaMskartA ja kahe che. ( juo bhAnumatI TIkA sahita sukRta sUtrasthAna, 1939, upaghAta, pR. 6) 2. juo "rasogasAgara ane aMgrejI upoddaghAta, 5. 70. 3. A viSayanI savistara carcA mATe juo 1923nI bhAvanagaranI gujarAtI sAhitya pariSadanA riporTamAM "carakasaMhitAmAM daDhabalane hAtha" nAmano mAro nibaMdha, je AyurvedavijJAna" pu. 8, aM.2 mAM paNa chapAyo che.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [61 nathI. emAM AyurvedanAM AThe aMgenuM vivaraNa che. bIjuM, granthanA AraMbhamAM anukramaNikA ApI che. temAM "pAMca sthAnamAM 120 adhyAya che ema pahelAM kahyuM che. temAM satrasthAnanA adhyAya 46, nidAnanA 16, zArIranA 10, cikitsitanA 40, kapanA 8, ethI AgaLa 66." "A rIte 120 adhyAye thayA ane ethI AgaLa potAnA nAmathI ja prakhyAta uttarataMtra che." (sU. a. 3.). A zabda jarA vicitra che, paNa pahelA adhyAyamAM ethIye vadhAre vicitra vacana che. zarUAtamAM AyurvedanuM sAmAnya svarUpa kahI eka zlokamAM kahyuM che ke "A TUMkAmAM cikitsAnuM bIja kahyuM che. 120 adhyAyamAM have enuM vivecana thaze.1" A vacana spaSTa che. eno artha eTalo ja thAya ke suzrutamAM 120 adhyAya hovA joIe. pachI tarata ja gadyamAM A lokane anuvAda karatAM kahe che ke "temAM 120 adhyAye pAMca sthAnamAM, temAM paNa sUtra, nidAna, zArIra, cikitsita ane kalapasthAnamAM arthane anusarI vaheMcI nAkhI bAkInA viSayo uttarataMtramAM kahIzuM." A vacanano ja trIjA adhyAyamAM anuvAda karyo che. A vacana upara vicAra karatAM spaSTa dekhAya che ke pahelAM pAMca sthAnamAM vaheMcAyeluM 120 adhyAyanuM sauzrutataMtra hatuM ane pAchaLathI temAM uttarataMtra 66 aSAnuM umerAyuM. uttarataMtrane viSaya bIjA granthamAMthI lIdhe che ema uttarataMtranA AraMbhamAM spaSTa kahyuM che : "120 adhyAyamAM meM je vAraMvAra kahyuM hatuM ke A vAta uttarataMtramAM vistArathI kahIza te uttama utarataMtra have kahuM chuM. jemAM videharAjAe kahelA zAlAkyataMtramAM varNavelA badhA raMge tathA (bIjAoe vistArathI joyelA) bALavyAdhio tathA paramaRSioe kAyacikitsAnAM cha taMtromAM kahelA upasargAdi tathA Agantuka roge A uttarataMtramAM kahyA che." A vacanathI kapaSTa samajAya che ke agniveza, bhela vagerenAM cha taMtro prasiddha thayA pachI emAMthI tathA videha vagerenAM taMtromAMthI
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 ] Ayurvedane ItihAsa zAlAkyane tema ja pArvataka, chavaka vageremAMthI bALarogane viSaya laI e badhAnA saMgraharU5 uttarataMtra keIe raceluM che. arthAta mULa pAMca sthAna pUrAM thayA pachI ghaNe vakhate chaThuM sthAna racAyuM haze. pAMcamA sthAnane ata paNa evI rItane che ke jANe tyAM ja granthanI samApti thatI heya. have A uttarataMtra umeranAre mAtra uttarataMtra ja umeryuM che ke bAkInA pAMcasthAnamAM paNa sudhAravadhAro karyo che? A praznano javAba muzkela che. sthaLe sthaLe uttarataMtramAM A viSaya kahIzuM eTaluM te umeyu ja che. eTale uttarataMtra sAthe khAsa virodha na Ave evo pheraphAra paNa karyo haze ja. paNa A uttarataMtra koNe umeryuM ane te pahelAM suzrutataMtrane koIe pratisaMskAra karyo hato ke nahi? vijayarakSita vagere TIkAkAre vRddhasukRtanA nAmathI keTalAka pAThone uddhAra kare che ane A pATha hAlanI suzrutasaMhitAmAM maLatA nathI. mATe hAlanI suzrutasaMhitAnA mULarUpa vRddhasukRta athavA vRddhasauzrataMtra nAmane zalyataMtrane graMtha pahelAM hatuM ema kavirAja gaNanAtha senane mata che. A vRddhasukRta ke Adyasuzruta saMhitAne moTo bhAga ghara baLI javA jevo heI lupta ke khaMDita thaI gayuM haze. aneka grantha lupta thaI gayAnA purAvA che tema ja bhUlakAzmaya jevI 1. bIjaM cikitsitasyaitatsamAsena prakIrtitam / saviMzamadhyAyazatamasya vyAkhyA bhaviSyati // su. sU. a. 1 2. vRddhasukRta ane suzrata, vRddhAzmaTa ane ladhuvAglaTa e rIte jUnA kALathI nAme pracalita che. ahIM vRddhane artha zuM karo ? rAjakIya itihAsamAM- khAsa karIne gujarAtanA ItihAsamAM meTe (vRtta) bhIma eTale bhIma pahelo ane laghumIma athavA bAlamUlarAja eTale bhIma bIjo tathA mULarAja bIjo evo artha pracalita hato. (juo "prabaMdhaciMtAmaNi" gu. bhA, pR. 204 ane "gujarAtano madhyakAlIna rAjapUta itihAsa" vi. 2, pR. 343.).
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ AryuvedanI saMhitAo [ $3 sahitA atyAre atyaMta khaMDitarUpamAM maLe che. matalaba ke dhanvantarinA upadezanA saMgraha thaI te auSadhenava, aurabha, pokalAvata vagerenI peThe sauzrutataMtra paNa pahelAM racAyeluM. e ja vRsuzruta. pachI aupacenavAdi taMtro taddana lupta thaI gayAM, jyAre saumrutatatranA khaMDita graMthanA pratisaMskAra thaI te suzrutasaMhitA thaI. A pramANe suzrutane pratisa MskAra vAraMvAra thayA che ema kavirAja gaNanAtha sena kahe che. suzrutamAM peAtAmAM joke A pratisaMskArane spaSTa nirdeza nathI, paNa upara darzAvyuM che tema uttarataMtranA AraMbhanAM vacaneAmAM pratisaMskAranuM sUcana che ane jUnA TIkAkArA e vAta svIkAre che. Dalsana tA spaSTa kahe che ke AmAM pratisa skartA nAgArjuna ja che. A zabdomAMthI suzrutanA pratisa'skartA tarIke khIjAM nAmeA paNa kheAlAtAM haze evA dhvani nIkaLe che, ema aNunAtha sena kahe che. e pachI paNa suzrutanA pratisaMskAra thayA che. harnale teA vRddha vAgbhaTe paNa suzrutane pratisaskAra karyAM che evuM mAnyuM che. vaLI, jejjaTa ane candraTe paNa suzrutaneA pratisaMskAra karyAM che ema kavirAja gaNanAtha sena kahe che. 3 1. jIe ' pratyakSarAArIra ' nA upAdhdhAta tathA bhAnumatIsahita suzruta sUtrasthAnanA upedghAta, pR. 5 tathA 7. 2. jue 'sTaDIjha ina dhI meDisana Aph enthaTa iMDiyA,' pR. 101, 3, A kathana mATe AdhAra candreTanuM nIcenuM vacana cheH sauzrute candraTeneha bhiSaktIsaTasUnunA / pAThazuddhiH kRtA tantre TIkAmAlokya jaijjaTIm // A vacanane| a` pAThasazAdhana karyu. che' eTalA ja thAya, vilupta granthanA ApUrNa ane vistAranA tyAgarUpa pratisaMskAra karyo che evA na thAya ema zrI navajI AcAya kahe che, (jIe bhAnumatI sAthe su, sU. nA upeAhyAta pu. 6, Ti, 2 )
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 ] * Ayurvedano ItihAsa punarvasu Atreyane samaya carakasaMhinAnI paraMparAmAM jenuM paheluM nAma Ave che te Atreyane vicAra pahelAM karIe. (1) punarvasu Atreya, (2) kRSNAtreya ane (3) bhikSu Atreya e rIte A traNa Atreyeno ullekha caraka saMhitAmAM maLe che. zrI girIndranAtha mukhapAdhyAya cethA dattAtreyane paNa gaNAve che, ane e rIte atri tathA anasUyAnA putra ane viSNunA avatArarUpa paurANika dattAtreyano vaighakamAM e praveza karAve che ane madrAsanI sarakArI prAcya pustakazALAmAM "nADItavidhi" nAmanuM eka hastalikhita pustaka che, jemAM dattAtreyano ullekha che e purAvo Ape che. paNa emaNe Apela utAro jotAM e granya Adhunika ane tAMtrika lAge che. uparanA traNa prAcIna Atreya sAthe dattAtreyane gaNavAnI jarUra mane lAgatI nathI. punarvasu Atreya ane kRSNatreya eka ja hoya ema carakamAM ane bhUlamAM paNa keTaleka sthaLe punarvasu Atreya mATe ja kRSNatreya nAma vAparyuM che ethI nakakI thAya che. mahAbhArata zAMtiparva svataMtra rIte Ane Teko Ape che -Adharva nAro vehuM #Ayasitam (ma. zAM. a. 210), paNa zrIkaMTha ane zivadAsa sena jevA TIkAkAro, kavirAja gaNanAtha sene darzAvyuM che tema, kRSNatreyane zAlAkyataMtranA kartA tarIke kavacita ullekha kare che ? tyAre zrIkaMThadatta pote anyatra 1. juo niverAya guit #mtrethena mASitanuM | caraka ci. a. 28, kalo. 152, tathA , a. 29, 1. 150 tathA kRSNAtreyaM puraskRtya kthaashckmhrssyH|| 1 -bhelasaMhitA 2. juo (4) zAstrakrimietu pratiroSa vadita TrAInA tathA 2 #Atreya-siddhayoganI TIkA (kha) uktaM hi kRSNAtreyeNa saptavarSamupAdAya nastaskama caturvidham / cakrasaMgrahanI TIkA. juo pratyakSazArIrane upadyAta, pR. 32
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo nAgarAdyamidaM cUrNa kRSNAtreyeNa pUjitam / e mULa carakanA vacana upara vRndamAM TIkA karatAM treyaH punaH ema kahe che. A badhuM jotAM kRSNatraya ane punarvasu Atreya eka ja; paNa ethI bhinna eka zAlAkyataMtrakAra kRSNAtreya thaI gayA hatA ema mAnavuM yogya che. bhikSu Atreya-bauddha jAtakomAM evI kathA che ke bhagavAna buddhanA samayamAM AryAvartamAM be moTAM vidyAlayo hatAM : (1) pUrvamAM kAzI, ane (2) pazcimamAM takSazilA. A banne vidyAlayomAM badhI vidyAo (ArAvAni-vaizivana) zIkhavavAmAM AvatI. e vakhate takSazilA vidyAsthAna tarIke bahu prakhyAta hatuM. takSazilAnA vidyAlayamAM bhagavAna buddhanA samayamAM ke te pahelAM taratanA samayamAM vaidyakavidyAnA mukhya adhyApaka Atreya hatA. tripiTakamAM jene ulekha maLe che evA buddhanA samakAlIna rAjA pradyotanA, rAjA biMbisAranA tathA bhagavAna buddhanA cikitsaka jIvana kumArabhRtya takSazilAmAM Atreya pAse ja vaidyaka zIkhyA hatA ema paNa bauddha sAhityamAMthI maLe che. A chavakanA guru Aya te ja carakasaMhitAnA mULa vaktA punarvasu Aya ema harnalane mata che. A mata barAbara hoya te I. sa. pUrve 600nI AsapAsamAM Atreya thaI gayA hovA joIe. paNa anya vidvAne takSazilAnA Atreyane bhikSu Atreya kahe che ane punarvasu AyathI bhikSu Atreya judA tathA arvAcIna che ema karAve che. A vidvAne punarvasu Atreyane buddha pahelAM ghaNuM vakhata upara mUke che, paNa carakasaMhitAmAM punarvasu Atreya sAthe carcA karanAra tarIke pArIkSi maulya vagere sAthe bhikSu AtreyanuM paNa nAma che. ( juo rAja 4. . 25, vana:purUSIya adhyAya). carakanA pahelA adhyAyamAM vaidaka 1, og vil Rockbill's Life of Buddha, pp. 65-66.
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66] . - Ayurvedane ItihAsa saMpradAyamAM prakhyAta baDiza, kAMkAyana vagere sAthe aMgirA, jamadagni, vasiSTha vagere ati prAcIna RSione paNa ekaThA karyA che e uparathI tathA AkhA adhyAyanI racanA jotAM e adhyAya pAchaLane tathA e RSisabhA kalpita lAge che, paNa vAtakalAkalIya, yajaja:puruSIya tathA Atreya bhadrakAthI e adhyAyanI pariSada vadhAre svAbhAvika lAge che. emAMnA keTalAkanA granthamAMthI pAchaLanA TIkAkAroe leke utAryA che. eTale bhikSu Atreyane etihAsika puruSa tathA punarvasunA samakAlIna mAnavAmAM vAMdho nathI lAgato. bauddha paraMparAne na mAnIe te paNa carakanA mULa upadezakane samaya lagabhaga e ja AvI rahe che. caraka-suzratane mULa upadeza atharvaveda ane zatapathabrAhmaNathI arvAcIna che. have vaidika sAhityano samaya nizcita karavA mATe kAMI ja cokakasa sAdhana na. hovAthI pAzcAtya ane prAcya paMDitomAM e vize bahu matabheda rahe che. pAzcAtya paMDitenA bahumate atharvaveda I. sa. pUrve 1000 nI AsapAsa racAyo haze ane zatapathabrAhmaNa I. sa. pUrve 800 thI 600 sudhImAM. sagata lekamAnya tilaka jevA Rdane I. sa. pUrve 4000mAM mUke che (juo "mRgazIrSa'. "Aryone uttara dhruvane nivAsamAM te ethIye jUnA kALamAM kheMcI jAya che.) . paNa emane zatapathabrAhmaNane I. sa. pUrve 1400nI AsapAsa mUkavuM paDe che. prAcIna bauddha ane jaina sAhitya - sAthe opaniSada sAhityane tathA enI bhaugolika, sAmAjika vagere mAhitIne sarakhAvatAM zatapathane I. sa. pUrve 500 thI 800thI bahu dUra kheMcI javuM muzkela che. game tema he, paNa eTaluM nizcita che ke atharvaveda ane zatapatha pachI Ayurveda zAstra tarIke vikAsa thayo che. paNa zatapathamAM asthigaNanA karanAra RSi AtreyanI asthigaNanAnI paddhatine jANe che ema mAnIe to carakasaMhitAnA mULa
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitA [*z(c) upadezaka punavarsune samaya I. sa. pUrve chaThThA zatakathI arvAcIna na hAvA joIe. vaLI, . gAndhAradeze rAjarSirnagnajit svarNa mArgadaH / saMgRhya pAdau papraccha cAndrabhAgaM punarvasum // evuM vacana bhelasaMhitA (pR. 30 )mAM maLe che. IrAnanA rAjA dArAyasa I. sa. pUrve para1 thI 485 )nA samayamAM sindhu deza ane paMjAbanA keTalAka bhAga enA tAbAmAM hAI te mATI khaMDaNIrUpe e bhAganA arthAt baMdhAranA rAjAne sAruM IrAnanA rAjAne ApavuM paDatuM. A senAne ullekha svarganA v zabdomAM che ema gaNIne vaidyarAja jAdavajI trikamajI AcAya nagnajita rAjAne dArAyasanA samakAlIna ane punaH`su Atreyane najitanA rAjavaidya TharAve che.1 pAchaLathI emaNe 'svamA duH zabdamAMthI karelI upalI kalpanA cheDI dIdhI che, paNa A nagnajitanuM nAma zatapatha ane aitareya brAhmaNamAM maLe che e upara bhAra dIdhA che.je e vakhate nagnajita nAmanA kAI rAjA thayA hAya ema ApaNe khInna purAvAthI jANatA nathI, paNa punavaMsu AtreyanA samaya teA je zatathatA samaya te ja ema khIjA aitihAsika vicArathI jaNAya che. > A puna`su Atreyane carakamAM tathA jelamAM cAndrabhAgi ke cAndrabhAga paNa kahela che.3 enA a 1, jIe 'carakasaMhitA' saTIkanI ni. sA. presanI 1935nI AvRttine upAddhAta tathA 'AyurvedavajJAna' pu. 18, pR, 105-6, * 2. jIe * carakasaMhitA 'ni. sA. pre,, A, 3, upAdghAta, 3. cathARtraM maLavatAvyAhataM cAndrAzinA / ---caka sU, a. 13 suzrotA nAma medhAvI candrAmAMmuyAra haiM / --AlasaMhitA pR. 39
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] Ayurvedano ItihAsa candrabhAgA (biyAsa) nadItaTavAsI evo kadAca haya, paNa e ja granthamAM anyatra himAlayanI taLeTImAM ( sU. a. 1 ), bIje sthaLe ramaNIya citraratha vanamAM ( sU. a. 26 ) ane trIje sthaLe paMcAla dezanI kAMpilya rAjadhAnImAM (vi. a. 3) punarvasu Atreye upadeza karatAM vihAra karyo hovAnuM kaheluM che; ane bhelanA upara utArelA vacanamAM gAndhAra dezanA rAjAnA guru hovAne ullekha che, je bauddha paraMparAne Teko Ape che. agnivezataMtra-punarvasu Atreyane upadeza sAMbhaLI agniveza, bhela, jakarNa, parAzara, hArIta ane kSArapANi e cha ziSyoe judAM judAM taMtro racyAM ema caraka ( sU. a. 1)mAM kahyuM che, paNa hAlamAM to agnivezataMtranI carakapratisaMta AvRtti, je carakasaMhitA nAmathI prakhyAta che te ja maLe che, paNa jUnA vakhatamAM carakasaMhitAthI bhinna paNa agnivezataMtra pracalita hatuM ema cakrapANi, vijayarakSita, zrIkaMTha vagere TIkAkArenA ullekha uparathI jaNAya che. A TIkAkAroe agnivezanA nAmathI uddhata karelA zleke hAlanI carakasaMhitAmAM nathI e uparathI 11 mA 12 mA zatakamAM agnivezataMtra truTita ke samagra vidyamAna hovAno saMbhava kavirAja gaNanAtha sena mAne che. aMjananidAnara nAmanA nAnA granthanA kata agniveza to A tatrakArathI bhinna ane ati arvAcIna jaNAya che. eNe suzrutamathI, kadAca mAdhavamAMthI paNa, utAro karyo che. vaLI cakrapANi, vijayarakSita vagere prAcIna TIkAkAra aMjananidAnathI ajANyA che ane enI bhASA, racanA vagere anArSa-taddana arvAcIna DhabanAM che. | carakana samaya - vararAju e rIte pANinIya satramAM carakane nirdeza che; e uparathI keTalAka agnivezataMtranA pratisaMskartAne 1. juo "pratyakSazArIra"no upadyAta. 2. A graMtha bhASATIkA sAthe veMkaTezvara presamAM chapAI gayA che.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 69 pANinine pUrvakAlIna TharAve che, paNa emAM kAMI artha nathI. A pANinIya sUtramAM yajurvedanI kaTha ane caraka nAmanI be zAkhAonA pravartaka RSiono ullekha che. yajurvedanI caraka, kaTha vagere zAkhAo prasiddha che ( juo caraNabUha). bIjo mata evo che ke yogasUtrakAra tathA vyAkaraNamahAbhASyakAra pataMjali te ja caraka. joke vyAkaraNanA mahAbhASyamAM ke pAtaMjalasUtramAM athavA enA vyAsabhAgamAM kaI sthaLe pataMjali ane carakanI ekatAnuM pratipAdaka koI vacana nathI maLatuM, paNa carakanA TIkAkAra cakrapANidatta TIkAnA AraMbhamAM nIce pramANe namaskAra kare che : paatnyjlmhaabhaassycrkprtisNskRtaiH| manovAkAyadoSANAM harbe'hipataye namaH // pAtaMjalasUtravRttinA kartA bheja tathA gavArtikanA kartA vijJAnabhikSu paNa pataMjaline ja caraka mAne che. A matane anusarI maMjUSAmAM AHlakSaNa darzAvatAM nAgezabhaTTa rati vara pataMgadi: ema kahe che; ane bhAvamizra ahipati-zeSa zI rIte muninA putra thayA tathA caraka kahevAya e vize laMbANathI daMtakathA kahe che (juo bhAvaprakAza, a. 1). kavirAja gaNanAtha sena to keTalAMka pAtaMjala sUtro sAthe keTalAMka carakavacananuM sAmya jue che tathA carake yogane mokSasAdhana kahyo che tathA tenI gaNanAmAM sAMkhya matane anuvAda karyo che ene paNa enI ektA puravAra karavA mATe pramANa tarIke AgaLa dhare che, paNa e to khoTuM che. sAMkhyayoganI e samayanA-mahAbhArata samayanA samagra sAhitya upara prabaLa asara dekhAya che, paNa eTalA ja uparathI sAMkhyazAstrakAre badhAM zAstro rahyAM che ema na kahevAya. carakamAM to vaizeSika ane nyAyadarzananI paNa vAto che. e game tema haya, paNa bheja, cakra 1. juo mAra " AyurvedanAM dArzanika tathA satta saMbaMdhI prakaraNone abhyAsa."
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 ] Ayurvedano ItihAsa pANinA vakhatathI pataMjali e ja caraka ane te zeSano avatAra evI mAnyatA pracAramAM AvI che ane lake e vAta zraddhAthI mAnatA AvyA che; jeke mahAbhASyanA bhartuhari, keTa, vAmana, jyAditya vagere TIkAkAre mahAbhASyakAra pataMjalinI emasUtrakAra pataMjali sAthe ke caraka sAthe ekatA mAnatA hoya evo ullekha emanI TIkAomAM kayAMya maLato nathI e khAsa dhyAnamAM rAkhavAnuM che. have vyAkaraNamahAbhASyakAra pataMjaline samaya I. sa. pUrve 150nI AsapAsa nizcita thaI cUkyo che. mATe e ja caraka hoya to ene samaya nakakI ja che. paNa vegasUtrakAra pataMjali ane vyAkaraNa mahAbhASyakAra. pataMjali paNa eka nathI, kAraNa ke yogasUtramAM vyAkaraNa mahAbhASyakAra pachI keTaleka vakhate pracAramAM AvelA bauddha zUnyavAdavuM tathA vijJAnavAdanuM khaMDana che; mATe yogasUtrakArane cheka I. sa. cothA zataka pachI ghaNA pAzcAtya tavida mUke che. 1 bIjI taraphathI caraka e ja mahAbhASyakAra pataMjali evuM mAnavA mATe paNa kaze prabala purA nathI. paheluM te je daDhabele agnivezataMtrane carakapratisaMskRta kahyuM che teNe pratisaMskartAnuM nAma pataMjali nahi paNa caraka lakhyuM che. vaLI, bhaTTAra harizcandra jevA carakanA jUnA TIkAkAre tathA vAgabhaTa jevA jUnA vaidyaka granthakartAe pataMjalinuM nahi paNa carakanuM nAma lakhyuM che. ane e badhA uparathI vidyarAja jAdavajI trikamajI AcArya kahe che? . ?. mail Journal of the A. O. S. Vol. XXXTHI 4151"att ApaNAM darzananA samaya vize lekha, tathA sabhASya yogasUtranA vuDanA hA. e. si. mAM chapAyela bhASAntarane upadudhAta. 2, saTIka carakasaMhitAnI 1935nI ni. sA. .nI AvRttine upaghAta. .
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 71 tema agnivezataMtranA pratisaMskartA te mahAbhASyakAra pataMjali nahi . paNa koI caraka nAmanA vaidya evo mAro paNa mata che. bIjI taraphathI pheMca paMDita prophesara sI levIe cinAI sAhityamAMthI zodhI kADhayuM che ke prakhyAta bauddha rAjA kaniSkanA vizvAsapAtra vaidyanuM nAma caraka hatuM. ane jeke kaniSkane samaya hajI taddana cekasa nathI thayo, paNa I. sa. nA pahelA ke bahu te bIjA zatakamAM kaniSka thaI gayA e nirvivAda che. have je kaniSkanA samakAlIna caraka e ja agnivezataMtranA pratisaMskartA hoya to te ene samaya I. sa. 100 nI AsapAsamAM mAnavo joIe. ane jeke purAvida kItha tathA rAjaguru hemarAja zarmA kahe che tema kaniSkanA samakAlIna carakane ja pratisaMskartA caraka mAnavA mATe cekha purA kaI nathI ane ekalA nAma upara kAMI vizvAsa na mukAya, chatAM vaidyarAja jAdavajI tri. AcArya kahe che tema jyAMsudhI bIjA carakano patto na lAge tyAMsudhI kaniSkanA rAjavaidyane pratisaMskartA mAnavAmAM kAMI vadhe nathI.4 ane bIjI rIte carakasaMhitAmAM maLI AvatA dArzanika vicArene vaizeSikAdi darzane sAthe sarakhAvI jotAM agnivezataMtranA pratisaMskartAne samaya I. sa. 100nI AsapAsamAM 1. Indian Antiquary, Vol. XXXII, p. 381-89. 2. ma. ma. gau. jhAkRta "rAjapUtAne kA itihAsa', kha , pR. 111 3. History of Sanskrit Literature, p. 406 tathA kAzyapasaMhitAne upadyAta, pR. 96. 4. saTIka carakasaMhitAnI ni. sA. pra. vALI 1935 nI AvRttine upoddhAta.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 02] [, Ayurvedano ItihAsa ke bahu to bIjA zatakanA AraMbhamAM mAnavo joIe e mAre mata che. daDhabalane samaya carake pratisaMskRta agnivezataMtramAM upara kahelA 41 adhyAyanI anupUrti karanAra vaidya daDhabala kAzmIranA hatA ema tenA eka vacana uparathI jaNAya che. e pitAne paMcanAmAM janmele kahe che. A paMcanada te paMjAba nahi, kAraNa ahIM tene zahera kahyuM che. A dezamAM paMcanada nAmanAM aneka sthaLe hatAM, paNa harnalanA mata pramANe kAzmIramAM je vAnara nAmanuM gAma che, jenI nikaTamAM pahelAM kAzmIranA rAjA avantIvarmAnA vakhatamAM jhelama ane sidhune saMgama thatuM hatuM te. cakrapANidatta ane vijayarakSita carakasaMhitAmAMthI utAre karatAM kAzmIra-pAThane keTalIka vakhata ullekha kare che ane daDhabale umerelA adhyAyamAMthI udAharaNa ApatAM - 1, juo "AyurvedanAM dArzanika tathA saMvRtta saMbaMdhI prakaraNone abhyAsa', pR. 62. 2. dakSiNa tarkastAnamAMthI I. sa. bIjA zatakanA aMtanI cAmaDA uparanI kaI vaidyaka graMthanA kaTakAnI eka hastaprata maLela che, jemAM ATha athavA daza rasa hevAnuM kahyuM che. caraka karatAM prAcInatara saMpradAyanuM A kathana hovAne kIya tarka kara che (juo History of Sanskrit Literature, Preface, p. 23), paNa kIthane A viSayane abhyAsa nathI ane pAzcAtya purAvida jUnI zedhakhoLamAMthI maLelA truTita kaTakAo uparathI bahu tarko kare che. vastutaH carakane ATha rasanI khabara che ja (jue . sU. . 26). vaLI, upara kahelA kaTakAmAM je ullekha che te tatkAlIna mAnyatAne sUcaka che evuM zI rIte nizcita thAya? 3. vArtha duvo nAtaHpUjana pure caraka.si. a. 12, zlo. 66 4. juo barAjataraMgiNuM 4-248 ane te upara orala sTInanuM vivaraNa, ; graM. 2, 5. 239, 419, 5. caraka. ci. a. 13, zlo. 115nI TIkA ane madhukASa arzenidAnama.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 73 daDhabalane ullekha kare che. matalaba ke carakasaMhitAmAM khUTatA adhyAye umeratI vakhate bAkInA bhAgane paNa daDhabale pAThazuddhi kahevAya e je punaHsaMskAra karyo haze tene A TIkAkAre kAzmIra- pATha kahe che. TUMkAmAM daDhabalanuM sthAna kAzmIramAM mAnavAmAM harakata nathI. daDhabalanA samaya mATe kavirAja gaNanAtha sena Adi Ayurveda vidvAnane e mata che ke carakasaMhitAnI daDhabale karelI anupUrtimAMthI vAbheTe utArA karyA che, mATe daDhabala vAgabhaTa pahelAM thaI gayA. vRddha vAlmaTane samaya cinAI musAphara itsiMga (I. sa. 675 thI 685) pahelAM mAnavAne itihAsavidene mata che. vaLI AThamA zatakamAM "mAdhavanidAna'nuM arabImAM bhASAntara thayuM che ane "mAdhavanidAnamAM vRddha vAlmaTamAMthI utArA che, e jotAM vAlmaTane sAtamA zatakamAM mAnavAne harbalane mata che. paNa varAhamihire kAndapika prakaraNamAM Apele eka pATha che, je vAlmaTamAM maLato hovAthI meM vADmaTane varAhamihira pahelAM eTale pAMcamA zatakamAM mAnela che. 3 ane jeke harnala jevo vidvAna aSTAMgasaMgrahakAra ane aSTAMgahRdayakArane bhinna mAne che tathA daDhabalane aSTAMgasaMgrahakAra ane nidAnakAra mAdhava pachI ane aSTAMgahRdayakAranI pUrve eTale Isa. AThamA zatakamAM mUke 1. juo "pratyakSazArIra'no upadyAta. 2. juo 'sTaDIjha ina dhI meDisina epha eyaMTa iDiyA' ughAta, : pR. 10 thI 12 tathA "AyurvedavijJAna"pu. 8, aM. ramAM "carakasaMhitAmAM daDhabalane hAtha" nAmane mArA lekha. 3. "AyurvedavijJAna", pu. 3, pR. 358-59, 4. aSTAMgasaMgraha ane aSTAMgahRdaya beyanA kartA eka ja ke bhinna enI carcA vADmaTanA prakaraNamAM AgaLa Avaze eTale ahIM nathI karI.
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 ] AyurvedanA itihAsa che,? paNa meM anyatra vRddha vAgbhaTanA aSTIMgasa MgrahanA amuka pAThAne daDhabalanA pATho sAthe savistara sarakhAvIne sAbita karyu che ke dRDhakhala aSTAMgasa MgrahakAranI pahelAM thaI gayA che.2 A rIte dRDhakhalanA samaya pAMcamA zataka pahelAM Thare che. kavirAja gaNanAtha sena trIjA zatakamAM dRDhabalane mUke che, 3 paNa nAvanItakamAM dRDhakhalanI anupUrti mAMthI utArA maLatA nathI, e jotAM dRAkhalanA samaya I. sa. 400nI AsapAsamAM mAnavA joI e evA mArA mata che. belasa hitA--punarvasu AtreyanA agnivezAdi chae ziSyoe bhinnabhinna taMtro racyAM hatAM ema carakasaMhitA ( mU. a. 1)mAM lakhyuM che, paNa temAM, upara joyuM tema, eka agnivezata tra pratisa MskRta rUpamAM paNa saMpUrNa maLe che ane bAkInAM sarvAM naSTa thaI gayAM che ema pahelAM manAtuM hatuM. paNa hale tAMjoranA rAjakIya pustakAlayanI hAthapratAnI noMdha karatAM eka bhelasaMhitAnI noMdha karI hatI.4 besahitAnI e hAthaprata I. sa. 1650mAM telagulipimAM lakhAyelI che. A eka ja hAthaprata uparathI kalakattA yunivarsiTIe I. sa. 1921 mAM e bhekSasaMhitA chapAvI nAkhI che. A grantha 1. sTaDIjha ina dhI meDisina Apha engyu iMDiyA', upedghAta, pR. 11 thI 16, 2. ' AyurvedavijJAna', pu. 8, aM. 2 mAM " carakasaMhitAmAM dRDhabalane hAtha' nAmanA mArA lekha, pR. 46, tathA 'AyurvedavijJAna', pu, 7, a 10 mAM nAvanItaka upara mArA lekha. 3. pratyakSazArIrane upAdghAta, pR. 51 thI 53, 4. e pachI pUrva tustAnamAMthI bhelasahitAnI I, sa, navamA zatakanI hAthapratanA eka kaTakA hAtha lAgyA che, jene chapAyelI prata sAthe sarakhAvatAM pADaphera jovAmAM Ave che,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitA [ 75 1 truTita che. enI racanA carakasahitAne maLatI che, paNu caraka peThe enA bahu pratisaMskAra thayA hoya evuM dekhAtuM nathI. e lAkapriya nahAtI e te caraka-suzrutane cheDIne bhelAdi kema bhAtA nathI ? ' ema vAgbhaTTa kahe che tethI dekhAya che, paNa kadAca e ja kAraNathI emAM keTalAka jUnA aMza jaLavAI rahyo che. kharI rIte teA carakasaMhitAmAMya keTaloka jUneA aMza che ja, paNa bhelasaMhitA ( pR. 87, 89 )mAM pRthivIkAya, apakAya, vAyukAya, teja:kAya vagere zabdo Ave che te bauddha pAligrantha dIdhanikAya ( 1, pR. 55)nA pathavIkAya, ApeAkAya, brahmakAya, devakAya, vagere zabdonI yAda Ape che. 6 bhelasaMhitA truTita che tema emAM caraka suzrutathI navuM bhAgye ja che; eTaluMja nahi, paNa carakasa MhitAmAM kAyacikitsAviSayaka je savistara mAhitI che te bhelamAM nathI; chatAM mana mAthAnI aMdara rahe che ane te bagaDavAthI unmAda thAya che' (ci. sthAna a. 8) tema ja " rasa ( eTale lohI ) hRdayamAMthI nIkaLI pAchuM hRdayamAM Ave che" ( sU. a. 21) e vaidyaka siddhAntanAM mahattvanAM kathA bhela jeTalA spaSTa rUpamAM caraka-suzrutamAM nathI maLatAM. r A belasa'hitA mULa agnivezatatra sAthe racAyela duro ane emAM jUnA aMza che, chatAM AkhA grantha teA suzrutanA uttaratantra 1. tyAM mAvAnAtreyaH e rIte pratyeka adhyAyanA ArbhamAM vacana che. 2. A bauddha pAribhASika zabdonuM sAmya zrI khI, ema. baruAe zeAdhI kADhayuM che. ( jIe iMDiyana kalcara, julAI 1936, tathA 'AyurvedavijJAna', pu. 20, pR, 195mAM tene anuvAda.) . 3, juo vaidha jAdavajI tri, AcAryanu 28mA ni, bhA. vaidya saMmelanamAM bhASaNa. ' AyurveCvijJAna', pu. 22, a. 2,
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurvedane ItihAsa pachI ane nAvanItaka pahelAM I. sa. 300nI AsapAsamAM racAyela hoya e mAre mata che.' hArItasaMhitA-punarvasunA ziSya hArItanA nAma upara caDhelI eka hArItasaMhitA chapAI che, paNa A granthanI bhASA, racanA vagere taddana anArtha - pAchaLanA saMgrahagranthane maLatI Adhunika che. vaLI cakrapANi, vijayarakSita Adi TIkAkAroe hArItanA nAmathI utArelAM vacano A hArItasaMhitAmAM nathI. TUMkamAM, chapAyelI hArItasaMhitAne anASa TharAvavAmAM vidvAnone ekamata che. 3 dhanvantari ane suzrutane samaya carakasaMhitAnI carcA daDhabalanA samayanirNaya sAthe pUrI karI. have upara je sukRtanI paraMparA darzAvI che tenA dhanvantari Adi AcAryonA samayane vicAra karIe. suzrutasaMpradAyanA mULa upadezaka kAzIrAja dhanvantari che. ma. ma. kavirAja gaNanAtha sena kahe che ke kula pAMca dhanvantarinAM nAme maLe che. temAMthI harivaMza, mahAbhArata, viSNupurANa, bhAgavata, brahmAMDa vagere purANamAM be dhanvantari vize kathA maLe che. temAM samudramanthana vakhate viSNune avatAra thaye te pahelA dhanvantari, e vRttAnta satyayugane che. 1. supratanA uttarasthAnamAMthI jelamAM ane jelamAMthI nAvanItakamAM utAre karyo che enuM hale sAbita karyuM che. juo AyurvedavijJAna', pR. 7, aM. 10mAM nAvanItaka upara mArA lekha. 2. hArItasaMhitA kalakattAmAM I. sa. 1887 mAM tathA jayarAma raghunAtha dviArA gujarAtI bhASAntara sAthe muMbaImAM I. sa. 1892mAM chapAyela che. 3. juo "pratyakSazArIrane tathA "kAzyapa saMhitA ne upaddaghAta. 4. juo 1939mAM prakAzita "bhAnumatI sahita suzrata sUtrasthAna' mAM kavirAja gaNanAtha senane uddaghAta.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo pachI bIjA dhanvantari te kAzarAjanA vaMzamAM dhanvarAjAnA putrarUpe dvitIya saMbhUtimAM utpanna thayA. pachI trIjA dhanvantari te e ja kAzavaMzamAM dhanvantarinA prapautra divadAsa nAmanA rAjA thayA, jenuM varNana RgvadamAM, upaniSadomAM tathA mahAbhAratamAM maLe che. paNa e didAsane purANomAM kayAMya AyurvedanA upadezaka nathI kahela, mAtra suzrutasaMhitAmAM ja kahela che. te uparanA traNamAMthI sukRtanA upadezaka kayA ? keTalAka kahe che ke trIjA kulaparaMparAthI zalyavidyAnA tathA dhanvantari nAmanA adhikAra heIne temane tyataMtranA upadezaka mAnavA joIe, kAraNa ke didAsa to emane ja kahelA che. paNa kavirAja gaNanAtha sena ene "amaravara" subatamAM kahela che tathA e pitAne Adideva kahe che e upara bhAra mUkIne dhanvarAjAnA putra bIjA dhanvantarine ja zalyataMtranA mULa upadezaka mAnavAnA matanA che. mane pitAne A jhINavaTamAM vizeSa tava lAgatuM nathI. bIjA ke trIjA game te mAnavAthI atihAsika vicAramAM phera paDatuM nathI. eka ce dhanvantari vikrama rAjAnI sabhAnA navaratnamanA eka hatA, paNa e suzratanA upadezaka te nahi ja. eka pAMcamA dhanvantari keTalAka brAhmaNonA gotrapravartaka che ane e gotranA 1. juo sukRta "sU. 1, 3 tathA mahuM TTi dhanvantariravivo ityAdi sU. a. 1 ka. 2, juo bhAnumatI sahita suzruta sUtrasthAnane uddadhAta, 3. juo nIcenuM kAvyasaMgrahokta prasiddha paddha : dhanvantarikSapaNakAmarasiMhazakuvetAlabhaTTaghaTakhaparakAlidAsAH / / khyAto. varAhamihiro nRpateH sabhAyAM ratnAni vai vararucirnava vikramasya // -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ dha78 ] * Ayurvedane ItihAsa vaidya nAmanA sArasvata brAhmaNa hAlamAM paNa paMjAbamAM, sindhamAM ane baMgALamAM maLI Ave che. - have A pAMcamAMthI bIjA ke trIjA dhanvantari, je suzratanA upadezaka te, kayAre thayA? ditIya dvAparamAM (dhAparanA antamAM?) ema purANa kahe che. dvAparanA antamAM athavA kalinI saMdhyAmAM je mahAbhAratanuM yuddha thayuM temAM dhanvantarisaMpradAyanA ja vaidyo zaharaNanuM kArya karatA haze. eTale mahAbhAratanA yuddhane pAMca hajAra varSa thatAM to dhanvantari te pahelAM pAMca varSa thayA hoya ema kavirAja gaNanAtha sena kahe che. bIjI taraphathI milindaprakSAdi bauddha sAhityamAM ane pANinisatra, vArtika, pAtaMjala mahAbhASya * Adi granthamAM dhanvantari suzrutane nAme lekha maLe che, mATe e granthakAranA samayathI hajAra varSa pahelAM dhanvantari suzruta thaI gayA ema paNa teo kahe che. upara pramANe sADApAMca hajAra ane sADAtraNa hajAra varSa vacce phera na gaNavo e etihAsika anaveSaNa te na ja gaNAya. ane pANinimAM jene nAmollekha hoya te pANini pahelAM hajAra varSa pahelAM thayuM hoya evuM kema kahevAya? so varSa pahelAM hoya. vaLI mahAbhAratanuM yuddha pAMca hajAra varSa pahelAM thayuM evI jyotiSIonI mAnyatA purANonAM spaSTa vacananI viruddha che. purANonAM kathane pramANe mahAbhArata yuddhane I. sa. pUrve lagabhaga caudase varSa thayAM che. paNa kavirAja gaNanAtha senanA upara utArelA vicAronA aMtarvirodhathI ja dekhAya che tema dhanvantari Adi nAma uparathI koI paNa granthanA samayane nirNaya karavAno prayatna ja che. aneka grantha ziva-pArvatIne nAme caDhelA che. ghaNuM arvAcIna 1. mahAbhAratanA samayanA vicAra mATe juo mAra "vaiSNava dharmane saMkSipta itihAsa. 1939, pR. 60-61.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo grantha (dA. ta. hArItasaMhitA) prAcIna RSione nAme caDhelA che. judA judA samaye--hajAra deDha hajAra varSanA gALAmAM racAyelAM purANa vyAsane nAme caDhelAM che. eTale upadezaka ke prakhyakartAnA nAma uparathI samayane nirNaya bhAratIya itihAsamAM azakya che. granthanA vastunuM paurvAparya tapAsIne ja tenA samayane etihAsika nirNaya thaI zake evI sthiti che ane AtreyanA samayane vicAra karatAM je kahyuM che te ja dhanvantarinA samayane lAgu paDe che. hAlanI suzrutasaMhitAmAM zarIra jevA je jUnAmAM jUnA aMze che te paNa atharvaveda pachInA che. vaLI, A kta asthisaMkhyAnI dhanvantarine khabara che, mATe e Atreya pachI ane harnalanA mata pramANe zatapathokta asthigaNanAnA lekhakane suzrukta asthigaNanAnI amuka mAnyatAonI khabara che e jotAM zapathanI arvAcIna maryAdA je I. sa. pUrve chaThuM zataka mAnavAmAM Ave to dhanvantarine samaya e ja zatakamAM AtreyanA ziSya agnivezanI sAthe mUkavo joIe ema harnala kahe che te ThIka lAge che. paNa harnalanI kahevAnI matalaba evI nathI ke hAlanI suzrutasaMhitA zatapathakALanI che. supratanI samagra racanA vedattarakAlIna che e to dIvA jevuM spaSTa che. kharI rIte upalabdha carakasaMhitA ane supratasaMhitA beya, upara kahyuM tema, pratisaMskRta che. paNuM e beyanA mULa upadezaka zatapathanA samayamAM thaI gayA che. vaidika sAhityamAM je vaidyaka aMza che te ApaNe pahelAM ja che, ane emAMthI ja dhIme dhIme caraka-suzratanA vaidyaka jJAnano vikAsa thayuM che. e jotAM enA mULa upadezakane vaidika kALanA chellA bhAgamAM mAnavA e ja yogya che. 1. juo. "sTaDIjha Ina dhI meDisina opha ezya iDiyA upadhAta, pR. 8 ane 106 tathA kAzyapa saMhitAno upadghAta, pR. 9 : .
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 ] AyurvedanA itihAsa suzruta--suzrutane vizvAmitranA putra suzrutasa MhitAmAM ja kahyA che.1 rAmAyaNamAM, yogavAsiSThamAM ane purANAmAM vizvAmitra RSine ullekha maLe che. rAmacandra tretAyugamAM thaI gayA hovAthI e vizvAmitrane paNa tretAyuganA mAnavA paDaze. bIjA eka harizcandra rAjanuM sasva haranAra vizvAmitranI kathA mahAbhAratAdimAM maLe che. tethI kayA vizvAmitranA putra A suzruta e karNika aMdhArAmAM che ema kavirAja gaNunAtha sena kahe chera te sAcuM che. eka khIjA vaidyaka tantrakAra vizvAmitranuM nAma paNa jUnA TIkAkArAe karelA utArAmAMthI maLe che. A vizvAmitrane teA upalA suzrutapitA vizvAmitrathI judA tathA pAchaLanA, kavirAja gaNunAtha sena kahe che tema, mAnavA paDaze. vizvAmitranA putra nahi paNu zAliheAtra muninA putra evA eka suzrutanA ullekha avaidyakamAMthI maLe che ane agnipurANamAM gAya, gheADA ane hAthIonA vaidyakatA upadeza paNa dhanvantarie ja suzrutane karyAM hatA ema kaheluM che. paNa A vAta e sivAya khIjA purANamAM nathI. suzrutasa MhitAnA suzrutane samaya te dhanvantarinA upara nakkI karelA samayanI najIka ja mAnavA paDaze. nAgA na--suzrutasaMhitAne vAraMvAra pratisa skAra thayA che ane DaeNllana nAgArjunane pratisaMskartA kahe che e upara nAMdhyuM ja che. have A `pratisa'skartA nAgArjunanA samayane vicAra karIe. buddha pachInA kALamAM bhAratIya itihAsamAM aneka nAgArjunA thayA che,4 temAMthI suzrutasaMhitAnA pratisarakartA te yA ? e prazna 1. vizvAmitradyutaH zrImAn suzrutaH parivRiti / 2. juo bhAnumatIsahita suzruta sUtrasthAnanA upAddhAta, pR. 5. r 3. zAhiddotrasRSie suzrutaH pavRighdhati| zAliheAtrasahitA 4. jIe kASapasaMhitAnA upAddhAta, pR. 64, Ti. 6:
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitA [ 1 vikaTa che. mAdhyamakavRttinA kartA ane bauddha zUnyavAdanA puraskartA nAgArjuna teA philasUfa che, vaidya nathI; mATe suzrutanA pratisa MskartA nahi--ema zrI hemarAja zarmA kahe che te yathAya lAge che. 1 khIjA eka nAgArjuna kakSapuTa, leAhazAstra, yeAgazatakAdi granthAnA kartA tarIke rasazAstranA itihAsamAM jANItA che. cakrapANidatta atigahana leAhazAstranA kartA tarIke munIndra nAgArjunanA ullekha karyAM che. vaidyaka granthAmAM nAgArjunanA nAmanA khIjA paNa evA ja ullekho maLe che. A siddha nAgArjuna ja suzrutanA pratisa skartA hAvA joIe ema zrI hemarAja zarmAnA tathA kavirAja gaNunAtha senanA mata che. 4 have zAtavAhana rAjAnA samakAlIna eka mahAvidvAna mAdhisattva nAgArjunanA ullekha sAtamA zatakanA cinAI bauddha yAtrI yuvAna cuAMge che ane tenA camakAlIna bANu kavie paNa zrIcarita'mAM nAgArjunane zAtavAhana rAjAnA mitra kahela che.pa e jotAM agiyAramAM zatakA 1. ena. 2. jJAAnuMno munIndraH zApa yo ozAzramati"nam |--cakradatta 3. jJAnArjInena hilitA sanme vAruiputrao/vRnda netra rAgAdhi. nAgAnAbhraka Adi cegA paNa prasiddha che, 4, kAzyapasa MhitAnA upeddhAta, pR. 64, Ti. 6 ane bhAnumatI sahita suzrRta sUtrasthAnane upAdghAta. 5. juo kAzyapasaMhitAnA upAddhAta, pR. 64, Ti, 6 tathA temAM utAravuM 'ha carita'nuM nIcenuM vacana H tAmevA tamArA nAnAjIno nAma lebhe 2, trisamudrAdhipataye zAtavAhanAya narendrAya suhRde sa dadau tAm / 5. zrI hemarAja zarmA peAtAnA granthasa grahamAM sacavAI rahelI 'zAtavAhanacarita'nI eka saMskRta peAthImAM paNa zAkaya bhikSurAja dhisattva nAgArjuna mahArAja zAtatrAhananA guru hovAnuM kahevuM che ema kahe che. { "
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurvedane ItihAsa ebIrUnI potAnI pahelAM se varSe eka rasAyana vidyAnipuNa nAgArjuna thaI gayA hovAnuM kahe che te kAM to koI trIjA nAgArjuna vize hoya ke eno samaya jANavAmAM ebIrUnInI bhUla thaI hoya. nAgArjunanA samayane nirNaya A rIte enI anekatAthI gUMcavAI jAya che. harnala te mAdhyamakavRttinA kartA ane daMtakathA pramANe kaniSkanA samakAlIna nAgArjunane ja pratisaMskartA mAne che ane e rIte ene carakanA samasAmayika TharAve che. mane to mAdhyamakavRttikartA dArzanika nAgArjunane mAtra nAmanA ekyathI pratisaMskartA mAnavA te paM. hemarAja zarmA peThe besatuM nathI. bauddha tema ja jaina mRtaparaMparAmAM sAtavAhananA samakAlIna nAgArjunane rasazAstranA vidvAna mAnyA che, to e pratisaMskRta hoI zake. have zAtavAhana nAma AdmavaMzanA ghaNA rAjAoe dhAraNa karyuM hatuM, eTale kavirAja gaNanAtha sena buddhajanma pachI base varSa upara nAgArjunane mUke che te enI prAcInatama maryAdA che; paNa mane te sukRtane pratisaMskAraka I. sa. bIjAthI cothA zataka vacce thayo hoya ema sAMkhyAdi darzane sAthe suzratanA dArzanika vicArane sarakhAvatAM ane sAMkhyakArikAmAMthI suzrutamAM spaSTa utAre kare che e jotAM lAge che, pachI e nAgArjuna zAtavAhananA mitra che ke kaI bIjA he. 1, barAjataraMgiNI'mAM nAgArjunane kaniSkanA samakAlIna kahela che. 2. "sTaDIjha ina dhI meDisina opha ekyUTa IMDiyA, upe, pR. 9. 3. juo "prabaMdhaciMtAmaNinuM mAruM gujarAtI bhASAntara, pU. 253thI 255 tathA 255 pRSThanI Ti. 28. 4. juo "AyurvedanAM daza nika tathA saddavRtta saMbaMdhI prakaraNane abhyAsa', pR. 58, 19,
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitA [ 83 kAzyapasahitA athavA vRddhajIvataMtra kAzyapasa MhitA athavA vRddhajIvakatatra nAmanA caraka, suzruta ane bhelanA kALanA paNa bhela karatAM paNa vadhAre kha MDita grantha nepALanA rAjaguru pa`. hemarAja zarmAnA graMthasaMgrahamAM maLI AvyeA che. e granthanI hAthapratane lagatI vIgata enA lAMbA upeddhAtanA AraMbhamAM ApI che. e grantha I. sa. 1938 mAM vaidya jAdavajI trikamajI AcAya vaDe saMpAdita thaI ne 240 pRSThanA upedghAta sAthe niyasAgara presamAM chapAI ne bahAra paDayo che. jema carakasaMhitA tathA bhelasaMhitA kAyacikitsApradhAna graMthA che ane suzrutasa MhitA zakyata trapradhAna che tema A kAzyapasahitA kaumArabhRtyataMtra che, kAzyapasahitAnA kartAenI paNa caraka-suzrutanA kartAo peThe paraMparA che. jema carakasaMhitAnA mULa upadezaka punarvasu Atreya che, tema A kAzyapasaMhitAnA mULa upadezaka mArIca kazyapa che. cIkanA putra jIvake kazyape racelA e meATA taMtranA saMkSepa karyAM che. pachI kaliyugamAM e tantra naSTa thaI gayuM, paNa e jIvakanA ja vaMzanA vAsye ene pratisaMskAra karyAM.1 A rIte kAzyapasa MhitA paNa upalabdha caraka-suzruta peThe pratisaMskRta che. vaLI A khaMDita sa`hitAmAM jara lakhyuM che ke vRddhajIvakataMtra naSTa thayeluM3 e jotAM mULa upadezaka kAzyapanA tathA upAdlAta, pR. 27-28mAM kAzyapa 1. A kAyapasaMhitAne saMhitAmAMthI utArelA kSeAkeA, 2. A granthanI je eka ja pethI pa, hemarAja zarmAne maLI che temAM 29mA pRSTathI zarU thAya che ane 264mA pRSTha sudhI ja pAnAM che. matalakha ke ArbhanA daza-bAra adhyAya nathI maLyA. chevaTanA khila bhAganA 80 adhyAyamAMthI 26 adhyAyeA ja maLyA che ane vacce paNa ghaNAM pAnAM, lagabhaga 45 jeTalAM, tUTe che ane je pAnAM che temAMye ghaNI paMkti tUTe che. ( jIe upAddhAta, pR. 27 tathA granthanA pR. 1 nI .i 6) 7. tata: jayuine tantra naaemetavya-jIyA / upeAdhAta pU, 28
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 ] Ayurvedane ItihAsa chavakane ghaNA vistArathI paM. hemarAja zamae vicAra karyo che, paNa enI bahu jarUra mane lAgatI nathI. eTale paM. hemarAja zarmAe puSkaLa UhApoha pachI je nirNaya karyo che te ja ahIM utAruM chuM.' paM. hemarAja zamI kahe che ke AyanA samakAlIna tarIke mArIca kAzyapane ullekha, vAvidane Atreya ane kAzyapa beyanA samakAlIna hevAne ullekha, AtreyanA antavAsI tarIke bhUlane tathA gAdhAranA rAjA nagnajitane ulekha, nagnajita ane dAruvAhanuM ejya ane dAruvAhane kAzyapataMtramAM nirdeza, gAndhArarAjA nagnajitane atareyabrAhmaNamAM ane tenA putra svajitane zatapathabrAhmaNamAM nirdeza vagere ullekho paraspara meLavIne vicAra karatAM ema lAge che ke mArIca kAzyapa, punarvasu Atreya, bhela, nagnajita dAruvAha ane vAvida e bheSajayavidyAnA AcAryo aitareya ane zatapathanA kALathI arvAcIna nathI ane thoDAghaNuM ekabIjAnI AgaLapAchaLa che. sAmAnya rIte upara judI ja vicArazreNIthI caraka ane suzrutanA mULa upadezakane je samaya nakkI karyo che tenI sAthe paM. hemarAja zarmAne- upale nirNaya aviruddha che. vaLI 5. hemarAja zarmA kahe che ke bauddha mahAvaga Adi granthomAM jenI kathA maLe che te chavaka ane A taMtranA kartA vRddhajIvaka bhinna che, kAraNa ke bauddha granthamAM e chavakane, kumAre pALIne ucheryo mATe tene kumArabhUtyasaMzA maLI ema kahevuM che vaLI e kathAmAM chavakane zastrakarma karanAra kahela che, tyAre A taMtrakartA chavaka kaumArabhUtya (bAlakenA regonI cikitsA )nA vidvAna che. paNa bauddha kathAono saMgraha karanAra bhikSuo AyurvedIya paribhASAnA jANakAra na hovAthI 1. kAzyapa saMhitAne uddaghAta, 5. 101,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 85 AyurvedanI saMhitAo kaumArabhUtya (pAli "kumArabhacca") saMzA mATe navI daMtakathA joDe ane vaidakane camatkAra darzAvavA mATe zastrakarmane ullekha kare e svAbhAvika che. eTale mArA mate A vRddha chavaka bhagavAna buddhanA samakAlIna bauddha granthakta chavaka heya emAM kAMI asaMbhavita nathI. kaumArabhUtyanA AcArya tarIke jIvakane ullekha nAvanItamAM maLe che. e game tema che, kaumArabhUtya-bAlaragacikitsA-ne mULa upadeza ane tenI kAMIka racanA agnivezataMtranI samasAmayika havAne saMbhava svIkAryA chatAM A kAzyapasaMhitA to vAye pratisaMskata karelI che ane vAsthane samaya nakkI karavAnuM kAMI sAdhana nathI. mAtra eka vicitratA seMdhavA jevI che ke vaidika saMpradAyanA A granthamAM kALavibhAganA varNanamAM utsarpiNa, avasarpiNI jevA jaina paribhASAnA zabdo maLe che ane kRtayuganA manuSyanAM zarIrAdine sAta rAta sudhI ja garbhavAsa, abhedya ane acchiA , hADakAM vagaranuM mAthuM, janmatAM ja sarva karma karavAnI zakti vagere adbhuta kalpanA che. bIjuM avyaktamAMthI ahaMkAra vagere je seLa vikAranuM varNana A prasthamAM che te spaSTa rIte sukRta peThe sAMkhyakArikAne anusare che.3 granthane samagra rIte jotAM paNa caraka ane suzruta pachI taratamAM A pratisaMskRta grantha racAya heya evo saMbhava mane lAge che. caraka-suzruta-bhelanuM pIparya pauvaparyanI bAbatamAM AyurvedavidvAnonA moTA bhAgane evo mata che ke mULa agnivezataMtra sauzrutataMtra karatAM kAMIka 1. upalI bauddha thAnI racanA pachI doDha hajAra varSe racAyelA "bhejaprabaMdha'mAMya camatkAra darzAvavA parInuM zastrakarma karyAnI kathA lakhI che. 2. kAzyapa saMhitA pR. 44. 3. ejana, pR. 45.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 ] . Ayurvedane ItihAsa prAcIna che. pachI carakasaMhitAnI racanA, bhASAzailI vageremAM prAcInatAnI chApa dekhAya che, jyAre sukRtanI racanAmAM vyavasthA tarI Ave che, je suzrutano pratisaMskAra carakanA pratisaMskAra pachI thaye che ema sUcave che. atyAranI carakasaMhitAmAM dhanvantarimatane ullekha maLe che; jyAre sukRtamAM carakanAM vacano utArelAM che. pratisaMskAra thayA pahelAM ghaNuM varSothI beya taMtra vidyamAna hovAthI A rIte pratisaMskartAo dvArA paraspara ullekha-uddhAra svAbhAvika che. paM. hariprapannacha carakamAM suzrokta siddhAnto svIkArelA che, mATe vartamAna caraka suzratathI arvAcIna che ema kahe che ane suzrutamAM carakamAMthI pAThone uddhAra karyo che e vAta kabUla karatA nathI. sukRtamAMthI bhela nAmasahita utArA kare che ane agniveza tathA bhela eka gurunA ziSya che. mATe paNa suzratathI caraka arvAcIna che evuM teo pratipAdana kare che. AthI UlaTuM, ma. bha. kavirAja gaNanAtha sena carakanAM keTalAMka vacane supratamAM spaSTa utArelAM che e darzAvIne kahe che suzrutasaMhitAne pratisaMskAra carakanA pratisaMskAra pachI thayo che. mane e ja vAta sAcI lAge che. AyurvedanI A prAcIna saMhitAonA pauvaparyano krama mane nIce pramANe dekhAya che : dahabalanA pratisaMskAra ane umerA vagaranI carakasaMhitA prathama saMhitA, pachI uttarasthAna vagaranI suzrutasaMhitA, pachI uttarasthAna, pachI bhalasaMhitA, pachI nAvanItaka ane chellA daDhabala. daDhabalane samaye lagabhaga I. sa. 400nI AsapAsa. A rIte jotAM upalabdha bhelasaMhitA paNa, joke enA pratisaMskArane ullekha nathI maLato chatAM, pratisaMskRta hevI joIe 1. juo caraka zA. 6-18 tathA 8-29; ci. 5-64 vagera. 2. "siyogasAgarane aMgrejI upadyAta, pR. 70-71; saMskRta upoddaghAta, pR. 25. 3. juo "pratyakSazArIrane upaddaghAta, pR. 51.
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo ane evuM mAnatAM paM. hariprapannajInI agniveza ane bhela eka gurunA ziSya hovAnI dalIlanuM baLa tUTI jAya che. I. sa. pAMcamuM zataka A rIte AyurvedasaMhitAonI arvAcIna maryAdA kare che. harizcandrAdi TIkAkAronI TIkAo racAvAnI zarUAta pAMcamA zatakamAM thaI che ane carakasuzruta uparathI vRddha vAgabhaTa jevA saMgrahagrantho racAvAnI zarUAta paNa e ja zatakamAM thaI che. e jotAM I. sa. pAMcamA zatakamAM caraka-suzrutasaMhitAo pUrNa hatI ema ja mAnavuM yogya che. A dezanA prAcIna sAhityane arvAcIna kALa tarapha kheMcavAnuM jemanuM valaNa gaNAya che evA pAzcAtya paMDite paNa uparanI arvAcIna maryAdA svIkAre che.' alabatta saMpUrNa TIkAo 11 mA zatakanI ja maLe che, eTale te pahelAnA saikAone pATha cokkasa nakkI karavAnI muzkelI hovA chatAM saMpUrNa grantho I. sa. pAMcamA zatakamAM hatA e cakkasa che. caraka-suzrutanA samaya vize ahIM sudhI je vicAra karyo tethI spaSTa dekhAya che ke e granthanA mULa upadezaka Isa. pUrve pAMcamA-chaThThA zatakamAM zatapathAdi brAhmaNonA kALamAM thaI gayA ane te pachI taratamAM keIka grantha racAyA haze, kadAca sutrazailImAM 3 paNa e kALanuM vaidika bhASAmAM ke sUtramAM lakhAyeluM kaI sAhitya jaLavAyuM nathI ane atyAre je grantha che temAMthI jUna-no bhAga judo pADI zakAya ema nathI. mULa upadezanA samaya 1, rapha epha. jI. mulara kahe che ke Ayurvedika saMhitAone prathama racanAsamaya lagabhaga I. sa. nI pahelI sahastrAbdInA madhyamAM mUkI zakAya. (juo ja, 2. e. sa. 1932, pR. 784 thI 814); A. vi, pu. 10, pu, 141. 2, Da9lana jevA TIkAkAre pAThacarcA karI ja che. 3. carakasaMhitAmAM sUtrakAra RSione ullekha Ave che. te A granthakArAne anulakSIne haze.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ <<] AyurvedanA itihAsa pachI seMkaDo varSAM sudhI cAlela zASakhALa, sudhArAvadhArA ane granthAnA pratisaMskAra pachI vartamAna saMhitA taiyAra thaI che ane e vaidika bhASAmAM nahi paNa pANini pachInI mahAbhAratIya bhASAmAM che.1 caraka-suzrutanA samayaniyanI carcAmAM eka vastu noMdhavAnI bAkI rahe che te ahIM ja nAMdhavI ThIka che. carakasaMhitAmAM vaidyaka kA mATe prazasta nakSatra, karaNa, murdAddine ullekha che, paNa temAM vAranA ullekha nathI; ane zaMkara bAlakRSNa dIkSitanA bhAratIya jyeAtiHzAstra' (pR. 139 )mAM vAranAM nAmeAnI zakakALa pahelAM eka hajAra varSoM upara bhAratamAM pravRtti thaI che. evuM vidhAna che, teneA havAlA agnivezataMtranA samayani yamAM zrI jAdavajI trikamajI AcAye ApyA che.ra paNa e vidvAna pAte ja pratisa MskRta carakasahitAne eTalA jUnA kALamAM nathI mUkatA. vaLI bhAgavata jevA I. sa. cAcA zataka pachInA granthamAM paNa vArA ullekha nathI tathA za. bA. dIkSitanI kAlagaNanA e viSayamAM samAnya nathI, eTale ekalI e dalIla nirNAyaka na thaI zake. aneka prakAranA khIjA baLavAna purAvAo vaDe caraka-suzrutAdi saMhitAonA samaya vize upara ni ya karyAM che, temAM pheraphAra . karavA mATe jyAtiSanA RtihAsanI A dalIla pUratI prabaLa mane lAgatI nathI. gAya, adhU ane hAthInu vaidyaka A dezamAM khetI cAlu thaI tyArathI gAya ane khaLanuM mahattva AryaMnA dhyAnamAM AvyuM hatuM. brAhmagranthAnA kALamAM dhaNI gAyA 1. mahAbhAratanuM hAlanuM svarUpa . sa, cAyA zatakathI arvAcIna nathI, 2. juo carakasaMhitA (ni. sA, pre.nI AvRtti)mAM emane upAddhAMta tathA A.vi., pu. 18, pR. 107, 3. ejana, pR. 110,
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 89 rAkhavI emAM mahattA manAtI. gheADA paNa vAhana tarIke vedakALamAM vaparAtA hatA, paNa te pachInA kALamAM dhADAo ane hAthIonI lazkaranAM aMga tarIke kImata vadhI. A atihAsika sthitimAM prANInuM vaidyaka pazu mATe bhAge mAnuSa vaidyakanA dheAraNe ja vikAsa pAme e svAbhAvika che. ane vastutaH ema ja banyuM che. azvavaidya ane gajavaidyaka upara je sAhitya maLe che teneA prAcInatama aMza paNa AyurvedanA mULa granthA racAyA pachI taiyAra thayA che ane e rIte hastyAyurveda Adi sAhityanuM vaidyaka sAhityamAM sthAna dhyAnamAM rAkhIne ja, upalabdha granthAnA racanA- samaya game te hAya paNa, enI gAMdha ahIM karavAnuM yeAgya dhAyu' che. adhavaidyaka--zAlihAtrasaMhitA nAmaneA grantha joke atyAre AkhA maLatA nathI, paNa punarvasu Atreya ane dhanvantari peThe avaidyanA mULa upadezaka tarIke hayadheASanA putra zAlihAtra prasiddha che ane teNe suzrutane upadeza karyAM hatA ema kahyuM che. zAliheAtranI eka apUrNa hAthaprata iDhiyA Aphrisa lAyabrerImAM che. A granthamAM aSTAMga avaidyanuM ATha sthAnamAM varNana karyuM. che, paNa je maLe che te teA truTita prathama sthAna che, khIjethI khIjA kaTakAe paNa truTita maLyA che.2 A granthanuM ke azvavaidyaka saMbaMdhI kAI khIjA sa MskRta granthanuM kubrata ula muka nAmathI I. sa. 1381 mAM kArasI bhASAntara thayuM che. vaLI, AvA ja kArya pustakanuM mAgala zahenazAha zAhajahAnanA vakhatamAM kitAba ula vaita nAmathI arakhImAM . 1. jIe girIrAyandra mukheApAdhyAyanuM * hisTarI oNpha iDiyana meDisina', 2', 2, pR. 366 thI 372. 2. ejana, pR. 374,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurvedane itihAsa bhASAntara thayuM che ane tenuM ke pachI koI bIjAnuM aMgrejI bhASAntara I. sa. 1788mAM kalakattAmAM chapAyuM che.' eka zAlihotrIya azvazAstra nAmane saMskRta grantha madrAsanI gavarnamenTa eriyenTala menyuriTsa lAyabrerImAM che. eka gaNaracita azvAyurvedanI hAthapratanI neMdha nepALanA keTalegamAM che. 3 vardhamAnane yogamaMjarI nAmano grantha, dIpaMkaranuM azvaghaka zAstra ane bhejanA paNa 138 zlokanA zAlihotra granthanI noMdha maLe che. eka kahaNaviracita zAlihetrasArasamuccayanI hAthaprata maLe che. eka hayalIlAvatI nAmanA granthane ullekha jayadattanA avaidyakanI prastAvanAmAM zrI kavirAja umezacandra datta karyo che. A Taka grantha uparAMta agnipurANu jevA granthamAM avaidyaka saMbaMdhI prakaraNe maLe che. paNa avaidhakanA upalabdha sAhityamAMthI be grantha (1) jayadattasUrikRta avaidyaka, ane (2) nakulakRta azvacikitsA baMgAla ra. e. se. taraphathI "biblethikA InDikA" sirIjhamAM chapAyela che. paDave virATanagaramAM chUpe veSe rahyA tyAre nakule virATa rAjAnA ghoDAonI saMbhALa rAkhavAnuM ane sahadeve gAnI saMbhALanuM kAma mAthe lIdheluM e mahAbhAratIya AkhyAyikAne pariNAme nakulanA nAme azvacikitsAno grantha caDyo hoya evo saMbhava che. 1. ejana, pR. 379 thI 382. 2. ejana, pR. 394. 3. ejana, pR. 375. 4. juo kIthanuM "hisTarI opha saMskRta liTaracara', pR. 465. 5. vedharAja jA. tri. AcArya pAse hAthaprata che. 6, juo mahAbhArata, virATaparva.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurve danI saMhitAo [ &t azvacikritsAne rbha tA kadAca hasticikitsA sAthe I. sa. pUrve trIjA--ceAthA zatakamAM thayA haze, paNa zAlihetranA samaya mATe cAkkasa purAvA gaNAya evuM te paMcata Mtra (5-79)mAM gheADAnA dAha upara vAMdarAnI carakhInI cikitsA zAliheAtranA nAmathI ApI che e 'udAharaNane gaNuvuM paDaze. ane atyAre upara nAMdhelA je be granthA chapAyelA che temAMthI eka vijayadattanA putra mahAsAmanta jayadattasUrinA azvavaidyanI hAthaprata I. sa. 1424nI maLe chera ane temAM aphINune ullekha che e jotAM e granthane I. sa. 13 mA zatakanA mAnI zakAya. khIjA nakulanA azvacikitsA granthanI I. sa. 1364nI hAthaprata nepALamAMthI maLI che.3 eTale te pahelAMnA e grantha kharA ja. jayadattanA azvavaidyakamAM 68 adhyASA che, jyAre nakulanI azvacikitsAmAM 18 adhyAyo che. zAliheAtrIyazAstra joIne peAte grantha lakhyA che ema nakula kahe che. jayadatta paNa zAliheAtrazAstranA ullekha kare che. ' paNa jayadattamAM nakukSano ullekha nathI. vaLI zA gadharapatimAM jayadevanA kahIne azvazAstrane lagatA thADA kSeAkA utAryA che.4 have A jayadeva jo 'gItagAviMda'nA kartA ja hAyA aneA samaya bAramuM zrutaka che, paNa ema na heAya teApaNu jayadattasUrinA samaya 13 mA zatakathI bahu dUra nathI ane nakulaneA grantha te pahelAMnA pazu bahu jUnA nahi ema lAge che; joke cAsa purAvA nathI. jayadattasUrinA grantha dhADAnA rAgAnI cikitsAnA saMpUrNa anya che. sAmAnya Ayurvedika paddhatine enAM nidAna-cikitsA 1, meDisIna, jelI, pR. 14, 2. ejana. 3, ejana tathA enI phrUTaneTa 8, 4, jIe azvavaidyakanI kavirAja umezacadra dattanI prastAvanA,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2] Ayurvedane itihAsa anusare che. auSadha Ayurvedekta che, paNa gheDAnI jAta, gheDAnuM vaya oLakhavAnI rIta, ghoDAne khorAka ane ghoDAne thatA khAsa rogo vagerenuM varNana paNa emAM che. pAlakApyane hatyAyurveda haratyAyurvedanA kartA pAlakAya muni vize evI daMtakathA che ke rAjA dazarathanA samakAlIna, aMgadeza-caMpAnA rAjA rAmapAda ke lemapAda, ke jeo RSyazRMga muninA sasarA thAya, teoe pAlakAya munine hAthIone vaza karavAnI vidyA zIkhavA mATe lAvyA hatA. lekamAnasanI kalpanAe hatyAyurvedanA upadezaka pAlakAyane sAmagAyanAkhya muninA vIryathI hAthaNInA putra kapyA che. haratyAyurveda e meTa grantha che. pUnAnI AnandAzrama sirIjhamAM chapAye che. A granthamAM hAthIonA rogo ane tenI cikitsAnA varNana sAthe hAthIonAM lakSaNo, hAthIonA vargo, hAthIne pakaDavAnI tathA pALavAnI rIta vagere paNa che. haratyAyurvedamAM cAra vibhAga ke sthAna che: (1) mahAragasthAna, jemAM mahAragonuM varNana che, (2) kSudrarogasthAna, (3) zalyasthAna. jemAM hAthIonI zastracikitsAnuM varNana che; zArIra, garbhAvakrAnti, zastro ane yantra vagerenuM varNana paNa A sthAnamAM ja che, ane (4) uttarasthAna. A cAra sthAnamAM kula 160 adhyA che ane hAthInA lagabhaga 182 reganuM varNana che. pAlakAyanA A hatyAyuverane samaya nakkI karavAnuM kAMI sAdhana nathI. eTalI vAta cokkasa che ke hAthIone pALavAnI vAta mahAbhAratamAM che; eTaluM ja nahi, paNa I. sa. pUrve cothA 1. hAlanA bhAgalapura zaherathI 24 mAIla upara AvelA pAtharadhATane kaniMgahAme caMpA mAnyuM che. (juo "hisTarI epha iDiyana meDisina', gaM, 2, 5, 400)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitA [ 93 zatakamAM magadhamAM grIka elacI tarIke rahI janAra megesthinisane bhAratamAM hAthIAne pALavAmAM AvatA e hakIkatanI teA khabara che ja; paNa hAthIonA AMkhanA rAga upara dUdhanA upayAganI ane khIjA rAgA tathA traNA upara garama pANI, DukkaranuM mAMsa, Asava ane dhInA auSadha tarIke upayoganI paNa khabara che. 1 eTale hAthIonI cikitsAne kAMIka pracAra I. sa. pUrve ceAthA zatakamAMce hatA. pachI arIke kAtarAvelA zilAlekhamAM manuSyacikitsA ane pazucikitsA mATe auSadheAnI vyavasthA pAte karI hAvAnuM kaheluM che. matalaba ke I. sa. pUrve trIjA zatakamAM pazucikitsA A dezamAM kAIka rUpamAM hatI kharI ra I. sa. ceAthA zatakanA silAnanA rAjA budhadAse jema peAtAnA lazkaramAM mANusA mATe cikitsakeA rAkhyA hatA tema hAthI ane gheADAo mATe paNa rAkhyA hatA. A rIte I. sa. pUrve ceAthA zrutakathI hAthInuM ane dhaNuM karI gheADAnuM paNa kAMIka vaidyaka zarU thayuM haze. hastyAyuvedanI samagra racanA caraka-suzrutane anusare che e jotAM e sa MhitA e pUrNa thayA pachI dRDhakhala pahelAM ke pachI e grantha racAyA hAvA joI eN. khIjI taraphathI ethnInI I. sa. 1030)e hAthIonA vaidyaka sabaMdhI kAIka granthanuM udAharaNa ApyuM che, e jotAM khIjo ceAkkasa purAvA na maLI Ave tyAMsudhI I. sa. 11 mA zataka pahelAM ane dhaNuM karI I. sa. ceAthA-pAMcamA zatakamAM hatsyAyuveda racAyA che ema mAnavuM ceAgya che. 1, jIe meDisina, jelI, pR. 14. 2. inkripzansa Ak azAka, pR. 51 ane 66. 3. meDisina, jolI, pR. 14. 4. ejana.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha4 ] Ayurvedane ItihAsa haratyAyurvedanA regonuM vargIkaraNa, nidAna, cikitsAkrama ItyAdi sAmAnya AyurvedanA gheraNane anusare che, chatAM emAM hAthIone ja khAsa thatA rogo(dA. ta., madarega vagere)nuM varNana tathA enI cikitsA vagere ghaNuM navuM vastu che. hatyAyurveda uparAMta "mAtaMgalIlA' nAmane eka hAthIonA vaidyakane lagata nArAyaNane racele grantha che, je trivendrama saMskRta sirIjhamAM chapAye che. A granthanA kartA paNa pAlakAya munine ja haratyAyurvedanA Adi AcArya gaNe che. kItha A granthane enI bhASA, padyaracanA vagere uparathI Adhunika kahe che. azvavedyaka ane gajavaidyaka peThe gavaidyakanAM ke bIjAM pazuonAM vaidyakanAM judAM pustake maLatAM nathI, paNa 14 mA zatakanA "zArgadharapaddhati" nAmanA granthamAM bakarAM, gAya vagerenI cikitsAnA paNa cheDA zleke che. vRkSAyuveda- AyurvedAcAryoe vRkSane paNa sacetana mAnela che ane tenI cikitsA upara dhyAna ApyuM che. atyAre zAgadharapaddhatimAM vRkSAyurveda athavA upavanavinoda nAmanuM 236 zlekenuM eka prakaraNa jaLavAI rahyuM che ane A viSayamAM e ja jevA jevuM che. joke rAghavabhaTTane "vRkSAyurveda" nAmane bIje paNa grantha maLe che. 1. saMskRta kAvyasAhityamAM hAthIonA madanI gandhanI ghaNuM vAta Ave che. e mada eka jAtano hAthIno rAga che, ane hAthInA lamaNe uparanA strAvamAMthI khAsa jAtanI ugra gaMdha Ave che. 2. "hisTarI opha saMskRta liTarecara, 5, 465. 3. juo carasaMhitA (sU. 1, 2, 48)nI cakrapANinI TIkA, jemAM nIcene zleka TIkAkAra utAryA che : antaHsaMjJA bhavantyete sukhduHkhsmnvitaaH|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo vilusa taMtro ane saMhitAo carakasaMhitA ane suzrutasaMhitA e be saMpUrNa ane bhela tathA kAzyapa e be apUrNa saMhitAo uparAMta kAyacikitsA Adi bhinna bhinna aMgenA aneka grantha DahalanAdi prasiddha TIkAkArenA samayamAM vidyamAna hatA ema judI judI TIkAomAM ApelAM udAharaNothI dekhAya che. kavirAja gaNanAtha sene judI judI TIkAomAMthI A lupta pratyenI yAdI "pratyakSazArIranA upodaghAtamAM judI tAravI che. emaNe namUnAnAM udAharaNa paNa utAryA che te choDI daIne nIce lupta graMthanI yAdI ja "pratyakSazArIra' nA upaghAtamAMthI utAravAmAM Ave che - kAyacikitsAnAM tanno-(1) agnivezatatra, (2) jaktakarNasaMhitA, (3) parAzarasaMhitA, (4) kSArapANisaMhitA, (5) hArItasaMhitA, (6) kharanAdasaMhitA, (7) vizvAmitrasaMhitA, (8) agatyasaMhitA, (9) atrisaMhitA.4 zayataMtro-(10) aupadhenavataMtra, (11) aurabranTa, (12) vRddhasuzrutatanna, (13) pauSkalAvatatanna, (14) vaitaraNatatra, 1. A agnivezataMtra carakasaMhitAthI juduM che ema temAMthI utArelA pAThothI jaNAya che. 2, hArItasaMhitA chapAyelI che te te Adhunika che. e nAmanA prAcIna taMtramAMthI TIkAomAM pAThe utArelA maLe che. 3. kharanAdasaMhitA uparanA nyAsanI hAthapratanuM sAtamAthI navamAM zataka vacce lakhAyeluM eka pAnuM gilagiTamAMthI maLyuM che. ( juo AyurvedavijJAna, pu. 22, pR. 213) 4. atrisaMhitAnuM nAma prasiddha che ane chapAyela che, paNa ene kaI pATha kaI TIkAmAM utArele maLatuM nathI eTale enuM astitva saMdigdha che. AtreyasaMhitA te arvAcIna che. | pa, sukRtamAM auSadhenava, aurabranA taMtre ullekha karyo che (sU 4-9), paNa emAMthI kaI utAraza kavirAja gaNanAtha senane maLyo nathI.'
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurvedane ItihAsa (15) bhajatastra, (16) karavIryatanna, (17) gapurakSitata1 (18) bhAlakitanna, (19) kapilaTanTa, (20) gatimata~. zAlAthataMtro - (21) videhatatra, (22) nimita-, (23) kAMkAcanatanna,3 (24-25) gArmenTa ane gAlavatanna, (26) sAtyakitanna, (27) zaunaktanna, (28) karAlatantra, (29) cakSuSyatanca, (30) kRSNAyatanca. bhUtavidyAtaMtro-bhUtavidyA nAmanuM AyurvedanuM aMga prasiddha che. e vidyAnuM bIja suzruta-vADmaTamAM maLe che (suzruta uttarasthAna a. 6, vAlmaTa u. a. 4, 5 vagere), paNa enA koI gaLe maLatA nathI ema kavirAja gaNanAtha sena kahe che. kaumArabhUtyatanno--(31) jIvatatra, (32) pArvatakatastra, (33) badhatanna, (34) hiraNyAkSatatra. ' agadatanno-(35) kAzyapasaMhitA, (36) alaMbAyanasaMhitA, (37) sanakasaMhitA ke zaunakasaMhitA, (38) uzanaHsaMhitA,5 (39) lATayAyanasaMhitA. 1, A taMtromAMthI pATha maLyA nathI. 2. gAya ane ghoDAnA vaidyaka upara gautamasahitA che ema sAMbhaLyuM che, ema kavirAja gaNanAtha sena kahe che. 3. kAkAyananuM nAma carakamAM maLe che, paNa enA taMtramAMthI koI utAre maLyo nathI. . 35, 32, 33 A traNeyamAMthI koI pATha utAro maLyo nathI, paNa hamaNuM kAzyapa saMhitA ke vRddhajIvata- maLI Avela che, jenI noMdha upara karI che. 5. uzana:saMhitAnI vRddha vaidyamAM prasiddhi che, paNa emAMthI utAre maLyA nathI,
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 17 rasAyanatatvo-(40) pAtaMjalatatra, (41, 42) vyADitanna ane vaziSTatatra, (43) mAMDavyatanna, (44) nAgArjuna, (45) kakSapuTatanna, ane (46) ArogyamaMjarI.4 vAjIkaraNatatra--(46) kusumArata-.5 ahIM je yAdI pratyakSazArIra"nA uddaghAtamAMthI utArI che, te yAdImAM keTalAMka te nAme ja maLe che ane keTalAMkanAM nAmathI thoDAM vadhAre udAharaNa maLyAM che, paNa e grantha kayAre racAyA e kahevuM muzkela che. koI koI ta carakasaMhitA ane suzratasaMhitA pratisaMskRta thaIne saMpUrNa thaI te pahelAM paNa racAyA hoya. alabatta, TIkAomAM maLI AvatAM udAharaNemAMthI koI vaidika bhASAmAM nathI, eTale bhAratakALathI AraMbhI TIkAkAronA vakhata sudhImAM, jenAM udAharaNa TIkAomAM maLyAM che, te maLe racAyA hevA joIe. prAcIna bauddha sAhitya ane Ayurveda prAcInatama bauddha sAhitya--tripiTakamAM chUTaka ullekhe vaidyakanA kahevAya evA maLI Ave, paNa agatyanAM gaNAya ane AyurvedanA itihAsa upara koI paNa prakAza nAkhe evA te be prakaraNe mArA dhyAnamAM che. eka to vinayapiTakanA mahAvagnamAM chavaka kumArabhAgya 1. pAtaMjalataMtramAMthI pAThano utAre maLe che. A pataMjali e ja mahAbhAgyakAra ke yogasUtrakAra evuM mAnavA mATe koI purAvA nathI. - 2. (41), (42), (43) A traNeya taMtro nAmathI prasiddha che. emAMthI kavirAja gaNanAtha senane utArA maLyA nathI. 3. nAgArjuna viSayaka ullekha upara AvI gayA che. 4. (45), (46) grantho nAgArjunanA manAya che. . . pa. A nAma prAcIna vAjIkaraNataMtranuM prasiddha che, paNuM emAMthI utArA maLyA nathI ane ma. ma. mathurAprasAda dIkSita saMpAdita 1922mAM bahAra paDayuM che te to Adhunika jaNAya che.' - - - - -
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ha8 Ayurvedano Itihapta (kaumArabhRtya)nI kathA.1 A kathAmAMthI Ayurveda, jene e granthamAM eka zi95 kahela che, tenA zikSaNa mATe takSazilAmAM khAsa sagavaDa hevAnuM siddha thAya che. ane bIjuM eka chavaka nAmanA kaumArabhUtyanA AcAryane DahalananI TIkAmAM, kAzyapa saMhitAmAM tathA navanItakamAM ullekha maLe che. ane A bauddha chavakane paNa kumArabhacca (kaumArabhRtya) kahela che, e sAmya sUcaka che. chavakanA zastrakriyA saMbaMdhI tathA virecanAdi cikitsA saMbaMdhI je camatkAronuM varNana vinayapiTakamAM che, te te e prakAranI paurANika kathAo peThe itihAsamAM upakSaNaya ja che. A jIvananI kathA uparAMta vinayapiTakamAM ja eka bhajyaskaMdha che. temAMthI paNa AyurvedanA itihAsa upara thaDe prakAza maLe che. e bhaiSajyakaMdhanA ja zabda nIce utAryA che : e vakhate bhagavAna zrAvastImAM anAthapiMDanA ArAma jetavanamAM vihAra karatA hatA. e vakhate bhikSuo zarada (TADhiyA) tAvanA rogamAMthI UThyA hatA. eTale yavAgu pIe te tenI ane bhAta khAya te tenI UlaTI thaI jatI hatI. tethI bhikSuo kRza, durvarNa ane pILA tathA dhamanisatata thaI gayA hatA. - "ane bhikSuonI A sthitine vicAra karIne AhAranuM kAma karI zake chatAM yULa AhAra na gaNAya paNa haiSamya gaNAya evI vastumAM ghI, mAkhaNa, tela, madha ane khAMDano vicAra karyo ane 1. vinayapiTakanA zrI rAhula sAMskRtyAyane karelA ane sAranAthanI mahAbodhi sesAyaTIe chapAvelA hiMdI bhASAntara 5. 266 thI 274 mAM chavaka kaumArabhRtyanuM caritra ApyuM che, ane temAMthI "Ayurveda vijJAna, pu. 20, 5. 20 mAM utAryuM che. . 2. ejana, pR. 215 thI 22.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitAo [ r e pAMcanI bhikSuone anumati ApI." AmAM dUdhanA ullekha nathI, e dhyAnamAM levA jevuM che. pachI rIMcha, mAlAM, sUvara, gadheDAM vagerenI carabI pakAvI telanI sAthe meLavIne levAnI anumati ApI. pachI davAonI jarUra paDatAM haLadara, Adu, vaja, ativiSa, vALA, nAgaramotha vagere jaLavALA mULarUpa davAonI anumati ane tene vATavA mATe khalabattAnI paNa anumati ApI. pachI lIMbaDAne kaSAya, kaDAchAlane kaSAya, paTAla kaSAya, karaMjanA kaSAya ane bIjA paNu kaSAyAnI anumati ApI. pachI patrarUpa davAo, jemake lIMbaDAnAM pAna, kaDAchAlanAM pAna, paTeAlanAM pAna, tuLasInAM pAna, kapAsanAM pAna vagere pAnanI anumati ApI. pachI phaLarUpa Ae, jemake vAvaDiMga, pIpara, marI, haraDAM, baheDAM, AmaLAM vagerenI ane hiMga, sajjIta gu' vagere gunI anumati ApI. lavaNA--mIThuM, saMcaLa, si MdhAlUNu, vAnaspatika lavaNuM ( karyuM ?) ane je kAI khIjuM pracalita hAya tenI anumati ApI. cUCrUpa davAnI anumati tathA e mATenAM khANiyA, musaLa tathA cALaNInI anumati ApI. rAgonAM nAmeAmAM sthULakakSa ( dAdara ), khujalI, pheAlA, AsrAva, bhUtapretathI thatA roga eTalAM maLe che. aMjana--aMjanadAnI ane aMjananI saLIneA ullekha che. mAthe lagADavAnAM telaneA ane nasyanA tathA nasya nAkhavAnI taLAtA ullekha che. dhUmapAnanuM tathA ghUmanI vATa tathA za Mkha, sAnuM, rUpuM vagerenAM manetranA ullekha che.
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100.] - Ayurvedane ItihAsa pakAvelA telane ullekha che, ane ghIne ullekha upara AvI gayo che. svedanA prakAre paNuM varNavyA che. snehakarma, svedakarma, virecana, zirAdha-phasa kholavI, zastrakarma, malamapaTTA ane vraNaropaNa teno ullekha che. sarpaviSa ane viSabhakSaNa upara jhADa, pezAba, rAkha ane mATI levAnI anumati che. pAMDuraMga upara gemUtravALI haraDe ApavAno ullekha che. gaMdhakanA lepane ullekha che. A ullekhamAM vIgata to cheDI che, paNa je che te prasaMge pAtta hovAthI tathA camatkAra mizrita na hovAthI vastusthitinI sArI nidarzaka che. vaidyakanI caraketa paddhati e vakhate pracalita hoya ema cekhuM dekhAya che, joke kaI granthanuM nAma nathI lakhyuM. A vinayapiTaka bauddha pAli sAhityamAM je jUnAmAM jUnA grantha che temAMnuM eka che ane khuba atihAsika UhApoha karyA pachI tadvide I.sa. pUrve trIjA zatakamAM vinayapiTakane mUke che. e jotAM I. sa. pUrve trIjA zataka pahelAM Ayurvedane ThIka pracAra hatuM, enuM khAsa zikSaNa ApavAmAM AvatuM ane lekenI vaidyo upara teo ghaNA camatkAra karI zake evI zraddhA hatI, vagere vaidakanA itihAsamAM ghaNuM agatyanA nirNaye phalita thAya che. arthazAstra ane Ayurveda prAcIna saMskRta sAhityamAM kauTilIya arthazAstranuM sthAna viziSTa che. vedattarakAlIna prAcIna granthamAM arthazAstra paNa eka che. kauTilIya arthazAstranA samaya mATe bahu vivAda thayo che. nandavaMzane nAza karI maurya caMdraguptane magadhanI gAdI upara besADanAra cANakya e ja A arthazAstrane kartA ema gaNIne keTalAka 1. juo vinTaranijhanuM "hisTarI opha IMDiyana liTarecara' graMtha 2, pR. 1
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 101 a ene I. sa. pUrve ceAthA zatakamAM mUke che, jyAre khIjA zAstranI paraMparA eTalI ke ethIye vadhAre jUnI hAvAnuM svIkAre che, paNa upalabdha arthazAstranA samaya I. sa. 300 mAM mUke che.ra kauTilIya arthazAstra jUnA kALamAM pracalita dhaNI vidyAonA paricaya darzAve che. temAM AyuveMdanA pazu keTalAka paricaya darzAve che. paheluM teA arthazAstranA kaMTakazAdhana nAmanA cothA adhikaraNamAM AzumRtakaparIkSA ' nAmanuM prakaraNa che. hAlamAM vyavahAra vaidyaka ( Medical Jurisprudence)ne aMge je mRtakaparIkSA (Postmortem Examination) karavAmAM Ave che tenuM, azAstramAM jaLavAI raheluM A prakaraNa prAcInatama rUpa che. ' vaLI AyurvedanA caraka-suzrutAdi granthAmAM A prakaraNa che ja nahi e kAraNathI paNa arthazAstranA A prakaraNanI vizeSa kiMmata che. azAstramAM keAInA maraNu vize zaMkA paDatAM maraNa zAthI-- bhArathI, kAMsAthI, pANImAM DUbI javAthI ke jherathI thayuM che te nakkI karavA mATe je sAdI parIkSA kahI che te Ayurvedane anusaratI ja che. azAstramAM TUMkAmAM je AzuzrRtakaparIkSA ApI che te vyavahArAyurvedanuM kAI khUnuM taMtra pahelAM haze temAMthI utArI hAvAnA saMbhava che. azAstramAM e rIte khIjAM tatrAmAMthI bhinna bhinna zAstrone lagatI vAtA sagrahelI che e prasiddha che. vaLI, rAjAne pAtAne khArAka vageremAM jhera apAvAnI tathA viSakanyAnA upayAganI e jamAnAmAM khIka rahetI tema ja zatruo 1. vinsenTa smithanI * alI hisTarI Apha iMDiyA', A 3, rR, 137 tathA 'bhAratIya itihAsakI rUparekhA ', tra, 2, pR. 262thI AgaLa. 2. kIthanuM 'hisTarI Ak saskRta liTarecara', 1929, pR. 461. 3, 'Ayurveda vijJAna', pu, 21, aMka 1mAM AzuzrRtakaparIkSAone AkhA kaTakA utAryA che.
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] * Ayurvedane ItihAsa taraphathI lazkaranA mArganAM jaLAzayamAM jhera meLavavAnI jUnA jamAnAmAM bIka rahetI ane e mATe rAjAnA raseDA upara tathA lazkara sAthe eka ke vadhAre vaidyane rAkhavAne e vakhate rivAja hato. suzrata kahe che tema vaidyone taMbU lazkaranI chAvaNImAM rAjAnA taMbUnI najIkamAM ja rAkhavAmAM Avato haze ane te upara dhajA rahetI haze, jethI dUrathI dekhAya. rAjAne mATe AveluM anna viSamukta che ke nahi tenI parIkSA mATe arthazAstramAM je sUcanAo ApelI che te sukRta (kalpasthAna, a. 1)nAM taSiyaka vacane sAthe sarakhAvavAthI spaSTa dekhAya che ke arthazAstra tathA suzrate agadataMtranA keI granthamAMthI ekasarakhA utAro karyo che, te paNa suzrutane e viSayanI khabara hovAthI enAM vacane spaSTArtha che tyAre arthazAstranAM vacane aspaSTArtha che. A agarataMtranA jANakArane arthazAstra jAMbalIvida kahe che. tantrayuktionuM arthazAstramAM tathA caramAM varNana che. arthazAstramAM 32 tatrayuktio kahela che (a. 15, A 1), jyAre carakamAM 35 che; paNa beyamAM ghaNuM tantrayuktio eka ja 1. sukRta ka. a, 1 tathA juo arthazAstranuM nIcenuM vacana - triviNa: zatratrAnagvatratA hiAyathAgavAnarakSis: gThatoDanucheda (a. 10-3) A vaidya ke vaidyo laDAImAM vAgelA dhA upara pATApiMDI karavAnuM kAma paNa karatA. raseDAnA uparI tarIke vaidyane rAkhavAne rivAja madhyakALamAM paNa hato. cakrapANidatta potAnA pitAne gauDAdhinAthanA raseDAne adhikArI kahe che. 2. juo "Ayurveda vijJAna" pu 21, aM. 1 mAM Ayurveda ane arthazAstra nAmano mAre lekha. 3. tamArA gArIvi miSagathAranAra chuM: kauTilIya arthazAstra, 1-21.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ arajunI sahitAe [ 107 che. carakasaMhitAne tatrayuktivALe che adhyAya daDhabalane che ane arthazAstranA tatrayuktivALA adhyAya pachI lakhAya lAge che. kauTilIya arthazAstra (a. 4, a. 1)mAM zarIrane jokhama che evuM pahelethI kahyA vagara upacAra kare athavA enI bhUlathI dardI maraNa pAme te daMDa karavAnuM vidhAna che; jyAre rAjAnI rajA laIne jokhamavALI zastrakriyA karavI ema suzrute kahyuM ja che. kAmazAstra ane Ayurveda arthazAstra je paNa ethI jarA vadhAre vyavasthita ane tRtIya puruSArtha kAmanI zAstrIya carcA karanAro e viSayano janAmAM jane pramANabhUta grantha te vAsyAyananuM kAmazAstra che. A granthanA samaya vize paNa ghaNI carcA thayA chatAM chevaTane nirNaya thayuM nathI, paNa sAmAnya valaNa arthazAstra pachI I. sa.nA cothA zatakamAM kAmazAstrane mUkavA tarapha che. A kAmazAstranI caraka-suzratane khabara nathI, joke vAgabhaTane che. ethI UlaTuM kAmazAstrane AyurvedanI khabara che. kAmasUtrakAra spaSTa kahe che ke- AyurvedAcca vedAcca vidyAtantrebhyaH eva ca / AptebhyazcAvaboddhavyA yogA ye priitikaarkaaH|| -kAmazAstra, 7. 1. 49 1. suprata ci. a. 7, . 29. 2. juo kIthanuM "hisTarI opha saMskRta liTarecara', 1928, pR. 469 tathA tenI pAdaTippaNuo. kItha te I. sa. pAMcase sudhI kheMcI javAnuM valaNa dharAve che, jyAre zrI hArANacandra cAkalAdAra jevA kAmasUtrane I. sa. trIjA saikAnA uttarArthane granya gaNe che. (juo emanuM Studies in V. Kamasutra, 1929 ) 3. vADmaTa (u, a. 40, . 41) amaratravihitAmanavavAna ema kahe che tyAM A vAtsyAyananuM kAmazAstra ja udiSTa hevAno saMbhava che.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 ] AyurvedanA itihAsa paNa je AyurvedamAMthI prItikAraka yogA jANavAnuM kAmazAstrakAra kahe che te Ayurve+ eTale caraka-suzrutanI saMhitA ja ke kAI khIjA granthA, e nakkI kahevuM muzkela che. anyatra sIryaviAnA. dikSAMsAvi vaidyane ( ejana 2-2) e rIte vaidyaka zabda vAparyoM che ane AyurvedanI viziSTa paribhASAne paricaya batAvyA che. paNu sauthI vizeSa tA kAmazAstranuM chelluM aupaniSada adhikaraNa, jemAM vRSya yogA che, te caraka-suzrutanA vAjIkaraNa cAMgA sAthe sarakhAvavA ceAgya che. prAcInatara vAjIkaraNatAmAMthI caraka-suzrutamAM tema ja kAmasUtramAM sarakhA utArA karavAmAM AvyeA hAya te saMbhavita che. paNa amuka traNeka yogAnI khAkhatamAM e caraka-suzrutamAMthI ja utAryAM hAya eTaluM badhuM maLatApaNuM che. kAmasUtramAM vazIkaraNu mATe paNa Ayurve prasiddha dhatUrA, marI, pIpara, thAra, mahuzIla, vaja, kherasAra, nagaDa, bhAMgarA vagere auSadheA vAparela che. abhyaMjana ane subhagakaraNamAM paNa Ayurvedaprasiddha byA ja kAmasUtrakAre vAparyAM che. mahAbhArata, purANu ane Ayurveda mahAbhAratane AyurvedanI khabara che. AyurvedanAM AThe aMgA heAvAnI paNa bhAratane khabara che. vaidyakanA upadezaka tarIke kRSNAtreyanA ullekha mahAbhAratamAM maLe che.4 e uparathI AtreyanA 1. jIe 'Ayurveda vijJAna', pu. 21, pR. 253 mAM * AyurveCda ane kAmazAsra ' nAmanA mArA lekha, jemAM pUrA utArA karIne sarakhAmaNI karI che. 2. AyurvevittamaMtridhAtuM mAM prakSate / --mahA. zAntipa, a. 137 3. kaccitte kuzalA vaidyA aSTAMge ca cikitsite / 4. juo upara, pR. 64, --mahA. sabhAparva, a. 35
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 105 agnivezAdi ziSyomAMthI koInAM lakhelAM eka ke vadhAre taMtra paNa e vakhate pracAramAM heya e saMbhavita che. ane kAyacikitsAnI sAthe sAthe ja jUnA kALathI zastracikitsA kheDAtI hovAthI zastracikitsake mahAbhAratanA kALamAM hovA joIe ja ane yuddhanI vAtamAM zastracikitsakane ullekha svAbhAvika hevAthI mahAbhAratamAM maLe ja che. hAlanAM purANe mahAbhArata pachInAM che e ni:saMdigdha che ane temAM sauthI jU nuM vAyupurANa che. vAyupurANune samaya I. sa. cothuM zataka mAnavAne mata meM anyatra sapramANa darzAvyA che. have vAyupurANamAM aSTAdaza vidyAo gaNAvatAM Ayurvedane ullekha karyo che. te AyurvedanA kAIka granthane anulakSIne ja haze, paNa vAyupurANane AyurvedanI ghaNI vAtonI khabara che. vAyupurANamAM ariSTalakSaNa nAmano eka Akho adhyAya che ane emAM ApelAM lakSaNone caraka-suzrutamAM ApelAM lakSaNe sAthe sarakhAvatAM ariSTalakSaNane lagatA atyAre lupta thaI gayelA koI granthamAMthI vAyupurANamAM keTalAka utAre karyo hoya evuM lAge che, 1. savarakuMar: vaiyA: zAstravizAradA ! -ejana, udyogaparva, a. 15ra 2. upAtiSThannatho vaidyAH zalyoddharaNakovidAH / sarvopakaraNayuktAH kuzalaiH saadhushikssitaaH|| -mahAbhArata, bhISmaparva, a. 120 3. juo mAruM "purANavivecana', pR. 161. ka, juo vAyupurANa, a. 61, . 78-79. aSTAdaza vidyAo yAjJavalakyasmRti (a. 1, zyo 3)mAM gaNAvI che temAM paNa Ayurveda che ja. 5, juo "Ayurveda vijJAna, 5. 9, pR. 89, jemAM paNa vigatavAra sarakhAmaNu karI che.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11] Ayurvedane ItihAsa chatAM vAyupurANanAM keTalAMka vAkyo sukRtanA pAThane evI nikaTatAthI anusare che ke suzrutamAMthI utAre karyo che ema ja mAnavuM paDe. A matanA piSaka bIjA dAkhalA paNa vAyupurANamAMthI maLe che. vAyupurANa (a. 17)mAM rasamAMthI rakta, raktamAMthI mAMsa vagere rasAdi dhAtuene utpattikrama Apyo che te suzrutane anusarIne che. vAyupurANanA uparanA ja prasaMganuM eka vacana spaSTa rIte bheLasaMhitAne anusare che. chevaTa kalivarNanamAM vAyupurANamAM "soLa varSathI ochI umaranI strIone yugakSayamAM prasUti thaze" ema je kahyuM che te spaSTa rIte suzrutanA "seLa varSathI ochI umaranI strImAM garbhAdhAna kare to e garbha kUkhanAM ja nAza pAme che" e zabdone yAda karIne kahyuM che. TUMkAmAM vAyupurANune caraka, suzruta ane bhela traNeyanI khabara che. agnipurANamAM ghaNuM zAstranI vAtane saMgraha hAIne AyurvedanI paNa keTalIka vAtone saMgraha che, paNa e purANuM pAchalA kALanuM heIne emAM AyurvedanA gramAMthI utArA svAbhAvika che. Ayurveda ane darzane tathA dharmazAstro nyAyadhanA matrAyurvedaprAmANyavacca tatprAmANyamAptaprAmANyAt ( nyAyasUtra, a. 2, sU. 68) e vacana uparathI enA vakhatamAM AyurvedanA eka ke vadhAre graMthe hevAnuM anumAna thaI zake. paNa dharmazAstro ane darzananA vicAronI Ayurveda uparanI asarane meM anyatra savistara vicAra karyo che ane e vicArane 1. ejana, pR. 94-95. 2. ejana, pR. 96. 3. juo vAyupurANa, a. 58, 58 tathA suzrata, zA. a. 10. 4. juo mAruM "AyurvedanA dArzanika tathA satta saMbaMdhI prakaraNene abhyAsa."
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitAo [ 100 pariNAme huM evA nirNaya upara AvyeA chuM ke sarakasa hitAnAM dArzanika prakaraNe vaizeSikasUtra pachI ane sAMkhyakArikA tathA dhaNuM karI nyAyadarzana pahelAM I. sa.nA pahelA zatakamAM racAyAM che, ane suzrutanuM dACnika prakaraNu sAMkhyakArikA . pachI. sAMkhyakArikAne samaya sauMdigdha che, paNa I. sa. khaseAnI AsapAsamAM te racAyuM che. savRttasaMbaMdhI carakanuM prakaraNa suzrutanA e prakaraNu karatAM prAcInatara che e cAkkasa. suzruta mATe bhAge manusmRtine anusare che. vaLI cakra--suzruta upanayanavidhi tathA adhyayana-adhyApana ane anaghyAyanA divase| jevA niyamonI khAkhatamAM dha zAstrane anusare che ane spaSTa zabdamAM ene anusaravuM joI e ema kahe che.1 khIjI taraphathI hadegla jene Atreya saMpradAyanI asthigaNunA kahe che te carakAkta asthigaNunAne pATha yAjJavalkayasmRti ane viSNusmRtimAM maLe che.2 yAjJavalkayane saMcArI (cepI) rAganI khabara che ( a. 1, zlA. 54). matalaba ke suzrutathI paNa e smRtikAra paricita che. yAjJavalkayasmRtine samaya I. sa. cothuM zataka gaNAya che, ane viSNusmRtinA samaya kadAca ethI gheADA vahelA hAya.3 prAcIna saMskRta sAhityatI AthI vadhAye sarakhAmaNI karavAnI jarUra nathI lAgatI, paNa vyAkaraNasAhityamAMthI maLI Avela eka ullekha ahI. teAMdhavAyeAgya che. kAzikAvRtti ( 8-4-6 )mAM vanaspati, vRkSa, Adhi vagerenAM lakSaNA ApyAM che te carAkta ( sU. a. 1, zlA. 72 )ne maLatAM che eTaluM ja nahi, paNu oSadhya: jAtrAntA: e zabdo teA kAzikAkAre carakamAMthI ja 1, jIe suzruta sU. a. 2, zlA, 9-10, 2. halanuM - sTaDIjha ina dhI meDisina oNpha enzyanTa iMDiyA ', 5. 40-41 vagere. 3. mekaDonalanuM ' saoNMskRta liTarecara', pR. 428-29.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 ] . Ayurvedane ItihAsa utAryA che. kAzikAne pracAra cinAI musAphara itsiMganA samayamAM hato ane I. sa. 700mAM enA upara TIkA lakhAI che, mATe e granya I. sa. 600thI arvAcIna nathI.' bIjA dezanAM vaidyaka sAthe Ayurvedane saMbaMdha - ijisa, esIriyA, bebileniyAmAM tathA bIjI taraphathI cInamAM ghaNuM jUnA kALamAM kAMIka vaidyakavidyA hatI, paNa ene Ayurveda sAthe keI jAtano saMbaMdha hoya ema lAgatuM nathI. e prAcIna saMskRtio peThe e vaidake paNa svataMtra rIte vikAsa pAmyAM hatAM. paNa grIsanA vaidyaka sAthe Ayurvedane kAMI saMbaMdha hatA ke nahi ane hato te kevo hato e prazna mahatvanuM che ane tenI ghaNI carcA thaI che. Adhunika pAzcAtya vaidaka tathA yUnAnI vaghakane Adhunika bhAratamAM prAcIna bhAratIya vidyaka sAthe samAgama thatAM e beyanA mULarUpa grIsanA vaidyaka sAthe prAcIna bhAratIya vaidyakanI tulanA svAbhAvika che. AvI tulanAne aMge thayelo sarva UhApoha ahIM utAravAnI jarUra nathI dhArI, paNa jelI, harnala ane kItha e traNa tadvida paMDitenA nirNayane sAra ja ahIM utArIne saMtoSa mAne che. 3 1. juo kathanuM hisTarI opha saMskRta liTarecara, 1928, pR. 429-30, - 2. juo zrI. girIndranAtha mukhopAdhyAyano, "sarjikala insTamenTa opha dhI hindujha, graMtha 1, pR. 338 thI 341 tathA kAzyapa saMhitAne ughAta, pR. 148, 149 tathA pR. 202 thI 206, 3. jelInuM "meDisina', pR. 17, 18; halanuM meDisina oNpha ezyanTa iDiyA, prastAvanA, pR. 3, 4 ane kathanuM "hisTarI opha saMskRta liTarecara', pR. 513-14. . . . . .
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo - 109 - grIsanuM vaidyaka ane Ayurveda grIka granyakAra DIoskArDasa ane te pahelAMnA granthakAranA auSadhazAstramAM bhAratIya tatva tarata pakaDI zakAya che. dA. ta. pIpara, pIparImULa, kuSTha, elacI, taja, suMTha, vaja, gUgaLa, metha, tala vagere bhAratIya auSadha grIka auSadhazAstramAM maLe che. - grIka ane prAcIna Ayurveda vacce ghaNuM sAmya che emAM zaMkA nathI, paNa e sAmanuM mULa zuM che te nakakI karavuM muzkela che. grIka vaidyaka ane Ayurveda vacce sAmyanA dAkhalA jevA hoya to jelI gaNave che tema daSavAda, deSanA vaiSamyathI regathI utpatti, Ama, pamAna ane pakava evI tAvanI tathA sojAnI traNa sthitinuM varNana, upacArasAdhananA zIta ane uSNa tathA rUkSa ane snigdha-pichila jevA vibhAgo, rego upara tethI viruddha guNavALA upacAranI paddhati, sAdhyAsAdhya jJAna upara bhAra, cikitsakanAM lakSaNo, guru pAse ziSya levAnI pratijJA ane cikitsakanA AcArane Adarza, dharmamAM bAdhaka gaNavA chatAM vaidakamAM madyo ane Asone auSadha tarIke upayoga, cAturthaka, tRtIyaka ane ajevuM vagere tAvanA bhedanuM varNana, kSayanuM varNana hovuM jyAre hRdayanA roganuM varNana na levuM, mATI khAvAthI thatA pAMDuroga, garbhavyAkaraNanuM varNana, garbhanAM aMgonI ekasAthe utpattinI mAnyatA, bIjanA vibhAgathI joDakAMnI utpatti, jamaNI bAjunAM cihno puruSagarbhanAM ane DAbI bAjunAM cihno strI garbhanAM sUcaka hovAnI mAnyatA, ATha mAsane garbha janme to jIve nahi evI mAnyatA, mRtagarbhane bahAra kADhavAnI rIta, zastracikitsAmAM patharInI zastracikitsA, arza cikitsA, zirAvedha, jaLo lagADavAnI kriyA jemAM yavanakSetramAM (grIsamAM?) utpanna thatI jaLo paNa gaNAvI che (suzruta sa. 13-13), dAhakriyA, keTalAMka zastra ane
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 ] AyurvedanA itihAsa yaMtrAnuM svarUpa ane AMkha upara zasrakama karatAM jamaNI AMkha mATe DAme hAtha vAparavAnI sUcanA vagere dhaNI bAbatanuM sAmya che. paNa AmAMthI grIsanI asaranuM pariNAma keTaluM che ane keTaluM samAna * vikAsajanya che e nakkI karavuM ghaNuM kaThaNa che. ema kItha kabUla kare che. tridhAtuvAda grIsanI asaranuM pariNAma che. ema kadAca grIsanI vidyAnA paDitA dhAre, paNu AyurvedanA tridhAtuvAdane sAMkhyadarzInanA guNatrayavAda sAthe nikaTa saMbaMdha che e prAcyavidyAvidyAne suvidita che.2 tridhAtuvAdane, khAsa karIne vAtadoSAnA, ullekha atharvavedamAM maLe che. vaLI, jyAtiSavidyAe jema yavanenuM RNu svIkAryuM che. tema Ayurvede kathAMya svIkAyu nathI. Ayurveda upara kaMIka asara hoya teA zastravidyA upara hAvAneA saMbhava jolI mAne che, paNa enI dalIla nirNAyaka nathI. hala kahe cheH tema TIsiyAsa ( Klesias ane megesthiti ( I. sa. pUrve 300 khIjI taraphathI I. sa. pUrve 400 ) teoe uttara bhAratamAM pATalIputramAM vasyA hatA, che. paNa hala kahe che musApharI karI hatI. megesthenisa tA eTale paraspara vidyAvinimayane saMbhava tema zabaracheH sivAya mAnavazarIranuM sAcu jJAna maLI zake nahi ane manuSyazarIrane amuka rIte zAMdhIne aMdaranA bhAgeA jovAnI spaSTa sUcanA suzrutamAM che ane carakamAMthI 1. upara prAcIna grIka vaidyaka ane Ayurveda vacce sAmyanA dAkhalA ApyA che te jolInA meDisina' pU, 18-19 mAMthI lIdhA che, je kIce paNa hisTarI Ak saMskRta liTarecara', pR. 513mAM e pramANabhUta granthamAMthI utAryA che. 2. jIe kAtha, pR. 514, 3, upara pR. 30-31. 4. juo hulanuM meDisina ina enzyanTa IMDiyA ', 1907, pR. 3, ane A bAbatamAM hulanA anumatipUrvaka ullekha karyA che. pR. 514
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [111 e kriyAnA pracArane Take maLe che. paNa A bemAMthI ekeya saMhitAmAM pazunA zarIrane cIrIne jovAnI vAta nathI. matalaba ke AyurvedamAM mAnavazarIranAM asthione je baheLo paricaya jevAmAM Ave che te manuSya zarIrane kApIne meLavela che. have grIsa vize joIe te elekajhaTriyAnA hirephIlasa ane IresIsTreTasanA saMpradAyanA I. sa. pUrve trIjA zatakanA vaidyomAM mRta tathA javatA paNa zarIrane cIrIne jovAno pracAra hovAne cokakasa purA che, paNa tenAmAM nADItaMtra ane zirA Adi vAhinItaMtranuM jJAna eTaluM badhuM Ayurveda karatAM vadhAre che ke jo grIka pAsethI AyurvedIe kAMI zIkhyA hovAno saMbhava mAnavo hoya te e jUnA kALamAM-I. sa. pUrve pAMcamA zatakamAM hAIpokeTIsa ane tenA najIkanA anuyAyIonA samayamAM banyuM hoya ema mAnavuM paDe, paNa hAIpokreTIsanA saMpradAyamAM zabacchedane pracAra hevAne purA nathI. I. sa. pUrve 400 mAM TIsiyAsa bhAratamAM AvyAne purAvA che ane I. sa. pUrve pAMcamA-chaThThA zatakamAM je zArIra jJAna dhAnvantara vaidyone hevAnI ApaNane vaidika sAhityamAMthI tathA caraka-suzrutamAMthI mAhitI maLe che te jotAM hAIpikeTIsanA vakhatanuM grIsanuM zArIra jJAna bhAratanuM RNI hevAnA saMbhavanI nA paDAya ema nathI ema harnala kahe che. bIjI taraphathI hAIpakeTIsanA anuyAyIone zabacachedane paricaya taddana nahoto ema nathI kahI zakAtuM ane zabacachedano paricaya hoya to zarIra jJAnanI keTalIka samAnatA svataMtra rIte utpanna thavAne saMbhava paNa che ja. vaLI, prAcIna grIka vaidyaka sAhityamAM AyurvedamAM che tevI asthigaNunA nathI maLatI, eTale tulanA karavAnuM sAdhana nathI. vaLI, harnala vIgatavAra batAve che tema TelamuLuM je zArIra che te ja 1. juo harnalanuM "meDisina ina ejyanTa inDi', pR. 4 , 2. ejana, pR. 5,
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 ]. Ayurvedane ItihAsa je grIsanuM hAipokreTIsanA saMpradAyanuM zarIra hoya te AyurvedIya ane TelakudanI asthiraNanA ghaNuM bhinna che. paNa I. sa. pUrve pahelA zatakane kesasa (Census) hADakAMnI vAta karatAM pAdakUrcAsthi, pANikUrcAsthi vize kahe che ke emAM anizcita saMkhyAnAM ghaNAM nAnAM hADakAM hoya che, paNa te eka jevAM lAge che. have ghaNAM nAnAM hADakAM hevAne mata suzratamAM maLe che ane eka hADakuM hevAne mata carakamAM maLe che. vaLI, hAtha ane paganI AMgaLIomAM 15 sAMdhA hovAnI vAtamAM grIsanuM zArIra TelamudanA tathA AyurvedanA zArIrane maLatuM Ave che. badhuM jotAM tadvide kazuM ekkasa kahI zakatA nathI. bhAratamAM tathA grIsamAM vaidaka jJAnanA svataMtra vikAsa tarapha vidvAnenuM vizeSa valaNa che. chatAM upara je sAmya nepyuM che te jotAM kAMIka vidyAvinimaya be dezo vacce thaye heya e asaMbhavita nathI. * tibeTanuM vaidyaka tibeTa jevA pitAnI paDozanA deza upara Ayurveda jevA zAstranI asara jUnA kALamAM ja thaI heya--kadAca tyAMnA zAstra sAthe vinimaya thayo hoya e svAbhAvika che. paNa keTalI ane kevI rIte asara thaI che te vize ghaNuM thoDuM nakakI thayuM che. tibeTamAM ajJAta saMskRta mULamAMthI cAra taMtrane anuvAda AThamA zatakamAM thayo che ane tyArapachI paNa aneka vaidyaka saMskRta granthanA tibeTI anuvAda thayA che. pariNAme TibeTanuM vaidyaka maTe bhAge AyurvedanA AdhAre UbhuM thayuM che. dA. ta. zarIramAM nava chidrone ane 900 nADIone gaNela che. che ! nidAnamAM Ayurveda tridhAtu siddhAMta mAnya che. dUdha ane mAchalAMnA sAgathI kubariyAtathI thatA roga thavAnI vAta paNa che. 1, juo harnala, pR. 124.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 113 auSadhiomAM triphaLA, marI, utpala, DuMgaLI, sUMTha, taja, kuka vagere maLe che. tibeTanA zavyataMtramAM zRMgAvacAraNathI lohI kADhavAnI paddhati, zastro ane yaMtronAM jAnavaranAM meDhAM vagere uparathI nAma pADavAnI rIta, garbhanI jAti parIkSAnI rIta vagere ghaNuM AyurvedamUlaka che. ghaNA tibeTanA granthanuM megila bhASAmAM bhASAntara thayuM che. vaLI himAlayanI legrA vagere ghaNu prajAo tibeTI vaidyakane upayoga kare che. silonamAM tibeTa pahelAM ghaNuM varSo upara bauddha dharma sAthe Ayurveda paNa gaya haze. mahAvaMzamAM sAraththasaMgraha nAmanA vaidyaka granthane ullekha che, tene bAda karatAM 13mI sadIne gArNava jUnAmAM jUne grantha che. siMhalI bhASAmAM hAlamAM je vaidyaka grantho chapAyelA tathA hAthapratomAM che te Ayurveda uparathI ja racAyelA che. drAviDa vaidyaka vize vadhAre noMdha AgaLa Avaze, barmA-suzrutanI khyAti I. sa. 900mAM kAja sudhI bRhattara bhAratamAM pahoMcI hatI, paNa hAlamAM-aDhAramI sadImAM sukRta, dravyaguNu vagere vaidyaka granthanuM bamajha bhASAmAM bhASAntara thayuM che. phArasI ane arabI-avastAkAlIna prAcIna IrAnI bhASAmAM vaidya ane davAnA vAcaka zabdo vaidika zabdone keTalA maLatA che te pahelAM kahyuM che. vaLI, regenAM tathA zarIranA bhAgonAM keTalAMka nAme maLatAM che. carakasaMhitAmAM bAlhIkabhiSa; kAMkAyanane ullekha che e IrAna sAthe saMbaMdha batAve che. pachI siddhayogamAM pArasIyavAnIne ullekha che. suzratamAM hiMga ane nAraMga jevI IrAnathI AvatI vastuono ullekha che. pachI madhyakALamAM dhAtuo tathA pArAne baheLo upayoga tathA dhAtuonuM bhasmIkaraNa, aphINune upaga ane nADI parIkSAnI paddhati vagere IrAna
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114] Ayurvedane ItihAsa athavA arabastAnathI hindustAnamAM AvyAM che ema jelI kahe che.1 pachInA muslima kALamAM to phArasI vaidyaka AyurvedathI svataMtra rIte ja hindustAnamAM rahyuM che. bIjI bAjuthI ambAsIda khalIphanA athavA kadAca tethIye jUnA sasAnI kALamAM AyurvedanA granthanAM phArasImAM bhASAntare thayAM hatAM, paNa te jaLavAI rahyA nathI. vaLI, tenAM arabI bhASAMtare thayAM hatAM, paNa caraka ane suzruta sivAya bIjA vaidyaka granthanAM nAma nakkI thaI zakatAM nathI. paNa rAjhI ane bIjA arabI granthakAre pitAnI anukramaNikAomAM tathA udAharaNa ApatAM keTalIka vAra bhAratIya mULa hovAnuM svIkAre che. abu masUra(dazamI sadI)nA auSadhazAstramAM ghaNI hiMdI davAo che. e hakIma vidyA meLavavA mATe hiMdustAnamAM Avyo hato ane ghaNI vAra ajJAta granthomAMthI utArA kare che. | caraka-suzrutanuM vaidyaka-carakasaMhitA ane suzrutasaMhitA e bhela ane kAzyapanI khaMDita saMhitAo sAthe gaNatAM AyurvedanA prAcInatama Adyagrantha che eTaluM ja nahi, paNa A dezanA prAcIna Aryoe vaidyaka vidyAmAM je maulika, sanAtana mUlyavALA ane e viSayanI vividha zAkhAone pitAnA vartuLamAM samAvI detA siddhAnta bAMdhyA che tathA vicAra karyA che te sarvane saMgraha A graMthamAM che. Ayurvedika vaidyono e grantha ja sAco AdhAra che. vaidyakanAM keTalAMka aMgomAM te A granthamAM je maLe che temAM unnatinI Toca AvI gaI che ane pachIne itihAsa avanatine itihAsa che. - 1 jAo relInuM meDisina', pR. 18. * 2. lInA meDisinamAMthI tibeTa, barmA, silena, ane phArasIarabI viSayaka uparanuM varNana utAryuM che,
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 115 A saMhitAomAM zArIra, kAyacikitsA, zalya Adi aMgene lagatuM je jJAna maLe che te eka ke becAra vyaktionI anveSaNazaktinuM phaLa nathI, paNa pahelAM je paraMparA ApI che tethI sucita thAya che tema vaidika kALanA chellA bhAganA samayathI AraMbhI caraka-suzratanA pratisaMskAranA kALapayetanA aneka sikAo daramiyAna thaI gayelA aneka samartha aveSanI mahenatanuM e phaLa che. joke e saikAo daramiyAna thayelA vikAsane ItihAsa ApaNe ukelI zakatA nathI, paNa dhIme dhIme vikAsa thayo che ane atyAre maLe che te e vikAsakramanuM chelluM pagathiyuM che e cokkasa che. A saMhitAomAMnA judA judA tharanA vizleSaNane prayatna zakya nathI. bIjI taraphathI A saMhitAomAM kAyacikitsA Adi bhinna bhinna aMge saMbaMdhI jeTaluM jJAna bharyuM che te badhuM ahIM utAravuM to zakaya ja nathI, paraMtu tene sAra ApavAnI jarUra lAgatI nathI: kAraNa ke AyurvedanA grantha sulabha che ane jijJAsu sahelAIthI joI zakaze, eTale etihAsika mUlyanA kAraNe nedhavA gya mane je lAgyuM tene ja ahIM nirdeza karyo che. saMhitAkAlIna vaidya-vedika vaidya, upara batAvyuM che tema, auSadhe ane maMtrelA jaLa vaDe rogonI sAthe rAkSasane paNa nAza karanAra mAMtrika vaidya hatA, paNa saMhitAkAlIna vaidya ethI taddana jude che. saMhitAkALamAM paNa devavyApAzraya vidyaka cAlatuM hatuM, paNa e kArya karanAra mAMtrike judA hatA. mAMtrika ane vaidya eka ja e sthiti bhUtakALanI vastu banI gaI hatI, tema ja mAtra auSadhe pAse rAkhIne have vaidya thaI zakAtuM nahatuM. vaidyamAM upayogI evAM basti ApavAnI naLI vagere sAdhane, vaidyakanAM pothAM ane auSadhe eTalI sAmagrI pAse rAkhanAra tathA 1. juo upara, pR. 22. 2. carakasaMhitA, sU. a. 11-54.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ]. Ayurvedane ItihAsa vaidAne DoLa karanArane, carakAcArya vezadhArI (chaghacara) vaidya gaNe che. "jAte siddha nahi paNa siddha vaidyanI pAse rahIne teonI bhalAmaNathI vaidya thaI beThelA bIja siddhasAdhita vaidyone" paNa caraka halakA gaNe che, paNa "prayoga, jJAna ane vijJAnanI siddhithI siddha thayelA ane (dardIone) sukha ApanArA," jene caraka kavitAbhisara (jIvanane jALavanAra) nAma Ape che, tene ja e sAcA vaidya gaNe che. vidyano Adarza--caraka-suzrutanI daSTimAM vaidyane Adarza ghaNe UMce che. carakanA kahevA pramANe vadhe auSadhione saMpUrNa rIte oLakhavI joIe. bIjI taraphathI jenA upara auSadhane upayoga karavAnuM che te zarIrane paNa saMpUrNa paricaya vaidyane hovo joIe ane dardI upara auSadhane upayoga jANavo joIe. paNa ATalethI pUruM thatuM nathI. pAchalA alpa vidyAvALA jamAnAmAM abhaNa vaidyo pitAnI keThAvidyA upara bahu bhAra mUkatA. are, zAstrajJAnane e jJAna vagaranA chatAM paNa kamANI karatA keTalAka AgalI peDhInA vaidyo lagabhaga nirarthaka TharAvatA. jyAre sarakAcArya. kaThAvidyA-pitAnI buddhi-ne mahattva jarUra Ape che, paNa e sAthe ja kahe che ke "patAnI buddhi e AMkha che ane zAstrAbhyAsa vastune dekhADanAra prakAza che. A beyane sArI rIte upayoga karIne cikitsA karanAra vaidya deSapAtra nathI. vaidya guNasaMpatti mATe hamezAM khUba prayatna kare."5 ane A zAstrAbhyAsamAM sAcA guru pAsethI meLaveluM vaidyakanAM sarva aMgenuM zuddha jJAna mukhya che. 1. caraka, sUra a. 11-50. 2. ejana, sU. a. 11, le. pa thI 53. 3. ejana, sU. a. 1, se. 122. 4. ejana, se. 122-23. 5. ejana, ra. a. 9, . 24-25.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 120 vaLI, sArA vaidya "rAganAM kAraNe, lakSaNa, reganI zAnti ane rega pharI Uthale na mAre e jJAna to meLavavuM ja, paNa jAte badhI kriyA karIne anubhava meLavI le " ema caraka kahe che. kaI paNa jamAnAnA sAcA vaidya mATe vidyA, anubhava ke karmabhyAsa ane aMdaranI buddhi-eka jAtane sUjha ke e te jarUranAM che ja, paNa carakAcArya te pavitratAne paNa Avazyaka gaNe che ane e pavitratA upara bhAra mUkIne vaidyane Adarza darzAvatAM kahe che ke "pitAne zaraNe AvelA duHkhI regI pAsethI vidvAnane veza dhAraNa karanAra vaidya kAMI paisA levA e karatAM te sapanuM jhera ke ukALeluM trabuM pIvuM vadhAre sAruM." alabatta, vaidya kamAvA mATe dha na karavo ema carakanuM kahevuM nathI, paNa kamANu e enuM lakSya na hovuM ghaTe. caraka to kahe che: "vaidya sarva rogIonI potAnAM bALakonI kare tema kevaLa dharma meLavavAnI IcchAthI rogomAMthI rakSA karavI. dharma, artha ane kAma traNeya puruSArtha mATe Ayurveda che, paNa jeo artha ane kAma mATe nahi paNa bhUtadayA mATe cikitsA kare che teo sarvazreSTha che. jeo cikitsAne bajAru cIja peThe vece che teo senAnA DhagalAne choDIne dhULanA DhagalAne pakaDe che. dAruNa rage vaDe yamarAjAnA darabAramAM javA taiyAra thayelA dardIonA yamanA pAsane kApI jeo jIvita Ape che teone A jIvitadAnathI bIjuM koI dAna moTuM nathI. bhUtadayA e parama dharma che ema jANIne je cikitsAne vyavasAya kare che tenA badhA artha siddha thAya che ane te AtyaMtika sukha eTale mokSane prApta kare che."3 | carakanA upara kahelA AdarzanuM saMpUrNa anusaraNa badhA vaidyo nahi karI zakatA hoya, paNa cheka carakanA kALathI te gaI 1. caraka, sU. a. 9, , 6, 18-21. 2. ejana, sU. a. 1, . 132-33. 3. ejana, ci. a. 1, pR. 4, . 5662.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 ] Ayurve nA itihAsa peDhInA kALa sudhI peDhI dara peDhI thayelA A dezanA asaMkhya vaidyomAMthI uttama vaidyoe e Adarzane dRSTi sanmukha rAkhyA hatA e niHzaka che. paNa A parApakArI AdarzonuM lakSya rAkhavAthI jUnA badhA vaidyo daridra haraze ema mAnavAnuM kAraNu nathI. carakamAM vaidyone pUjya gaNavAnuM tathA temane banneA ApavAnuM vidhAna che ja1 ane garIba mANasAnI kRtajJatA khyAti vadhArIne tathA khIjI aneka rIte badalA ApI rahetI ane zrImantA pAsethI paiseA pazu maLatA. zreSTha vaidyone rAjAnA vaidya thavAnI mahecchA rahetI. carakAcA sa`guyukta zreSTha vaidyane rAjA kahe che.ra ane rAjavaidya padavInA ullekha I. sa. pUrve pahelA zatakanA zilAlekhamAM maLe che. rAjAe rasADA upara tathA lazkaranI chAvaNI sAthe hamezAM vaidyone rAkhatA e pahelAM kahyuM che. e uparAMta jheranI cikitsA jANunAra4 tathA rANIone suvAvaDa Ave tyAre tenI saMbhALa lenAra tema ja navAM janmelAM kuMvarakuMvarIonI sabhALa lenAra vaidyonepa paNa rAkhavAmAM AvatA ane A vaidyo pAtapeAtAnA viSayane lagatAM vizALa sAmagrIvALAM turAlayeA, prasUtijJALAe, kumArAgAre vagere rAjyane kharce UbhAM karatA haze. carake ( sU. a. 15 )mAM rAjAne, rAjavIne ke puSkaLa paisAvALA khIjAne vamana ke virecana pivaDAvavuM heAya tyAre e mATe 1. caraka, aaa. 50-51, 2. ejana, sU. a. 9, zlA. 19, 3. juo pItalakheArA guphAnA lekhA, naM. 6-7 ( I. ke. Ta, ve, I, ), 4. jIo upara pR. 41 ane 47, 5. jIe raMza (sa. 3 )nuM nIcenuM vacana-- kumArabhRtyAkuzalairanuSThite bhiSagbhirAptairatha garbhamarmaNi /
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sa`hitAo [ 119 khAsa kevuM makAna rAkhavuM, keTalI sAmagrI rAkhavI tathA keTalAM mANasA tahenAtamAM rAkhavAM tenI savistara sUcanAo karI che. rAjAne ke dhanikane peAtAne mATenI A ispitAlane maLatI paNa kadAca nAnA pAyA uparanI sa MsthA samaya vaidyo peAtAnA sAmAnya dardIo mATe peAtAnA makAnamAM UbhI karatA hoya e saMbhavita che, paNa jAhera ispitAlanI sUcaka kAI vAta saMhitAmAM maLatI nathI. e mATe khIjA aitihAsika sAdhananI ja madada levI paDe che. "C AtuzALAo (ispitAlA )--mauya cakravartI zAka mahArAjAe peAtAnA dezamAM tathA potAnA paDeAzI rAjAonA dezAmAM satra manuSyacikitsA ane pazucikitsA peAte sthApI che tathA manuSya tema ja pazue mATe jyAM na hoya tyAM auSadheA laI AvIne rAkhyAM che tathA capAvyAM che" ema enA khIjA zilAzAsanamAM krAtarAvyuM che. ahIM ' manuSyacikitsA ' ane ' pazucikitsA ' zabdothI zuM samajavuM? cikitsA mATe kAMIka sagavaDa rAjya taraphathI karavAmAM AvI haze ema samajAya che. ene praMspitAla nahi te ispitAlaprathAnA AraMbha kahI zakAya. . > azAkanA kALa pachI lagabhaga chaseA varSe I. sa. 405 thI 411 nI vacce bhAratamAM musApharI karanAra cinAI yAtrALu phrAhvAna lakhe che kera " magadhanI rAjadhAnImAM eka sarasa dharmAdA ispitAla hatI. kAI paNu jAtanA rAgathI pIDAtA nirAzrita garIba dardI e badhA emAM Ave che. e dardIonI sArI rIte saMbhALa levAmAM Ave che. eka cikitsaka tenI cikitsA kare che. teone Avazyaka 1. jIe inskripzana Apha azAka' harTjhanuM, pR. 51, 66 tathA * gujarAtanA aitihAsika lekhA', bhA. 1, lekha. 1. 2. jIe phAhyAnanI musApharIenA jAilsanA tarajUmAmAMthI vinsenTa smithe karelA utArA, A. 3, pR. 26,
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanA itihAsa Ave che. A rIte tene pUrA te sAjA thAya tyAre tene 10] khArAka ane aa ApavAmAM ArAmathI rAkhe che ane jyAre javA devAmAM Ave che." A vana tA spaSTa dharmAdA ispitAlanuM che, paNa phAdyAna kahe che tema dharmAdA karavAmAM ekabIjAnI spardhA karatA AnavIra leAkAnAM dAneA vaDe dhazALAe tathA AvI ispitAle tyAre cAlatI hatI. I. sa. nA sAtamA zatakanA cinAI, musAphra yuvAna cuAMga pa maphata davA ApanAra vaidyo sAthe puNyazALAe havana rAjAe baMdhAvI hovAnuM kahe che. 1 ispitAla sabaMdhI uparanA guptakAlIna ullekheA pachI sA varSI pachInA eka ullekha maLe che. cAla dezanA vIra rAjendra devue I. sa. 1067mAM eka zAsana kADheluM che, je dakSiNanA ceMgalapaTu maMDaLanA tirumakUDala gAmanA zrI veMkaTezvaranA mandiranA garbhagRhanI dIvAlamAM kAtareluM che. e zAsanamAM veMkaTezvaranA nityAtsavAdikanA kharcanI gAThavaNa sAthe eka pAThazALA ane vidyArthIonA AreAgya artha ApelA eka AturAlayanA khanI paNa goThavaNu karelI che. AturAlaya ( ispitAla)nI gAThavaNa nIce pramANe che: da A AturAlayanuM nAma zrI vIraceAlezvara AturAlaya. temAM - 15 dardIone rAkhI zakAze. cikitsA mATe eka kAyacikitsaka, eka zalyacikitsaka, be puruSa paricArA, be strI paricArikAo, eka sevaka, eka dvArapAlaka, eka dheAkhI ane eka kuMbhAra " eTalAM mANasA rAkhavAnI sUcanA sAthe tenA tenA pagAranI paNa nIce pramANe gAThavaNa che : "kAda DarAmAzvatthAma bhaTTArane e AturAlayamAM kAyacikitsaka tarIke rAkhela che ane tene traNa kariNi jeTaluM dhAnya maLaze. zalyakriyA 1. khIlsa 'buddhisTa rekarDjha', gre, 1, pR. 214. 2. kuriNi ane nADI e dANAnA kAI mApanAM drAviDa nAmeA che. A rIte dANAmAM pagAra ApavAnA rivAja jUnA vakhatamAM sAmAnya hatA.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [121 kakkArane eka kuriNi jeTaluM dhAnya maLaze. be paricAra-cikitsAmAM upayogI oSadhio laI AvavA mATe, auSadha pakAvavAmAM Avazyaka lAkaDAMo laI AvavA mATe tathA davAo taiyAra karavA bhATe be puruSa paricArake rAkhyA che, je darekane eka kuriNi jeTaluM dhAnya ApavuM. dardIonI sevA mATe tathA bIjuM kAma karavA mATe eka trIjo paricAraka rAkhe che, jene eka nADI jeTaluM dhAnya ApavuM. dardIone vakhatasara yathAyogya davA tathA pathya vagere ApavA mATe (rasoInuM kAma kadAca ene mAthe ja haze) tathA tenI paricaryA mATe be strI paricArikAo rAkhI che tene hamezAM cAra nADI jeTaluM dhAnya ApavuM. dardIonAM kapaDAM dhovA mATe eka dhobI ane AturAlayamAM Avazyaka mATInAM vAsaNa taiyAra karavA mATe eka kuMbhAra rAkha. vaLI eka kAra pAlaka rAkho, jene cAra nADI jeTaluM dhAnya ApavuM. dardIonI pathArI mATe sAta kaTa (khATalA ) ane rAtrie dIvA mATe 45 nADI jeTaluM tela dara varSe ApavuM." uparanA lekhamAM AturAlaya mATe khAsa taiyAra karavA yogya cheDI davAonI tathA te te davAo keTalI taiyAra karavI tenI sUcanAo paNa che.' A pachI I. sa. 1262ne eka bIjo lekha A% dezanA malakApuranA zilA staMbha uparathI maLe che. e lekhamAM kAtIya rANI dvAsmAnA tathA tenA pitA gaNapatinA guru vizvezvaranI pravRttiono ullekha che. A vizvezvara gauDadezanA dakSiNa rADhAnA vatanI zaiva AcArya hatA ane temane kAkatIya gaNapati tathA drammA(I. sa. 1261thI 1296 )e kRSNa nadInI 1. pUnAnA AThamA ni, bhAvaidya saMmelana AgaLa sva. paM. DI. gopAlAcAlue vAMcelA "dakSiNa bhAratamAM Ayurveda vidyAne pracAra" e nAmanA nibaMdhamAMthI uparane utAre karyo che. e nibaMdhane anuvAda "Ayurveda kavijJAna, pu. 1 nA 4 thI 8 aMkamAM chapAye che.
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 ]. Ayurvedane ItihAsa dakSiNe AvelAM amuka gAme dAnamAM ApelAM ane e be gAmonI AvakanA traNa bhAga pADI vizvezvare eka bhAga prasUtizALAnA kharca mATe, eka ArogyazALA mATe ane eka satrazALA mATe rAkhyo hato. A prasUtizALA ane ArogyazALA vizvezvare ja baMdhAvyAM heya ke tenA koI pUrvAcAryoe, paNa sthAnika zaivamaMdira sAthe emane joDI devAmAM AvyAM hatAM. upara AyurvedanI ispitAla vize je aitihAsika purAvA dhyA che te uparathI cekhuM dekhAya che ke briTizee A dezamAM AvIne Adhunika DhabanI ispitAla sthApI te pahelAM e prakArane maLatI, dardIone eka sthaLe rAkhIne temanI cikitsA karavAnI paddhativALI keIka jAtanI saMsthAo A dezamAM hatI kharI, paNa azake zarU karelI rAjAe manuSya ane pazu mATe cikitsAnI vyavasthA karavAnI prathA AgaLa cAlI nathI. dakSiNanA je be dAkhalA upara utAryA che temAM maMdire sAthe AturAlaya ane prasUtizALA hevAnI vAta che. joke vadhAre ullekho maLatA nathI, chatAM bIjAM paNa aneka mandiremAM dharmazALA tathA pAThazALA sAthe nAnImeTI AturazALAo hevAne saMbhava che, kAraNa ke dharmazAstramAM mahAvaidyayukta ArogyazALA baMdhAvavAnuM moTuM puNya kaheluM che. paNa dharmazALAe ane pAThazALAo A dezamAM jeTalI vyApaka hatI teTalI AturazALAo vyApaka nahatI e cokkasa che. saMhitAkAlIna adhyayana-adhyApana-saMhitAkALamAM AyurvedanI Adhunika paddhatinI pAThazALAo hovAne te saMbhava ja nathI. e prAcIna samayamAM je rIte guru pAse jaIne, 1. juo Ayurveda vijJAna" pu. 22, aM. 4, 5, 242 2. juo caraka, vimAnasthAna, a. 8 ane sukRta, sUtrasthAna, a. 2.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitA [13 ( vaidyanuM kuLa dhaNuM karI gurune ghera ja ke temanA AzramamAM rahIne, khIjI vidyA bhaNavAmAM AvatI te rIte Ayurveda paNa bhaNavAmAM AvatA. carakAcArya kahe che ke vaidya thavA IcchanAre pahelAM karyu zAstra bhaNyuM che teneA niNaeNya karavA. pachI AcArya'nI pasaMdagI karavI ane pachI AcAryanI deva peThe tathA pitA peThe apramatta rIte sevA karavI ane tenI pAsethI saMpUrNa zAstra jANI levAnA prayatna karavA. bIjI taraphthI gurue pahelAM teA ziSyanI parIkSA karavI. brAhmaNu, kSatriya ane vaizyamAMthI game tene tenAM kuLa hAya tenI pahelI pasaMdagI ), vaya, zIla, zauya, zauya, khaLa, khuddhi, smRti, sahanazakti vagere joI te vaidye ziSyane upanayana ApavuM. e mATenA vidhimAM dharmAMzAstrane anusarI deva, brAhmaNu ane vaidyonuM pUjana tathA hAmanI kriyA karavAnuM suzrute kahyuM che. pachI bhaNavAnA samayamAM satyavrata, brahmacarya ane gurune anukULa vana rAkhavAne Adeza ApatAM guru kahe che ke ethI UlaTuM vartana rAkhIza teA tane adhama thaze ane tArI vidyA niSphaLa jaze. alabatta, guru jo ziSya taraka cegya rIte na varte - vidyA ApavAmAM ceArI rAkhe, teA e paNa pApabhAgI thAya. chevaTe vidyA bhaNI lIdhA pachI dvija, guru, daridra, mitra, saMnyAsI, sAdhu, anAtha vagerenA auSadheApacAra peAtAnAM bAndhavA te hAya tema gaNIne karavA. zikArI, patita ane pApInI davA na karavI, chatAM prANIne sukha thAya ema icchavuM. rAgIone AreAgya ApavA mATe sarvAtmAthI prayatna karavA. jIvita mATe paNa rAgInA droha na karavA. A uparAMta vaidya hamezAM dardI ane tenA kuTuMba sAthe kevI jAtanA saMbaMdha rAkhavA e bAbatamAM parastrI sAthe saMbaMdha na rAkhavA vagere UMcA naitika upadeza carake ApyA che. adhyayanamAM dha zAstrane anusarI AThama, caudaza, pUnama, amAsa vagere divasAmAM anaghyAyanuM vidhAna vaidyakazAstramAM paNa che.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24] . . Ayurvedane ItihAsa " guru pAse vidyA bhaNuM lIdhA pachI jAte ziSyane bhaNAvIne tathA tavidyo sAthe saMbhASA-carcAo karIne potAnI vidyA vadhAryA karavI e carakane upadeza che. Ayurvedika zArIra-vaidyakanAM pUrvIgamAM zArIra mukhya che. sAmAnya lokone-zikSitanA moTAbhAgane paNa evo mata che ke dezI vaidyakamAM zArIra( Anatomy )nuM jJAna nathI tathA zastrakriyA (Surgery) nathI, paNa A bhrama che. hAlanA dAktaranA zArIrajJAna sAthe prAcIna vaidyanA zArIrajJAnane sarakhAvI na zakAya, paNa saMhitAkAlIna vaidyanA dhyAnamAM zArIrajJAnanI AvazyakatA pUre karI hatI. carakAcArya spaSTa kahe che ke "jene AkhA zarIranuM saMpUrNa jJAna sarvadA hoya te ja lokone sukha ApanAra Ayurvedane saMpUrNa jANe che." (caraka zA. a. 6) suzratamAM te mRta zarIrane pANImAM saDavIne pachI tenAM bAhya ane AtyaMtara sarva aMgene jovAnuM vidhAna che. ane "eksa jJAna meLavavA IcchanAra zastrakarma karanAre mRta zarIrane sArI rIte zodhIne zarIranA avayavo joI levA joIe. zarIra ane zAstra beya jeNe joyAM che te jANakAra thAya che ane pratyakSa darzana tathA zAstrajJAna beya maLIne sAcuM jJAna vadhe che." e rIte suzrute zastrakarma karavA IcanArane upadeza Ape che. kAyacikitsakane zArIranuM vadhAre sUkSma jJAna hovuM joIe e svAbhAvika che. upara pramANe zArIranAnanI AvazyakatA saMhitAkAlIna vaidyonA dhyAnamAM pUrI hatI e cokkasa che, paNa teone zarIranuM keTaluM 1. caraka, vimAnasthAna, a. 8. 2. juo sukRta, zArIra, a. 5.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [15. jJAna hatuM e ekkasa kahevuM muzkela che. suzrutamAM mRta zarIrane tapAsavAnI je rIte kahI che te rIte zarIranAM hADakAM jevA kaThaNa ane saDe nahi tevA bhAge ja joI zakAya ema paNa keTalAka vidvAno kahe che. je ke prAcIna vaidyoe seDavyA sivAya cIrIne mRta zarIra nahi joyuM hoya ema nathI kahI zakAtuM, chatAM je maLe che temAM hADakAMonuM varNana che tathA lIhA, yakRta, AMtaraDAM, mUtrAzaya vagere aMdaranA moTA avayavonAM nAma spaSTa noMdhyAM che, paNa e avayavonuM vizeSa varNana nathI. sUkSmadarzayamaMtranI madada jyAre nahotI tathA AjanI zabacachedanI dhIme dhIme dareka cIja narI AMkhe bArIka rIte jovAnI rIta paNa jUnA vakhatamAM hevAno saMbhava nathI, tyAre zarIranA pratyeka bhAganuM vIgatavAra jJAna hovAne paNa saMbhava nathI; paNa je vyavahAru jJAna haze temAM moTo bhAga paNa guru taraphathI ziSyone maDhe upadezAte haze ane je varNana granthamAM lakhAtuM haze temAM paNa pAchaLathI vaidyomAMthI zarIranA aMdaranA bhAgone pratyakSa jovAnI rIta nIkaLI jatAM ghaNo goTALo thaI gayuM hoya ema lAge che. keTaluMka varNana samULaguM granthamAMthI UThI gayuM, keTalAka varNanamAM pAThaphera thavAthI pratyakSa vireAdha utpanna thaI gayo keTalAka zArIrazabda granthamAM rahI gayA paNa e kayA avayavanA vAcaka che te bhUlI javAyu ane keTalAka eka karatAM vadhAre arthamAM 1. juo "Ayurveda vijJAna," pu. 18, aM. 4 mAM "prAcIna AyurvedamAM hRdaya" nAmano lekha. 2. AyurvedanA zArIramAM keTale geTALe thaI gayo che enA dAkhalAo mATe juo "pratyakSazArIrane upaddaghAta, pR. 64 thI 74. 3. juo vaidyomAM cAlelI kAma carcA, chelle lekha, "Ayurveda vijJAna, pu. 18, pR. 283 thI AgaLa.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 ] * AyurvedanA itihAsa vaparAvA lAgyA.o tema pratyakSa paricaya dhaTI jatAM keTalAka kAlpanika vistAra paNa umerAyA ane tene pariNAme AyurvedanA zArIramAM dhaNI gaDabaDa thaI gai che. chatAM prAcIneAnA sAcA zArIrajJAnanuM sUcaka kaiTaluMka caraka--suzrutamAM jaLavAI rahyuM che. hADakAM carakamAM 360 ane suzrutamAM 300 gaNyAM che ane hAlamAM dAktarI matamAM khaseA gaNAya che. sAmAnya mANasane A matabhedathI ja prAcIna vaidyone hADakAnuM jJAna nahetuM ema lAge, paNa hale atizaya parizramathI tulanAtmaka abhyAsa dvArA AyurvedanI asthigaNunA kharAkhara che mAtra gaNatarInI rIta judI che, e siddha karyuM che.3 vaLI tvacAne suzruta sAta prakAranI tathA caraka cha prakAranI kahe che ane hAla sukSmadarzIkaya trathI tvacAnA vibhAga dekhAya che e hakIkata prAcIna vaidyonI tarkabuddhine zANAspada che. tema kalA, jene a kavirAja gaNunAtha sena membrena kare che, tenuM varNana tathA snAyuo, jene a e ja vidvAna * phrAIthasa TIsyu ' athavA ' lIgAmenTa ' kare che, enuM vana paNa prAcIna vaidyonA jJAnanuM ThIka > sUcaka che.ja 6 zArIranuM vaidrika vaidyane sAruM jJAna hatuM e upara joyuM che. e jJAnamAM pAchaLathI bahu vikAsa thayo hoya evuM dekhAtuM nathI. gavInI jevA zArIrAvayavavAcaka vaidika zabdo bhulAI gayA che.pa 1, jIe vaidyomAM cAlelI dhamanIviSayaka carcA, 'pratyakSazArIra'nA upeAdhAta, pR. 66 thI 68. kavirAja gaNanAtha senanI ja 'sajJApa cakavima' nAmanI pustikA ane teneA gujarAtI anuvAda Ayuveda vijJAna,' pu, 15, a'1-2, 2, juo 'pratyakSazArIranA upeAdghAta, pR. 71, : 3. juo hulanA * sTaDIjha ina dhI meDisina Apha enzyanTa IMDiyA, ' 4. jIe ni, bhA. vaidya sa MmelananI trIjI beThakanA pramukha tarIke kavirAja gaNanAtha senanuM bhASaNa, rajata jayantI grantha, prathama bhAga, pR. 58, 4. jIe upara, pR. 29.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo | [ 17 chatAM saMhitAomAM je zArIrajJAna che te vaidyaka upayoga mATe ja meLavAyeluM che. vaidika grantho karatAM saMhitAomAM zArIrajJAna vadhAre che, temAM paNa caraka karatAM sukRtamAM zArIranI ghaNI vigato vadhAre che tathA lakhANa vadhAre vyavasthita che. vaLI, zArIra bhAganuM suzrutanuM vagara kAraNuM vadhAre vaijJAnika che. saMhitAkAlIna zArIrasAna caraka ane sukRtanAM zArIrasthAnamAM mukhyatve jaLavAI rahyuM che. AyurvedanA pachInA ItihAsamAM zArIrajJAnane kaze vikAsa thayo nathI; eTaluM ja nahi, paNa khedane viSaya che ke zArIrano pratyakSa paricaya nIkaLI gayuM che. kevaLa zArIra upara lakhAyela te bhAskarabhaTTe racele zArIrapadminI nAmane harnalanA kahevA pramANe I. sa. 1000 mAM racAyela eka ja granya jANavAmAM AvyuM che. A grantha suzrutane asthigaNanAmAM anusare che ema harnala kahe che. bIjA be zrImukhakRta zArIrazAstra ane zArIra vaidyakanAM nAma pheTanA kaTalegasa keTalogamamAMthI kavirAja gaNanAtha sene utAryA che. 2 zArIrakiyAvijJAna ( Physiology )-AyurvedanA granthamAM je je zarIra avayavonAM nAma che te sarvanI kriyAnuM varNana nathI maLatuM, chatAM zArIrakriyAvijJAna AyurvedamAM bilakula nathI ema nathI. Ayurvede tridoSavAdamAM ghaNuM zArIrakriyAvijJAnano samAveza karyo che. vaLI, pAcanakriyAnuM paNuM varNana che ane rasa, rakta, mAMsa, meda, majajA ane asthi e sAta dhAtuo mAnIne temanAM utpati tathA piSaNane AyurvedamAM vicAra 1. juo "AyurvedIya zArIram' nAmanI muMbaI prAtIya A, saM. maMDaLa taraphathI 1932 mAM chapAyelI pustikA ane sTaDIjha ina dhI meDisina opha ezyanTa iMDiyA', pR. 17, 2. "pratyakSazArIrane upodaghAta, 5, 62. ' 3, juo caraka sU. a. 28 tathA zArIrasthAna a, 6 ane ki, sthAna - a. 15 tema ja suzrata sU. a. 46,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128], Ayurvedane ItihAsa karyo che. e uparAMta aMdaranA strAvo ane zarIranI aMdaranI kriyAthI zarIrane upayogI sArabhAganuM zarIramAM maLI javuM tathA maLabhAganuM bahAra nIkaLI javuM vagerene AyurvedAcAryone ThIka khyAla hato. zArIrakriyAmAM mukhya evI raktasaMvahananI kriyAnuM saMkSipta paNa sUcaka varNana AyurvedamAM maLe che ema A dezanA vidvAna vaidyo mAne che, joke keTalAka pAzcAtya vidvAne zaMkA kare che. 3 AhArane rasa e ja raktAdi dhAtuonuM mULa hevAthI tathA "rasa ja lAla raMga dhAraNa kare che tyAre rakta kahevAya che" (sukRta sU. a. 14) evI AyurvedanI mAnyatA heIne raktasaMvahananI vAta karatAM "te rasa hRdayamAMthI vIsa dhamanIomAM pesI AkhA zarIranuM hamezAM tarpaNa kare che. zarIrane anusaratA e rasanI gati anumAnathI jANavI '' ( suzruta su. a. 14). "hRdayamAM rahelI daza sirAo AkhA zarIramAM sarvatra rasAtmaka ejane laI jAya che" (vAgabhaTa zA. a. 6), "jane vahanArI hRdayamAMthI nIkaLelI daza dhamanIo zarIramAM cAre tarapha (jathI) purAya che je eja vagara sarva prANInuM hRdaya TakI zakatuM nathI ane je garbhane sAra che te rasa (zarIramAM) pharato pharate pharIne hRdayamAM praveze che" (caraka sUtra. a. 30 nA AraMbhanA daza leke), "vikSepa jenuM karma che evA vyAna vAyuthI rasadhAtu zarIramAM sarva tarapha haMmezAM vizrAti vagara pheMkAyA kare che" (caraka ci. a. 15, zle. 36), "hRdayamAMthI rasa nIkaLe che ane cAre tarapha phelAIne pAchA zirAo dvArA hRdayamAM Ave che" (bhela sU. a. 21) vagere 1, juo sukRta , a. 14. 2. juo AgalA pRSThanI TippaNI 3 nA ullekho. 3. juo jelInuM "meDisina pR. 41 tathA "Ayurveda vijJAna pR. 18, aM. 3 ane pachInA aMkamAM pragaTa thayelo ranelDa epha. jI. mularane prAcIna AyurvedamAM hRdaya' nAmane lekha.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 129 caraka, bhela ane vAgbhaTanAM vacanA jotAM jene AcAryAM rasa ke eja kahe che te rakta zarIramAM phare che ane hRdayamAMthI vAhinIo dvArA nIkaLI pAchuM vAhinIo dvArA ja yamAM Ave che eTalI raktasa vahananI khabara sattaramA zatakamAM pazcimamAM zeAdha karanAra hAve pahelAM doDha hajAra varSa upara AcAne hatI e ceAkhyu dekhAya che. paNa hRdayanA varNanamAM AyurvedanA granthAmAM gaDabaDa thaI che. uparanA utArAmAM tathA anyatra. paNa caraka-suzrutAdi granthAmAM spaSTa rIte raktAzaya( Heart)ne ja kAThAmAM rahela hRdaya kahela che; paNa khIjAM vacaneAmAM, prAcIna aupaniSada vacaneAthI cAhyA AvatA hRdayamAM AtmA ane mana che e vicAra caraka-suzrutamAM paNa UtaryA che. ane " AtmA, citta ane vicArA hRdayamAM rahelA che' (caraka sU. a. 30), hRdaya cetanAsthAna che, e tameguNathI abhibhUta thatAM UMdha Ave che ( suzruta zA. a. 4), "muddhi jemAM rahelI che te manane dUSita karIne" (caraka ci. a. 9, zlo. 5) vagere caraka-suzrutanAM hRdayamAM mananI sthiti khatAvanArAM vacaneAnA, mana-muddhinuM sthAna magajamAM che e Adhunika vijJAnanA samAnya siddhAnta sAthenA virAdhanuM samAdhAna karavAnI succhAthI keTalAka AyurvedapaDitAe hAlamAM hRdayane magaja karavA mAMDayo che. * * ,, tr a 1. suzruta zArIrasthAna, a, 4 tathA caraka zA, a, 7 vagere. 2. dighaSa AtmA ( prazna u. 3-6 ); ca So antardaye AvArA: tasminnayaM manomayaH puruSaH / tai. u. anuvAk 6 daivruttiSTha yagiranaviSTa tanme manaH zivanuMlpamastu / zukala yajuveda sa`hitA, a. 34, 1 thI 6 3, jIe Ayuve divajJAna,' pu. 20, a, 1 mAM ~, ga MgAdhara zAstrInA A hRdaya kiyuM" nAmanA lekha ane zrI, ga, sa, dIkSitanAM pustakA--jJAnezvarIce zAstrIya mathana tathA tridhAtu trideSa carcA (pR: 101thI AgaLa). huM
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 ] . Ayurvedane ItihAsa keTalAka vaLI hRdaya zabdanA (1) raktAzaya ane (2) magaja evA be artha kare che, paNa mane hRdaya zabdane A magaja artha prAcInae mAnyo hoya ema jaNAtuM nathI. bAkI, bhelanuM mAthuM ane tALavuM e benI vacce mana raheluM che e vacana magajamAM mana hovAnuM ThIka sUcaka che. tridoSavAda-upara pramANe zArIrakriyAvijJAna vize chUTaka sUcane maLe che, paNa e viSayamAM Ayurvedane sAce AdhAra te tridoSavAda che. AyurvedamAM sRSTikrama ane padArthanuM vargIkaraNa upaniSade tathA sAMkhya-vaizeSikAdi darzanemAMthI UtarI Avela che; joke Ayurvede vIgatomAM jhINuM vadhArAghaTADA karyA che.3 pachI prAcIna opaniSada trikaraNa (cha. u. 6-3) tathA sAMkhyadarzananA traNa guNo satva, raja ane tama tema ja "candra, sUrya ane vAyuthI jagatanuM pratyakSa dhAraNa thAya che" e dAkhala-e badhA uparathI AyurvedAcAryoe tridoSavAda upajAvya lAge che (juo sukRta sU. a. 24 tathA a. 21), paNa teoe Adhunika bhautika vijJAna (Physical Sciences ) tathA tenAM avalokano, prayogo vagerenI madada vagara kevaLa samartha pratibhAnA baLa vaDe zArIrakriyAvijJAna, gavijJAna ane cikitsA traNeyane e tridoSavAdanA eka sUtramAM gUMthI lIdhAM che ane e kAraNathI ja tridoSavAda e AyurvedanI eka vizeSatA che. vAta, pitta, kaphane Adhunika vijJAnanI 1, juo "pratyakSazArIra, nADIkhaMDa, pR. 3, Ti. 4 tathA "Ayurveda vijJAna' pu19, pR. 236mAM mI. gevardhana zarmA chAMgANune "hRdayavicAra" nAmane lekha. 2. juo belasaMhitA, ci. a. 8. 3. juo "Ayurveda vijJAna"pu, 18, aM. 9mAM "tridoSavAda ane kAzInI pariSada" nAmane mArA lekha tathA mAruM "AyurvedanAM dArzanika tathA sarvara saMbaMdhI prakaraNane abhyAsa."
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 131 paribhASAmAM zuM kahI zakAya e vize vaidyomAM varSothI puSkaLa UhApoha thayo che. paNa hajI sarva zaMkAonuM samAdhAna kare ane Adhunika mAnasane saMtoSa Ape evo nirNaya thayo nathI. kadAca e zakya nahi hoya, kAraNa ke prAcIna vargIkaraNa AdhunikathI judI ja bhUmikA upara hoya ema lAge che. chatAM vAta, pitta, kapha kapita nathI ane deDha-be hajAra varSathI saMtoSakAraka rIte vaidyaka vyavahAramAM kArya sAdhaka nIvaDela che. sAmAnya rIte kavirAja gaNanAtha sena vAta, pitta, kaphane je rIte samajAve che te atyAre vaidyomAM sarvamAnya nahi te bahumAnya che. vAyu, pitta ane kaphanuM prasAdarUpa ane maLa25, 1. vaidyasaMmelananA sabhApationAM vyAkhyAne ane vaidyakIya sAmayikomAM vAraMvAra prakaTa thayelA aneka lekho uparAMta madrAsa sarakAra I. sa. 1921mAM nImela "dha InDIjInasa sIsTama epha meDisina"nI kamiTIne riporTa, ma. ma. kavirAja gaNanAtha senanA siddhAntanidAnane AraMbha, nAzikanA 19mA ni. bhA. vaidyasaMmelananI samiti taraphathI mAgavAmAM AvelA tridhAtusarvasva saMbaMdhI aneka nibaMdha (jenI yAdI "Ayurveda vijJAna" pu. 14, pR. 232-34mAM che) ane "tridoSa e pratyakSa padArtha che" e nAmane bhikAjI vi. Dekarane Ayurveda vijJAna, pu. 14, pR. 238thI AgaLa chapAyelo lAMbo nibaMdha vagera puSkaLa sAhitya che. pachI kAzImAM sa. 1992nA kArtikamAM bharAyela paMcabhUta ane videSavAda pariSadamAM AvelA nibaMdho ane chevaTe thayelA TharAvo. Ayurveda vijJAna "nA 1991 nA pustakamAM paNa amuka nibaMdhe chapAyA che. trideSavAda nAmane eka nibaMdha zrI bhAnuzaMkara nirbhayarAmano pustakAkAra saM. 1991mAM ja chapAyo che, "tridhAtudoSa carcA " nAmanuM che. ga. sa. dIkSitanuM lakheluM eka moTuM marAThI pustaka I. sa. 1939 mAM chapAyuM che, upalI noMdha kevaLa digdarzaka che, saMpUrNa nathI. 2. oDakAra, adhevAyu vagera vAyu te malabhUta vAyu, pitta (Ble) te malabhUta pitta ane nAka, chAtI vageremAMthI nIkaLate kapha (Phlegm) e malabhUta kapha.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 ] Ayurvedane ItihAsa tema ja prAkRtarUpa tathA vikRtarU5; vaLI vAyunI kevaLa sUkSmatA ane pitta tathA kaphanI sUkSma ane sthaLa ubhayavidhatA vagere vistRta viSayanI carcA ahIM zakya, nathI, paNa kavirAja gaNanAtha senanA zabdomAM, samagra nADImaMDala (Nervous System)nI kriyAone vAyumAM, zarIramAM je kAMI kAryo uSNutA ane tejathI thAya che (Heat producing mechanism) tene pittamAM ane zarIramAM tarpaNa snigdhatA rAkhanAra ane uSNatA na vadhavA denAra je kArya thAya che tene kaphamAM samAveza karyo che. alabatta, A karatAM vAta, pitta, kaphamAM ghaNuM vadhAre che. nIroga tathA rogayukata zarIranI sarva prakAranI kriyAonuM traNa lakSaNasamUhamAM vagIkaraNa karavAno prayAsa mane tridoSavAdamAM dekhAya che. davyaguNavijJAna ane paribhASA vaidyanuM dravyaguNavijJAna ane paribhASA ( Meteria Medica and Pharmacy) paNa eka pUrvAga che. vaidika kALanA vaidyane lagabhaga se vanaspatidravyone paricaya haze e upara jevuM che, ane emAMthI ceDAM dravyonuM ja auSadhIya jJAna haze ane te paNa a5; paNa saMhitAkAlIna vaidyane chasethI vadhAre auSadha tarIke upayogI vanaspatione paricaya che, joke hAlamAM emAMthI keTalIka saMdigdha thaI gaI che ane traNasothI vadhAre bhAgye ja vaparAya che. vaLI, prANIo ane pakSIonAM mAMsa, rakta, dUdha, mUtra, maLa vagerene paNa puSkaLa upayoga saMhitAomAM karelo che. auSadhIya vanaspatinuM kayuM aMga davA tarIke levuM tathA kaI 1. juo "siddhAnta nidAnanA pahelA bAra ke, tenI TIkA ane temAM udAharalAM saMhitAonAM vacano tathA ni. bhA. vaidyasaMmelananI trIjI beThakanA sabhApatinuM vyAkhyAna. A sivAya tridoSaviSayaka granthavacanonA saMgraha AgalI TippaNImAM ulikhita nibaMdha ane granthAmAM maLaze.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 133. RtumAM levuM vagerenA vicAra paNa che.1 vaLI auSadhIya byAnA guNAtA ghaNA baheALA anubhava saMhitAkAlIna vaidyone hatA. e. ceAkkasa che. teoe guNAnuM vI karaNa paNa karyu. che ane rasa, guNu, vI, vipAka ane prabhAva vaDe zarIramAM auSadhIya dravyA asara kare che ema AcarcAe mAnyuM che.2 prAcIna AryoMe Adhunika rIte pazue upara prayAga karIne nahi, paNa sIdhA manuSyA upara anubhava lIdhe hAya ema jaNAya che. A auSadhIya dravyonA guNAnuM varNana karanArA aghyAyA carakasuzrutamAM che, paNa pAchaLathI niTunA nAmathI e viSayanA judA ja graMthA racAyA che. dhanvantarinidhaTu, rAjanidhaTu Adi nibaMdugranthAnI neAMdha AgaLa Avaze, vanaspatinI oLakhANu darzAvanAruM jevuM . vanaspatizAstra ( Botany ) hAlamAM vikAsa pAmyu che tevuM caraka-suzrutanA kALamAM nahetuM, paNa vaidhe auSadhIya vanaspatinA paricaya bharavADa, tapasvIo vagere jaMgalamAM rahenArA leAkA pAsethI meLavave joIe ema AcAryAe kaheluM che.4 prAcIna AcAryae davA tarIke vAparavA mATe auSadhIya tela, Asava, guTikA, avaleha, eTalA jUnA kALamAM kalpanA aMge tAlamApanI paNa sUcanA dravyeAnI svarasa, phrAMTa, vAtha, ghI, rasakriyA vagere anAvaTAnI paNa karI che ane e banAvaTAne karI che.pa 1. e suzruta sU. a. 36. 2. jIe carakasaMhitA, sUtrasthAna, a. 26 ane suzruta, sU. a. 40. 3. juo caraka sUtrasthAna, a, 2, 3, 4 vagere tathA suzruta sUtrasthAna. a. 38. 4. jIe suzruta s, a, 36, zlA, 8 tathA caraka sU, a, 1, zcA, 12 thI 122, 5. juo caraka sU. a, 4 tathA kapasthAna a, 12, zlA. 87 thI AgaLa tathA suzruta s. a. 38, kSA. 80 tathA ci, a, 31,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] Ayurve nA itihAsa dravyaguNazAstramAM khanijonA upayAga rasazAstranA vikAsane lIdhe pAchaLathI vadhyA che, tema ja auSadhakriyAzAstranI paNa pragati thaI che. svasthavRtta--AyuvedanAM mukhya pUrvAMgAnI carcA upara pramANe TUMkamAM karyA pachI have mukhya aMgA tarapha vaLIe. Ayurveda eTale AyuSanuM jJAna; ane AyurvedAcAryAM jenAthI AreAgya jaLavAI rahe, mAthusa mAMdu na paDI jAya evA AhAravihAranA niyame ApavA ane pAtAnuM kartavya gaNe che. A svasthavRtta (Hygiene)zAstrane A jamAnAmAM dhaNA vikAsa thayA che. ane AyurvedamAM jene hAlamAM jAhera AreAgyazAstra ( Public Hygiene ) kahevAya che tenI bahu carcA nathI, joke jAhera AAgya mATe Avazyaka keTalAka niyameA, dA. ta. rastAmAM na thUMkavuM, maLatyAga nadIne kAMThe na karavA vagerenA satkRttamAM samAveza karyAM che,. paNa vyaktigata ArAgyane Ayurvede jhINA vicAra ryAM che. brAhmamuhUrtamAM UThavAthI AraMbhI zuM zuM karavuM enI dinacaryAM tema ja RtucarcA ane sAnna rahevA mATe zuM na karavuM e saMbaMdhI niyamA Ayurvede ApyA che, 2 jemAMnA dhaNA Adhunika vijJAnathI apratikULa che. vaLI, AyeAgya mATe Avazyaka gaNelA savRttamAM satya, brahmacarya, maitrI, kAruNya vagere UMcAmAM UMcA mAnavaguNAne samAveza karIne AyurvedAcAryAe ucca naitika daSTi darzAvI che. nidAna-Ayurveda trikandha athavA trisUtra kahevAya che. A traNa kanya eTale (1) hetu, (ra) liGga ane (3) auSadha.3 1. jue caraka rU. a. 8 ane suzruta ci. a. 24, 2. caraka sU. a, 5, 6, 7 ane 8 tathA suzruta s a. 6 tathA ci. a. 24, 3. juo caraka sU. a. 1, kSeA. 24.
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sahitAA [ 135 AmAMthI hetu ane liMga athavA lakSaNAnA samAveza rAganA nidAnamAM thaI jAya che. AyurvedAcAryAnI rAgakAraNa vize sAmAnya rIte evI kalpanA che ke rAgeAnA saheja, garbhAvasthAmAMthI AvelA, bahAranA AdhAtathI thayelA, peAtAnA mithyA AhAravihArathI utpanna thayelA, Rtu vagere kALanA pheraphArathI thayelA, Agantuka ane svabhAvajanyU e rIte sAta prakAra che. vaLI, AcAryAMe zArIra ane mAnasa eya jAtanA rAgeA mAnyA che. rajoguNa ane tameguNu mAnasaroganA hetu che, tyAre vikRta thayelA vAta, pitta ane kaph zArIra rogonuM kAraNa che.2 A traNa deSA vikRta cavAnAM kAraNe granthakArAe vistArathI ApyAM che, joke TUMkAmAM sa kAraNeAnA kALa, buddhi ane indriyArthAnA hIna, mithyA ane atiyAgamAM samAveza karyAM che.4 jema zArIrakriyAonA AyurvedAcAryAe vidyASavAdamAM samAveza karyAM che tema e ja traNa ASAnI vikRtinA saMcaya, prakreApa, prasara ane sthAnasatraya thaI te rAgeAnAM lakSaNA dekhAya che evuM mAnIne rAgavijJAna(Pathology)nA paNa emAM ja samAveza karyAM che. paNu ahIM hAlamAM pAzcAtya vaidyakamAM aneka rAgeAnA kAraNarUpe manAtA sUkSma jantukAraNuvAda vize AyurvedamAM zuM che e prazna UThavAnA saMbhava che. zarIramAMthI jhADA vATe je kRmi nIkaLe che tenI kAMIka khabara teA vaidika vaidyane paNu hatI ane Ayurvedane 1. juo suzruta sU. a. 24 tathA chaThThA ni, bhA, vaizvasamelananA sabhApatinuM bhASaNa, rajatajayantI grantha, bhA, 1, pR. 116, 2. caraka sU. a. 1, zlA, 57 ane suzruta s. a, 21, 3. caraka sU. a. 28 ane suzruta sU. a. 21. 4. jIo caraka sU. a. 10.
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 ] Ayurvedane ItihAsa paNa che, paraMtu sUkSma adazya kRmio jethI kuSThAdi roga utpanna thAya che teneye ullekha maLe che. vaLI " kuSTha, amuka tAva, kSaya, AMkhane roga (netrAbhiSenda) vagere rogone cepa lAge che" e vAta paNa sukRtamAM spaSTa kahI che. paNa sUkSmadarzakayaMtra vagaranA e jamAnAmAM sUkSma jantuzAstra( Bacteriology )nI Adhunika prakAranI unnati thavAne saMbhava ja nathI ane e unnati sivAya ene mahattva maLavAne paNa saMbhava nathI. alabatta, zarIranI svAbhAvika pratiSedhaka zakti( Immunity (6nI mahattA maharSie samajyA hatA ema mAnavAmAM vadhe nathI. carakAcArye A dRSTithI ja AhAra, nidrA (jemAM ArAmane samAveza thAya che ) ane brahmacarya e traNane zarIranA upastambha kahyA che. e yathArtha che. jema roganAM kAraNene AyurvedAcAryoe vicAra karyo che tema enAM lakSaNone paNa ghaNe vicAra karyo che. bhinna bhinna roganAM viziSTa lakSaNonuM varNana AcAryoe nidAna sthAnamAM, cikitsAsthAnamAM tathA suzrutanA uttarasthAnamAM kareluM che. AyurvedAcAryonA mata pramANe koI roganuM nAma na maLe to paNa prakupita dezanAM lakSaNo joIne rogane upacAra thaI zake. parIkSA-roganI parIkSA pratyakSa, anumAna ane zAstra e traNathI karavI ema kahyA pachI pratyakSa parIkSA jIbha sivAya bAkInI 1. sukRta, uttaratanna, a. 54. 2. ejana, ple 15 thI 20. 3. sukRta nidAna, a. 5, zlo. 32, 33. 4. gaNanAtha sena ene "vaiSNavI zakti kahe che. 5. caraka sU. a. 11, . 35. 6. caraka sU. a. 18, ka. 44 thI 47 ane sukRta sUtra. a. 35, a, 19,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 137 jJAnendriyathI karavI ema caraka kahe che, tyAre suzruta kahe che ke darzana, sparza ane prazna e traNa vaDe reganI parIkSA karavI ema keTalAka kahe che te khoTuM che. kharI rIte kAna vagere pAMce indriyethI tathA praznathI parIkSA karavI."2 alabatta, hAlamAM trAdi indriyanI madadamAM sTetheskopa, tharmomITara vagere sAdhano vaparAya che e tyAre na hatAM, paNa jJAnendriye vaDe tathA anumAnazakti vaDe thaI zake eTalI parIkSA jarUra karavAmAM AvatI. alabatta, A rIte pitAnI jJAnendriya ane buddhi vaDe karavAmAM AvatI parIkSAmAM parkaraNa ane tIrNa buddhizALI ghaNo UMDe UtarI zake, jyAre maMdazaktivALAnI parIkSA uparachallI ane keTalIka vAra bhUlabharelI banavAno saMbhava che. tharmomITara je rIte game tene hAthe mukAya paNa ekasarakhuM jJAna Ape tema spazendriyathI na bane e dekhItuM che. navA jamAnAmAM parIkSAnI sAdhanane bhAre vikAsa thayo che. cikitsA - kAyacikitsAnA nidAnavibhAganI vAta upara thaI gaI. cikitsAno vicAra karatAM pahelAM ja kahevuM joIe ke prAcIna AcAryoe kAyacikitsAzAstra( Medicine)ne ghaNe vikAsa karyo hato ane atyAre paNa vaidyonA jIvanane AdhAra kAyacikitsA ja che. A dezamAM sAdhAraNa rIte thatA tAva, jhADA, bharaDe, kSaya, pAMDuroga, udharasa, dama vagere ghaNuM re upara asarakAraka auSadhanA bahoLA anubhavathI goThavelA yogo dvArA cikitsApaddhati carakanA cikitsAsthAnamAM ane suzrutanAM cikitsA tathA uttarasthAnamAM kahI che; prAcInae kahelA ghaNuMkharA re atyAre oLakhI zakAya che. alabatta, kaI kaI varNana apUrNa hovAnA kAraNe ke bIjA kAraNe saMdigdha kaTimAM paDI gayA che. keIka atyAre 1. caraka vimAna, a. 4, 2. suzruta sU. a. 10-4.
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 ] Ayurvedane ItihAsa dekhAtA ja nathI, jyAre keTalAka navA rege jovAmAM Ave che. ATalA lAMbA kALane aMtare Avo pheraphAra svAbhAvika che. paNa AyurvedAcAryoe nidAnacikitsAnI evI paddhati goThavI hatI ke navA rogonI cikitsA karavAmAM vaidya mUMjhAya nahi. judA judA raMge upara phAyadAkAraka auSadho ane yogya banAvaTano upAya zodhI kADhavA sAthe AcAryoe pathyApathya ane laMghanAdi upacAra paddhatio zodhI kADhI che. pathyApathyanA jJAna arthe AhAramAM vaparAtAM dravyonA tathA khorAkanI judI judI banAvaTonA guNa AcAryoe vistArathI varNavyA che. A sAmAnya upadeza sAthe keTalAka rogo upara to ajaba zodha karI che. dAkhalA tarIke, eka vakhatanA sarjana janarala sara pADelyukase eka prasaMge kaheluM tema "viDAla (Widal) ane jAvAla( Gaval )nA jarmanImAM thayelA prayogone pariNAme udararoga( Dropsy )mAM mIThA vagarane khorAka Apavo e have dAktarImAM Avazyaka gaNAya che, paNa A vastu pUrvamAM hajAre varSathI jANavAmAM hatI." ane kharekhara carake udara cikitsita( . 100,101 )mAM mIThAvALA annanI tathA pANInI nA pADI che ane dUdhanA prayoganI caraka-sute udaramAM khAsa bhalAmaNa karI che.4 hAlanA vaidyo dUdha upara rAkhavAne praga karAve che e prasiddha che. Ayurvedika kAyacikitsAnI 1. juo caraka sU. a. 5 ane a. 26, 27, 28 tathA sukRta sU. a. 41, 2. juo ni, bhA. vedasaMmelananI sAtamI beThakanA sabhApatinA vyAkhyAnamAM sara pArTITyukIse IMdaranI kiMga eDavarDa meDikala saphUla sAthenI leTarI ane lAyabrerI khullI mukatAM karelA bhASaNamAMthI utArI. (rajatajayantI grantha, bhA. 1 ) 3. vaLI juo suzruta ci. a. 23-10. 4. caraka ci. a. 13, . 71.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 139 AvI badhI vizeSatAo ahIM noMdhI zakAya nahi, paNa pacakA ullekha karyA vagara nahi cAle. AyurvedAcAryAe sneha, sveda, vamana, virecana ane basti e pAMcane upacAranAM mAryA karyAM gaNyAM che. A karmAM kayA kayA rAgamAM khAsa phAyado kare che, e kaJA vidhi, enA bhe, enA atiyeAga athavA hInayeAganI vyApattimA tathA tenA upacAro vagere aneka khAkhAnA savistara vicAra Ayurvede karyAM che. sAmAnya rIte virecana (jIlAkha), vamana ane asti (enImA nA pAzcAtya vaidyakamAM tathA dezI vaidyakamAM upayoga thAya che, paNa AyurvedIkta vamana, virecana, bastimAM ethI dhaNuM vadhAre che, ane pacakamamAMthI sneha, sveda jevI keTalIka kriyAo jUnI rIte malakhAramAM hajI thAya che. AyurvedIkta paoNMcaka'nI tathA khIjAM keTalAMka cikitsAkarmAMnI vizALa zakayatA navA anveSakAnI anveSaNuzaktinI rAha jue che. zayata tra--zasrathikitsA ( Surgery : Major & Minor )--zayataMtranA aneka granthA pahelAM hatA e upara joyuM che, pazu atyAre teA suzrutanA sUtrasthAnamAM ane cikitsAsthAnamAM je jaLavAI rahyuM che te ja ApaNI pAse che. zastracikitsAne aMge pahelA vicAra emAM upayAgI thayArAne Ave che. dezI vaidyakamAM jUnA vakhatamAM je zastracikitsA hAya tA emAM upayAganAM hathiyArA paNa hAvAM joI e. have joke jUnI zeAdhakhALamAM kAI sthaLethI zastravaghonAM hathiyAra maLI AvyAM nathI, paNa suzrutamAM enuM je varNana che te eTaluM spaSTa ane sUcaka che ke e badhAM hathiyArA eka kALe vaparAtAM haze e cAsa che. 1. juo caraka sU. a, 13 thI 16 tathA AkhuM kalpasthAna tema ja suzruta cikitsAsthAna, a. 31 thI 37.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 ] AyurvedanA itihAsa ' suzrute zastrakarpayogI hathiyArAnA be moTA vibhAga pADayA che1 : (1) yantrA (Non-utting or Blant Instruments), ane (2) zastra ( Cutting_Instruments ). A hathiyAro dhaNA leAkeA mAne che tema jaMgalI ke prAthamika dazAnAM nahAtAM. suzruta kahe che kura yantrA mATe bhAge leADhAnAM, kAI vAra khIjI vastu( dA. ta., zIMgaDuM, hADakAM vagere )nAM pazu yeAgya mApanAM, sArI rIte pakaDAya evuM, majabUta, sArA dekhAvanAM ane dAMtAvALAM ke lIsA meADhAvALAM tathA judAM judAM janAvarA, pakSIo vagerenAM meDhAnA AkAranAM ( je AkAra uparathI teonAM nAmeA pADayAM che ), judAM judAM kAne lAyakanAM heAvA joIe." suzrute khIjAnAM yantrA joI te tevAM taiyAra karAvavAM ema lakhyuM che, e uparathI paNa granthAmAM vana ja che ema nathI paNu yantrazastrA paNa hatAM ema Thare che. vaLI, zastrA sArI pakaDavALAM, sArA leDhAmAMthI banAvelAM tathA sArI dhAravALAM hAvAM joIe ema lakheluM che ( suzruta sU. a. 8-8 ). zastrAne pANI pAvAnA vidhi paNa lakhyA che (ejana 12). kula yantrA suzrute 101 gaNyAM che, jemAM zastravaidyanA hAthane cogya rIte pradhAnatama kahela che ( sU. a. 7-3 ). vaLI yantrAnA cha prakAza nIce pramANe gaNyA che H (1) svastikaya trA ( Cross-bladed Insruments--Forceps ) 24; (2) sadazayaMtra ( Pincers. hAlanAM Dissection Forceps with or without catch) 2; (3) tAlayantra (Scoop ) 2; (4) nADIyantra ( Tubular lnstruments) 20, jemAM Adhunika tubular specula cathetars, syringes, cupping instruments vagerene samAveza thAya che; (5) zalAkAyantra ( Blunt probe, hook, sound vagere ) 28; 1. jIe suzruta sU a. 6 ane 8. 2. ejana, 7, 9,
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sa MhitAo [ 141 ane (6) upayataMtra ( pATA, TvArI, cAmaDuM vagere) 25. pratyekanAM mApa, AkAra vagerenuM varNana karyu che. 1 suzrute zastro ( cutting instruments) maMDelAgra Adi vIza gaNAvyAM che, jemAM judI judI jAtanAM cAku (KnifeSharpCurette), karavata, kAtara, Trocar, sAI vagerenA samAveza thAya che. A hathiyArAmAMthI chedana, lekhana, bhedana, visrAvaNa, vyadhana, AharaNu, epaNu ane sIvaNu e ATha jAtanAM zastrakamAMMmAMthI kayA karmImAM karyuM vAparavuM, kevI rIte amuka paDavuM, tathA hathiyAra vAparavAnI Teva kevI rIte pADavI e bAbatanI paNa sUcanA suzrute ApI che.ra zasrakriyA--A yantro ane zastraneA prAcIna zaavaidyo yeAgya upayoga dhaNI kuzaLatAthI ane jhaDapathI karatA haze e ceAkkasa che, kAraNa A jamAnAnAM dardIne bhAnarahita karanArAM kalorophoma Adi auSadho (anaesthetics)nA abhAvane lIdhe mAru zastraka` karavuM keTaluM badhuM muzkela thatuM haze e samajI zakAya che. suzrutamAM gaMbhIra zasraka karavA pahelAM dardIne madya ( dArU ) pAvAnuM lakhyuM che ane enA dhenamAM paDelAne zastranA zvAnI vedanA nathI jaNAtI ema mAnyuM che, paNa e vakhate 1. suzruta sUtrasthAna, a, 7. A yantrAnI Adhunika sAthe sarasa sarakhAmaNI kavirAja gaNunAya sene 'Indian Medical Record'nA 1914nA AkAbara ane 1915nA navembara aMkamAM karI che, " sva. zrI. girIndranAtha sukhApAdhyAya khI. e., ema. DI., emaNe Surgical Instruments of the Hindus ' nAmanA grantha lakhyA che. . 2. jIe suzruta s, a. 8 tathA 9. 7. suzruta s a, 17, zlA. 12 thI 14.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 ] AyurvedanA itihAsa zastraka` kevuM kaSTabhareluM haze e patharInA zasrakanuM suzrute je varSoMna karyu" che ( ci. . 7) te uparathI dekhAya che. e kAraNathI ja suzrutamAM kahyuM che ke " na karavAthI cAkkasa mRtyu thaze ane karavAthI saMdigdha hoya eTale ke kadAca bacI jAya ema hAya tA zasraka karavuM ane te paNa rAjAnI rajA laI te ''. ( ejana, zve. 29 ). AyurveCnA upalA spaSTa ullekhA zvetAM 'bhAjaprakha dha'mAM " mAhacUrNathI rAjAne mAha pamADI mAthAnI khAparI udhADavAnI tathA pAchuM baMdha karI cAmaDI sIvI lIdhA pachI sajIvanIthI rAjAne jivADayAnI " vAtane daMtakathA ja mAnavI paDaze. AyurvedamAM mAhacUnA ke saMjIvanIne patto nathI tema ja 'bhAjaprabaMdha' racAyA tyAre vadyomAMthI suzruta, vRvAgbhaTanA vakhatane zastrakriyAnA abhyAsa taddana nIkaLI gayA hatA. "" chedya paNa prAcIna kALamAM zavaidyo jarUra paDatAM hiMmatathI hAthapaga kApI nAkhatA; jaleAdara rAgamAM trIdvimukha zastrathI pADI ane dviArA nADI--kalAI ke khIjI dhAtunI e meADhAvALI naLI ( Canula )--nAkhI te dvArA cArapAMca vakhatamAM pANI kADhI nAkhatA.ra dAktarI peresenTesisa ( Paracentesis) karatAM A rIta uttama che ema kavirAja gaNanAtha sena kahe che. asti cIrIne patharI kADhavAne vidhi paNuM vIgatathI vavyA che. peTa 3 cIrIne aMdaranA avayavA upara zastraka ( Laparatomy) karavAnA vidhi varNavyo che.4 mAthAmAMthI zasya kADhavAnuM kahyuM chepa te khAparIne cIrIne ( Trephining ) 1, suzruta zA. a, 6. 2. ejana, ci. a. 14. 3. ejana, ci. a. 7. 4. ejana, ci. a. 14, 5. ejana, ci. a, 2, zlA. 69.
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sa MhitAo [ 143 karavAnuM haraze. AvAM moTAM zasrakarmAM uparAMta tAjA laDAImAM thatA dhA ane zarIranI aMdara rahI gayelAM khANunAM kLA(zalya)ne zastrakriyA karIne kADhavAmAM tathA tenAM traNAnI sAravAramAM prAcIna zaavaidyane ghaNI jAtanI kriyA karavI paDatI. vaLI, laDAImAM tathA khIjI rIte hADakAM bhAMgI jAya tenI cikitsA paNa suzrutamAM che. pachI arzI, bhagaMdara, pramehapiDakA, visarpa rAga, nADIrAga, gAMTha, abu vagere rogA upara nAnI zastrakriyAe te sAmAnya hatI. AvI zastrakriyA pachI tema ja bIjI rIte thayelAM dhArAMonI cikitsA suzrute vistArathI kahI che. 4 A zastrakriyA uparAMta e vakhatanA zastravaidyo kSAraka, DAMbha devAnuM ka' ( agnikarma ), jaLA lagADIne lAhI kADhavAnuM ka, krUsa kheAlIne leAhI kADhavAnu krama vagere karmAM paNa karatA.pa hAlamAM jaLeA lagADavAnuM tathA sa khAlavAnuM kAma khIjA leAkeA pazu kare che, paNa vaidyomAMthI e karmAM dhaNA vakhatathI nIkaLI gayAM che. dAMta vagere uparanI tathA mUDha ganI zastrakriyAnI noMdha pAchaLa Avaze. zAlAkaca--AMkha, kAna, nAka, ane gaLAnA rAgeAnI cikitsAnA zAstrane prAcIneA zAlAkayataMtra kahe che. e viSayanA jUnA kALamAM judA granthA hatA, jeneA ullekha pahelAM karyAM che. temAMthI suzrute uttarata MtranA (a. 1 thI 26) adhyAyAmAM kheMcelA sAra atyAre jaLavAI rahyo che. suzrute AMkhanA aMtera rAgA gaNyA che, 1. ejana, ci, a. 2. 2. ejana, ci. a. 3. 3. ejana, ci. a. 6, 8, 12, 17, 18. 4, ejana, sU. a. 17, 18 tathA ci, a. 1 pa. ejana, sU. a, 10, 12, 13, 14 ane zArIrasthAna a, 8. 6. Ayuvedokta AMkhanA rAgone Adhunika rIte samAvavAnA prayatna Do, ke. esa. mhasakara Opthalmology of Ayurvedists nAmanA lekhamAM Journal of the Indian Medical Association, September, 1931 mAM karyA che,
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 ] AyurvedanA itihAsa mAthAnA agyAra rogA gaNyA nAMkhavAM, seka karavA, AMkha, kAnanA aThThAvIza, nAkanA ekatrIza ane che. AMkha vagerenA rogA upara TIpAM kAna vagere dhAvAM, AMkhamAM vA AMjavI, kAnamAM tela nAMkhavuM,1 zirAvirecana vagere upacAro uparAMta aneka jAtanAM zastramAM karavAnuM paNa suzrute kahyuM che. dA. ta. a` roga ( Pterygeum ) upara chedanane upadeza suzrute ( u. a. 15, zlA. 5 thI 9) sarasa ApyA che. A zastra hAlanA dAktarI zastrakane maLatuM che ema kavirAja gaNanAtha sena kahe che.ra AMkhanA meAtiyAnI zastrakriyA, jene hAlamAM ( Couching ) kahe che, te varNavavAmAM AvI che ane hAlamAM paNa kAI kAI e kriyA kare che. zAlAyata MtranA viSayamAM AMkha uparAMta dAMtanA roga vize e zabdo kahevAnA che. joke suzrute zAlAkayataMtramAM meDhAnA rogAne gaNyA che, chatAM e rAgeAnAM cikitsAdi uttarasthAnamAM AMkha vagerenA rogA sAthe nathI kahyAM, paNa nidAna ane cikitsAsthAnamAM karyAM che, ane dAMtanA rAgAnI cikitsAnuM ci. sthAna a. 22 mAM varNana karatAM dAMta kADhI nAkhavAnI, daMtamAMsanA rAgAmAM chedananI, daMtazarkarAnA uddaraNu(removal of the tarter )nI kriyA vagere Adhunika daMtavaidyakanI ghaNI kriyAe kahelI che. DaoN. jamazedajI jIvaNujI mAdI kRtrima dAMtAnI gAThavaNanI vAta paNa che ema kahe che,4 paNa mane teA e maLatI nathI. 1. A TIpAM tela vagere auSadheAthI siddha karelAM samajavAM, suzruta u. a. 8, kSeA. 4, 5. 2, jIe jayantI grantha, pR. 75. 3, suzruta u. a. 17, aaa. 57 thI 61. 4. jIe Journal of B, B. R. A. S. 1926, Vol. 2, No 1 mAM chapAyelAM Is Ayurved a Quackery ? nAmanA Do, meAdInA lekha tathA tene * Ayurveda vijJAna ', pu. 10, pR. 110mAM chapAyeleA anuvAda.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo, [ 145 bhUtavidyA-bhUtavidyA kharI rIte vedakALathI A dezamAM cAlatI hatI ane hAlamAM jema gAmaDAMmAM bhUta, preta, jina vagerenA vaLagADanA vaheme che, tema jUnA kALamAM paNa A dezamAM hatA. paNa vaidyoe to ene rega tarIke joyA che. vaLI vAI ghelachA jevA mAnasarogonAM nidAna-cikitsAne paNa bhUtavidyAmAM samAveza karyo che. vaLagADanA nidAnamAM ATha prakAranA praha gaNyA. che ane tenI cikitsAmAM japa, hema vagere dhArmika kriyAonI sUcanA karI che. bAkI, vAI ane ghelachAmAM te nidAna ane cikitsA beya sAmAnya vaidyaka siddhAntAnusAra kahela che. je kaumArabhUtya-kaumArabhUtya zabdano artha bALakanA ucheranI vidyA evo thAya, paNa bALakonA rogone prAcInae kaumAramRtyamAM ja samAveza karyo che. ane suzrute bALakane thatA ghaNuM regene bAlagrahanI pIDAo gaNI che.3 A e vakhatanI pracalita mAnyatAnuM sUcaka che. bAkI judAjudA grahonI pIDAnAM je lakSaNo ApyAM che te te meTe bhAge raMgonAM sUcaka che. vaLI, enA upAya tarIke homa, maMtra, pATha, sarasiyA telane dIvo kara vagere TucakA lakhyA che, paNa davAo batAvI che. vaLI moTAM mANasane thatA. je varAdi roga bALakone thAya tene judA nedhavAnI jarUra caraka-suzrute nahi gaNuM heya; jeke kAzyapa saMhitAmAM evA rogonI cikitsA lakhI ja che. ajagalikA, masUrikA ( zItaLA) jevA bALakene thatA rogone kSudra rogamAM suzrute gayA che. A uparAMta 1. juo suzrata uttarasthAnane amAnuSepasarga pratiSedha nAmanA 60mo adhyAya, 2, juo sukRta uttarasthAnanA 61 ane 62 adhyAya tathA caraka ci. sthAnanA 9 ane 10 adhyAye, 3-4.. juo sukRta uA 27 thI 37. 5. sukRta ci. a. 13.
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 ] AyurvedanA itihAsa krAzyapasaMhitAmAM khIje na kahelA bAlazASa ( Rickets ) jevA rAganuM phroga nAmathI vana karyAM che? ane e saMhitAmAM dAMtanA bheda, dAMtanI utpatti vagere viSayA tathA dhAtrInI tema ja tenA dUdhanI parIkSA vagere bAbate paNa cacI che.2 cAnivyApattantra ( Gynaecology )--suzrutamAM ceAnivyApapratiSedha adhyAya( u. a. 38 )ne kaumArabhRtyatantamAM gaNyA che. yAnirAganA kAraNathI garbha rahevAmAM muzkelI Ave e kAraNu haraze. A eka adhyAyamAM vIza yAniregA kahyA che ane e uparAMta AvanA rAgeAnuM varNana suzrute zArIrasthAnanA khIjA adhyAyamAM karyuM che ane aprakaraNa( ni. a. 2)mAM vaNu vela ceAniprarAha peThe kAIka strIroga khIjAM prakaraNAmAM paNa varNa vela che.4 garbhiNIvyAkaraNa ane prasUtitantra- suzruta zArIra sthAnanA dazamA adhyAyamAM ane caraka zArIrasthAnanA AThamA adhyAyamAM garbha kayAre rahe, kevI rIte rahe, jude jude mahine enuM rUpa kevuM hAya, garbhiNIne judA judA mahinAmAM kevI rIte sAcavavI, kasuvAvaDa jevI apatti ane chevaTa suvAvaDa vakhate mAtAne tathA navA janmelA bALakane zuM karavuM e sarve` viSayAnuM, matalaba ke garbhAvyAkaraNa sAthe prasUtitantranuM varNana karyu" che. 1. kAzyapasaMhitA, rR, 100, 2. kAzyapasaMhitA, sU. a, 19, 3, carakasa hitA ci, a. 30mAM yAniAgAnuM vana che. 4, ceAnivyApattantra viSayaka AyurvedIya granthAmAM zuM che te mATe tathA te te rAganA Adhunika dAktarI paryAyeA mATe jue DaoN. rR, zrI. haMsakaranA yAnivyApattantra, prasUtitantra ane kaumArabhRtya ( Gynaecology, Obstetrics & Pediatrics of the Ayurvedists) alal Journal of the Indian Medical Association 1932 nA navembara-Disembara aMkamAM chapAyeleA lekha, ane tenA Ayurveda vijJAna', pu, 17, pR. 99mAM ApelA sAra,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI sa MhitAo [ 147 caraka-suzrutamAM suvAvaDIne rAkhavA mATe je makAna ( sUtikAgAra )nuM varNana karyuM che, temAM havA, prakAza, kAmaLa vasrA ane suvAvaDInAM sukhasagavaDanA evA sArA vicAra karelA che ke suvAvaDInI hAlanI sthiti lekamAM ajJAna ane daridratA vadhyA pachI utpanna thaI harI ema lAge che. alabatta, gRhyasUtrane anusaratI dhArmika vidhi--svastivAcanAdinI vAta paNa caraka-suzrutamAM che ja. suvAvaDa mATe bhAge kudaratI rIte koI paNa jAtanI aDacaNu vagara AvatI hovA chatAM hamezAM evuM nathI banatuM. kavacit garbhane bahAra nIkaLavAmAM muzkelI Ave che. A sthiti (Difficult labour and Abnormal presentions ) AyurvedamAM mUDhaga kahela che. mUDhagarbhanA suzrute ATha prakArA vaNuM vyA che ( su. ni. a. 8 tathA ci. a. 15), jemAM ADuM AvavAnA hAlamAM jANavAmAM AvelA ghaNA prakAro AvI jAya che. 1 vaLI, A muzkelIomAM maMtrA ane auSadhe niSphaLa jatAM hAthathI garbhane pheravIne karavAnI kriyAo kahI che te pa sayuktika che. ane chevaTa yAninI sthiti ke garbhanuM zarIra evuM hAya ke garbha bahAra na ja nIkaLI zake athavA garbha marI gayA hoya teA garbhane kApIne kADhavAnuM vidhAna paNa suzrutamAM che. banatAM sudhI jIvatA garbhane zastrathI na kApavA evA suzrutanA Agraha che. mAnA peTane cIrIne paNa jIvatA garbhane kADhI levAnuM suzrutamAM kathana che, paNa e vacananA zabve jarA saMdigdha che.2 4 1, A viSayanI savistara carcA mATenu ekendranAtha zveSA mUDhaga ane cikitsA ' nAmanA kalakattAnI bIjI eriyenTala kaoNnpharansa AgaLa vAMceleA nibandha ane tenA Ayurveda vijJAna', pu. 11, aM. 4-5 mAM chapAyelA anuvAda, ra. jIe suzruta ni. a, 8, zrlA, 14. A kSeAkamAM marelI mAtA upara zasrakarma karavAnuM kahyuM che ke jIvatI mAtA upara, e prazna che. ( jIe suzrutanuM kuMjalAla bhiSagratanuM agrejI bhASAntara, upalA bleka upara TIpa.)
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurve danA itihAsa AyurvedamAM suvAvaDIne thatA sUtikArAgA ( Puerperal ) diseases )nuM paNa thADu varNana che ane e sUtikArAgeAnI auSadhacikitsA mAtra hAlanA vaidyomAM pracalita che. khAkInI vidyAemAMthI prasUtitaMtra vaidyomAMthI nIkaLIne abhaNa asa kArI suyANIonA hAthamAM dhaNA vakhatathI cAlyuM gayuM che ane mUDhagacikitsA vaidyo mATe te| granthAmAM ja che. bAkI, kAIka gAmaDAmAM paraMparAthI ke svayaM prajJAthI mUDhagabhakriyAmAM camatkArika hastakauzala meLavele ekAda gAmaDiyA maLI Ave che kharA. 148 ] agadatantra (Toxicology)--sthAvara ane jaMgama sa prakAranAM jherenI cikitsA jene vaNu viSaya che te AyuvenuM aMga agadatantra nAmathI oLakhAya che. mULa, phaLa vagere tathA haratAla, sAmala vagere khanija dravyeA sthAvara viSa gaNAya che. sarpa, vIMchI, jherI uMdara, aneka jAtanAM jherI jIvaDAM vagerenAM jhero e jagama viSa gaNAya che. 1 prAcIna kALamAM khAsa vaidyo hatA ane rAjA ghaNI jarUra paDatI.2 A agaddatatra jANanArA pAse tathA lazkaramAM e vaidyonI sthAvara viSanI bAbatamAM pAchaLathI pahelAM na vaparAyelAM viSA vaparAyAM che. tema jUnAM keTalAMka nAmazeSa thaI gayAM che. paNa sthAvara viSanA bheda, viSanAM lakSaNA, viSanI asaranI judI judI avasthAnI cikitsA vagere upayukta viSayanI zAstrIya carcA te suzrutamAM che ja. TADhuM pANI mAthe reDavuM, UlaTI karAvavI, madha ane ghI khAvAM, julAba ApavA tathA vighna auSadho ApavAM eTalI sAmAnya cikitsA che. 1. suzrutanA kalpesthAnanA ATha adhyAyeA tathA carakanA ci. sthAnane viSacikisita adhyAya, 1. juo upara pR. 102,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 149 jaMgama viSamAM Aje je sarpaviSa A dezanAM hajAre prANIone bhAga le che tenuM sukRtamAM paNa vistArathI varNana che. mAtra daSTi ane niHzvAsathI vizvanI asara karanArA suzrutakta divya sarpo to hAlamAM nathI, paNa sarSanI dADhamAM viSa hoya che e prAcInene khabara hatI. hAlanA vaijJAnika gheraNa upara nahi paNa sanuM kAMIka vargIkaraNa karIne AyurvedAcAryoe varNana karyuM che. pachI sarpanA jheranI asaranuM paNa sukRtamAM varNana che. sarpavirSanI cikitsAmAM dezanI upara maMtrela pATo bAMdha, pachI dezane kApIne bALa, kApI nAkhavo ke cUsa, ane pachI zirAvedhathI lehI kADhavuM e sAmAnya kriyA ane pachI mannathI utAro tathA auSadhanA agada pAvA eTalI mukhya cikitsA che. vIMchInI cikitsA sarpa peThe karavAnuM suzrata ( ka. a. 8 )mAM kahyuM che ane hAlamAM paNa beyamAM daMzathI UMce pATA bAMdhI maMtropacArane pracAra che. paNa kALA nAga (kAvyo)nuM jhera pUruM daMzamAM UtaryuM hoya te e UtaryAnA dAkhalA durlabha che. e ja rIte AyurvedamAM game tevA jherane dUra karanAra auSadhe lakhyAM che. ane Ayurveda bahAranAM paNa ghaNuM lekamAM vaparAya che, paNa pragathI zAstrIya parIkSA karatAM jhera utAranAra keI auSadha Do. mahasakarane maLyuM nathI. suzrutamAM sarpa, vIMchI uparAMta je jherI janAvaranA jheranuM varNana che temAM uMdaranA jheranuM varNana khAsa che. hAlamAM paNa keTalIka vAra uMdara karaDavAthI tAva vagere jherI lakSaNo thatAM dekhAya che. cikitsAmAM DAMbha, lehI kADhavuM ane auSadhIya lepa e mukhya 1. juo maisUranA 21 mA ni. bhA. vaidya saMmelana AgaLa DaoN. mahAsakAra vAMcele vaMze prayuganAnA mAratavarSIya vanaspatayaH nAmane nibaMdha tathA te uparathI zrI. bA. ga. vaidya lakhelo jAradagovi vIvati nAmano "Ayurveda vijJAna', pu. 14, 5. 17 mAM chapAyelo lekha.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 ] - Ayurvedane ItihAsa che. pachI kUtarAM, ziyALa vagerenA karaDavAthI thatA haDakavA-(AtrA Hydrophobia)nuM varNana che. enA upAyo lakhyA che, ane sAthe mAMtrika upacAra kahela che. haDakavA thayA pachI asAdhya che e paNa nepyuM ja che. chevaTa aneka jAtanAM kITanAM jheranuM tathA cikitsAnuM varNana karyuM che, jemAM ghoLI, kIDI, deDakAM, kAnakhajUrA vagere samAveza thAya che. A kITe tema ja vIMchI vagerenI utpatti chANa, sarpa vagerenA saDAmAMthI mAnI che te e jamAnAnI sAmAnya ka95nA lAge che.1 A agadataMtranA viSayamAM pAchaLathI jJAna vadhyuM nathI. rasAyana vAjIkaraNa-carakasaMhitAmAM spaSTa kahyuM che ke auSadha be jAtanuM cheH eka nIrogIna teja baLa Adine vadhAranAruM ane bIjuM regInA rogane haranAruM." kAyacikitsA Adi AyurvedAMgamAM regInA vegane haranAra auSadhanI carcA che, jyAre rasAyana vAjIkaraNamAM pahelA prakAranA auSadhanI carcA che. alabatta, keTalAMka gahara auSadhamAM theDI rasAyana ke vAjIkaraNanI zakita hoI zake, tema rasAyana vAjIkaraNa auSadhe thoDuM ghaNuM rega haravAnuM kArya kare ema caraka svIkAre che. rasAyanathI mANasa dIrgha AyuSa, yAdadAsta, medhA, Arogya, yauvana, kAnti, vAsiddhi, lekavandhatA" Adi meLave che, ema caraka kahe che. 3 rasAyananA be jAtanA prayogo (1) kuTIrAvezika, ane (2) vAtAtapika carakamAM varNavyA che. vaLI, A prayogo vaDe tathA e 1. juo bra, sU 2-1-6nA zAMkarabhASyamAM chANamAMthI vIchI Adi utpanna thavAnI vAta che. 2. juo carakasaMhitA, ci. a. 1, glaeN. 4. 3. ejana, . 7, 8.
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 151 sivAya paNa AyurvedamAM kahelAM rasAyana auSadhanA sevanathI dIrdhAyuSa, Arogya ane yauvananI pUrti prApta thAya ema Ayurveda mAne che. rasAyana guNavALAM aneka auSadhe atizaktivALI phalazruti sAthe lakhyA pachI paNa Ayurveda ema te mATe ja che ke "satyavAdI, ajhedhI, madya ane maithunathI dUra rahenAra, ahiMsaka, prazAnta, jayaparAyaNa, pavitra, dhIra, tapasavI, jAgavuM ane UMghavuM beyane samatAthI sevanAra, haMmezAM dUdha ghI khAnAra, dezakALanuM pramANa jANanAra, prazasta AcaraNavALe, adhyAtma tarapha jenI indriyo vaLelI che e ane je jitAtmA che tene nityarasAyana jANu ane evA guNovALo je rasAyananuM sevana kare to yakta guNeno lAbha meLave."1 matalaba ke auSadho ane uttama kherAka sAthe mananI ucca sthiti paNa dIrdhAyuSa ane Agya mATe Avazyaka che ema Ayurveda mAne ja che. ane joke phalazrutimAM hajAro varSanuM AyuSa, jana sahastra gati vagere atizayoktio che, pAchaLathI atizaktine prakAra vadhe che, paNa prakRSTa mImAMsaka zabarasvAmI spaSTa kahe che tema prAcInakALanAya buddhizALI vidvAne AvI atizakti mAnatA nahi; eTale hajAra varSa ke hajAra te dUra rahyAM, so varSa jeTaluM lAMbuM paNa bhale na jivAya, paNa vidhipUrvaka rasAyanasevanathI Arogyane ane kadAca AyuSane paNa kAMIka lAbha thAya che eTaluM mAnavAmAM vAMdho nathI.4 1. juo caraka ci. a. 1, pA, 4, zlo. 30 thI 34. * 2. ejana, a. 1, pA. 3, zya. 13 ane pA. 4-7 tathA suzruta ci. a. 27, le. 1. .. 3. na rasAyanAnAmetatsAmarthya dRSTaM yena sahasrasaMvatsaraM jiiveyuH| * zabarabhASya 4. sukata ci. a. 27 mAM kahela viDagalanA prayogano sva.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanA itihAsa vAjIkaraNa--svastha ne Uskara auSadhanA e prakArAmAM eka rasAyana ane khIjuM vAjIkaraNa. vAjIkaraNa ke vRSya eTale puruSanI strIsabhAganI zaktine vadhAranAra auSadheA. ghaNA jUnA kALathI kAmecchAthI tIvratAthI A prakAranAM auSadhonI mAgaNI A dezamAM hatI ema kAmazAstranA granthA tathA AyurvedanAM vAjIkaraNa prakaraNA jotAM jaNAya che. pAchaLathI e mAgaNI ghaTI nathI paNa vadhI che. pariNAme vaidyakanA pAchalA granthAmAM dRyAgAnI saMkhyA vadhI che, ane A jemAnAmAM zaktinI davAonI game tevI atizayAktibharelI jAherakhabareAthI chApAMonAM pAnAM bharelAM dekhAya che. 152 ] paNa Ayurve dAkta vAjIkaraNaprayAgeAmAMnA dhaNAmAM sAcA vAjIkaraNa guNu hAya che. vaLI, AyurvedamAM vAjIkaraNa mATe prANija vastuo--khAsa karIne bakarAM vagere prANIonAM vRSaNA--khAvAnuM vidhAna che e jotAM hAlamAM je avayavanI khAmI hoya te avayava ApavAnI je cikitsApraNAlI (Orgenotherapy ) prasiddha thaI tenI prAcIneAne khabara hatI ema kahevu paDaze. vaLI, napuMsaktA kSaNika tathA kAyamI zAthI thAya che e zAstrIya viSayanA pazu Ayurvede vicAra karyAM che, joke AyurvedeAkta vicAraNA yathA che ema huM nathI mhe. amuka jAtanuM napuMsakapaNuM nathI ja maTatuM e paNa Ayurvede kaheluM ja che.2 huM bhaTTajIe tathA tene anusarI bIjAoe ghaNA anubhava lIdheA che. ( jIe jhaMThu bhaTTajInuM caritra, pR. 87 thI 90) 5, mAlavIyajInA sa. 1994nA kAyAkalpanA prayAge jagADelI carcA paNa A viSayamAM tevA jevI che. jIe 'Ayurveda vijJAna,' pu, 21, aM. 7, 3. 195. 1. jIe srarakra si. a. 2, pR. 2, 3, 10, 28 vagere tathA suzruta ci. a, 26, zlA, 18, 19, 25, 26, 2. suzruta zA. a. 2, zleA. 38 thI 44,
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanI saMhitAo [ 153 yunAnI saMskRti ane vaighakane muslima rAjyakALamAM A dezamAM pracAra thayA pachI vilAsitA ane vAjIkaraNa cogAne pracAra beya vadhyAM che. upara pramANe AyurvedanAM vividha aMge ane upAMgonuM TUMkAmAM varNana karavAne hetu AyurvedanA mULa grantha caraka-sukRtamAM zo che tene sAmAnya vAMcanArane sAmAnya khyAla Ave e che. ethI vadhAre UMDA UtaravA IcchanAra mATe to mULa grantha jevA e ja rasto che. upara jene aMgulinirdeza paNa nathI thaI zakayo evuM vaidyaka mUlyavALuM e saMhitAomAM ghaNuM che e kahevAnI paNa bhAgye ja jarUra che, paNa Ayurvedano itihAsa samajavA mATe ATaluM pUratuM che ema mane lAge che. | caraka, suzruta, bhela ane kAzyapa saMhitA ane tatsamakAlIna bIjI saMhitAo, jenI naidha upara AvI gaI che, temAMthI keTalIka ( atyAre lupta hovAthI keTalI e cakkasa na kahI zakAya) eTaluM Ayurvedika granthasAhitya I. sa. cethA zataka sudhImAM taiyAra thaI gayuM hatuM. AyurvedanAM zalya, zAlAkya, prasUtitaMtra AdimAM e pachInA kALamAM navI zodhe bhAgye ja thaI che, paNa smazAstra jevI vaidyakanI navI zAkhAone vikAsa pAchaLathI thayo che. vaLI, AyurvedanuM pachI zuM thayuM e atihAsika kutUhalane saMteze evI te ghaNuM sAmagrI che mATe AyurvedanA itihAsamAM AgaLa cAlIe.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIya khaMDa vAgbhaTa caraka-suzrutanI sa hitA pachI AyurvedanA RtihAsa je judA judA pravAhamAM cAyA che temAM yogasa MgrahanA je sauthI mATA pravAha cAlye. tenA AraMbha te pachI taratamAM, dhaNuM karI I. sa. ceAthA zatakamAM, nAvanItakanI racanAthI thayA che. pachI saMhitAgranthA upara TIkA lakhavAnI zarUAta e pachInA saikAmAM dhaNuM karI thaI che, paNa e beyanuM avalAkana karyAM pahelAM caraka-suzruta peThe AyurvedanAM sarva aMgAnI carcA karanAra ane Ayurvedika sAhityamAM caraka-suzrutathI ja UtaratuM paNa lagabhaga enI paMktinuM sthAna prApta karanAra--AyurvedanI vRddhatrayIne trIjo grantha aSTAMgasaMgraha ke vadhAre yAgya rIte granthakartAne najaramAM rAkhIne kahIe tA aSTAMgasaMgraha ane ardhAMgahRdayanA kartA vAgbhaTanuM avalAkana pahelAM karI levuM ceAgya che. vAgbhaTanA e granthAmAM aSTAMgasaMgraha vRvAgbhaTa nAmathI yogya rIte ja prasiddha che. emAM aSTAMgasaMgraha pahelA lakhAyeA che ane mATA paNa che, eTale pahelAM enA ja vicAra karavA ucita che. alTaMgasaMgraha ane aSTAMgahRdayanA kartA eka che ke bhinna e praznane pAchaLa rAkhI pahelAM aSTAMgasaMgrahanA samayane vicAra karI laI e.. aSTAMgasaMgrahamAM caraka ane suzruta eyane spaSTa ullekha karyAM che, ane e banne granthAmAMthI saLaMga puSkaLa utArA 1 1, jIe aSTAMgasaMgraha u. a, 50 mAM RRSitranIte e kSAka,.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAbhaTa karyA che. aSTAMgasaMgrahakAra pote ja graMthanA AraMbhamAM kahe che tema AyurvedamAM judAM judAM taMtromAM e ja vastu kavacita theDA vizeSa sAthe vAraMvAra kahI che ane e badhAM tanno jotAM jiMdagI pUrI thaI jAya, mATe vistAra ane punarukti choDI thaIne tathA saMkSepa mATe kramano pheraphAra karIne AyurvedanAM sarve taMtrone sAra aSTAMgasaMgrahamAM kheMce che." caraka-suzrutamAM na maLatuM athavA ethI matabhedavALuM je kAMI aSTAMgasaMgrahamAM maLe che te atyAre lupta bIjAM taMtromAMthI levAmAM AvyuM che e cekakasa che. ema chatAM aSTAMgasaMgrahane mukhya AdhAra te caraka-suzrata ja che. caraka ane suzrata beyanI vastune saMgraha karavAnI granthakAranI matalaba che e vAta aSTAMgahRdayamAM te spaSTa kahI paNa che. TUMkAmAM caraka-suzruta prasiddha thayA pachI eTale I. sa. cayA zataka pachI aSTAMgasaMgrahanI racanA thaI che, ane enI arvAcIna maryAdA joIe te mAdhavanidAnanA kartA mAdhava aSTAMgahRdayamAMthI utAre kare che, mATe mAdhava pahelAM aSTAMgahRdaya ane aSTAMgasaMgraha beyanA kartA thaI gayA che. have mAdhavane samaya arabI purAvA uparathI Isa. sAtamA athavA AThamA zatakamAM mAnavAne mata harnale Ape che ane e sAdhAraNa rIte sarvamAnya thaye che. 1. juo dAkhalA tarIke vaidya 5. rAmacandra zAstrI kiMjavaDekara saMpAdita achAM saMgraha zArIrasthAnanI 1938nI AvRttimAM ApelI ullekhasUcio. 2, aSTAMgahRdaya u. a. 40, . 84. 3. juo mAdhavanidAnanA AraMbhanA niyAne pUrvakaarLa Adi ke aSTAMgahadaya ni. a. 1 mAMthI utAryA che. tema ja azenidAnamAM aSTAMgahadaya a. 7 mAMthI che. 28 thI 45 utAryA che. 4, juo jozInuM "iDiyana meDisina" pR. 7-9 tathA harnalanuM "sTaDIjha ina dhI meDisina epha estheTa iDiyA" pR. 16 ane pI. sI. rAyanuM hisTarI opha hindu kemisTrIne upaddaghAta, pR. 112. . zA
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 ] Ayurvedane ItihAsa aSTAMgasaMgrahane samaya AthI vadhAre nizcita karatAM harbala kahe che ke bauddhayAtrI insiMga, jeo lagabhaga I. sa. 675 thI 685 sudhInAM daza varSa nAlandAmAM rahyA hatA, teoe lakhyuM che ke "pahelAM (vaidyakanI) ATha zAkhAo ATha pustakamAM hatI, paNa hamaNuM eka mANase tene saMgraha karIne eka pustaka banAvyuM che ane hiMdustAnanA vaidya tene anusarIne cikitsA kare che" ( rekorDa opha buddhisTa prekiTasa). isiMganuM uparanuM kathana vATanA aSTAMgasaMgrahane khAsa lAgu paDe che ema harnala kahe che e mane sayukika lAge che, paNa e uparathI teo ene samaya I. sa. 625 TharAve che te cheDe vahele have joIe evuM mane nIcenA kAraNathI lAge che. prakhyAta pautiSAcArya varAhamihira, jeo zaka 421 (I. sa. 556) mAM thaI gayA che, teoe kAMdapika prakaraNa (bRhasaMhitA a. 76)mAM mAkSika Adi davAovALo eka pATha Ape che, je aSTAMgasaMgraha (u. a. 49)mAMthI utAravAmAM Avyo che e meM anyatra vigatavAra batAvyuM che. ane e purAvAnA baLathI huM aSTAMgasaMgrahane I. sa. pAMcamA zatakamAM ke I. sa. 500nI AsapAsamAM mUkuM chuM. ma. bha. kavirAja gaNanAtha sena paNa upalA purAvAne ullekha karyA vagara aSTAMgasaMgrahane I. sa. pAMcamA zatakamAM mUke che. 3 aSTAMgasaMgrahanA kartAnuM nAma vAlmaTa hatuM. enA pitAmahanuM nAma paNa vADmaTa ja hatuM ane teonA pitAnuM nAma siMhagupta ane pote siMdhumAM janmelA eTalI hakIkata aSTAMgasaMgrahane 1. harnala: ejana, pR. 10. 2. juo AyurvedavijJAna,' pu. 3, pR. 358. 3. "pratyakSazArIrane upAghAta, A. 3, pR. 54.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 17 ante ApI che. 1 A mahAna vaidya vize ApaNe eTaluM ja jANIe chIe. alabatta, vAgbhaTanI prakhyAti eTalI badhI jUnA vakhatamAM hatI ke ene vize ghaNI daMtakathA cAlelI, jemAM eka daMtakathAmAM vAgbhaTa, mALavAnI dhArAnagarImAM bheAja rAjAnA vaidya kahela che, ane vRdgha vAgbhaTa sasarA ane laghu vAgbhaTa jamAI evI kalpanA karI che. A vAgbhaTe mAtra vAnI sugaMdhathI bhAjarAjAnA zarIramAMthI rAjyamAAne rAga dura karyAMnI camatkArika kathA ApI che tathA hoddavALI kathA vAgbhaTane ArApI che. paNa A daMtakathAothI vAgbhaTanA caritra upara karaze! prakAza paDatA nathI. I vAATa : . vAgbhaTa eka ke e ? --aSTAMgasa MgrahanA karyAM vAgbhaTa ane alTaMgahRdayanA kartA vAgbhaTa e eka ja ke judA judA ? ardhAMgasaMgrahamAM kartAnI oLakhANu je zlokathI ApI che e zloka teA aSTAMgahRdayamAM nathI ApyA, paNa pratyeka sthAnanI samAptimAM * si MhaguptanA putra vAgbhaTanI A kRti ' e rIte zabdo che. aSTAMgasaMgrahanA kartAnA pitAnuM nAma paNa siMhagupta che. A uparathI vaidyomAM eya granthAnA karyAM eka ja hAvAthI mAnyatA pracalita hatI. pachI pAzcAtya vidvAna hale aSTAMgasaMgrahanA kartA I. sa. 625 mAM thaI gayA ane ethI arvAcIna kALamAM mAdhava ane dRDhakhala pachI. paNa cakrapANi datta pahelAM I. sa. navamA zatakamAM aSTAMgahRdayakAra thaI gayA che ema kahyuM che. halanI A viSayanI lIlAnA savistara vicAra karyAM pachI 1. bhiSagvaro vAgbhaTa ityabhUnme pitAmaho nAmadharo'smi yasya / suto'bhavat tasya ca siMhaguptastasyApyahaM sindhuSu labdhajanmA // a. sa. u, a, 50 2. jIe merutuganA 'prabaMdhaciMtAmaNi' granthaneA me karelA ane phA, zuM. sasAthI prakAzita anuvAda, pR. 258 thI 260 3, hanaOla sTaDIjha ina meDisina k enzyanta iMDiyA', pR. 16
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158] Ayurvedane ItihAsa meM sapramANa sAbita karyuM che ke dahabala to aSTAMgasaMgrahakAranIye pahelAM thayA che, paNa aSTAMgahRdayakArane mAdhava pachI mAnavAnI paNa jarUra nathI. kharI rIte aSTAMgahRdayamAMthI mAdhave utAro karyo che. eTale aSTAMgasaMgrahakAra ane aSTAMgahRdayakAra judA ke eka eTaluM ja vicAravAnuM che. harbala judA mAne che ane ene anusarIne bIjA paNa keTalAka vidvAne judA mAne che. vadhAre AzcaryakAraka to e che ke paM. hariprapannacha bene bhinna mAne che ane siMhaguNasanuM' jevA zabdo lekhakoe ane prakAzakee mULamAM na joyA chatAM mUkyA che ema kahe che. paNa bIjA kavirAja gaNanAtha sena ane vaidya jAdavajI trikamajI AcArya jevA vidvAna vaidyo aSTAMgahRdayanA u. a. 40nA 78-80 zleka upara bhAra mUkIne bannene eka kartA hovAnuM mAne che. kavirAja gaNanAtha sena to beya granthanI bhASA sarakhI hovAnI tathA bemAM matabheda na hovAnI paNa dalIla kare che, joke mane te aSTAMgahRdayanI keTalIka padyaracanA vadhAre sundara lAge che. "siMhaguptasUnu beya vAbheTa che e dalIlamAM te bahu dama nathI, kAraNa ke rasaratnasamuccayanA kartA vAbhaTane paNa siMhaguptasUnu kahela che. pa ane vAgabhaTa nAmanA ghaNuM granthakAre thaI gayA che, paNa "aSTAMga vaidyakarUpa samudranA maMthanamAMthI aSTAMgasaMgraharUpa je meTa amRtarAzi maLe temAMthI 1. juo, Ayurveda vijJAna' pu. 8, pR. 38 thI 43. 2. juo upara pR. 155 tathA tenI Ti. 3. 3. rasayogasAgarane upadyAta, pR. 3ra. ' 4. juo 'pratyakSazArIrane upadyAta, pR. 54 tathA carakasaMhitAnI AvRtti bIjane upodaghAta, pR. 13. * 5. rasaratnasamuccaya, a. 1-9. 1. juo saTIka aSTAMgahRdaya, ni, sA. nuM chaThuM saMskaraNa, I. sa. 19hyAM vArasaTavimarza, pR. 41 mAM ApelI yAdI.
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ vAgbhaTa [ 159 vacana eche| zrama karanArAo mATe A moTA phaLavALuM juduM tantra racyuM che' e aSTAMgahradaya (u. a. 40, leA. 80 )tuM ekakatvanuM spaSTa sUcaka che. ane ekatAnA pakSamAM sauthI prakhaLa purAvA e ja che. sAmA pakSamAM aSTAMgasaMgrahamAM hADakAM vistArathI gaNAvyAM che tyAre aSTAMgahradayamAM hADakAM 360 che eTaluM ja kahI dIdhuM che. te uparathI asthijJAnanI je AvazyakatA suzrutakALamAM manAtI te aSTAMgasaMgrahanA kALamAM nahAtI manAtI, chatAM peAtAnA grantha pUrA saMgraha gaNAya mATe aSTAMgasaMgrahamAM vIgatathI gaNAvyAM pachI vaidyakanA vidyArthI mATe anAvazyaka lAgavAthI aSTAMgahRdayamAM cheADI dIdhAM ema mAnavuM ke aSTAMgasaMgraha ane aSTIMgahRdaya vaccenA kALamAM zarIranAnanI upekSA vaidyomAM vadhatI gaI ema gaNavuM ? cAkkasa uttara ApavA muzkela che. joke hala tA mAne che ke vRdgha vAgbhaTanA kALamAM zArIrattAna suzrutathI ochuM thayuM hatuM ane aSTAMgahRdayanA kALamAM dhaNuM vadhAre ochuM thayuM. bIjA paNu AvA dAkhalAo che. aSTAMgasaMgraha ane aSTAMgahRdayanA dinacaryAdhyAyane sarakhAvatAM caraka-suzrutamAM nathI evuM keTaluMka navuM ane upayukta aSTAMgasaMgrahamAM maLe che, paNa aSTAMgahRdayamAM aSTAMgasaMgrahamAMthI daza ja zleAkeA che, jyAre bAkInA 19 navA che; te navAmAM kAIka ratnarUpa che, chatAM aSTAMgasaMgrahamAM e nathI. ethI UlaTuM alTaMgasaMgrahanA vyavahArApayeAgI zleAkA hRdaya 'mAM cheADI dIdhA che te zA mATe? sa MkSepanuM kAraNa hoya te| navA zA mATe mUkayA ?1 AvI dhaNI muzkelIe ekatA mAnavAnA pakSamAM mane dekhAya che, chatAM prAcIna mAnasane Adhunika gajathI na mApavuM joI e; eTale arvAMgasaMgraha racyA pachI amuka varSI gayAM keDe arvAMgahRdaya e ja vaidya vAgbhaTe racyuM hoya ke sA ADhasA va " 1. jue, mArA 'Ayuthe danA dAnika tathA sadvrutta sabaMdhI prakaraNAne abhyAsa', pR. 68, 69 e lekha, jemAM e vAgbhaTane bhinna mAnyA che..
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 ]. Ayurvedane ItihAsa pachI e ja nAmanA bIjA mANase racyuM heya beya saMbhava che. cokkasa kahevA mATe purA nathI evo mAro mata che. vaidya vATa dha vaidika hatA ke bauddha e vize paNa matabheda thaze che, paNa mane te aSTAMgasaMgrahanuM maMgalAcaraNa spaSTa bauddha lAge che. pahelA zlokamAM spaSTa vuddhAya che ane bIjA kanA rAgAdi raMgane samUla ukheDI nAkhanAra eka vaidya te paNa buddha ja. vaLI, aSTAMgasaMgrahamAM sarva javaranivRtti mATe AryAvale kitane tathA Arya tArAne namaskAra karavAnuM kahyuM che. AryAvalokitane guru paNa kahela che (a. saM. u. a. 50 ). anyatra jina, jinasuta ane tArAnI ArAdhanA ullekha che (ci. a. 21). mahAvidyAne eka sthaLe ulekha che ( u. a. 8). AvA ullekhe utArI vAbhaTavinA lekhaka viSagAcArya harizAstrI parADakara vADmaTane bauddhamatAvalaMbI kahe che, te yathArtha lAge che. aSTAMgahRdayakAra eka che ke judA, paNa bauddha to che ja. aSTAMgasaMgraha ane aSTAMgahRdayanuM vastu-vAgabhaTe mukhyatve caraka-suzrutamAMthI ane kaMIka aMze atyAre na maLatAM bIjAM tatramAMthI vaidyakanAM sarva aMgene lagatAM vastune saMgraha karIne tenI caraka-suzrutathI jarA judI rIte goThavaNa karI cheH (1) sUtra, (2) zArIra, (3) nidAna, (4) cikitsA, (5) ka95 ane 2 (6) uttarasthAna. A vibhAgo suzrutane anusaratA che, chatAM sukRtanA kalpasthAnamAM agatantra che, jyAre aSTAMgasaMgrahanA kalpasthAnamAM vamana, virecana ane bastinA ka9pe tathA tenI vyApattio vagere carakanA kalpa ane siddhisthAnavALA viSayonuM varNana che. caraka ane suzrutamAM vastune ja nahi paNa goThavaNane paNa vAlmaTe ke saMgraha karyo che enI A dAkhalo che. e ja rIte kAyacikitsAne juo amrAMgahadaya saTIkanI nirNayasAgare prakAzita karelI 1939nI AvRttimAM vAgyavimarza, . .
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ vATa [161. Akho viSaya pahelAM pAMca sthAne mAM bahudhA samAvI daIne chaThThA uttarasthAnamAM bAkInA kaumArabhUtya, bhUtavidyA (unmAda, apasmAra paNa), zAlAkya, zalya, agadataMtra ane rasAyana-vAjIkaraNane samAveza karyo che ane e rIte prAdhAnya kAyacikitsAne ApyuM che. kadAca e ja kAraNathI hADakAMonA varNanamAM suzrutakta ghaNI vAto svIkAryA chatAM kula saMkhyA carakane anusarI traNaso sATha kahI che. vATanI dRSTi samajavA mATe ATalI tulanA basa che. bAkI vAaeTe navuM bhAgye ja kahyuM che ema sAmAnya rIte kahI zakAya. chatAM caraka-suzratanI bahAra vadhAro aSTAMgasaMgrahamAM keTalAka che. dA. ta. bAlagrahanA prakaraNamAM, sukRtamAM judA judA grahanA pratiSedhamAM snAnanI-navarAvavAnI vAta ardhA ke eka lekamAM kahelI che (juo u. a. 28, zla. 9; a. 29, lo. 8; a. 30, zla. 8 vagere) ane Aja sudhI zItaLA vageremAM navarAvavAne vidhi pracalita che, paNa aSTAMgasaMgrahamAM snepanavidhi nAmane lAMbe adhyAya che (u. a. 5), temAM navarAvavA vakhate belavAnA maMtra laMbANathI ApyA che. suzrutamAM samaMtra navarAvavuM eTaluM ja che. matalaba ke vAbheTamAM A jAtane vizeSa che ane te bIjAM taMtramAMthI Avyo hovAnuM saMbhava che. bIjo dAkhalo zastrakarmopagI yaMtronA varNanamAM (juo a. naM., sU. a. 34) suzrata karatAM be saMdaMzayaM traNa zalAkAyaMtro tathA keTalAMka nADItaMtre vadhAre kahyAM che. A nADIyaMtramAM nIkSaNayaMtra jevA upayogI nADIyaMtrane supratamAM ullekha nathI, jyAre a. saM. mAM che. A jAtanA vadhAre dAkhalAo ApavAnI ahIM jarUra nathI, abhyAsIo zodhI zakaze. 1. yaMtra saMbaMdhamAM A be granthonI tulanA mATe juo saTIka suzratanI ni che, nI 1931 nI AvRtti, sU. a. 7 mAM saMpAdakIya TippaNIo 11
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 11ra ] : 'Ayurvedane itihAsa aSTAMgasaMgrahane aSTAMgahRdaya saMkSepa che; aSTAMgasaMgrahamAM sU. nA 40, zArIranA 12, nidAnanA 16, ci. nA 24, kalpanA 8 ane uttaranA 50 maLI kula 150 adhyAyo che, jyAre aSTAMgahRdayamAM kula 120 adhyA che. vaLI, aSTAMgasaMgrahamAM gadyapadyanA mizraNavALI kilaSTa racanA che, jyAre aSTAMgahRdayamAM vidyAthIne yAda rAkhavAmAM anukULa sarasa padyamaya racanA che. adhyAya ochA karavA sivAya racanA beyanI eka ja che. alabatta, kavacita aSTAMgasaMgrahanI vigate jema aSTAMgahRdayamAM choDI dIdhI che, tema navI jhINuM vIgato umerI paNa che. dinacaryAdhyAya (aSTAMgahRdaya sU. a. 2)no vadhAro ghaTADo upara ne che. bIjA dAkhalAo abhyAsIo zodhI zakaze. vADmaTanA A be granthomAMthI aSTAMgasaMgraha kadAca enI racanAnI kilaSTatAnA kAraNe bahu lokapriya thayo nathI, paNa aSTAMgahRdaya khUba lokapriya thayuM che. dakSiNamAM, vizeSataH malabAra tarapha, saikAothI e ja vaidhakane mukhya pAThyacanya che. "ii vAramaTanAmar =" e pracalita uktimAM satyAMza jarUra che. vAgabhaTe upara kahelA grantha uparAMta aSTAMganighaMTu ane aSTAMgAvatAra nAmanA pratye paNa racyA hevAnuM vaidya harizAstrI parADakara kahe che ane purAvAmAM seMdhe che ke madrAsanI eriyenTala lAibrerInA keTalogamAM "zrI vAhaTe racela aSTAMgahRdaya saMhitAmAM aSTAMganighaMTu samApta thaye" evI pupikAvALI hAthaprata hovAnI noMdha che tathA aruNadakti (sU. a. 1, zlo. 5 nI ) 'TIkAmAM "A ja taMtrakAre aSTAMgAvatAramAM kahyuM che ema lakhyuM che. paNa aSTAMgAvatAranI hAthaprata hajI sudhI kyAMyathI maLI nathI ane aSTAMganighaMTu madrAsa taraphanA koI vaidyane umero heya te 1. juo a. ha. nI ni. me, 1939 nI AvRttimAM vAgyavimarza, 5, 26, 27.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAre [ 162 judI vAta, paNa te aSTAMgahadayanI upara sivAyanI hAthapratamAM maLatuM nathI. eTale vAmbhaTe A graMtha racyA hoya ema mAnavAmAM zaMkA rahe che. vRdatrayInA TIkAkAre vRddhatrayImAM jema daDhabalanI anupUrti vagaranI carakasaMhitA pahelI racAI che tema enA uparanI TIkA paNa pahelI racAI cheghaNu karI I. sa. pAMcamA zatakamAM. (1) bhaTTAra harindra-carakanA TIkAkAramAM paheluM nAma bhaTTAra harizcandranuM maLe che. tenI racelI carakanyAsa nAmanI TIkAnA zarUAtathI sUtrasthAnanA traNa adhyAya sudhInA bhAganuM eka pustaka madrAsanA sarakArI prAca pustakAlayamAM maLeluM che, ane rAvaLapiMDInA AyurvedAcArya paM. mastarAma zAstrI taraphathI kaTake kaTake chapAya che. pahele kaTakA chapAI gayo che. bANa kavie je bhaTTAra harizcandrane harSacarita' (u.1, . 12) mAM ullekha karyo che te A ja ane TIkAkAra jajajaTa pitAne vAgyaTanA ziSya gaNe che ane teNe haricakrane ulekha karyo che. vaLI vATa pahelAM harindra thaI gayo hoya ema cakrapANi mAne che ane chevaTa mahezvare "vizvaprakAzakaza'nA AraMbhamAM carakanA TIkAkAra haricaMndra sAhasaka rAjAnA vaidya hatA ema kaheluM che. e badhA purAvAne AdhAre sAhasika eTale vikramAditya ane guptavaMzane caMdragupta bIje e ja vikramAditya evA ItihAsavidonA matane anusarI vaidyarAja jAdavajI trikamajI AcAryo bhaTTAra harizcandrane samaya I. sa. pAMcamA zatakamAM mAne che. 1. juo saTIka cakasaMhitA. ni. ke. nI 1940 nI AvRttine upadyAta tathA "Ayurveda vijJAna, pu. 18, pR. 181 mAM bIjI AvRttinA upAdyAtane anuvAda, tema ja e ja pu. mAM pR. 134 upara bhaTTAra harizcandra nAmano lekha,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114] Ayurvedano ItihAsa A bhaTTAra harizcandra kharanAdasaMhitAne pratisaMskAra karyo che evI janakRti aSTAMgasaMgrahanI Indu vyAkhyAnA samayamAM pracalita hatI. (2) je jajaTa-carakanA TIkAkAra jajaTa vAgabhaTanA ziSya hovAnuM pite ja kahe che. enI racelI niraMtarapada vyAkhyAna nAmanI TIkAnuM eka pustaka cikitsAsthAnathI AraMbhI siddhisthAna parvata, paNuM vacce vacce ghaNuM guTita, madrAsane sarakArI prAgya pustakAlayamAMthI vaidyarAja jA. tri. AcArye meLavyuM che. A je jajaTa bhaTTAra harizcandranuM nAma lakhe che, mATe tenA pachI paNa vATane samakAlIna hAIne I. sa. pAMcamAnA pAchalA bhAgamAM ke chaThThAmAM thayo haze. jeja sukRtanI vyAkhyA paNa racI hatI ema Dahalana ane madhukezanA utArAothI jaNAya che. enA kaiyaTa, mammaTa peThe TAnta nAma uparathI e kAzmIrane vatanI hovAnI vRddha vaidyomAM mAnyatA hatI; paNa e vAbhaTane ziSya che e jotAM sindhane hevAne saMbhava che. A jeTa sukRtanA TIkAkAromAM sauthI jUne che. enI suzruta uparanI TIkA atyAre maLatI nathI. Dalane jeklaTanI TIkA joIne pitAnI TIkA lakhI che ema kahyuM che. . (3) cakrapANi datta-A vaidyakAcArya, jemaNe caraka upara AyurvedadIpikA ane suzruta upara bhAnumatI TIkA lakhI che, teo naradatta vaidyanA ziSya, gauDa dezanA rAjAnA vizvAsapAtra vaidya, nArAyaNanA putra ane e ja gauDarAjAnA ataraMga bhAnudattanA bhAI hatA, e rIte emaNe cakrAsaMgrahane anne pitAne paricaya Ape che. cakrapANi dattanA AzrayadAtA A gauDarAjA che nayapAladeva ema zivadAsa sene kahyuM che, ane A nayapAla rAjAne samaya I. sa. 1. ejana. 2. juo bhAnumatI TIkA sAthenA sukRta sUtrasthAnane upadaghAta tathA Ayurveda vijJAna', pu. 22, aM, 11, 12 mAM teno anuvAda.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAre * [ 165 1040 thI 1070 itihAsavidoe mAnya che, mATe cakrapANi datta paNa e ja samaya Thare che. cakrapANi te kula cAra graMtha lakhyA che. temAM carakanI AyurvedIpikA nAmanI TIkA AkhI maLe che ane vAraMvAra caraka sAthe chapAI che. tenI bIjI TIkA suzruta upara bhAnumatI che, te sUtrasthAna sudhInI ja maLe che ane hamaNuM ja suzrutasUtrasthAna sAthe chapAI che. cakrapANi datta cakra saMgraha ane dravyaguNasaMgraha e be grantho paNa lakhyA che, paNa e viSe kahevAne prasaMga pAchaLa Avaze. (4) zivadAsa sena-teNe carakanI tasvacandrikA nAmanI vyAkhyA lakhI che. vyAkhyAnI eka hAthaprata, jemAM sUtrasthAnanA AraMbhathI 27 adhyAya sudhInI vyAkhyA maLe che, te muMbaInI che. e. sa. nA pustakAlayamAM che. prayatna karavAmAM Ave te AkhI prata maLI zake evo vedharAja jA. tri. AcAryane vizvAsa che. A zivadAsa senane vizeSa vicAra pAchaLa Avaze. sukRtanA TIkAkAre (5) gayadAsa-suzratanA TIkAkAremAM prAcInatama jaMjaTane ullekha upara AvI gayo che, ane kALakramamAM bIjA gayadAsa Ave che. A gayadAsanI paMjikA nAmanI suzruta upara TIkA hatI. TIkAkAra Dalane vAraMvAra gayadAsane ulekha karyo che, ane pote moTe bhAge gayadAsanA pAThone svIkAryA che. A gayadAse je jajaTane ullekha karyo che. mATe e jeklaTa pachI ane Dallana pahelAM ghaNuM karI I. sa. sAtamA-AThamA zatakamAM thayA hovAno saMbhava che. gayadAsanI TIkA paMjikA ke nyAyacandrikA nidAnasthAnanI maLI 1. cakrapANi datta vize upara je lakhyuM che te bhAnumatI sAthe ni. pre, mAMthI 1939 mAM bahAra paDela suzrutasUtrasthAna sAthe ma. ma, kavirAja gaNanAtha senanA upadhAtanA AdhAra che.
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurvedane ItihAsa che ane saTIka suzrutanI 1938nI trIjI AvRttimAM chapAI che. ghaNe sthaLe DalananI TIkA karatAM spaSTatara ane vistRta che. gayadAsanI zArIrasthAnanI TIkAnI prata paNa nareza zAstrI pAse che ema e kahe che.1 (6) DalanAcArya athavA DahaNAcArya- kavirAja gaNanAtha sena mathurA pradezanA nivAsInuM nAma Dalane ja ThIka lAge che ema kahe che. A DahalanAcArya I. sa. dazamA thatamAM thaI gayA evuM anumAna thAya che. teo mathurA pAse Avela bhAdAnaka dezanA bharatapAla nAmanA vaidyanA putra ane sahapAla rAjAnA prItipAtra hatA, ema e pote ja suzratanI TIkAnA AraMbhamAM kahe che. A sahapAla rAjA mathurA pradezanA koIka bhAgane adhipati paNa sAmaMta haze e Dalane tene sAdI rIte "bhAdanakanAtha" kahela che te uparathI kavirAja gaNanAtha sena tarka kare che. A sahapAla bhAratanA itihAsamAM prasiddha baMgALanA pAla vaMzane, ghaNuM karI mahIpAlane, pUrvaja haze, evo gaNanAtha senane mata che. paNa e sAmaMta che eTale koI phaTA haze evo mAre tarka che. pAla rAjAonI sattA dazamA-agiyAramA zatakamAM baMgALanI bahAra paNa bhAratamAM phelAI hatI e itihAsaprasiddha che. bIjI taraphathI gaNanAtha sena batAve chetema 11mA zatakanA cakrapANi dattane, bIjI TIkAomAM puSkaLa utArA karanAra Dalane kyAMya ullekha karyo nathI ane nAma lIdhA vagara cakrapANie 1. boDaliyana lAyabrerImAMthI maMgAvelI A khaMDita prata che. 2. juo bhAnumatI sAthenA suzrutasUtrasthAnane upodaghAta, '3, juo su. u. a. 26 nI TIkAne antabhAga. 4. juo bIjI TippaNumAM kahelo upodaghAta. 5. ejana.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIkAkAre [110 DalsananA matanuM khaMDana karyuM che. e jotAM Dallana cakrapANi pahelAM eTale dazamA zatakamAM thaI gayA hovA joIe. hallana ane cakrapANinI TIkAnA utkarSApakarSane vicAra karatAM cakrapANinI TIkA ucca keTinuM pAMDitya darzAve che, paNa vidyArthIone upakAraka thAya evI saralArthatA, bIjA mane saMgrahavAnI nipuNatA, anekavidha prAcIna pAThone darzAvavAnI kuzaLatA ane vidyAthIone bodha thavAmAM khAsa upayogitA hallananI TIkAnI che ema je kavirAja gaNanAtha sena kahe che te yathArtha che. ane e ja kAraNathI enI nibandhasaMgraha TIkAne vadhAre pracAra thayo che. kharI rIte hajI sudhI te sukRtanI saMpUrNa TIkA e eka ja maLI che. caraka ane suzrutanI saMpUrNa TIkAo jenI maLe che te be TIkAkAre cakrapANi datta ane Dahalana vize gaNanAtha sena suzrutanA prathama adhyAyamAMthI dAkhale TAMkIne kahe che ke "kheTA pAThe kADhI nAkhIne jeno artha yuktiyukta hoya evA pAThe nakkI karavAne to bemAMthI ekeya TIkAkAre prayatna karyo nathI." suzratanA bIjA TIkAkAra-DakSane pitAnI TIkAnA AraMbhamAM je jajaTa ane gayadAsa uparAMta paMjikAkAra bhAskara ane TippanakAra mAdhava tathA brahmadevane ullekha karyo che, ane kArtika ke kArtikakuMDa, sudhIra, sukIra eTalA bIjA TIkAkAronAM nAmo DalananI TIkAmAMthI gaNunAtha sene umeryA che. vaLI, TipaNukAra lakSmaNanuM nAma kavacita DallanamAM maLe che tathA gUDhapadabhaMga nAmanI eka vyAkhyAnuM nAma paNa DallanamAM maLe che, paNa tenA kartAnuM nAma maLatuM nathI ema paNa e vidvAna kahe che. A rIte 1, ejana, 2. ejana. 3. ejana,
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 ] AyurvedanA itihAsa suzrutanI khAra vyAkhyAo thaI hAya ema jaNAya che, paNa saMpUrNa teA eka ja DallananI niSphanvasa`graha maLe che, jyAre gayadAsanI tathA cakrapANinI apUrNa maLe che. bAkInI badhI kAlamahAdadhimAM taNAI gaI che. vAgbhaTanI TIkAo ardhAMgasaMgraha upara jeTAdinI racelI betraNa TIkAe che ema bhiSagAcAya zrI. harizAstrI parADakara kahe che,1 pazu teme kahe che tema atyAre indue racelI zilekhA nAmanI eka ja TIkA saMpU` maLe che, je tricuranA maMgalAya presamAMthI vaidya TI. rUpArazave I. sa. 1926 mAM chapAvela che. A indunA ullekha hemAdrinI aSTAMgahRdayanI TIkA ( sU. a. 7, zlo. 4 )mAM che. ethI jUnA ullekha maLyA nathI, eTale I. sa. 13mA zataka pahelA TIkAkAra indu thaI gayA hovA joI e. khIjI taraphathI kerala( malabAra )nA vaidyomAM paraMparAthI pracalita eka daMtakathA utAratAM tantrayuktivicAra nAmanA grantha lakhanAra vaidya nIlamedhe granthArambhe karelA namaskAramAM indu ane jejjaTane vAgbhaTanA ziSyA kahelA che. alabatta, A daMtakathAne vizeSa purAvAnI apekSA teA rahe ja che. indue aSTAMgahRdaya upara pazu TIkA karI hovAnuM zrI. harizAstrI parADakara kahe che.3 aSTAMgahRdayanA TIkAkArA--aSTAMgahRdayanI ghaNI TIkAo thaI che. AyurvedanA bIjA kAI grantha upara eTalI TIkA nahi lakhAI hAya ema vaidya zrI. harizAstrI parADakara kahe che te yathA 1. saTIka aSTAMgahuca, ni. ke. 1939mAM vAgbhaTavimarza', pR. 39. 2. jIe zrI vacIsetu lakSmI granthamALAmAM chapAyela tantrayuktivicAranA ArabhanA kSeAkA tathA tenI avatArikA. 3. vAgbhaTavimA, pR. 15.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAra lAge che. caraka-suzrutanA bhaTTAra harizcandra ane ekjhaTa jevA TIkAkAroe paNa aSTAMgahRdayanI TIkA karI che, ema teo kahe che, paNa zA uparathI kahe che e naryuM nathI. ane harizcandra te vADmaTa pahelAM hovAno saMbhava upara darzAvyuM che. emaNe aSTAMgahRdayanI kula 34 TIkAonAM nAme lakhyAM che, jemAMthI 11 nA kartAonAM nAmanI khabara nathI. vaLI, e yAdImAM karNATI, drAviDI, keralI vagere TIkAnAM nAme che te to kadAca kAnaDI vagere bhASAmAM anuvAdanA vAcaka haze. e game tema he, paNa e saMpUrNa yAdI ahIM na na utAratAM je nava TIkAonI parAvida pI. ke. geDee aSTAMgahRdayanI prastuta AvRttinA aMgrejI upaghAtamAM carcA karI che te tathA chapAyelI benI TUMkAmAM ahIM nedha karI che. A cetrIsa ke agiyAramAMthI je be chapAI che tene vicAra pAchaLa rAkhI bAkInI navanAM nAma nedhavAmAM Ave che. (1) AzAdharanI ughota. Ane ulekha pITarsane AzAdharanA graMtha gaNAvatAM karyo che, paNa ekreTanA keTalogasa keTalegoramamAM enI hAthapratanI noMdha nathI ema zrI. pI. ke. goDe kahe che. AzAdhara sapAdalakSanA jaina vidvAna hatA ane I. sa. 1240 mAM vidyamAna hatA. candranandananI padArthacandrikA. ekreTamAM enI hAthapratonI seMdha maLe che. zrI. parADakara pAse paNa enI hAthaprato che. A candranandanane hemAdrie tathA Dalane ullekha karyo che eTale e dazamA zataka pahelAM thaI gayA. 1. juo saTIka aSTAMgahRdaya, ni, e. 1939 mAM vAgyavimarza, pR. 28. 2. ejana, pR. 29, 30. 3. ejana, pR. 6 thI 8 tathA te uparanI TippaNIo. 4. zrI. pI. ke. goDenA aMgrejI upodaghAtanI TippaNIomAM keTalogasa keTegoramanA sthaLanirdeza che te jijJAsue tyAM joI levA,
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa ] AyurvedanA itihAsa (3) sucanAranI TIkAnI hAthapratanI paNa ekreTamAM tAMdha che. sUsthAnanI TIkA teA veMkaTezvara presa (muMbaI)mAM chapAI gaI che. (4) TADaramalanI TIkAnI taidha paNa emAM ja che. zrI. parADakare paNa enI hAthapratA meLavI che. A TeADaramalsa te mahAna mAgala zahenazAha akabaranA maMtrI ToDaramala ja hero. enA nAma upara eka vardhaka grantha paNa che. (5) pAThayA nAmanI eka TIkAnI paNa emAM ja nAMdha che. A me TIkAonI paNa emAM ja noMdha che. 8. bhAlapremAdhikA (8) bhaTTa narahari athavA nRsiMha kavi-- bhaTTa zivadevanA putra--nI - vAgbhaTakhaDabaDana TIkAonI emAM ja noMdha che. (9) dAmAdaranI saketamAMjarInI neAMdha paNa emAM ja che. (10) aruNudattanI sarvAMgasuMdarA TIkA saMpU` maLe che. A aruNudatta mRgAMka dattanA putra ane AyurvedanA tema ja 'skRtavidyAnA sArA jJAtA hatA ane teNe aneka Ayuvaita trAmAMthI utArA karyA che. aruNudatte pAtAnI TIkAmAM kavacit pAtAnAM racelAM padyo paNa mUkyAM che. aruNudatta vaidikadharmAvalaMbI hatA ema * enA ma'galAcaraNuthI jaNAya che. aruSNudattanA samayanA nirNaya DaeN. ha`le nIce TUMkAmAM noMdhelA purAvAthI nIce pramANe karyAM che. ane kavirAja gaNunAtha sena, vai. jAdavajI tri. AcAya, zrI. pI. ke. gArDa vageree eniyane mAnya rAkhyA che. 1. aruNudatta nAmadhArI traNeka graMthakArA saMskRta sAhityanA itihAsamAM thaI gayA che. ( jIesaTIka, a, huM, mAM vAgbhaTavama tathA zrI. gADaeNnA agrejI upAdhAta, pR. 8.) 2. hala, pR, 17,
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAra [ 171 + vAcaspatie mAdhavanidAna upara AtaMkadarpaNa nAmanI TIkA lakhI che ane tenA AraMbhamAM e kahe che ke pote vijayarakSita ane tene ziSya zrIkaMThedattanI madhukoza TakA jeI che ane vijayarakSite cakradattane ulekha karyo che tathA AMkhanI racanAnI carcAmAM aruNadattanA matanuM khaMDana karyuM che. ahIM aruNadattanuM nAma lIdhuM nathI, paNa aNudatta (a. ha. u. ma. 12, zlo. 1 nI TIkAmAM) darzAvelA matathI taddana UlaTa mata darzAvyuM che. have vAcaspatie TIkAnA AraMbhanA zlokamAM kahyuM che ke potAnA pitA pramada hammIra rAjAnI ane moTAbhAI mahammada rAjAnI sabhAmAM hatA. A mahammada te prakhyAta mahammada ghorI (I. sa. 1193 thI 1205) ema harnala dhAre che. vaLI, vijayarakSite I. sa. 1293 mAM garatnamAlA lakhanAra guNakarane ullekha karyo che. mane e ullekha maLe nathI. A uparathI hanale uparanA traNa TIkAkAro mATe nIcene kAlAnukrama goThavyo che : aruNadata I. sa. 1220 lagabhaga vijayarakSita I. sa. 1240 lagabhaga vAcaspati I. sa. 1260 lagabhaga ane A goThavaNa ghaNe bhAge svIkArAI che, paNa mane nIcenA kAraNathI emAM zaMkA paDe che. alabatta, hemAdrie paNa jene ullekha karyo che te aNadatta te I. sa. 1220 ke tethI pahelAM thayA haze, kAraNa ke teNe sAtamA zatakanA bANa ane AThamA zatakanA mAghane ullekha karyo che, paNa te pachInA keIne nathI karyo, eTale kadAca cakrapANinA aNadatta samakAlIna paNa hoya. 1. mA. ni, netraroganidAna, . 29 nI TIkA. 2. pITarsanano riporTa, 1889 thI 2, 5, 26.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 ] Ayurvedane ItihAsa paNa vijya rakSitane samaya harnale I. sa. 1240 mAM mUkyo che temAM zaMkA paDavAnuM e kAraNa che ke vijayarakSitanA ziSya zrIkaThe hemAdrine ullekha karyo che e jotAM vijayarakSita ane zrIkaMTha I. sa. 1300 pahelAM thayA hovAno saMbhava nathI ane vAcaspati te pachI I. sa. 14 mA zatakamAM thayA hovA joIe. teNe ulekhelo mahammada te mahammada gherI nahi, paNa pachIno dilhIne sulatAna alAudIna mahammadazAha pahele (I. sa. 1296 thI 1316) ke mahammada taghalakha (I. sa. 1325 thI 1351) game te hoya ane hammIra te raNathaMbherane cohANa hammIra (I. sa. 1282 thI 1301) hoya ema badhA ullekha jotAM mane lAge che. (11) hemAdri-aSTAMgahRdaya upara bIjI TIkA hemAdrinI AyurvedarasAyana nAmanI che. A TIkA ghaNo prayatna karyA chatAM hajI sudhI sUtrasthAna ane ka5siddhi sthAnanI ja pUrI maLI che. ane e uparAMta nidAnacikitsAsthAnanA pAMcacha adhyAyanI 1939 nI ni. . nI AvRttinA saMpAdakane maLI che, joke bAkInA bhAganI TIkA paNa hemAdrie racI haze ema zrI parADakara mAne che. A hemAdri caturvargacintAmaNi nAmanA granthanA racanAra tarIke saMskRta sAhityanA itihAsamAM prasiddha che. te devagirinA yAdavarAjA mahAdeva (I. sa. 1260 thI 71) ane tenA anuyAyI rAmacandra (I. sa. 1271 thI 1309) nA maMtrI hatA ane teNe ghaNuM saMskRta grantha lakhyA che. hemAdri ke hemADapaMtane nAme mahArASTranAM ghaNuM jUnAM bAMdhakAme paNa caDhayAM che. Ayurveda 1. vADmaTavimarza, pR. 33 2. juo dakSiNa pUrva samayane itihAsa tathA bahemAdri yAce caritra', marAThI pustaka.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAkAro [ 173 pachI I. sa. pI. ke. gArDae karyAM che te rasAyana TIkA umAdrie caturthAMcintAmaNi lakhyA 1271 thI 1309 vacce racela che ema zrI Ayurve darasAyananA AraMbhanA leAkA uparathI ta yathArtha lAge che. hemAdrinI TIkA enI vidvattAnI sUcaka tathA ullekhAthI bharelI che. vaLI, teNe mULa a. ha.nA adhyAyeAnA krama badalIne judAjudA sthAnanA adhyAyeAne prakaraNavAra sAthe laI te TIkA karI che. A phArAra hemAdrie 'sukhasa MgrahaNa ' mATe karyAM che ema e peAte ja kahe che. hemAdrie peAtAnuM AtmavRtta caturthAMcintAmaNinA Ara MbhamAM lakhyuM che. upara gaNAvI che te uparAMta TIkAkAra zivadAsa senanI a. huM. uttasthAnanI TIkAnI hAthaprata kavirAja zrI jyAtiSacandra senane maLI che ane zraddheya murabbI pAsethI sAMbhaLyuM che ke e TIkA kavirAja jyAtiSacandra senathI ja saMpAdita thaI te chapAze. hemAdrinI TIkAmAMthI tathA vijayarakSita ane zraoNka DaidattanI vRndanI TIkAmAMthI sudAnta sena, vApyacandra, gadAdhara ane IzAnadevanAM nAmeA maLe che, paNa tenI racanA vize kazuM kahevuM muzkela che; joke vAyyacandra ane IzAnadeva carakanA TIkAkAra hAya ema anukrame hemAdrinA tathA vijayarakSitanA ullekhathI jaNAya che.ra gadAdhara suzrutanA TIkAkAra zrIkaMThanI TIkA uparathI jaNAya cheH ane sudAntasena svataMtra granthakAra vijayarakSitanA kahevAthI jaNAya che.ja 1. jIe va. sa. 5. Disembara 1939 mAM zrI jyotiSacandra senanA lekha, A TIkA lakSmIrAma TrasTa taraphathI chapAya che. 2, bru a. huM. (ni. pre.nI 1939 A, ) pR.`111, tathA mAdhavanidAnanI e TIkAvALI 1920 nI ni, pre. nI AvRtti, pR. 50. 3, jIe vRndamAdhava, pR. 102 mAM TIkA, 4. jIe mA. ni, nI upara kahelI AvRttimAM pR. 10.
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidhakanA sagrahagranthA ane tenA lekhako caraka-suzrutanI saMhitAo racAyA pachI taratamAM saMgrahagranthA racAvAnA AraMbha thayA che ema kahI zakAya. jUnAmAM jUnA saMgrahagrantha nAvanItaka maLyA che. A granthanA nAmanI paNa pacAsa varSa pahelAM kAIne khabara na hatI. e grantha kAzagara ( pUrva turkastAna )nA khaDiyaramAMthI lephTenanTa mearane maLyA hatA ane I. sa. 1890 thI 1914 vacce ene upeddhAta vagere sAthe harnale pUrepUrA prakAzita karyAM. e grantha, hale sapramANa sAbita karyA pramANe, I. sa. ceAthA zatakamAM lakhAyA che. A rIte nAvanItaka e jUnAmAM jUnA yeAgasa graha che; joke e granthanA kartAnA nAmane patto nathI. emAM cUrNayogAdhyAya, dhRtapAnAdhyAya, zailAdhyAya, mizrakAdhyAya, bastiyeAgAdhyAya, yavAnU dhyAya, vRyeAgAdhyAya, tetrAMjana, kezarajana, abhayAkalpa, zilAjita adhyAya, citrakAdhyAya, kumArabhRtya, vadhyAcikitsita ane subhagAcikitsita e rIte kula 16 adhyAyeA che, paNa je eka ja ceAthA zatakamAM lakhAyela hAthaprata maLI che temAM 14 mA adhyAyathI AgaLanAM pAnAM nathI. A granthanA kartAe caraka, suzruta ane bhelamAMthI cU AdinA pAThA utAryAM che, paNu ate vRddha vATanI khabara nathI; eTaluM ja nahi, pazu dRDhabalanIye khaMbara nathI.ra eTale carakanI bale anupUrti karI te pahelAM A racAyA che. atyAre AyurvedanA ItihAsanI dRSTie e grantha dhaNA kImatI che. cikitsAkalikA--nAvanItaka pachI aneka saMgrahagranthA racAyA haraze, pazu cikitsAkalikA pahelAMnA kAI grantha maLyo nathI. 1. nAvanItanA itihAsa jANavA jevA che; paNa e itihAsane savistara jovA icchanAra 'Ayurveda vijJAna', pu. 7, a'. 10 mAM chapAyeleA "tAvanItaka lekha jevA 2. juo 'upalI TippaNImAM kahelA lekha.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMgrahasthaLe cikitsAlikAnA katI tIsaTa vAgabhaTanA putra hatA ema De. ophphaTe lakhyuM hovAnI vaidya ja, tri. AcAryo nedha karI che, paNa tIsaTe potAnA pitAnuM nAma ja lakhyuM nathI; eTaluM ja nahi, paNa granthanA AraMbhamAM hArIta, suzrata, parAzara, bheja vagere cikitsakonA nAmo lakhyAM che temAMya vAbhakhkhuM nAma lakhyuM nathI. vaLI, prathama zlekamAM pitAnA caraNane namaskAra karyA che tyAM TIkAkAra candra, je tIsaTanA putra che, teNe paNa pitAnA dAdAnuM nAma lakhyuM nathI; eTale ekAda hAthapratanI itizrIra uparathI kareluM ekreTanuM kathana vizvAsapAtra nahi mAnI zakAya. tIsacArase zlekamAM A grantha lakhe che. pahelA 98 glemAM AyurvedanA traNa deva, dhAtuo, bhale, zirAo, traNeya deSanAM prApane, deze prakupita thatAM thatA rege, te te dezanA prazamananA upAye, auSadhanA guNo, pachI tela, dhRta, cUrNa, pralepa, AsthApana, anuvAsana, nasya, aMjana, basti vagere yogane vidhi ityAdi sAmAnya sUtronuM TUMkAmAM nirUpaNa karyA pachI varAdi reganI lakSaNakathanapUrvaka saMkSipta cikitsA kahI che. paNa temAM prAcIna praNAlikAne anusarI kAyacikitsA pUrI karyA pachI zAlAya, zalya, bhUtavidyA, kaumAratantra, rasAyana ane vAjIkaraNa e rIte vibhAga pADIne cikitsA kahI che. alabatta, cAraso zlekamAM "ochI vidyAvALA, jenI buddhi suzrutAdi zAstrasamudramAM ajJAnathI mUMjhAI jAya tevA abudha vaidyo mATe A yogasamuccaya" racele 1, juo saTIka carakasaMhitA, ni. pre, A. 2., u. pR. 13. 2. zrI, harizAstrI parADakara 'vAbhavimaza" pR, 16 mAM lakhe che ke cikitsAlikAnI bhAMDArakara prAcya vidyAmaMdiranI hAthapratamAM vAmAna tIna pattataM jillAnAa evI ItizrI che. kadAca e uparathI keTe noMdha karI haze.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 ] Ayurvedane ItihAsa hevAthI kayA rogamAM zastrakarma karavuM, kyA rogomAM zirAkSa karavo, kayAmAM jaLa lagADavI, kayAM dravyothI sajAne pakAva ane vaNamAM guggalutikta vrata kathAre bharavuM vagere zalyataMtrane sAra ATha ja zlekamAM kahI dIdhuM che. alabatta, jvarAdi rogonI cikitsAmAM je je prAcIna granthamAM rahasyabhUta granthakArane lAgyuM te kahyuM che ane e rIte grantha kImatI che, paNa kAyacikitsAnuM prAdhAnya ane zalyAdi bIjAM aMgonI upekSA thaIne e jJAnanI ardhagatine AyurvedanA itihAsamAM AraMbha A granthanA racanAkALathI gaNo joIe ema mane lAge che. A cikitsAkaliMkA upara enA kartA tIsaTanA putra candraTanI vidvattAbharelI TIkA che. e TIkAmAM candrake caraka, suzruta, kSArapANi, kharanAda, bhela, parAzara, videha, hArIta vagere je nAme lakhyAM che temAM harizcandra ane je jajaTanuM nAma che. vaLI, pote joyelA grantho gaNAvatAM jeja jaTanI suzruta uparanI TIkAne e ullekha kare che. e uparathI jejajaTa pachI candraTa thayA che e nakkI ane jajaTa pitAne vAlmaTanA ziSya kahe che, mATe vADmaTa pachI paNa vAlmaTane sIdhe ullekha tIsa ke candra nathI karyo e jotAM vAbhaTanI prasiddhi thayA pahelAM eTale chaThThA zatakamAM e pitAputra thayA hovA joIe e mAro mata che. candaTatIsaTanA putra candraTe pitAnA grantha upara TIkA racavA uparAMta e pite e TIkAne ane kahe che tema garatnasamuccaya ane suzrutanI pAThazuddhi e be racanA karI che. candra, Ayurvedane sArA vidvAna che e te enI TIkA uparathI ja dekhAya che. e jene suzrutanI pAThazuddhi kahe che tenI eka prata inDiyA ophisa 1. juo upara pR. 164.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 107 lAyabrerImAM che, kavirAja gaNanAtha sena te ene suzrutane pratisaMskAra kahe che. tIsaTa ane candrA beya sUryabhakta che. ravigupta-siddhasArasaMhitA athavA sArasaMgraha nAmanA eka vaidyaka granthanI hAthaprato nepALamAMthI maLI che. A ravigupta bauddha hatA ane vaidya hovA uparAMta kavi ane naiyAyika paNa hatA. sarvAMgasuMdarA TIkAmAM je raviguptanA siddhasArane ulekha che te A ja hevAne saMbhava che. A ravigupta I. sa. AThamA zatakanA AraMbhamAM thaI gayA.3 mAdhavanidAna ane tenA kartA mAdhavakaratIsaTa kahe che tema ochI vidyAvALA vaidyo mATe jema auSadhonA saMgrahanI AvazyakatA lAgavA mAMDI hatI tema ja kevaLa nidAnaviSayaka vacanane judA saMgraha hovAnI paNa AvazyakatA lAgI ja haze. atyAre A viSayamAM sauthI jUne ane sauthI mAnya granya mAdhavanidAna che. enA kartA pite kahe che tema eNe pahelAMnA muniecaraka-suzrutAdinAM vacanane saMgraha karela hovA chatAM ene svataMtra granthanI pratiSThA maLI gaI che. mAdhavakare pitAnA granthanuM nAma jeke regavinizcaya rAkhyuM che, paNa grantha "mAdhanidAna" nAmathI ja vadhAre prakhyAta thayo che. emAM AraMbhamAM paMcanidAnalakSaNa ApyA pachI javara, atisAra vagere rogonuM nidAna caraka, suzruta, vAkSaTAdi granthamAMthI vacane kheMcI laIne tathA e saMhitAgranthane keTalAka vistAra choDI daIne ApyuM che. 1. juo harnala sTaDIjha Ina dha meDisina ephaecaMTa inDiyA', pR.100. 2. upara 5, 78. 3. juo jarnala opha Ayurveda, eprila, 1926, pR. 373. 12
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanA itihAsa mAdhavanidAnanA samaya--arabI purAvA mAdhavane sAtamAAThamA zatakamAM mUke che, kAraNa elbIrUnI kahe che tema pahelA abbAsIda khalIphAnA samayamAM je saMskRta granthAnAM arabImAM bhASAntarA thayAM che temAM mAdhavanidAna paNa hatuM? ane kavirAja gaNunAtha sena Adi vidvAna vaidyoe e samaya kabUla rAkhyA che.3 jI rIte vAgbhaTa pachI ane cakrapANi tathA vRndanI pahelAM mAdhava thaI gayA che. te induranA putra che, ane nAmane cheDe kara Ave che e uparathI tathA kaMvadantI uparathI kavirAja gaNunAtha sena ene aMgALI dhAre che. e zivabhakta che. mAdhavakare ratnamAlA nAmanA paNu eka grantha lakhelo hAvAnA ullekha zrI geApImAhana kavirAjakRta muktAvalInA eka padAM maLe che.4 108 ] mAdhavanA TIkAkArA--mAdhavanidAna' upara e TIkAo maLe che : (1) zrI vijayarakSita ane tenA ziSya zrIka MThanI madhukAza TIkA, ane (2) zrI vAcaspati vaidye racelI AtaMkadarpaNu TIkA. Ane mATe upara sakAraNa batAvyuM che tema vAcaspati I. sa.nA 14 mA zataMkanA pAchalA bhAgamAM thaI gayA ane vijayarakSita tathA tenA ziSya zrIkaMThadatta te pahelAM paNa hemAdri pachI eTale I. sa. nA 14 mA zatakanA pahelA bhAgamAM thaI gayA.pa vijayarakSitanI vidvattA enI TIkAmAM padeSade dekhAya che. teNe AyurvedanI sa MhitAmAM UMDuM avagAhana kareluM che. e zivabhakta che. tenA ziSya zrIkaMThadatte gurunI adhUrI TIkA pUrI karavA uparAMta vRndamRta 'siddhayoga' upara kusumAvalI nAmanI TIkA 1. jolInuM iMDiyana meDisina', pR. 7, 9 ane hala pR. 16, 2. hisTarI Ak hindu kemisTrI,' pR. 111, 112, : 3. jIe pratyakSazArIra,' upAddhAta, pR. 55, 4, jue 'mAdhavinadAna' (ni, pre, )ne upAdlAta. 5. upa2 pR. 172,
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahathe [ 179 lakhI che. e paNa Ayurvedane vidvAna che. teNe siddhayoganI TIkAmAM : aneka TIkAkAronAM nAma lakhyAM che. e paNa zivabhakta che. vRndakRta siddhAga-cikitsAkalikAnA gheraNa upara racAyela paNa e karatAM ghaNo vistRta A siddhaga grantha che. mAdhavanA gadavinizcayane anusarI jenuM phaLa anubhavamAM AvyuM hoya evA yogone pite saMgraha karyo che ema vRnda kahe che. mAdhavanidAnamAM ApelA rogavarNananA kamane vRnda anusare che emAM te zaMkA nathI. bAkI emAM ApelA yoge "daSTaphaLa" che ke nahi te te vaidyoe anubhava karIne nakkI karavAnuM rahyuM. A vRnda caraka, suzrata, vAlmaTa ane mAdhava pachI ane cakradattanI pahelAM thayA che. mAdhavane vRnda anusare che eTale enI pachI emAM te zaMkA ja nahi. snAyuka roga, jenuM varNana mAdhavanidAnamAM nathI, tenuM varNana vRje viTAdhikArane anate karyuM che. e varNana yathArtha che ane cakradatte vRndanA zabdo ja snAyuka roganI cikitsAnA varNanamAM utAryA che. cakrati e reganuM nidAna te lakhyuM ja nathI, paNa vRdaMta nidAna pitAne kabUla che e Azaya rAkhe che. cakradattanA TIkAkAra zivadAsa sena kahe che tema "snAyuka pega sagvinizcayamAM nathI kahyo, paNa vRndamAM kahyo che." matalaba ke emAMthI cakradatta lIdho che. cakradakti pote vRndanA siddhagamAMthI go lIdhA hovAne svIkAra cakkasaMgrahane ane karyo che. cakradattano samaya I. sa. 1060 nizcita hovAthI vRndane samaya kavirAja gaNanAtha sena kahe che tema I. sa. navamA ke dazamA zatakamAM levAne saMbhava che. vRndanA TIkAkAra kahe che tema pazcimamAM (mAravADamAM) vadhAre thatA navA raMganuM vRne khAsa varNana karyuM che e jotAM te - pazcima hiMdanA vatanI hoya evo tarka thaI zake. vRnda zivabhakta che. 1, juo pratyakSazArIrane upadyAta, pR. 55.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 ] Ayurvedane ItihAsa - cakrapANi datta jevA caraka-suzrutanA pAraMgata vidvAne jenuM anusaraNa karavuM yogya gaNyuM che te grantha saMgrahanI daSTie kImatI he ja joIe. - javarathI AraMbhI vAjIkaraNa sudhInA 70 adhikAromAM AraMbhamAM cikitsAnA siddhAnto TUMkAmAM kahyA pachI yogone saMgraha karyo che. pachInA adhyAyamAM neha, sveda, vamana, virecana, basti, dhUma, nasya, kavala ane ariSTanuM varNana karyuM che. pachI 81 me svasthAdhikAra che, jemAM prAcIna AyuvedAcAryonI prathAne anusarI Arogya mATe parastrI ane paradhananI icchA na karavAne tathA ahiMsAparAyaNa rahevAno upadeza Ape che. chelle mizrakAdhikAra che, jemAM vaidyakanAM cAra pAda, mAna, paribhASA vagere prakIrNa viSaya che. vRndanA A siddhayoga upara zrIkaMTha dattanI vyAkhyA kusumAvalI nAmanI TIkA che. A zrIkaThe ja mAdhavanidAnanI TIkA lakhavAmAM bhAga lIdho che e upara kahyuM che. e 14 mA zatakamAM thaI gaye. eNe TIkA kayAMka kyAMka adhUrI rAkhelI te nAgara jJAtinA bhAbhalanA putra nArAyaNe pUrI karI che ema AnandAzrama granthamAlAnI AvRttimAM TIkAne ane lakheluM che. bhejarAjAne rAjamArtaDa-bhejanA nAma upara alaMkAra, tiSa vagere viSayonA grantho maLe che, tema rAjamArtaDa nAmane eka vaidyaka grantha paNa maLe che. A rAjamArtaDa meMgasaMgrahAtmaka ke graMtha che. e mALavAnA prakhyAta rAjA bheja (vi. saM. 1857 thI 1112)ne che enI khAtarI nathI, paNa pote mahArAja hovAnuM te prakhyArambha kartA kahe che, ane rAjA bheja jAte vidvAna ane 'vidvAnenA AzrayadAtA tarIke prasiddha che. e jotAM eNe ke enA ' Azrita vaidya A grantha e hovAno saMbhava che.' 1. vaidyarAja jA. tri, AcAryo Ayurveda granthamALAmAM muMbaImAM A grantha chapAvyo che. *
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahagrantha - - [181. thakadattanA be grantho-caraka-suzratanA A prakhyAta TIkAkAranA samaya vagerenI carcA enI TIkAnA avalokana prasaMge karI che. e. vaidya mahAmahopAdhyAya ane zivabhakta che ema enA cakkasaMgrahanA maMgalAcaraNathI jaNAya che ane brAhmaNa che ema granthAne ApelA zApathI anumAna thAya che. cakradatta vRndanA siddhagane anusarIne pitAne yogasaMgraha lakhe che eTaluM te e pote para svIkAre che. alabatta, vRnda karatAM eNe vege vadhAre lakhyA che ane kadAca e ja enI vizeSatA haze. sAdhAraNa rIte A pAchalA jamAnAmAM e ja dravyanA navA navA pege vadhatA gayA che. eka ja egamAM thoDo pheraphAra tathA phalazrutimAM vadhAroghaTADe paNa jovAmAM Ave che. bAkI to AdithI anta sudhI cakkasaMgraha vRndanA siddhayogane anusare che. cakkasaMgraha upara ratnaprabhA nAmanI koInI TIkA hatI, paNa e vadhAre vistRta tathA bhUlabharelI lAgavAthI carakasaMhitA upara TIkA lakhanAra zivadAsa sene cakkasaMgraha upara tavacandrikA nAmanI TIkA lakhI che. zivadAsa sena maMgalAcaraNathI vaiSNava kare che, senAnsa nAmathI baMgALanA vagha jAtinA jaNAya che. e pitAne gaudazanA mAlaMcikA gAmane vatanI ane gauTharAjAnA vaidya ananta senano putra kahe che. enA samayane nirNaya e dravyaguNasaMgrahanI TIkAmAM pote gauDarAjA bArbaka sAha pAsethI ataraMga padavI ane chatra prApta karyuM hatuM ema kahe che te uparathI thaI zake che. A bArbaka sAha te 1. cakradattanA dravyaguNasaMgrahanI zivadAsa senanI TIkAnA upara kahelA lokano pATha pahelAM te kheTe chapAyeluM, paNa hamaNAM kavirAja nyAtiSa candrasene bArbaka sAha pATha joIe ema nakkI karyuM che. juo vai. saM. 5. Disembara, 1939 mAM zivadAsa senanI lachuvAzmaTa TIkA' nAmane lekha :
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182] AyurvedanA itihAsa jAnapuranA dilhIthI nimAyelA sUkSmA hatA. enA samaya I. sa. 1487 thI 1489 che.1 zivadAsa senanI ladhuvAgbhaTa TIkAnI hAcaprata sakAbda 1448nI maLI che. aMgasena--vRndanA siyAgane ane cakradattanA cakrasaMgrahane maLatA A baMgasenanA cikitsAsArasaMgraha nAmanA grantha che. e granthanA kartA peAtAne krAntikAvAsamAM janmelA tathA gadAdharanA putra kahe che, ane maMgalAcaraNa uparathI zivabhakta tathA senAnta nAma uparathI baMgALI jAya che. caraka suzruta, vAgbhaTa ane mAdhava pachI teA aMgasena che ja, pazu vALA(nAyu)nAM nidAnacikitsA vRndamAMthI utAre che eTaluM ja nahi, paNa emAM peAtAnA taraphathI umerA kare che e jotAM vRnda pachI amuka kALe khaMgasena thayA che eTaluM nakkI. have cakradattanI grahaNIcikitsAmAM eka rasapapa`TikA che, jene mATe nivRddhA cALinA e rIte cakrapANi kahe che. matalaba ke e enI peAtAnI banAvaTa che. ane aMgasene rasAyanAdhikAramAM ene gandhakapaTI kahIne ApI che. e jotAM khaMgasena cakradatta pachI thAya che ema nakkI thAya che. abhraka, lADu, pArada, gandhaka, tAmra vagere khanija auSadheAnA upayAganI bAbatamAM paNa cakradatta ane aMgasena samAna kakSAmAM pazu khaMgasena pAchaLanA jaNAya che. bIjI taraphathI hemAdrie khaMgasenamAMthI puSkaLa utArA karyAM che.2 e jotAM cakradatta pachI ane hemAdri pahelAM. vaLI, mahArASTra sudhI baMgALI granthakAranI khyAti paheAMcavAne ochAmAM ochAM pacAsa varSanA gALA teA joIe, e jotAM aMgasenane samaya I. sa. 1209 nI AsapAsamAM Thare che. kavirAja 1. juo DanI kronAlAjI, pR. 264 tathA 35. 2. brue saTIka aSTAMgahRdayanI ni, ke. vALI 1939 nI AvRttimAM hemAdrie ullikhita granthAnI sUcI.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahasthaLe [ 183 gaNanAtha sene zA dhara pachI ane bhAvamizra pahelAM mUkela che te , bhrama lAge che.' gadanigraha ane seDhalanighaMTunA kartA vaidya sehala - bAramA zatakamAM ja gujarAtamAM eka seDhala nAmanA vaidya thaI gayA. e jozI paNa hatA. pote guNasaMgraha nAmathI racelA nighaMTune anta soDhala pitAne vatsatranA rAyavALa brAhmaNa, vaidya nandananA putra ane saMdhadayALunA ziSya kahe che. A uparAMta sUratanI I. sa. 1915 nI gujarAtI sAhitya pariSadamAM sva. maNilAla bakorabhAI vyAse vaidya dhIrajarAma kAzIrAma pAThakanA saMgrahamAMthI gadanigrahanI je eka hAthaprata mUkI hatI temAM ApelI vizeSa prazastimAM potAne ti zAstrI paNa kahe che. tenA nighaMTumAM paNa kayoti soDhatA TrAva imaHI evA rAdo che. ane seDhalanA samayanirNayamAM A hakIkata ghaNI upayogI che. vaidyaka sAhityanA pauvaMparya uparathI anumAne meM ene pacIsa varSa pahelAM bAramA zatakamAM mUkyo hate. paNa sva. ma. ba. vyAse ja vi. saM. 1256nA. bhImadeva bIjAnA eka tAmrapatra upara dhyAna kheMcyuM che ke jemAM rAyakavALa jJAtinA brAhamaNa ti soDhalanA putrane dAna ApavAmAM AvyuM che.pa rAyakavALa jJAti ane jyoti seDhala e be sAthe che, eTale A seDhala te gadanigrahanA kartA seDhala ja. matalaba ke " 1. "pratyakSazArIrane upadhAta, , 57 2. juo gadanigrahanI bhUmikAmAM ApelI TIpa ra. 3. juo Ayurveda vijJAna, pu, 2, pR. 37 thI 39 4. juo sUratanI sAhitya pariSadamAM "gujarAtanuM vaidyaka sAhitya nAmane mAre nibaMdha. 5. juo gu. e. le, bhA. 1, lekha naM. 158 tathA Ayurveda vijJAna, pu. 2, pR. 38, 39,
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184] Ayurvedane ItihAsa ganigrahanA kta vaidyaka soDhala I. sa. bAramA zatakamAM thaI gayA. vaLI rAyakavALa jJAti gujarAtamAM ja hevAthI teo gujarAtI hatA e paNa nakkI. * A saDhale racelA madanigrahamAM kula daza khaMDe che. pahelA prayogakhaMDamAM cUrNa, guTikA, avaleha vagere banAvaTone judAjudA granthamAMthI saMgraha karavAmAM AvyuM che. zAdharanA madhyama khaMDamAM paNa A rIte ja cUrNa, guTikA vagerenA adhyAya che. alabatta, zAdharamAM rasane adhyAya che, tyAre gadanigrahamAM e nathI. gadanigraha zAdhara karatAM. jUne grantha che. gadanigrahanA bAkInA nava khaMDemAM kAyacikitsA, zAlAkya, zalya, bhUtavidyA, kaumArabhRtya, agadatanna, rasAyana, vAjIkaraNa ane paMcakarmAdhikAra e rIte vibhAge pADI, zarUAtamAM saMkSipta nidAna ane pachI cikitsA kahelI che. soDhalane mAdhavanidAnanI te kharI ja paNa vRndanIye khabara che, kAraNa ke snAyukanAM nidAna-cikitsA vRndamAMthI seDhale utAryA che. AthI AgaLa cakradattanA cakkasaMgrahanI khabara ene heya ema dekhAtuM nathI. cakradatamAM che tevA rasageye seDhalamAM nathI. seDhala baMgasenanA lagabhaga samakAlIna hovA chatAM baMgasenane cakkasaMgrahanI khabara che ane seDhalane nathI tenuM kAraNu baMgasena baMgALI che eTale te baMgALI granthathI tarata paricita thAya ane saDhala gujarAtI hovAthI na thAya e ja lAge che. vaLI, rasone upayoga kadAca baMgALAmAM vahele zarU thaye haze. seDhala gujarAtI che e upara kahyuM ja che. gujarAtI hovAthI ja bIjA nighaMTumAM na lakhelI evI gujarAtamAM utpanna thatI vanaspatio eNe neMdhI che. A vanaspationAM nAme paNa hAlamAM pracalita gujarAtI nAmane maLatAM che.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahagranthA [ 185 bAramA zatakanA A gujarAtI vaidya sADhale cikitsAthI prayAgAne judA pADavAnI pahela karI che e enI vizeSatA teMdhivA jevI che. vaLI, prAcIna sahitAne dheAraNe kAyacikitsA, zAlAya vagere vibhAgA eNe rAkhyA che kharA, paNa vibhAga pADavAmAM kreTalIka gaDabaDa paNa karI che. dA. ta., azmarI Adizcayata MtranA rAgAne TAyacikitsAmAM nAkhyA che, jyAre granthI, apacI, sadyovraNa vagerene zAlAkayata tranA netrarAgAdi pachI zakyataMtramAM nAkhI mAdhavavRndranA kramane phaibyA che. khAkI, zastracikitsA teA zayyAdhikAramayi nathI. TUMkAmAM ghaNI rIte sADhalanA vaidyaka granthA jUnA ane agatyanA hovA chatAM ene pracAra khIje ke enA janmasthAna gujarAtamAM vizeSa jovAmAM AvyeA nathI.
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaMDa rasavidyA ane rasagrantha carakasaMhitA (sU. a. 1, . 68 thI 70)mAM aukSida vanaspatijanya auSadha sAthe jaMgama-prANija ane pArthiva-khanijane gaNAvyAM che tathA khanijamAM suvarNa, paMcaleha (tAmra, rIya, sIsuM, leha ane kalaI TIkAkAra pramANe), zilAjita, maNazIla, haratAla, sUrame, cUne, retI vagerene gaNAvyAM che. anyatra (sU. a. 3) maNazIla, haratAla, morathuthu, gesa, hIrAkasI ane surame eTalAne cAmaDIne rege upara lepamAM vAparyA che. bIje (sa. 1, glaeN. 88) saMcaLa, siMdhAlUNa, biDa, audi (sAMbhara mIThuM) ane sAduM mIThuM e pAMceya mIThAM varNavyAM che. rarakamAM kSArakarmane joke suzruta jeTaluM prAdhAnya nathI, chatAM - javakhAra, sAjIkhArane puSkaLa upayoga karyo che, ane palAzakSArane pratisAraNIya kSAra tarIke ullekha karyo che. vaLI pAMDuroga upara lehamAkSika ane maMdirane carake upayoga karyo che. AMkhanA roga uparanI eka vartimAM zaMkha, pravAla, vairya, loha, tAmra ane suramAne daDhabalaracita A adhyAyamAM sukRtane anukarI 1. juo caraka ci. a. 25, 2, 53. 2. juo caraka ci. a. 16, zlo. 70, 71, 72 ane 78.
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ kSavidyA ane rasa [ 187 upayoga karyo che ane muktAdacUrNamAM metI, pravAla, vairya, zaMkha, sphaTika, gandhaka, tAmra, leha ane rauNa khAvAmAM vAparyA che. A adhyAya dRDhabalane che e kahevAnI bhAgye ja jarUra che. vaLI, rasAyana tarIke badhI jAtanA leha (eTale tAmra, rauya vagere) tathA suvarNane khAvAmAM carake vAparela che. paNa carake A lehAdi dhAtuone khAvAmAM upayoga karyo che te enAM cUrNane che ke ene e spaSTa karyuM nathI. atyAranA vaidyo svAbhAvika rIte bhasma ja vApare che, paNa bhasmavidhine spaSTa pracAra vRnda, cakradatta ane soDhala sudhInA granthamAM dekhAtuM nathI. lehanAM pAtaLAM patarAne khUba tapAvIne triphaLAnA kavAthamAM, gomUtramAM ane kSAranA pANImAM bheLavI ane pachI tenuM cUrNa karIne khAvAnI vidhi caramAM che. cakradattamAM je vidhi laMbANathI Apyo che te coktane vistAra che. A uparAMta carakamAM eka sthaLe "gandhakanA vegathI ke suvarNabhAkSika prayogathI nigRhIta pAre kukanA regIe khAvo" evuM vidhAna che. pAre khAvAnI vAta carakamAM A eka ja sthaLe che. ApaNuM rasazAstrane ItihAsa lakhanAra praphullacandrarAye A ullekhane tathA vAgabhaTane zilAjavAdi rasAyana, jemAM pAre che tene paNa nathI gaNe. paNa vRndanA upayogane pahelo gaNe che, jyAre yuropamAM pAradavALI banAvaTane khAvAmAM upayoga 15 mA 1. juo caraka ci. a. 26, 2. ra46. 2 " , " 17, zlo. 125-26. 3. , , 1, pA. 3, . 46. 4. , , 1, pA. 3, . 15 thI 17. , , 7, . 70, 71. 6. juo a, saM. u. rasAyana adhyAya; aha, u. a. 30, . 131. ;
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 } Ayurvedane ItihAsa zatakanA perese sasathI zarU thayuM che ema tyAMnA e viSayanA itihAsa uparathI zrI. pra. rAya kahe che." - suzrutamAM caraka karatAM je keTalIka vizeSatA che temAM zastrakama ane agnikarma peThe kSArakarma paNa che e upara nepyuM che. kSArakarma mATe jarUrI kSAra banAvavAne vidhi, pAnIya pratisAraNIya evA kSAranA bhede, kSArane dAhaka banAvavAno vidhi. e kSArone kayA kayA sagonAM upayoga zakaya che vagere suzrutamAM vistArathI Apela che. 2. caraka peThe suzrutane paNa baMga, nAga, tAmra, raumya, suvarNa, loha ane maMDUra eTalAnI khabara che. kAMsAne paNa ullekha che ane tene upayoga karyo che. A dhAtuone upayogamAM levA yogya banAvavAne vidhi (ayaskRti) suzrutamAM carakane maLato ja che, paNa emAM dhAtuonAM patarAMo upara lavaNa vargane lepa karavAno hovAthI e vidhi bhale apUrNa ane azAstrIya hoya chatAM emAM dhAtuonA kSAro (melallic salts) banAvavAnA Adhunika vidhinuM bIja che, ema zrI. pra. rAya kahe che. e vidvAna kahe che tema pAchaLanA rasAvAdimAM thayelA vikAsane suzrutamAM AraMbha dekhAya che. khanijonI bAbatamAM bAkInI carakAkta vAta to suzrutamAM che ja, phakta pArada khAvAnI vAta nathI ane e jotAM carakamAM e kaTako dahabalano hAya evI zaMkA paDe che. sute hAdi dhAtuone kRmi upara upayoga karyo che e nedhavA gya che, 1. "hisTarI opha hindu kemisTrI, graM. 1, u., pR. 102. 2. suzruta sU. a. 11. 3. , , 38-63 tathA u. a. 18, zlo, 103. 4. , ci. a. 10-11. 5. hisTarI opha hindu kemisTrI," pR. 49. : 6. sukRta uM, a. 14, zlo. 3 .
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ -rasavidyA ane rasa [ rahe caraka-suzruta pachI nAvanItamAM koI vizeSa nathI. mAtra AMkha uparanA eka aMjanamAM gesa, rasavaMtI ane maNazIla sAthe rItikusuma paNa nAvanItakamAM vAparyA che, e kadAca vizeSatA kahevAya. vAlmaTa paNa rasavidyAnI bAbatamAM sAmAnya rIte caraka-suzrutathI vizeSa AgaLa nathI jatA. upadaMzanA traNa upara morathuthu, maNazIla, haratAla, phaTakaDI, hIrAkazI vagerene vATe vAparyA che. te enI vizeSatA zrI. pra. rAye gaNI che, paNa e te suzrute paNa vAparela, che.4 lepamAM upayogI te e dravyone carake gaNyAM ja che. suvarNa vagerene khAvAmAM upayoga vAgabhaTe karyo che emAM paNa navuM nathI, paNa baMdha kUraDI (adhamUSA)mAMke tAmra, strotAMjana, leha, suvarNa ane raune rAkhIne tema ja nAga, gaMdhaka, tAmra, haratAlane rAkhIne dhamIne garamI ApavAnI sUcanA vADmaTamAM che. karaDI (mUSA)no ullekha to suzrutamAMya chepaNa adhamUSAne ullekha vATe pahele karyo che. ane e rIte taiyAra thayelI banAvaTa rasagranthanI banAvaTanA varganI najIka Ave che ema zrI. pra. rAya kahe che. zrI. pra. rAye vAgabhaTa(u. a. 13)nI pArAvALA eka aMjananI gaMdha karIne vAgabhaTe pArAne eTale eka ja upayoga karyo che ema lakhyuM che,' paNa vADmaTe pArAne rasAyana tarIke khAvAmAM upayoga karyo che e upara nepyuM che. vRndamAM eka 1. nAvanItaka 1, 110. 2. a. saM, u, a. 39 tathA a, ha, u. a. 43, zlo. 4-5. 3. hisTarI opha hindu kemisTrI, gaM. 1, pR. 55, 4. suzruta ci. a. 19, lo. 40. 5. juo upara pR. 186. 6. juo a. 8. u. a. 13, 4 20, 21 tathA 31, 32. 7. suzruta u. a. 18, zlo, 86, 8. "hisTarI oNpha hindu kemisTrI", saM. 1, pR. 56.
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 ] AyurvedanA itihAsa aMjana che, jene cakrapANuie nAgArjunAvaTI kahI che, emAM kAMI che mAthAmAM pAA vizeSa nathI. pazu dhatUrAnA rasa jU marI jAya che ema lakhyuM hAlamAM jU mAravA mATe zrI uparAMta je banAvaTA vRndanI kAzmIranI hAthapratamAM ja dha zrI. pra. rAye lIdhI che, paNu e spaSTa prakSipta noMdhavAnI jarUra nathI gaNI. sAthe pArAne meLavIne lagADavAthI e navInatA neAMdhavA cAgya che. bhare che. A maLe che tenI hAI ne ahI cakradattamAM pArAne, gaMdhakane, abhrakane tathA leAhane zuddha karavAnuM kahyuM chera e rasavidyAnI zAdhanaprathAnuM paheluM kathana che. pachI cakradatte kaeNlI athavA rasapaTIne pATha ApyA che ane tene e peAtAnI zASa kahe che. pachI cakradatte eka tAmrayAga ApyA che, jemAM tAMbAnA patarAnI upara nIce gA~dhaka rAkhI, pachI sthAlImAM rAkhI tene bIjI sthAlI DhAMkI, baMdha karI, retI bharelA vAsaNamAM mUkI, garamI ApavAnuM lakhyuM che, A kriyA paNa rasavidyAnA saMbaMdha sUcave che.' cakradatta lAhanI banAvaTa paNa vistArathI lakhI che, paNa temAM navuM tattva nathI. paNa abhrakanA upayAga cakratta pahelI vAra karyAM che.pacakradattamAM eka chIpa, zaMkha ane marakhAnI rAkha eTalAMne gadheDAMnA mUtramAM AgALI e kSAranA AThamA bhAga jeTaluM sarasavanuM tela e sAthe pakAvI vAparavAthI vALa kharI jAya che, ema kaheluM che. A prayAga kAmazAstramAMthI AvyA haiAvAnA saMbhava' che, 1, vRnheM ( a. A. ), pR. 122, 2. cakradatta, amlapittacikitsA, 3. ejana, grahaNIcikitsA, 4. ejana, rasAyanAdhikAra. pa. ejana, rasAyanAdhikAra, 6. ejana, yAnivyApascikitsA, - hisTarI Apha, hindu kemisTrI,' 2, 1, pR. 55.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavidyA ane rasagranthA [ 191 satatrone yuga agiyAramA-bAramA zatakathI rasataMtra racAvA mAMDayAM che. te pahelAMnA kALanA AyurveCdIya granthakArAne khanijonI keTalI khabara hatI tathA auSadha tarIke tene keTalA upayAga teoe karyAM che, e TUMkAmAM joI lIdhuM. have tAMtrika rasavidyAnA vikAsane itihAsa phUMkAmAM joI e. mahAyAna bauddhadharmInI pAMkhamAM tatramA ane tAMtrika granthAnA vikAsa thayA che e sAmAnya atihAsika hakIkta che. 1 joke pAchaLathI bauddha, zAkta ane zaiva e traNeya mAnAM taMtro maLe che, paNa zAkta ane zaiva upara eTalI mahAyAnanI asara thaI che ema ja mAnavuM. yAgya che. dhArmika itihAsanI vAta bAju upara rAkhI rasavidyAnA itihAsane ja joI e teA rasavidyAmAM nAgArjunanA sthAnanuM mahattva jotAM paNu mahAyAna bauddha asara nIce rasatatronA vikAsa thayA che ema mAnavuM yeAgya che. rasaratnasamuccayanA AraMbhamAM Adima, candrasena vagere rasasiddhipradAyaka je sattAvIza rasasiddhonAM nAma ApyAM che temAM nAgArjunanuM nAma che. vaLI, nAgArjunanA nAme caDhelA sendrama gala granthamAM e yAdImAMnA e ratnaSa ane mAMDavyanAM nAma che. A rasasiddha nAgArjunanuM vyaktitva tathA tene nAme caDhelA granthAnuM katva saMdigdha hAvA chatAM rasavidyAnA prakaraNunA AraMbha enAthI ja karavA cAgya che. joke tibeTanI bauddha daMtakathA bauddha zUnyavAdanA puraskartA ane mAdhyamakavRttinA kartA mahAna nAgArjunane rasazAstramAM paNu hisTarI oNpha hindu 1. A viSayanI vistRta carcA mATe jIe kemisTrI,' gra'. 2 upAdghAta.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10ra ] . ' Ayurvedane ItihAsa pAraMgata mAne che, paNa sukRtanA pratisaMskartAnI carcAnA prasaMgamAM kahyuM che tema mAdhyamakavRttinA kartA dArzanika nAgArjunathI A rasasiddha nAgArjuna bhinna ja hovA joIe. nAgArjunanA kartatvane dAvo' karanAra rasendramaMgalamAM zAhavAhana ane nAgArjuna vacce saMvAda che ane daMtakathA paNa zAlavAhana sAthe nAgArjunane saMbaMdha joDe cheH e jotAM rasasiddha nAgArjuna te zAlavAhana ke sAtavAhananA mitra ja ane I. sa. trIjA zatakamAM e thaI gayA hovAne saMbhava che, paNa kImiyAnI vAtevALAM jUnAmAM jUnAM taMtro to I. sa. pacamAM-chaThThA zatakamAM racAyAM hovAne saMbhava che. ethI jUnA kALamAM racAyelAM taMtro maLyAM nathI. nepALamAMthI maLela kuMjikAta-mAM pAradane zaMkaranuM vIrya kaheluM che ane pAradanA saMskArane tathA SaDajAraNane ullekha che. vaLI, tAmrane rasadha karavAnI arthAta pAradathI vedha karIne tAMbAnuM senuM banAvavAnI vAta paNa che. A kujikAta- mahAyAnamatanuM taMtra che ane chaThThA zatakamAM lakhAyuM hovAne saMbhava che, paNa e rasavidyAno grantha nathI. jene rasavidyAnA prAdhAnyavALuM taMtra kahI zakAya evo jUnAmAM jUne pranya te nAgArjunanA nAme caDhelo. rasaratnAkAra ke rasezvamaMgala che. ane e grantha sAtamA-AThamA 1. juo "hisTarI opha hindu kemisTrI . 2, 3, 5.16 thI 19. 2. upara 5, 81, 3. ejana. 4. hi. hi. ke. caM. 2, 6, pR. 24, 38. 5. ejana, u. pR. 43 tathA tenI TIpa. . 1. ejana, . pU. ja nA tenI TIpa. 9. rasaratnAkara ke rasezvamaMgalane zuddha taMtra gaNavAmAM kAM te zrI. pra. rAye amuka bhAga ja je che athavA nAgArjunanuM nAma joI ne zevALA bhAganI upekSA karI che.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ vidyA ane rasathasthA [ 193 zatakanA che ema. zrI. pra. rAya kahe che, joke mAre mate ethI arvAcIna che. rasaratnAkAra ke sendrama gala-zrI. pra. rAya pAsenI hAthapratanI pratizrImAM 'nAgArjunaviracita saratnAkara e rIte zabdo che, jyAre me varSo pahelAM sva. tanasukharAma ma. tripAThI pAsethI meLavela hAthapratanI pratizrImAM 'nAgArjunaviracita rasendrama gala' e rIte nAma che.1 jeTalA kaTakA zrI. rAyanI hi. hi. ke. mAM chapAyA che tene ArmendramagalanA te bhAga sAthe sarakhAvatAM eya eka ja lAge che. ane zrI. pra. rAyavALA kaTakAne ante sendramaMgala samApta" evA zabdo che. sendramagalanA prakAzaka rasavaidya jIvarAma kAlidAsa paNa rasaratnAkara ane rasendramaMgala eka ja hAvA joIe ema bhUmikAmAM lakhe che. << A sarAkara ke rasendrama'galamAM A adhyAyeA hAvAnuM AraMbhamAM kahyuM che, paNu maLelI cAra pratAmAM cAra ja adhyAyeA hatA. grantha khaMDita ane avyavasthita che e tA dekhItuM che. rasanA svedanAdi aDhAra saMskArA, halakI dhAtumAMthI seAnuM karavAnA kImiyA, rasa, uparasa ane lehanAM zAdhanAdi, sa` leAhanuM mAraNa, abhraka, mAkSika vagerenAM sattvapAtana, abhrakAdinI kruti vagere rasataMtranA ja viSaya sAthe A granthamAM mathAnabhairavarasa, dazamUla kavAtha vagere rAgahara ceAgA paNa che. e jotAM A grantha jevA che te tA 11mA zataka pahelAMnA nathI lAgatA. alabatta, emAM nAgA naracita tarI ke prakhyAta kSapuTa phaTA paNa che, 1. ejana, u. pru. 41, 2. sva, zrI. ta. ma. tripAThI pratA uparathI rasavaMdya zrI, jIvarAma rasendramagala chapAvela che. 13 pAsethI mane maLelI tathA khIjI traNa kAlidAse I. sa. 1924 mAM goMDalamAM
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 ] - Ayuno itihAsa rjyAre nANAnaviracita kakSapuTa nAmanA judA ja prakhyAtI hAthaprato maLe che. eka muMbaInI ra. e. sa. nA pustakAlayamAM che (juo naM 811). e pratamAM 106 pAnA che. temAM vIza paTela che ane astiMbhana, gatyAdistambhana, senAstaSNana, azanistaSNana, mehana, uccATana, mAraNa, vidveSaNa, indrajAlavidhAna vagere viSaya che. nAgArjunane ja racela manAte eka AzcaryagamAlA nAmane grantha, jenA upara jaina zvetAMbara sAdhu guNAkaranI I. sa. 1239 mAM racAyela TIkA che, tenI nadhi pITarsananA trIjA riporTa (pR. 313)mAM che. A granthamAM kakSapuTane maLatAM vazIkaraNa, viSaNa, uccATana, citrakaraNa, manuSyAntardhAna, kutuhala, agnistaMbhana, jalastambha, unmAdakaraNa ramazAtana, viSaprayogavidhAna, bhUtanAzana vagere viSaya che. ahIM A vivAnuM vizeSa vivaraNa Avazyaka nathI, paNa A tannagranthamAM ramazAtana jevI sAmAnya bAbato sAthe asaMbhavita camatkAre paNa varNavelA che ane tenA evA ja vicitra upAye kahelA che, eTaluM ja sUcana basa che. nAgArjunanA nAma upara kImiyA, vazIkaraNa, mAraNAdi prayogo ane vaidyaka go badhuMya caheluM che, paNa e nAma ahIM kazI citihAsika kiMmatanuM nathI e dekhItuM che. - rasahadayataMtra - rasendramaMgalanA karatAM A rasahRdayataMtra dhaNa vyavasthita ane saMpUrNa grantha che. taMtra nAmane paNa e pahelA ( 1. dA. ta. manuSyantardhAna mATe lakhyuM che ke - vivRvanamadvitamasaMnyA mana:rirAyuiI : tribhuvanamAM nipUvRti tivacA DharAtaTe n : juo muM, raoN. e. se. pustakAlayanAM hastalikhita pustakanuM keTalega, naM.811. 2. Ayurveda granyamALAmAM vaidyarAja jAdavajI trikamajI AcAryuM prakAzita karyo che..
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ raviza ane rasaze I 15 grantha karatAM vadhAre yogya che. "sarvadarzanasaMgraha'nA kartA 14 mA zatakanA mAdhavAcArye rasahRdayamAMthI nAma sAthe utAre karyo che. ane te pahelAMnA teramA zatakanA rasaratnasamuccayamAM rasasiddho gaNAvatAM goviMda nAma che. te A granthanA kartA ja haze. rasaratnasamuccayamAM A granthamAMthI utAro paNa kare che. matalaba ke A granthanA kartA teramA zataka pahelAM thaI gayA che e nakkI. kyAre e kahevuM muzkela che. A granthanAM prakaraNo (jene granthamAM avadha kahela che)nI itizrImAM prakhyakartAne paramahaMsa parivrAjakAcArya goviMda bhagavatpAda kahela che. bIjI taraphathI bhagavAna zaMkarAcArye pitAne goviMdabhagavatpAdanA ziSya kahela che. A nAmasAma uparathI rasahadayanuM AyurvedIya granthamALAmAM saMpAdana karatAM zrI. yaMbaka gurunAtha kALee zaMkarAcAryane guru goviMdabhagavatpAdane ja A granthanA kartA mAnyA che. paNa kevalAdvaitavedAMtane paNa koI granya zaMkarAcAryanA e gue lakhele maLyuM nathI, ane kaI taMtragranthanA kartA A vedAntAcAryane guru hoya e mAnavuM muzkela che. paNa rasahRdaya jevA granthane AThamA zataka jeTalA jUnA kALamAM kheMcI javAmAM mane to bIjI ja muzkelI naDe che. rasahRdayamAM rasavidyAnuM je bahALuM jJAna jevAmAM Ave che te AThamA zatakamAM hoya te 11 mA zatakanA cakrapANi datta jevA vaidyaka sAhityanA vizALa paricayavALA vidvAna vaidyanA grantha upara enI asara thayA vagara rahe nahi. mATe huM te rasaratnAkara ke rasendramaMgalane paNa 11 mA zataka pahelAM mAnato nathI ane A rasahRdayane paNa zrI pra. rAya peThe 11 mA zatakane grantha mAnavAnA matane chuM.' rasahRdayanA kartAe pitAne paricaya ApatAM caMdravaMzanA haiyAkuLanA kirAtanRpati zrI madana, jeo jAte rasavidyAbhijJa hatA, temanI pAsethI potAne bahumAna maLyuM hatuM ' 1. juo hisTarI aiphi hindu kemicchI, gaM. 2, 6, pR. 53.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 19 ] Ayurvedane ItihAsa ane pite rasakarmamAM pravRtta rahetA ema granthAne lakhyuM che. A kirAtadeza te vidhyAcalanI pAsene pradeza ema zrI. kALee tarka karyo che ane madanadeva te kaniMgahAme ApelI haihayavaMzALImAMne AThamA zatakane rAjA kAmadeva ema mAnyuM che. paNa kaniMgahAmanA pustakamAM jotAM e vaMzAvaLI te bhATacAraNonA copaDAnI cheka I. sa. pUrve 857 thI zarU thatI sAla vagaranI vaMzAvaLI che, jenI kazI etihAsika kiMmata etihAsika vidvAnoe gaNuM nathI. kharI rIte sikkAo ane ukIrNa lekhe urathI haihanI je vaMzAvaLI nakakI karavAmAM AvI che te I. sa. 875 thI zarU thAya che ane temAM kAmadeva jevuM nAma nathI; eTale haihayarAjAnA nAma uparathI rasahadayanA samayane nirNaya thaI zake ema nathI. A rasahRdaya granthamAM kula 19 avabodha che, jemAM pahelA avabedhamAM rasaprazaMsA che ane temAM kahyuM che ke "bhANase dhana, zarIrAdine anitya jANIne mukti mATe yatna karavo joIe ane e mukti jJAnathI ja maLe, paNa jJAna abhyAsathI thAya, jyAre abhyAsa zarIra sthira hoya tyAre ja thaI zake. ane zarIrane sthira ane ajarAmara te eka rasarAja karI zake che."3 paNa rasahRdayakArane mANasa potAnI mukti meLavI zake eTalAthI saMtoSa thato nathI. e te kahe che ke "rasasiddha thatAM huM pRthvIne vRddhAvasthA ane maraNathI rahita karIza." A ghaNI unnata vAsanA che. A granthakAranuM A valaNa vazIkaraNa, uccATana vagere-vALA pAmatAMtrika mArgathI judu dakSiNamAgIya 1. kaniMgahAmano A. sa. ri, graM, 17, pR. 8. 2. juo ejana, graM. 9, pR. 112; gR. 17, pR. 20; tema ja DaphanI kenelo cha, pR. 293 ane "bhArata ke prAcIna rAjavaMza', prathama bhAga, pR. 55 tathA pR. 59 vagere. 3. rasahRdaya 1, , 10, 13. 4. ejana, . 6.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavidyA ane sagranthA [ 197 jJAnayeAgavAdAnusArI che. jagatane nirjarAmara karavAnI vAta mahAyAnamatanI sUcaka che. A dakSiNamAgIya valaNune lIdhe ja rasezvarasiddhAntanA nirUpaNamAM saCdanasaMgrahanA kartAe rasahRdayanA AdhAra lIdhA haze. banArasanI eka hAthapratanA antamAM 66 tathAgata kalyANu karA " evA zabdo che,1 e uparathI zrI. pra. rAye kartAne bauddha mAnela che. paNa " vedAdhyayanathI ane yajJathI atyaMta zreya thAya che" ema kahenAra lekhaka bauddha na hAya e zrI kALenI dalIla mane sAcI lAge che. khIjA avakhAdhamAM pAradanA aDhAra sakArAnAM nAma ane pachI svedana, mana, mUrcchanA, utthApana, pAtana, rAdhana, niyamana ane dIpana eTalAOA vidhi ApyA che. trIjA avamedhamAM abhrakagrAsanI prakriyA che. ceAthAmAM abhrakanA bheda tathA abhrakasattvapAtananuM vidhAna che. pAMcamAmAM gatinuM vidhAna, chaThThAmAM jAraNavidhAna, sAtamAmAM biDavidhAna, AThamAmAM rasaraMjana, navamAmAM khIjavidhAna, dazamAmAM vaikrAntAdimAMthI sattvapAtana, agiyAramAmAM khIjanirvAha, bAramAmAM drAdhikAra, teramAmAM saMkarakhIja vidhAna, caudamAmAM sakarabIjajAraNu, paMdaramAmAM khAdyavruti, soLamAmAM sAraNa, sattaramAmAM kAmaNu, aDhAramAmAM vaividhAna ane chellA egaNIsamA avakhAdhamAM zarIra zuddha karIne rasAyana tarIke sevavAnA yogA kahyA che. chevaTe keTalAka khecaraguTikA jevA yogA mATe Azraya kAraka atizayAktivALI phalazruti kahI che. TUMkAmAM rasahRdaya rasavidyAnI sArI pragati thayA pachI lakhAyela ane kadAca atyAre upalabdha granthAmAM Adya ane vyavasthita grantha che. jIvananI philasUphIne rasavidyA sAthe A rIte joDavAnI AvazyakatA granthakArane lAgI che e paNa A granthanI AvatA 1. rasahRdaya pR. 135, Ti. mAM hiM, hi. ke, gra', 2 mAMthI utAralA kSeAka.
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 ] AyurvedanA itihAsa darzAve che. vaLI A granthamAM rasAyana tarIke rasanA upayAga upara tathA rasa siddha karavA arthe abhrakAdinI upayogitA upara jhoka che, jyAre pAchaLathI rasAyana tarIkene mahimA cAlu rahevA chatAM rAgahara tarIke pArada pote tema ja abhrakAdi mahAraso, gandhakAdi uparase, kampilAdi sAdhAraNa rasA, ratnA ane suvarNAdi dhAtue e sA svataMtra rIte yAge! taiyAra karIne - vaidyakIya upayAga karavA tarake vadhAre ne vadhAre valaNa thatuM gayuM che. mAdhave sadarzana rasANa va%0--rasavidyAnA A granthaneA saMgrahamAM ullekha karyAM che, paNa zrI. pra. rAya kahe che ke emane kAzmIramAMthI eka ane madrAsa eriyenTala lAyabrerImAMthI bIjI hAthaprata muzkelIthI maLI hatI. e khAramA zatakaneA grantha che, ema e vidvAna dhAre che; ane e yathArtha che.re A rasAvatA tra tAtI sAmAnya rIte pArvatIparamezvaranA saMvAdarUpa che ane tenA vibhAgeAte paTala nAma Apela che. rasA vatatramAM tenA vaktA " zrI bhairava kahe che ke rasA, uparasA, dhAtu, kapaDuM, kAMjI, biDa, dhamaNu, lAhanAM patarAM, kharasa, paththaranA battA, kASTIya tra, vAMkI phUMkI, chANAM, lAkaDAM, mATInAM ane dhAtunAM vAsaNNA ( krUraDI, dAtharI, mATalAM, tapelAM vagere), sANasI, musaLa, khAMDaNiyA, kAtara, dhAtunI kulaDI, vajana, kAMTA, chedanayaMtra, sATI, vAMsanI phUMkaNI, leADhAnI phUMkaNI, leADhAnI kaTArI, aMgArA, oSadhi, ghI, tela, khaTAI, kSArA, lavaNA, viSe, upaviSeA vagere badhA sabhAra ekaThA karyAM pachI rasaka zarU karavuM." "13 1. A grantha kalakattAmAM bI, I, sirIjhamAM chapAyA che. 2. hiM. hi. ke., caM. 1, 9, pR. 73, 3. rasA'va, catu paTala, zlA, 2 thI 6, tathA 'Ayurvea vijJAna', pu. 1, pR. 192mAM karaleA utArA,
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavidyA ane rasa | [ 199 upara utAre sAta AThaso varSa pahelAMne A dezane rasasiddha (kemisTa) kevAM sAdhane pitAnI prayogazALAmAM rAkho ene ThIka khyAla Ape che. rasArNava (caturtha paTala)mAM yaMtronI upayogitA spaSTa kahI che ane majabUta kUraDIo kevI rIte banAvavI te paNa lakhyuM che. judI judI dhAtuonI javALAne raMga jude jude heya che e Adhunika vijJAnaprasiddha vAta che. rasANaMvamAM e vastu nedhAyela che. te kahe che ke "trAMbAnI javALA AsamAnI raMganI heya che, baMganI helAnA jevA raMganI, loDhAnI pILAza paDatA kALA raMganI ane morathuthunI lAla heya che." zuddha dhAtunI parIkSA tathA kAcI dhAtumAMthI dhAtu kADhavAnI rIta, jene prAcIna sarvapAtana: kahe che, te sArNavamAM lakhela che. sArNavamAMthI namUnA tarIke ATaluM basa che. rasendracUDAmaNi -kartA samadeva. rasaratnasamuccaya (a. 9)mAM yantronuM varNana karatAM spaSTa lakhyuM che ke "badhAM rasataMtra joIne tathA TUMkAmAM semadevane anusarIne nIce yaMtronuM varNana karyuM che." e uparathI yaMtronI bAbatamAM somadeva pramANabhUta manAtA hovA joIe. ane e somadevane rasendracUDAmaNi nAmane granya maLe che. e bAramA-teramA zatakanI vacceno hevo joIe ema zrI. pra. rAya kahe che ane mane e mAnavAmAM koI vAMdhe lAgato nathI.4 - somadeva pote kahe che ke "anekaza: rasatanno joIne have yansa kahevAmAM Ave che." vaLI UrvapAtanayaMtra ane keSikAyansa 1. juo rasAva, caturtha paTela, zlo. pa0, 51; "Ayurveda vijJAna', pu. 1, pR. 93. 2. ejana, saptama paTala, . 10, 36 vagere; "Ayurveda vijJAna', pu. 1, pR. 693. 3. motIlAla banArasIdAse lAhorathI 1989 mAM chapALe che. 4. hi. hi. ke, graM, 2, 3. mama. . .
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200] AyurvedanA itihAsa nandIe kahelA che ema sAmadeva kahe che.1 matalaba ke A nandIne grantha e vakhate upalabhya haze. saratnasamuccayakAre nandInA ullekha karyAM che. sAmadeve nandI uparAMta nAgArjuna, brahmajyeAti, daMDI ane zaMbhunAM nAma lakhyAM che.ra A sAmadeva potAne karavAlabhairavapuranA rAjA kahe che, paNa e pura ke e rAjAnA vaMza vize kazuM ANavAmAM AvyuM nathI. rasaprakAzasudhAkara-zrI. yazodharaviracita. A anyanA kartA zrI. yoAdhara jUnAgaDha (kAThiyAvADa)nA rahevAsI gujarAtI zrIgADa brAhmaNa hatA ane emanA vaiSNava pitAnuM nAma padmanAbha hatuM ema e peAte ja granthAnta kahe che. rasaratnasamuccayamAM ghaNA viSayA AmAMthI lIdhA che. vaLI zrI. pra. rAya dhAre che tema ra. 2. sa.nA moMgalAcaraNanAM 27 sasiddhonAM nAmeAmAM je yoAdhana che tenA sAceA pATha yAdhara hAvA joIe. vaLI, sAmezvara pachI emAMthI utArI karanAra carazeAdhara thayA che. matalakha ke, A granthartA I. sa. 13 mA zatakamAM thaI gayA che.4 2. 2. sa. pahelAMnA granthAmAM A sArI vyavasthita rasamanya che. emAM pAradanA aSTAddaza saMskArA, rasabandha ane rasabhasmavidhi--jemAM rasakapUrane vidhi paNa che, svarNAdi dhAtu, mahArasa, uparasa ane ratnA vagerenAM lakSaNA, guNA, zAdhana ane mArajI vagere, ekaseA rasaprayAgA, yantro, muSA ane puTAnuM vivaraNu ane vAjIkaraNa prayogA vagere rasa 1. ejana, TIpa. 2. ejana, 7, pR. 15. 3. Ayurveda graMthamALAmAM granya chapAya che. 4, juo hi. hi. kaeN, zra, 2, pR. 57,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavidyA ane rasa [ 201 zAstranA badhA viSaya che. e sAthe kImiyAnI vAte, jene e rasakautuka kahe che, te paNa che. graMnyakAra kahe che ke meM thoDe anubhava karyo che ane bAkInuM zAstramAMthI jANyuM che.' rasaMsArasaMgraha-mahAmahopAdhyAya gopAla bhaTTane racele A rasendrasArasaMgraha ekreTanA kahevA pramANe 13mA zatakamAM racAyela che ane emAM rasapUranI je banAvaTa ApI che tene rasaprakAzasudhAkaranI ane bhAvaprakAzanI banAvaTa sAthe sarakhAvatAM e granya rasaprakAzasudhAkara pachI ane bhAvaprakAza pahelAM racAye lAge che.3 A granthamAM AraMbhamAM rasanAM zedhana, pATana, bedhana, mUIna vagere, gandhakanAM zodhanAdi, vaikrAnta, abhraka, tAla, manaHzilA vagerenAM zodhana, mAra vagere ane pachI jIvarAdi roge upara rasage, e pramANe che. rasavidyAne viSaya rasaratnasamuccaya peThe vyavasthita nathI, paNa A granthanA ghaNuM yego pAchaLanA granthamAM saMgrahAyA che. granthakartAe ja TUMkI TIkA lakhI che.* rasaka9pa ane dhAtukiyA nAmanA drayAmalataMtranA be kaTakAonI neMdhazrI. pra. rAye karI che ane dhAtukriyAmAMthI lAMbo 'utAre Apyo che. rasaka95mAM govinda, svacchanda bhairava vagere AcAryone ullekha maLe che. A TUMkA graMthamAM dhAtuo AdinAM zodhanamAraNane viSaya ja che. zrI. pra. rAya A graMthane paNa 13 mA zatakanI AsapAsane dhAre che. 1. juo rasaprakAzasudhAkara, a. 11, se. 1, 2. 2. juo vaidyakazasidhunuM vijJApana. 3. juo Ayurveda vijJAna, pu. 2, pR. 242 thI 246. . 4. saTIka rasendrasAra saMgraha kalakattAmAM I. sa. 1885mAM zrI, bhuvanacandra vasAke chapAvyo che. 5. juo hi. hi ke, graM. 2, u. pR. 58.
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ AyurvedanA itihAsa. sasAra - gAviMdAcAya nA ArasasAra granthamAM pAradanA aSTAdazaM sarakAra vagere rasazAstranA jANItA viSayeA che. A granthakartA tA lakhe che ke A paddhati bhATadezavAsI bauddho jANe che. ane bauddhamata jANIne meM rasasAra racyA che.? matalaba ke khAramA--teramA zataka sudhI bauddhomAM ane khAsa karIne viMgeTanA bauddhomAM rasavidyA sArI rIte jaLavAI rahI hatI. 20] A granthakAra aphrINunA upayoga kare che, joke akINu zuM che. enI sAcI khabara ene nathI. e tA kahe che ke samudramAM thatAM jherI mAlAMmAMthI aphINu nIkaLe che. A akINunA upayoga uparathI zrI. pra. rAya 13mA zatakanA granthakartAne mAne che.ra - rasastnAkara -- pAtIputra nityanAtha siddha viracita sakhaMDa, rasendrakhaMDa, vAdikha MDa, rasAyanakhaMDa ane maMtrakhaDe e rIte pAMca khaMDamAM racAyelA A grantha dhaNA moTA che.3 emAMthI vAdikha tathA maMtrakhaMDane bAda karatAM traNeya bAkInA khaDA vaidyaka sAthe sabaMdha dharAve che.rasaratnasamuccayamAM nityanAthanuM nAma maLatuM hAvAthI A nityanAtha siddha te pahelAM thaI gayA che ane zrI. jA. tri. AcAya kahe cheH tema A granthamAM kahelA vAlukAmIna prayAga e samakakSa seddA regamAhI' nAmathI yUnAnImAM prasiddha prayAga che; e jotAM yunAnI vaidyaka A dezamAM AvyA pachI eTale I. sa. 13mA zatakamAM nityanAtha thayA che. A granthamAM rasodhana, 1. evaM bauddhA vijAnanti bhoTadezanivAsinaH tathA bauddhaM mataM tathA jJAtvA rasasAraH kRto mayA / 2. hi. hi. ke, graM, 2, u. pru 69, 3. rasarAkaranA pAMceya khaMDa chapAyA che, vAdikhaMDa ane maMtrakhaMDa zrI. jIvarAma kAlidAse ane rasa tathA rasendra khaMDa kalakattAmAM chapAyA che, jyAre rasAyanakhaMDa Ayurveda granthamALAmAM chapAyA che. 4, Ayurveda anyamALAmAM saMpAdita rasAyanakhaMDanuM nivedana,
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavidyA ane rasantha [ 207 mAraNa vagere rasavidyAnA khAsa viSaya rasakhaMDanA AraMbhamAM ApyA pachI jvarAdi roganI cikitsA vistArathI ApI che, jemAM evadhIya vege che, paNa rasage vizeSa pramANamAM che.. upara pramANe rasaratnAkarathI-13mA zatakathI rasavaidyaka ke rasapracura cikitsAne yuga zarU thayo che ema kahI zakAya. joke nityanAthaviracita e ja e prakArane pahelo anya che ema nathI kahI zakAtuM; UlaTuM rasaratnAkaranA vegonI moTI saMkhyA jotAM eTalA badhA cepage ekadama ke eka ja vaivane hAthe taiyAra thavAno saMbhava nathI, paNa je maLe che te granthone samayanirNaya ghaNuM muzkela che. vaLI 11mAthI 13mA zatakamAM rasAkamAM paNa pravRtti thaI hoya ema lAge che. kevaLa rasavidyAnA kahevAya evA sArA grantha che ke thoDA maLyA che, paNa e saikAomAM racAyAM hoya evAM ghaNAM prakIrNa pAnAMo maLe che. dhAturatnamAlA, suvarNataMtra, kAkacaDezvarImata, dinAntasUriviracita rasacintAmaNi vagerenI zrI. pra. rAye hi. hi. ke. nA bIjA granthamAM noMdha lIdhI che. paNa A dezanA e madhyakAlIna rasazAstrIonuM dhyAna zuddha rasazAstra (kemisTrI) ke emAMthI utpanna thatI bIjI audyogika vidyAe kheDavA tarapha pahelethI ja thoDuM haze. cheka I. sa. cAranI AsapAsane dilhIne gupta lekhavALo lehastaMbha tathA bIjI evI hAdi dhAtuomAMthI banelI prAcIna vastuo jatAM udyogomAM rasazAstrIya jJAna vaparAtuM havAmAM zaMkA nathI, paNa e zAstranuM je jJAna granthadvArA jaLavAyuM che te to upara kahyA tevA tAMtrika granthamAM ja che. ane e tAMtrike pote ja kImiyAnI pAchaLa khuvAra thavAmAM sAra na joIne ane pArada, gandhaka, leha vagerene vaidyaka upayoga vizeSa phalaprada che evuM joIne rasavaidyaka tarapha vaLyA hoya; athavA vaidyoe ja tAMtrikonI rasavidyAne lAbha lIdhe hoya ema hoya. rasoMdarya jevA granthamAM rasanA rasAyana tarIkenA upayoganI vAta che, e jotAM mane dakSiNamArgo ane
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204] Ayurvedane ItihAsa samaju tAMtrike pahelAM vaidyaka tarapha vaLyA ane pachI vaidyoe e vidyAne apanAvI lIdhI hoya ema lAge che. cheka teramA zatakathI AraMbhamAM zuddha rasaprakaraNanA adhyAya hAya ane pachI javarAdi rego upara rasogathI mukhyatve bharelI cikitsA heya evA grantha lakhAvA mAMDyA che. A prakAranA rasavaidyaka granthamAMnA rasendracintAmaNi, mALavAnA rAjAnA vaidya mathanasiMhane rasanakSatramAlikA, viSNudevane rasarAjalakSmI vagere aneka granthA 13mA 14mA rAtaka jeTalA jUnA che, paNa ghaNI rIte sarvazreSTha ane e prakAranA granthomAM sauthI vadhAre prakhyAti pAmele to rasaratnasamuccaya che. rasaratnasamuccayanA kartAnuM nAma vADmaTa che ane aSTAMgasaMgrahanA kartA vAkSaTa peThe A vAgabhaTa paNa pitAne siMhaguptanA putra kahe che. kevaLa A nAmasAma uparathI jUnA vaidyo aSTAMgasaMgrahanA ane aSTAMgahRdayanA kartA vADmaTa ja rasaratnasamuccayanA paNa kartA che evuM mAnatA hatA; paNa AyurvedanA itihAsane vicAra je vidvAna vaidyoe A jamAnAmAM karyo che, teoe rasaratnasamuccayanA kartA vAbhaTane bhinna tathA pAchaLanA gayA che ane rasaratnasamuccayamAM carpaTIne tathA siMdhaNa rAjAne ulekha che e uparathI tathA pauvaparya vagere 1. A rasendracintAmaNi pratyenI keTalIka hAthapratimAM kartAnuM nAma kalAnAthanA ziSya DhaMdukanAtha ema che, jyAre keTalIkamAM guhakulasaMbhava rAmacaMdra ema che. chapAyelAM pustakamAM paNa A matabhedo jevAmAM Ave che. granya pahelAM kalakattAmAM chapAyela che, ane saM. 1991 mAM vaidya paM. maNizarmAe potAnI saMskRta TIkA sAthe rAmagaDha (jayapura)thI chapAvela che. A granthane 13 mA 14 mA zatakane pra. rAya gaNe che (hi. hi. ke, graM. 2, pR. 251). 2. A granthamAM aphINano upayoga che (hi. hi. ke, graM. 2). 3. A vaidha rAjA bukanA rAjavaidha hatA mATe 14mA zatakanA pAchalA bhAgamAM thaI gayA (hi. hi, ke, graM, 2). 4. juo "pratyakSazArIra'ne uddaghAta.
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavidyA ane rasagranthA [ 205 uparathI zrI. pra. rAye 2. 2. sa.ne samaya 13mA zatakamAM mAnya che te barAbara lAge che ? rasaratnamuccayanA pahelA 11 adhyAyamAM rasotpatti, mahAranA zAdhana AdinuM nirUpaNa, uparasa, sAdhAraNa rasanAM zodhanAdi vagere zuddha rasazAstrIya viSayo che ane bAkInA bhAgamAM varAdi rega upara rasayogonA prAdhAnyavALI cikitsA che. 2. 2. sa. mAM je zuddha rasazAstrIya vastu che temAMthI namUnA tarIke thoDuM utAryuM che. 2. 2. sa.kAra kahe che ke "jJAnavALA, dakSa, rasazAstramAM kuzaLa, maMtrasiddha, mahAvIra, nizcala, ziva ane pArvatIne bhakta, hamezAM ' dhairyavALA, devapUjanatatpara, sarva rasavidyAnI vizeSatA jANanAra ane rasakarmamAM kuzaLa evo mANasa AcArya thavAne gya che." ziSyanAM lakSaNomAM gurubhakta, sadAcAra vagere sAthe maMtrArAdhanatatparatAne paNa nadheila che. rasazALA vize e granthakAra kahe che ke "mane rama, rogarahita ane dharmarAjyavALA dezamAM tathA umA-mahezvarathI yukta samRddhivALA sArA nagaramAM moTA bhAganI vacce cAra dvArathI suzobhita rasazALA karavI. tenI pAse atyaMta gupta evo rasamaMDapa kare ane temAM arIsA jevI caLakatI bhUmi banAvI enA upara ramaNIya vedI karavI." 1. juo vADmaTa ni.nI 1939nI AvRttimAM vAgyavimarza, pR. 40. carpaTIne ullekha to 2. 2. sa., a. 6, . 58mAM che. hi. hi ke, graM. 1, u., pR. 88 tathA graM. 2, pR. 222-23. 2. rasaratnasamuccayanI aneka AvRttio maLe che. A. saM. sI.nI jUnI che, paNa hAlamAM paM. hajArIlAla zukalanI saMskRta TIkA sAthe paNa pIlIbhItathI saM. 1994mAM chapAI che. 3. 2. 2. sa. a. 6, zlo. 3-4. ejana, a. 5, . 6-7. 4. ejana, a. 6, , 13, 14, 18.
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 ] Ayurvedane ItihAsa A rasazALAmAM "hamezA rasanuM zivaliMga banAvI tenuM pUjana karavuM".1 "senAnAM patarAM traNa talA ane pA tolA 9 meLavI khaTAImAM ghUMTI zivaliMga banAvavuM." AgaLa cAlatAM e ja granthakAra kahe che ke "je rasavidyA zive pote kahelI che te rasavidyA atizaya gupta rAkhavA yogya che ane sAdhakane vidhipUrvaka ApavI." A zabda tathA AcAryanAM lakSaNo tema ja zivaliMgapUjanano A mArgamAM je mahimA kahyo che te jotAM mULa mahAyAna bauddha tAMtrike pAsethI ziva ane zAkta tAMtrike pAse A vidyA Avela che, ane teoe ja ene gupta rAkhIne kheDI che e spaSTa dekhAya che. paNa e tAMtrike vaidyaka tarapha vaLyA ethI A dezanA vaidyakane meMTe lAbha thaye. - upara kahelI sarvasAdhanayukta rasazALAmAM ra. 2. sa.kAra kahe che ke 4 "pUrva dizAmAM rasauravanI sthApanA karavI. agni khUNumAM bhaThThIo rAkhavI. kharala vagere dakSiNa dizAmAM rAkhavI. maitya khUNAmAM zastrakarmane rAkhavuM. pazcimamAM jovA vagerenAM sAdhane, vAyavya khUNAmAM sUkavavAnAM sAdhano ane siddha vastuone IzAna khUNAmAM rAkhavI." vaLI rasakarmamAM Avazyaka padArthonI pratyakAre yAdI ApI che : "sattapAtana kAjhI, aneka jAtanI pANInI keDIo, be dhamaNo, mATInI dhAtunI tathA paththaranI keDIo, TUMkaNIo, khAMDavAnAM sAdhana, vATavAnAM sAdhane, kharalo, tapAvAya evI 1. ejana, a. 6, le. 18. 2. zivaliMga banAvavAnI kriyA kAMIka rahasyavALI kahI zakAya, chatAM e rahasya jANanArA vaidyo che. 3. ejana, . 70. 4. 2, 2. sa, a, 7, zlo. 3 thI 10
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasavidyA ane rasathanthA [ 207 loDhAnI kharalA, aneka jAtanA battAe, cALaNIo vagere sAdhatenA saMgraha karavA.'1 rasazAstra rasaratnasamuccaya pramANe khanijone pAMca bhAgamAM vaheMcela che : rasA, uparasA, sAdhAraNa rasA, ratnA ane lehA. temAM rasa mukhyatve pArAnA vAcaka che, paNa rasazAstrI abhrakAdine paNa rasa kahevA mAMDayAM eTale pAreA sendra kahevAyA. have rasa ATha che : (1) abhraka, (ra) vaikrAnta, (3) mAkSIka, (4) vimala, (5) zilAjita, (6) sasyaka, (7) capala, (8) rasaka. uparasa paNa ATha che : (1) gandhaka, (2) gairika, (3) kAsIsa, (4) tuvarI, (5) haratAla, (6) mazIla, (7) 'janA, (8) ka Mku". pachI sAdhAraNu raso : (1) kampila, (2) gaurIpASANu, (3) navasAra, (4) kapa, (5) agnijAra, (6) girisindUra, (7) hiMgula ane (8) mRddArazRMga. ratneH (1) vaikrAnta, (2) sUrya'kAnta, (3) candrakAnta, (4) hIrA, (5) meAtI, (6) rAjAva, (7) puSparAga, (8) gaDaeNAdbAra, (9) pravAla, (10) gAmeda, (11) vaidU, (12) nIla. rasaratnasamuccayakAre dhAtuo, jene e leAha kahe che, tenI gaNatarI A pramANe karI che (1) suva+, (2) raupTa, (3) loDhuM, (4) nAma, (pa) khaga, () pittala, (7) kAMsya ane (8) valeAhara. 2. 2. sAkAre pittaLa, kAMsya ane valAha traNeyane mizradhAtu kahela che ane kAMsuM tathA valAhamAM kaI kaI dhAtunuM mizraNa che te paNa kaheluM che. ra. 2. sa. pachI rasayeAgAnA moTA saMgrahavALA granthAnI racanAnA pravAha vadhyeA che, chatAM jemAM rasasakArA, dhAtu, upadhAtu, 1. upara TUM'kA utArA karyA che, paNa e AkhA adhyAyamAM rasazALAmAM joItI vastu, kAma karanAra mANase vagerenuM ja varNana che. 2. 2. 2. sa. mAM rasenuM varNana a. 2 mAM, uparase| ane sAdhAraNa raseAnuM a. 3 mAM, ratneAnuM a. 4mAM ane dhAtuonuM a. 5 mAM che. 2, 2. sa. mAM ApelA rasA vagerenAM nAmeAmAMthI hAlamAM kaI vastu oLakhAya che te jANavA mATe hi. hi, ke, graM. 1 athavA DaoN. vAmana gaNeza desAInuM ! bhAratIya rasazAstra' jue.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 ] AyurvedanA itihAsa mahArasa, uparasa, ratna, uparatna vagerenAM paricaya, zAdhana, mAraNa mukhya hAya ane sAthe rasayeAgA paNa thADA haiAya evA paNa keTalAka granthA racAyA. dA. ta., rasapaddhati e jAtanA grantha che.1 e bhiSavara bindunA racelA che ane tenA upara tenA putra mahAdevanI TIkA che. TIkAnA utArA uparathI rasaratnAkara, rasarAjalakSmI, rasaranamuccaya vagere pachI A grantha racAyA che. ane A granthanA saMpAdaka zrI. jAdavajI tri. AcAya kahe che tema rasa-kAmadhenu ane Ayurveda- prakAzamAM rasapaddhatimAMthI dhaNAM padyo utAryAM che. eTale e 17 mA zataka pahelAM racAyA che. granthakartA mahArASTranA che ema sapAkke ja teAMdhyuM che. paNa 2. 2. sa. pachI dhIme dhIme rasazAstrane peAtAne kheDavAnI vaijJAnika vRtti kSINa thatI gaI, e teA pachInA granthA jotAM spaSTa dekhAya che. 2. 2. sa. nA vakhataneA rasavid, kAMsu jAte banAvatA kadAca nahi haiAya, paNa e zuM che ane zemAMthI bane che te jANatA hatA. pAchaLathI e prakAranA vaijJAnika vicAra vacceA nathI, paNa dhaTayo che. granthanAM keTalAMka vacanA paNa sa Mdigdha thaI 'K' rasavaidyakamAM pAchaLathI ceADu' jJAna vadhyuM paNu che. dA. ta., satyakhUNAma thi thumAMthI tAmrarUpa sattva maLe che e tA 2. 2. sa.mAM mAMdhyuM che. paNa bhAvaprakAzamAM merath thune spaSTa tAmranI upadhAtu kahela che e vastune vizeSajJAnasUcaka kahI zakAya.4 vaLI, joke rasAvAdi granthAmAM biDanA nirdeza che, paNa zaMkhadrAva jevA tejAbanA spaSTa nirdeza te pAchalA granthAmAM ja maLe che. seAnI vagere kArIgarAe tejAbanA pahelAM, dhaNuM karI akabaranA samayamAM upayAga karavA mAMDayo lAge che.pa 1, Ayurveda granthamALA (14muM puSpa)mAM A grantha 1925mAM chapAyA che, 2. 2. 2. sa,, a. 5, zrlA, 205 tathA 212, `3, ejana, a, 2, zlA, 135, 4. hi. hi, ke,, ca, 1, pR. 102, 5. ejana, pR. 186-87.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDa 5 dakSiNa bhAratanuM vaidyaka I. sa. 13 mA 14 mA zataka sudhI ApaNe pahoMcI gayA chIe. arvAcIna kALa tarapha ethI AgaLa vadhatAM pahelAM dakSiNa bhArata, jemAM drAviDa, A%, keralano samAveza thaI jAya che, te pradezanA vaidyaka upara eka TUMkI najara nAkhI laIe. dakSiNa bhAratanA vidvAna vaidyo pitAne tyAM pracalita vaidyakane agatyasaMpradAya kahe che ane Atreya, suzruta e be jevo ene trIje saMpradAya gaNe che; paNa atihAsika dRSTie kharI vAta eTalI ja lAge che ke dakSiNa bhAratamAM uttaramAMthI je saMskArapravAha ghaNuM prAcIna kALamAM gaye tene tyAMnA lekee agatya nAma ApyuM. paNa AthI dakSiNa bhAratanAM tAmila, kerala eNe kaws uttaramAMthI saMskAre gayA pahelAM kazuM saMskRti jevuM che. baMga, (ka ema kahevAnI mArI matalaba nathI, paNa e prAcInatara svataMtra aMza atyAre chUTo pADo azakya che; eTale sthAnika ane uttaramAMthI Agantuka saMskAranuM mizraNa thaIne dakSiNa bhAratamAM je saMskRtipravAha cAlyuM te agatyasaMpradAya. vaLI, dakSiNane pradeza madhyakALamAM paNa kAMIka chUTo rahevAthI tyAM je vikAsa thaye te paNa 1. juo "dakSiNa bhAratamAM AyurvedavidyAne pracAra " e nAmanuM 26-2-1917ne divase pUnAnA AThamA ni. bhA. vaidya saMmelanamAM ApeluM ane "Ayurveda vijJAna" pu. 1 nA 5, 15 thI AgaLa chapAyeluM vyAkhyAna, e vyAkhyAnamAMthI A prakaraNamAMnI mAhitI utArI che, 14 -
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 ] Ayurvedane ItihAsa uttarathI kAMIka judI rIte enI pitAnI viziSTa rIte thayuM, paNa mULa AtmA to uttaramAMthI UtarI Avela te ja rahyo. bIjI bAbatamAM A vidhAna keTaluM sAcuM haze te nathI kahI zakato, paNa vaidyaka bAbatamAM lagabhaga pUrA aMzamAM sAcuM che. dakSiNa bhAratanI mRtaparaMparA pramANe agatyasaMpradAyane pahelAM mahAdeve pArvatIne upadeza karyo, teNe nandIzvarane, teNe dhanvantarine, dhanvantarie agatyane, agatye maharSi culatyane, teNe terayarane upadeza karyo ane tenI pAsenI aDhAra ke bAvIsa siddhone vaidyakavidyA prApta thaI. A paraMparAmAM agatyanA upadezaka dhanvantari che e hakIkata upara karelA anumAnane Teko Ape che. e 18 ke 22 siddhonA pAchA be bheda che: (1) vaDasaMpradAya, ane (2) tenasaMpradAya.' je siddhoe saMskRta bhASAmAM grantha racyA che ke saMskRta granthanA drAviDa bhASAmAM anuvAda karyA che teo vaDa- sAMpradAyika kahevAya che, ane jeoe drAviDa bhASAmAM grantha lakhyA che teo tenasAMpradAyika kahevAya che. agaratyasaMpradAyanA grantha moTe bhoge rasakarmane upadeza Ape che. joke ravi vagere granthanAM rasakarmothI A agatyasaMpradAkta karmo kaIka bhAna che, chatAM temAM rasakarmanuM prAdhAnya che. A saMpradAya siddhothI cAlyo gaNAya che. hAlamAM paNa e siddhavaidyaka ja kahevAya che. e jotAM rasavidyAnA vikAsa sAthe A agatyasaMpradAyane pracAra thayo che ema jaNAya che; chatAM dakSiNa bhAratanA siddhasaMpradAyamAM uttaranA granthamAM nathI maLatI evI keTalIka kriyAo che tema navA ge paNa kahelA che. 1. dakSiNa bhAratamAM A rIte vaDa ane tenA be bhede sArvatrika che, dhArmika itihAsamAM paNa e bheda maLe che. ( juo mAre "vaiSNava dharmane saMkSipta itihAsa', A. 2. pR. 181). tAmilanA siddhadhaka granthonI eka yAdI eIlIe potAnA meTIriyA meDikA (I. sa. 1826), bhA. 2 mAM pR. 491 thI AgaLa ApI che,
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNa bhAratanuM vaidyaka [ 11 bIjuM, nADI parIkSAnI vAta vRddhatrayImAM nathI e prasiddha che. pAchaLanA granthamAM e vidyA kyAMthI AvI ? drAviDabhASAmAM lakhAyelA ThIka jUnA gaNAya evA granthamAM nADIjJAna ane mUtraparIkSAnI vAta che, e jotAM nADIjhAna dakSiNamAMthI uttaramAM AvyuM hoya e saMbhavita che. alabatta, cekasa nirNaya e drAviDa granthane atihAsika daSTie abhyAsa thayA pachI thaI zake. A siddhasaMpradAyanA vaidyaka sAhityanA kAlanirNaya mATe aitihAsika dRSTie sva. paM. DI. gopAlAcAluM kahe che tema vizeSa vicAra thayo nathI, ane granthonAM nAma mAtra utAravAno kaze artha nathI, eTale e sva. drAviDa vidvAnane anusarI je grantha vize TUMkI paNa noMdha maLe che tenI ja yAdI nIce utArI che. drAviDa pradezamAMthI tyAMnA vaidyaka cheka siMhaladvIpa sudhI pravAsa karyo che. Anandakanda nAthanA granthane kartA maLyAnabhairava siMhaladvIpanI rAjasabhAne vaidya hato ema kahe che. je anekanAM tanno joIne 2. 2. sa. nI racanA pote karI hovAnuM tene kartA kahe che temane ja je A manthAnabhairava hoya te tAMtrika rasavaidya dakSiNamAM cheka siMhaladvIpa sudhI phelAyA hatA ema jaNAya che. bIjI taraphathI drAviDa rasavidyAnAM ane uttaranI rasavidyAnAM mULarUpa taMtra lagabhaga eka ja hatAM ema dekhAya che. siMhaladIpanA vaidyaka sAhityamAM 7-8 granthanAM nAme paM. DI. gopAlAcAluMe gaNavyAM che, jemAMne bheSajamaMjUSA pAlI bhASAmAM lakhele grantha che ane temAM moTe bhAge vanaspati tathA thoDA rasage che. sArasaMkSepa siMhala bhASAmAM che, jyAre sArArthasaMgraha, bheSajaka5, gazataka vagere grantha saMskRta bhASAmAM che. gazataka upara saMskRta TIkA paNa che. emAM yogane saMgraha che ane 1. zrI bhairokta Anandakanda nAmano grantha saM. 1997mAM ni. bhA. vaidya saMmelana taraphathI chapAya che,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 ]. Ayurvedane ItihAsa siMhaladvIpanA vaidyo meTe bhAge A granthane anusarIne cikitsA kare che. garatnAkara nAmane grantha mayUrapAda bhikSu nAmanA prakhyAta vaidya racele che. A paNa yogasaMgraha che. keralamAM Ayurveda- kerala jeke draviDadeza nathI, paNa dakSiNa bhAratane to cheDe gaNAya. e pradezamAM aSTAMgahRdayane ghaNe pracAra che. kharI rIte vRddhatrayImAMthI aSTAMgahRdayanuM ja paThana pAThana tyAM thAya che. sAmAnya vaidyo mATe te e sivAya bIje vaidyaka grantha ja na hoya evuM valaNa rUDha che, paNa keralanA vaidakamAM keTalIka vizeSatA che. sneha dAdi paMcakarma karavAnI tyAM sAmAnya prathA che. tyAMnA vaMghakamAM A karmo moTo bhAga bhajave che ane e karmo mATe khAsa sAdhane vaparAya che. bIjI vizeSatA keralamAM keTalAka vaidyo ja lIlI ane sUkI eSadhIya vanaspatio vecavAno dhaMdho kare che. ane keralamAM agadataMtrane ghaNo pracAra che. keTalAMka vaidyakuTuo jUnA kALathI viSavaidhakanuM kAma karanArAM che. keralamAM aSTa vaidya nAmathI prasiddha ATha vaikuTuo che. teonA mULapuruSe parazurAmAvatAranA vakhatamAM aSTAMga AyurvedanA eka eka aMgamAM pAraMgata hatA evI daMtakathA che. A kuTuo nambadrI brAhmaNa gaNAya che ane sArI sthitimAM che. temAMnA koI keIne rAjya taraphathI jUnA vakhatamAM dAne maLyAM che. keralanA vaidyaka sAhityamAM aSTAMgasaMgrahanI indu TIkA karavAmAM lakhAI hovAne rAMbhava che. pachI bhadata nAgArjunaracita rasavaizeSikasUtra nAmano grantha tathA tenA uparanuM narasiMhakRta bhASya kerala dezamAM lakhAyela che. A rasavaizeSikasUtramAM ArogyazAstranI mImAMsA che. A prakArane huM dhAruM chuM ke A eka ja grantha Ayurvedika sAhityamAM che. A granthanA kartA bhadanta nAgArjuna, sabhASya rasavaizeSikasUtranA saMpAdaka zrI. zaMkara menana kahe che tema, bIjA
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNa bhAratanu vedhaka [ 213. nAgAnAthI bhinna ane keralanA bauddha saMnyAsI jaNAya che. enA TIkAkAra narasiMha paNa keralanA che. TIkAkAranA samaya zrI. za Mkara menana I. sa. AThamA zatakamAM ane sUtrakArane te pahelAM pAMcamAthI sAtamA zatakanI vacce mAne che, paNa e samayaniNaeNya mATe apAyelA purAvA pUratA nathI lAgatA. tantrayuktivicAra nAmanA nIlamedha vaidyane racelA eka grantha paNa keralIya che. A nIlamedha vaidyanuM apara nAma vaidyanAtha hatuM. e granthanA maMgaladhyAnamAM indu ane je~Tane bhaNAvatA vAhaTa (vAgbhaTa)ne ullekha che. e jotAM karyAM vAgbhaTa ane jeTa pachI thayA che. kAre te cAkkasa kahevuM muzkela che. zrI. zaMkara menana nIlamedha vaidyane zakarAcAryanA samakAlIna gaNe che, paNa emanI dalIla hRdayagrAhI nathI; paNa aSTAMgahRdayanI lokapriyatA, vAgbhaTaviSayaka daMtakathA, tantrayuktivicAra jevA graMthanI racanA vagere keralamAM uttaranA Ayurvedika granthAnA sArA pracAra darzAve che. raseApaniSada nAmane pArvatIparamezvaranA saMvAdarUpa aSTAdazAdhyAyAtmaka eka grantha trivendrama saMskRta sirIjhamAM chapAyA che, jemAM rasavidyAnI ja mATImAMthI dhAtu kADhavAnI tathA kImiyAnI vAtA rasahRdaya vagerethI kAMIka judI rIte kahelI che ane rasayegA nathI. rasamahAdadhi nAmanA kAI moTA granthanA bhAga hAya evA A grantha che. keralanA vaidyavara kAlidAsaneA racelA vaidyamanAramA nAmanA eka grantha Ayurveda granthamALAmAM ( AThamuM puSpa ) chapAyA che. upara nAMdhyA che te uparAMta dhArAka53, haramekhalA', sahasra 1. jIe rasavezeSikasUtranI zrI, vacisetu kSmI granthAvali A. ( granthAMka 8)mAM zaMkara menananeA agrejI upeAdghAta jI, 12, 14, 2. ejana, pR. 20. 3. dhArAkalpa nAmanA eka grantha Ayurveda . granthamALA( puSpa mu)mAM chapAyA che, ane svedakarmAnI keralamAM pracalita paddhati mATe e jovA jevA che. 4. trivendram saMskRta sirIjhamAM hamekhalA grantha 1937mAM chapAve che.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 ] Ayurvedane ItihAsa ga, Arogya kalpadruma, sarvagacikitsAra, cikitsAnavuM vagere grantha keralamAM prasiddha che. karNATakamAM Ayurveda-pUjyapAda nAmanA jaina AcAryane pUjayapAdIya nAmane saMskRta grantha na gaNAya che, paNa jaina vaidya ugrAdityAcArya e pote kahe che tema rASTrakUTa rAjA tRpataMganA vaidya hatA ane e kAraNathI I. sa. nA navamA zatakanA AraMbhamAM thaI gayA. paNa karNATakamAM kAnaDI bhASAmAM grantha lakhanAra ghaNA vaidyo thaI gayA che. temAM jaina maMgaLarAja, je I. sa. 1760mAM thaI gayA, teNe viSacikitsA saMbaMdhI khagendramaNidarpaNa nAmane me grantha kAnaDI bhASAmAM lakhyo che, jemAM sthAvara vicikitsAno viSaya pUjyapAdIyamAMthI lIdhe hovAnuM pote kahe che. pachI brAhmaNa abhinavacandra I. sa. 1400 mAM thaI gayA. teoe candrarAjanA granthomAMthI udAharaNe laIne avaidya nAmano navIna grantha kAnaDI bhASAmAM lakhe che. jaina devendra munie bALagrahacikitsA nAmane. graMtha lakhe che. vaLI rAmacandra, candrarAja vageree azvaghaka, kIrtimAna nAmanA cAlukya rAjAe gAyanuM vaidyaka ane vIrabhadra pAlikAnA gajAyurveda upara karNATaka bhASAmAM TIkA lakhela che. A uparAMta vAgabhaTa, cintAmaNi vagere granthanAM kAnaDI bhASAmAM jUnA kALathI bhASAntare maLe che. Alba dezanuM vaidyaka - AzvanA vaidya cintAmaNi ane basavarAjIyama nAmanA be saMskRta grantha mukhyatve vApare che. citAbhaNi granthane kartA valabhendra niyogI brAhmaNa kuLane vidvAna vaidya hato. A granthamAM nADI, mUtra vagerenI parIkSA sAthe navarAdi regonI sanidAna cikitsA varNavela che. cikitsAmAM cUrNa, guTikA avaleha vagere sAthe rasogane paNa upayoga karela che. - 1. A grantha meMgalara jebumAM DaoN. ema. Ara. bhaTTe chapAvyo che,
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ dakSiNa bhAratanuM vaidyaka [ saya bIje evo ja ati pracalita pratye basavarAjayama che. karNATakamAM liMgAyata matanA mukhya pracAraka 12mA zatakanA basavane racele A grantha gaNAya che, paNa emAM pUjyapAdIya granthamAMthI tathA nityanAthanA granthamAMthI utArA che. rasago puSkaLa che ane aphINa paNu vAparyuM che. e jotAM 13 mA zatakathI e grantha ja na hoI zake. javarAdi rogonA nidAna-cikitsA varNavanAre A grantha che. A granthamAM keTalAka AzvamAM pracalita navA yogo che. keTalAka rogo Azva padyamAM che. vaLI AndramAM ja maLatI keTalIka davAo A granthamAM vaparAI che. 'A granthamAM mAdhavanidAnanA nAma nIce rasage utAravAmAM AvyA che e vicitra lAge che. dakSiNa bhAratanA vaidyaka sAhityanI noMdha karatAM paM. DI. gopAlAcAlue AyurvedasUtrane ullekha karyo che, paNa je sUvagranya jovAmAM AvyuM che te te prAcInatAnI pratIti karAvato nathI. bAkI zivatatvaratnAkara, jagannAthasarinA putra maMgaLagirine rasapradIpikA vagere rasagrantha sArI saMkhyAmAM dakSiNa bhAratamAM racAyA che, ema kahI zakAya. A rasagrantha uparAMta keTalAka saMgrahagrantho paNa dakSiNa bhAratamAM racAyA che. dA. ta., zrInAtha paMDitane parahitasaMhitA nAmane anya. jemAM zalya, zALyAdi AThe aMgenuM nirUpaNa che, ema paM. DI. gopAlAcAluM kahe che. e pratye je nathI, paNa bhAvaprakAzane 1. basavarAjayama chapAyo che. 2. yogAnandabhASyasameta eka AyurvedasUtra maisUramAM 1922mAM chapAyela che.
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] AyurvedanA itihAsa maLatA hAvAneA saMbhava che. pachI Antra brAhmaNu trimadyabhaTTanA bRhadyAgatara giNI,1 paramacaivAcAM zrIkaMTha paMDitanA racelA ceAgaratnAvali, pachI bheSajasava sva, dhanvantarivilAsa, sannipAtacandrikA, yAgazataka, dhanvantarisAranidhi, rAjamRgAMka, praznottararatnamAlA, gadyasaMjIvanI, umAmahezvarasaMvAda vagere granthA dakSiNa bhAratamAM racAyA che. pachI nADIjJAnavini ya--vidhanADItaMtra, nADInakSatramAlA, nADIjJAna vagere nADIparIkSAnA granthA, zrIka DhanidAna jevA nidAnagranthA tathA abhidhAnacUDAmaNi, dravyaguNucatuHzlokI, aSTIMgayanidha Tu vagere niTu granthA paNa dakSiNa bhAratamAM racAyA che. sva. paM. DI. gApAlAcAlunA eka ja nibaMdhanA AdhAra laIne upara je dakSiNa bhAratanA Ayurvedika sAhityanI neoMdha karI che te dhaNI rIte apUrNa che, paNu drAviDa vidvAnA ja e viSaya upara bhaviSyamAM vadhAre prakAza nAkhI zakaze. 1. A bRhadyAgatara'giNI meATA saMgraha grantha che ane be bhAgamAM AnandAzrama saMskRta granyamALAmAM I, sa. 1913mAM chapAyA che, A granthamAM aneka vaidyaka granthAmAMthI sa graha karIne paMcakarma, dinacaryA, RtucarcA, siddhAntanA guNeA, pravAhIeAnA guNA, nidhaDhuM, dhAtvAdinAM lakSaNa, zeAdhana, mAraNa ane guNA tathA navarAdghi rAgeAnI cikitsA vagere vistArathI kahelAM che. caraka, suzruta, vAgsaTa, zAdhara, rasaratnapradIpa, rasenDrucintAmaNi, sArasa graha vagera grantheAmAMthI utArA karelA che. aa khadrAvanuM varNana paNa che, bhAvaprakAzanuM nAma nathI . ane phiga rAganA ullekha nathI e sUcaka che, granthanI eka hAthaprata zaka 1733 mAM lakhAyelI che, goMDala ThAkAra sAheba bhagavatasiMhajInA AyurvedanA itihAsamAM ane te uparathI olImAM I, sa. 1751 mAM A grantha racAyA ema lakhyuM che, paNa trimallanA eka granthanI hAthaprata 1498 nI maLe che ema zailI ja (pR. 2) kahe che.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaDa 6 nighaMTa caraka-suzrutanA kALamAM ja oSadhIya dravyonA guNa-upayoganA varNananI AvazyakatA vaidyonA dhyAnamAM AvI hatI. carakanA annapAnavidhi ( sU. a. 27) adhyAyamAM mUkadhAnyavarga, zamIdhAnyavarga, mAMsarga, zAkavarga, phalavarga, haritavarga, maghavarga pADI te te vargamAM zuM zuM Ave che te kahevA sAthe darekanA guNadoSa paNuM varNavyA che. e ja rIte pavirecanagnatAzritIya (sU. a. 4) 217 mAM jIvanIya, bRhanIya, lekhanIya vagere pacAsa mahAkaSAye gaNuvyA che. temAM paNa nighaMTupaddhatinuM bIja che. suzruta A viSayamAM carakathI AgaLa jAya che. suzruta sUtrasthAnanA 38 mA adhyAyamAM je 37 dravyagaNe gaNAvyA che temAM vaidyakIya daSTinI pragati dekhAya che. vAgabhaTa A bAbatamAM suzratane anusare che (juo a. he. sU, a. 15). annapAnavidhiadhyAya caraka peThe sukRtamAM paNa che ja (juo sU. a. 46), paNa pravAhI dravyo-dUdha, ghI, chAza, dahIM, pANI vagerenA varNanane suzrutamAM jude adhyAya che (sU. a. 45). A rIte nighaMTu sAhitya mULa te carakasuzrutamAM ja che, paNa pratyeka oSadhIya dravyanuM pRthapha varNana karavAnI paddhati brahatrayInA
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 ] AyurvedanA itihAsa kALa pachI zarU thaI che. hAlamAM jUnAmAM jUnA niSaTu joke dhanvantarIya nidha gaNAya che; ane dhanvantari te| suzrutanA upadezAnuM nAma che mATe e ja dhanvantarinidha TunA pazu karyAM evI prAcIneAnI svAbhAvika mAnyatA hatI, paNa suzrutanA upara kahelA gaNAnI racanAthI dhanvantarinidhaTunuM svarUpa dhaNu pAchalA kALanuM che. alabatta, ArabhamAM dhanvantarine namaskAra che; ethI vizeSa dhanvantari sAthe e niTune kAMI sabaMdha hAya ema lAgatuM nathI. badhuM jotAM amarakAzamAM je auSadhane nidha u che te kadAca jUnAmAM jUnA haze. amaraneA samaya I. sa. 500nI AsapAsamAM mekaDAnale mUkatho che. amaranI dRSTi vaidyakIya nathI eTale enI upayeAgitA paNa maryAdita che. e ja jAtaneA khIjo kAza mALavAnA rAjA muMjanA samakAlIna zamA zatakanA halAyunA abhidhAnaratnamAlAra che, paNa vaidyaka nidhaTumAM jUnAmAM jUnA kadAca cakradattanA dravyaguNusaMgraha hAya ema mane lAge che, kAraNa ke emAM caraka-suzruta peThe dhAnyavarga, mAMsava, zAkava, madyava, kRtAnnava, AhAravidhiva ane anupAnava eTalA vargAnuM ja vana che; auSadhIya dravyAnuM varNana nathI. cakrapANi dattanA A nAnA grantha upara zivadAsa senanI TIkA pazu che. cakradattane caraka-suzruta beyanI khabara teA che ja, paNa e A dravyaguNasa grahamAM mukhyatve suzrutane anusare che have dhanvantariniTune paNa caraka-suzruta eyanI khabara che. eyamAMthI guNuvananA ardhA ke AkhA zlokA dhanvantarinidhaMTumAM utAryAM che, chatAM suzrutanA vargIkaraNathI dhanvantarinidha TukAre bhinna vargIkaraNu 1. tu mekaDAnalanA 'saMskRta sAhityanA itihAsa ' (gu, bhA.) I. sa, 1921, pR. 62. 2. ejana.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ dha duA [ svIkAryuM" che. dA. ta., suzruta ane carakramAM dADamane lava'mAM gaNyu che ane cakradatta enuM pUruM anukaraNa karyuM che, paNa dhanvantarinidha TumAM dADimate AthrAgni vargo, jemAM mATA bhAga lavanA che, temAM na mUkatAM zatapuSpAdri vargamAM mUkela che. e ja rIte keLAMne karavIrAdi vamAM mUkela che. A vagIkaraNanA pheraphAra tema ja keTalIka khIjI vizeSatA uparathI dhanvantarinidha Tu cakradatta pachI racAyela che; kadAca bAramA zatakanA AraMbhamAM ema atyAre tA huM mAnuM chuM. kavacit dhanvantarinidha TumAM dravyaguNusaMgrahanAM vacane utAravAmAM paNa AvyAM che. dhanvantarinidha Tune e granthamAM dravyAvali kahela che. emAM guDrucyAdi, zatapuSpAdi, candanAdi, karavIrAdi, AthrApti ane suvarNAdi cha vargomAM 370 dravyAnuM varNana karyuM che, ema e peAte ja kahe che, paNa pratAmAM pAThaphera che. byAnI saMkhyAnI gaNatarImAM paNu pheraphAra che.1 AnandAzrama saskRta granthAvalimAM chapAyela dha. ni. mAM je mizrakAdi va che te teA pAchaLathI umerAyelA lAge che.ra A nidhaMTumAM pahelAM guDDayyAdi vargonAM auSadhA gaNAvyAM che. te sAthe ja guDrucyAdi auSadhasamUhonA tathA varSAMte AkhA vaSa~nA guNo lakhyA che temAM suzruta-vAgbhaTanI gaNuvarNanapaddhatinI asara dekhAya che. bAkI pratyeka auSadhanA paryAyA ApyA che tathA TUMkAmAM guNA kahyA che te A nidhaTunI vizeSatA che. dhanvantarinidha Tu pachI khIjo niDhuM sADhalane nidha'Tu che. vaidya sADhala bAramA zatakamAM thaI gayA che.3 e dhanvantarine anusare 1. sarakhAveA rUganAthajI indrajInA nidha'Trusa'grahanI prastAvanAmAM karaleA utArA tathA A, sa, gra, mAM chapAyela dha, ni, 2. A chaThThA suvarNAdi vanA chellA zloka. 3. juo upara rR. 183,
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ rara0] Ayurvedane ItihAsa che, paNa eNe vistArathI lakhyuM che tathA vanaspatione oLakhIne bhede darzAvyA che. dAkhalA tarIke vaidya rUganAthajI indrajIe noMdhyuM che ke dhanvantarinighaMTumAM "pAsa" eka ja lakhyuM che tyAM seDhale "yAsakayama " eTale dhamAse tathA javAse be judAM lakhyAM che. "khadira"ne ThekANe khadira be' (khera tathA goraDa) tema ja be niMba (lIMbaDo ane bakAna) judA gaNyA che.' siddhamaMtra-vaighavara kezavane racela sihamaMtra nAmane grantha, jene muMbaImAM saM. 1965 mAM zrI. murArajI vaidya chapAvyo che, joke dhanvantari vagere nighaMTuone maLato nathI, chatAM enI noMdha ahIM ja karavI yogya che. A TUMkA granthamAM vAtagha, vAtagha pittala, vAtadma lempala vagere sattAvana guNabhedo darzAvI temanA pratyeka guNa dharAvanAra varganAM dravyo sUcavyAM che. A granthakAra AraMbhamAM ja kahe che ke carake eka dravyane vAtala kahyuM hoya ane suzrute vAta na kahyuM hoya te evA matabhedane A granthamAM amuka dhAraNathI nirNaya karavAmAM Avyo che ane e ja enI vizeSatA che. A grantha upara granthakartAnA putra padevanI TIkA che ane teo devagirinA yAdavarAja mahAdeva ane rAmacaMdranA maMtrI hemAdrinA sabhApaMDita hatA, eTale e I. sa. 1271 thI 1300 nA arasAmAM thaI gayA. A kezavanA putra e pade zatazlokI candrakalA nAmathI eka TUMke vaidyaka graMtha lakhe che. - madanavinodanighaMTu-madanapAlane madanavinedanighaMTu 14mA zataka (I. sa. 135)mAM racAye hovAnuM anumAna De. bhAMDArakare 1. nighaMTusaMgraha, pR. 504. 2. mArA vaiSNavadharmane saMkSipta ItihAsa, I. sa. 1939 nI AvRtti 3, pR. 214 ane marAThImAM "hemAddhi cAce caritra". 3. zatakI candrakalA grantha gujarAtI bhASAntara sAthe chapAI gayo che. -
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ nighaMTue - [ 221 kareluM che ane ene yathArtha mAnavAmAM vadhe nathI. . rAjendralAla mitre tathA vizvezvaranAtha reue A nighaMTunA kartA madanapAlane kane janA gahaDavAla vaMzanA rAjA madanapAla (I. sa. 1098 thI 1109) mAnela che, paNa te bhUla che, kAraNa ke kAjanA madanapAlanA pUrvajonAM nAme madanavinodanA kartAnA pUrvajonAM nAmathI bhinna ja che. nighaMTukAra kahe che tema madanapAla kAchanA rAjA hatA. A kAccha jamanA nadIne kAMThe dilhInI uttare hatuM. e kAcchanA Takka vaMzanA rAjAomAM madanapAlanA kahevA pramANe pahelo ratnapAla che, tene bharatapAla, tene harizcandra, tene sAdhAraNa, tene sahajapAla ane tene bhAI madanapAla. madanapAlanighaMTunI racanA te dhanvantarine maLatI che, paNa temAM drA vadhAre varNavAyAM che. chellA 13 mA mizrAdhyAyamAM madanapAle dinacaryA ane RtucaryAnuM paNa varNana karyuM che, to pachI taiyAra khorAka (tAranuM varNana karyuM hoya emAM zuM Azcarya ? madanapAle dhanvantari uparAMta bIjA paNa ghaNuM nighaMTuo joyA hatA ema e pote kahe che. madanapAla kRSNabhakta che ema enI vargavarNananA AraMbhanI stutithI dekhAya che. rAjanighaMTu ke abhidhAnacUDAmaNi-A granthanA kartA narahari potAne kAzmIravAsI kahe che. teo amRtezAnandanA ziSya ane zivabhakta hatA. A narahari paMDita kahe che ke pote dhanvantari, 1. juo bhAMDArakara saMskRta riperTa 1883-84, pR. 47 tathA DaphanI noleja. pR. 228 tathA 295. 2. juo Ara. ela. mitranI TisIsa epha saMskRta menyuTisa, pR. 265 tathA "bhArata ke prAcIna rAjavaMza," bhA. 1, pR. 98, 99, rAjendralAla mitranI noMdha ja nighaMTuAdarzanI prastAvanA pR. 35 mAM utArI che. 3. A vaMzAvaLIne madanavinedanighaMTu sivAya bIje AdhAra na maLe tyAM sudhI emAMnAM "sAdhAraNuM jevAM nAmo saMdigdha raheze.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222] Ayurvedane itihAsa madana, halAyudha, vizvaprakAza, amarakeza vagere dezo jeIne A nighaMTurAja racyo che. AmAMthI halAyudha 11 mA zatakamAM, vizva prakAza 12 mAmAM ane upara batAvyuM che tema madanavinoda 14 mA zatakamAM racAye, e jotAM A rAjanighaMTu 15 mA zatakathI vahele racAyo hovAno saMbhava nathI. rAjanighaMTumAM AgalA nighaMTuo karatAM dravya vadhAre che, vargo paNa vadhAre che. kula 23 varga che ane temAM paryAvarga ( bajAramAM vecAtI davAone varga), anekArtha nAmonA vargo, roganAM nAmane artho, tema ja buddhi, AdAna, nidAna, AtmA, Rtuo, rAtanAM nAma vagere ghaNuM vaidyakApayogI zabdovALA vargo che, paNa temAM kazI zAstrIya vyavasthA nathI. vaLI, bIja nighaMTuo karatAM je vadhAre vanaspatinA che temAMnA keTalAMka mATe te bhinna vanaspatinAM ja sUcaka che ke jUnAM nAma bhulAI jatAM navAM paDelAM che teno nirNaya, vaidya rUganAthajI IndrajI kahe che temAM muzkela che. teo ja kahe che tema rAjanighaMTukAre jAte vanaspatine joIne nAma lakhyAM nathI. vaLI, rAjanighaMTuMkAra kahe che ke pote karNATI tathA mahArASTra bhASAmAM spaSTatA karI che, paNa Alba, lATAdi bhAvAnAM nAmo te te dezavAsIo pAsethI jANI levAM. A jotAM teonA vaDavA kAM te mahArASTra ke karNATakathI kAzmIra gayA hoya athavA pote lAMbe vakhata A dezomAM rahyA hoya evI zaMkA paDe che. pAkazAstra-prAcIne e kRtA-rAMdhelA judI judI jAtanA kherAnuM paNa zakadhAnya, zamIdhAnya vagere sAthe varNana karyuM che (juo caraka sU. a. 27), paNa pAchaLathI dhanvantari Adi nighaMTumAM zAstrIya vargIkaraNanI dRSTithI A viSaya choDI devAmAM AvyuM, paNa jUnA vakhatathI rAjAonA kherAka upara dhyAna rAkhavAnI vaidyanI pharaja gaNAtI e pahelAM kahyuM ja che. rAjAnuM Arogya sacavAI rahe e mATe kherAkanI pathyApathya daSTithI cUMTaNI karavAnI
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ niSadgu [ 223 tathA jherathI khArAkanuM rakSaNa karavAnI vaidyanI krUraja hatI. e mATe raseADAnA uparI tarIke ghaNIvAra vaidyane rAkhavAmAM AvatA. vaLI, sAmAnya dardIone paNa pathyApathyanI sUcanA ApavA mATe khArAkanI vividha vAnIonI banAvaTa, guNadoSa vagere sabaMdhI jJAna vaidyomAM vikAsa pAmyu che. mahAbhAratanA nalAkhyAnamAM nalarAjAne pAkazAstra siddha hatuM evI mAnyatA hAvAthI nalarAjAne nAme caDhelA nalapAkadaONu nAma eka grantha kAzImAM caukhammA sa`skRta sirIjhamAM chapAyA che. khIjo grantha kSemakutUhala nAmanA vaidyavara zrI. kSemazarmAnA racelA AyurvedIya granthamALAmAM vaidya jAdavajI trikamajI AcAye` chapAvyA che. A kSemakutUhala grantha vi. sa. 1605 mAM racyA che ema granthakartAe peAte ja granthAnte lakhyu che. kSemakutUhala granthamAM kula khAra utsaveA che, jemAM dravyapAkanI paribhASA, bheAjanagRha, rAMdhavAnAM vAsaNA, rasADAne upayAgI sAdhane, saviSe annanI parIkSA, rAjAe kevA vaidyane rasoDA upara rAkhavA, vaidye bhejananI khAkhatamAM rAjAnI kevI saMbhALa rAkhavI, rasAyAnI prazaMsA, Rtubheda ane tene yogya caryAMnuM sAmAnya kathana, dinacaryA, bheAjanaprakAra, khArAka upara najara paDe nahi tenI sa'bhALa, jurjuAM ghInA guNA, khIcaDI,kacerI, mULA, paTeAla, Adu, vagerenA guNA, judAM judAM mAMsane rAMdhavAnI kriyA, mAchalAMnA khArAkA, zAkanA prakAza, khAvAnI vastu bagaDe nahi te rIte temane rAkhI mukavAnI rIteA, pALI, zIrA, ghevara, lADu, dUdhanI banAvaTA, jalebI, bhUkha lagADanArI banAvaTA vagere dhaNI banAvaTAnuM varNana che. A kSemazarmAe peAtAnA vaMzanuM vana granthAra Mbhe ApyuM che, jemAM enA prapitAmahe dilhI zakrezvara( sulatAna )nI sevA karIne 11 gAma meLavelAM hovAnuM kahyuM che. enI peAtAnI mAtA peAtAnA pati pachavADe satI thayelI. kSemazarmAe pote vikramasena
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 ] AyurvedanA itihAsa rAjAnI sevA karIne meLavelA gAmamAM eka vAva baMdhAvI hatI. A vikramasena kyAMnA rAjA hatA te samajAtuM nathI. A kSemazarmAe je granthA joyA hovAnuM bhImanA grantha kayA ane ravinA siddhapAka grantha nathI. vaLI, teNe nalapAkanuM nAma nathI lakhyuM e paNa sUcaka che. A pachI bhAjanakutuhala nAmaneA paNa eka grantha lakhAyA che. paNu vi. saM.nI gaI sadInA chellA bhAgamAM lakhAyela siddhabheSa maNimAlAmAM je khArAkanI banAvaTAnuM varSoMna che te teA vartamAna kALanI pracalita banAvaTAnuM ja che ema kahI zakAya. lakheluM che temAM thayA te jANavAmAM A uparAMta kaiyadevanA pathyApathyaviSeAdhaka grantha ke kaiyadevanidhaMTu,1 zivadattanA nidha'Tu,2 rAjavallabhakRta dravyaguNusaMgraha je I. sa. 1760mAM racAyA che,3 mAdhavakRta draSyAvali, ratnamAlA, ratnAvali, candranandanakRta gaNunidha Tu, zaeNrAjanidhaM, mudgalakRta dravyaratnAkaranidha Tu, vizvanAthasenakRta pathyApathyanidha Tu, trimallabhaTTakRta dravyaguNuzatazlokI4 vagere niSa'TumanthA che. rAjanidhaTu pachInA prasiddha mATe niTu tA bhAvaprakAzanA che, paNa bhAvaprakAzanI nAMdha pAchaLa AvavAnI che. vaidya rUganAthajI indrajIe bhAvaprakAza pachInA zake 1603 (I.sa. 1681) mAM ahamadanagaranA mANikayabhaTTanA putra vaidya mArezvare racelA vaidyAmRta granthanIpa tathA kAzImAM vaidya balarAme racelA Ata...katimirabhAskaranI 1, bhASA TIkA sahita saMpAdita kaiyadevanidhaMTu, meharacanda lakSmaNadAse lAhArathI 1928 mAM prakAzita karyA che. 2. zivadattamAMthI rUganAthajI indrajInA niMdgamAM utArA karyA che. 3, jIo vaidyakasindhunuM vijJApana, pR. 1-0, 4, A nAmeA virAcaraNa gupte ApyAM che, ane zrI. bApAlAla ga. vaidhe nihuAdarzAmAM utAryA che, 5. vaidyAmRta chapAI gayA che,
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ nighaMTuo [ rarapa nedha karI che. temAMthI chelle te se varSa upara racAyele heIne Adhunika gaNAya; joke emAM AdhunikatA bhale na hoya. ane te pachInA te Adhunika kALanA avalokanamAM ja AvavA joIe. samagra rIte nighaMTusAhityanuM avalokana karatAM eTaluM spaSTa dekhAya che ke dhanvantarinighaMTue nighaMTuracanAne je cIle pADayo temAM pAchaLathI pheraphAra ke sudhAro bhAgye ja thayo che. pAchaLanA nighaMTuMkAe dravyanAmone saMgraha saMpUrNa karavAno prayatna kare ene pitAnuM kartavya mAnyuM che. dA. ta., madanapAla, rAjanighaMTu vagerenA umerA juo. chele, upara kahelA vaidyAmRtakAre yunAnImAMthI pracAramAM AveluM ethamIjIruM umeryuM te AtaMkatimirabhAskarakAre cAno umere karyo e nedhavuM joIe. paNa dravyonI savistara oLakhANa ApavAne koIe prayAsa karyo nathI. zivadatta jevA ekAda nighaMTumAM kAMIka paricaya ApavAne prayAsa thaye che, joke teye ghaNe aparyApta che. tene tathA jUnI paricayajJApikA saMjJAo ke TIkAkAree kavacita Apele paricaya ene AdhAra laIne hAlanA zedhakAne saMdigdha vanaspatinirNaya mATe mArga zodhavo paDe che. ane anekadhA prayatno thayA chatAM hajI ghaNAM dravyo saMdigdha che e vastusthiti samagra nighaMTusAhityamAMthI paNa keTale ocho paricaya maLe che e darzAvavA mATe pUratI sUcaka che. dravyonA guNenA varNananI bAbatamAM paNa nighaMTuo saMtoSakAraka nathI. tema ja e varNananI zailImAM pAchaLathI kazo pheraphAra thayo nathI; ane guNavaguNanA kathanamAM kavacita, anubhavane aMza haze to e eTale a5 che ke sAMpradAyika varNanamAM dabAI jAya che. alabatta, bahArathI leka ke anya vaidakamAMthI dAkhala thayelAM navAM dravyanA varNanamAM anubhavane prakAza dekhAya che khare. 15
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaMDa 7. pAchalA saMgrahagrantha nADIvidyA zAdharasaMhitAmAM nADI parIkSAnuM prakaraNa (pUrva khaMDa, a. 3, zloka 3) che. e jotAM enA vakhatamAM vaidyo mATe nADIzAna Avazyaka manAvA lAgyuM hatuM. AyurvedanA prAcIna granthamAM nADI parIkSAnI vAta nathI, paNa drAviDa vaidyakamAM nADIsAna saMbaMdhI grantha lakhAyA hevAnuM pahelAM nepyuM che. dakSiNa bhAratamAM ja kadAca nADIvidyAne udabhava thaye haze. spaparIkSAne ja nADI parIkSA vistAra hovA chatAM emAM navAM to che ja. nADInI gati dhImI ke utAvaLI hevI, nADI bhAre ke haLavI lAgavI, kaThaNa ke mRdu lAgavI vagere uparathI zarIranI sthitinuM anumAna karavuM emAM spaparIkSAthI kAMIka vizeSa jarUra che; ane e vizeSatA dhyAnamAM rAkhIne nADIvidyAne vikAsa thayo che. zArDadharasaMhitA pahelAM thoDAM varSathI ja A vidyAne vikAsa thaye che, kAraNa ke e pahelAMnA granthamAM ene ullekha nathI. zAdhara, bhAvaprakAza athavA dakSiNa bhAratanA gadasaMjIvanI, vaidyazAstra, bRhagataraMgiNu jevA granthomAM nADI parIkSAnA prakaraNa hovA uparAMta enA svataMtra grantha paNa maLe che, ane temAMnA keTalAka jema dakSiNa bhAratamAM tema keTalAka uttaramAM lakhAyA che. AmAMthI kaNAda muninuM nADIvijJAna ghaNuM prasiddha che. e muMbaImAM hindI bhASAntara sAthe tathA kalakattAmAM kavirAja gaMgAdharanI
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahagrantha [ rara vyAkhyA sAthe chapAI gayuM che. eka nADI parIkSA nAmane rAvaNakRta grantha muMbaImAM Ayurveda granthamALAmAM chapAyo che. uparAMta nADI parIkSA nAmanA tathA ene maLatAM nAmanA nAnAmoTA lagabhaga 46 granthanAM . nAma maLe che ane temAMthI ghaNAnI hAthaprata maLe che. jUnA grantha uparathI Adhunika samayamAM (1) nADIvijJAna, (2) nADI jJAnataMtra, (3) nADIdarpaNa, (4) nADI jJAnataraMgiNI, (5) nADI jJAnazikSA, ane (6) nADIjhAnadIpikA lakhAyA che. AmAMthI raghunAthaprasAda viracita nADI jJAnataraMgiNI gujarAtI bhASAntara sAthe I. sa. 1908 mAM mahAdeva rAmacandra jAguSTae chapAvela che. nADIdarpaNa hiMdI bhASAntara sAthe muMbaImAM chapAyela che ane bAkInA cAra kalakattAmAM chapAyela che. TUMkAmAM nADajJAnano A dezanA vaidyomAM sAta varSathI lagabhaga pracAra che. vaidya to nADI joIne roga pArakhI zake evI mAnyatA lekamAM baMdhAI gaI che-kadAca vaidyoe ja baMdhAvA dIdhI che; eTaluM ja nahi, paNa bilADIne page doro bAMdhyuM hoya te e dorA pakaDIne paNa bilADIe zuM khAdhuM che e kahI Ape evA camatkAranI daMtakathAo paNa koI koI jUnA vaidyo vize pracalita che. AvI atizayoktine bAda karatAM abhyAsathI keTalAka jUnA vaidyo nADIparIkSAthI sAruM anumAna karI zakatA. ane e zakti meLavI zakAya che eTaluM kabUla karavuM joIe. 1. upara kahelA prakAzita tathA hastalikhita grantho uparathI A viSayanA Ayurvedika sAhitya upara tathA nADIvidyA upara eka savistara lekha che. ekendranAtha zeSa ema. ela. sI., ema. DI, teoe jarnala opha Ayurveda, 1924nA AkabaramAM tathA 1926nA keTalAka aMkomAM lakhe che. te jijJAsue jovA jevo che. uparanI noMdha e lekha uparathI karI che. nADIvijJAnanA hastalikhita granthanI saMpUrNa yAdI 1924 nA ekabaranA aMkamAM che.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 ] Ayurvedane ItihAsa - pAchalA kALanA rasagevALA saMgrahagrantha saMgrahagranthanA prakaraNamAM I. sa. 1200 sudhI pahoMcIne rasavidyAnA vikAsanuM avalena karavA mATe aTakavuM paDayuM hatuM, kAraNa ke I. sa. 1200 pachI cikitsAmAM rasagonuM viziSTa sthAna dekhAya che. rasavidyA ane rasagranthanA prakaraNamAM rasacikitsAnA prAdhAnya vALA granthanI 13mA 14mA zatakamAM bahoLA pramANamAM racanA thaI hatI e paNa joyuM che. have rasagranthonI sAmAnya vaidyaka upara asara thayA pachI je grantha lakhAyA che temAMthI atihAsika viziSTatAvALA becAra granthanuM digdarzana karavAthI 13mAthI 18mA zataka sudhInI AyurvedanI sthitinI spaSTatA thaze. A kALamAM muslima asara A dezanI bIjI saMsthAo upara tema vaidyaka upara paNa thaI che. aphINane vaparAza e muslima asaranuM pratyakSa udAharaNa che. zAgadharasaMhitA-A grantha lakhanAra zALadhare pote dAmodaranA putra che ethI vizeSa kazuM kahyuM nathI, paNa saMskRta sAhityamAM subhASitonA saMgraha tarIke prasiddha zALadharapaddhatinA kartA kavi zAgadhara paNa dAmodaranA putra hovAthI ane ene samaya tenA dAdA rAghavadevanA AzrayadAtA raNathaMbheranA cohANarAjA hamIra (I. sa. 1282 thI 1301)nA samaya uparathI 14mAM zatakamAM nizcita karavAthI A vaidyane samaya paNa 14 mAM zatakamAM ghaNAe mAnya che. paNa paddhatinA kavi potAne vaidha nahi paNa kavi ja kahe che ane zArgadharasaMhitAne paddhatimAM ullekha karatA nathI; eTaluM ja nahi, paNa bhASA, dhArmika mAnyatA, kavitvazakti, paddhatimAM, vaidyane lagatA ullekho vagere bAbatemAM be granthartAonA ekathanuM sUcaka 1. juo "pratyakSazArIrane upadyAta.
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahagrantha [ rara9 kAMI nathI maLatuM, paNa bhedanuM sUcaka ghaNuM maLe che. vaLI, zAdharasaMhitAne hemAdie ullekha karyo che e jotAM paddhatikAra pahelAM lagabhaga doDhaso varSe 13mA zatakanA AraMbhamAM vaidya zArDagadhara thayA hovA joIe. zAdhare aphINa vAparyuM che eTale 1200 pahelAM na hoI zake. zAgadharasaMhitAmAM traNa khaMDa che. temAMthI pahelA khaMDamAM paribhASA, davA levAne vakhata vagere, nADI parIkSA, dIpana-pAcanAdhyAya, kalAdikakhAna, sRSTikrama ane rogagaNunA e rIte sAta adhyA che. bIjA madhyakhaMDamAM svarasa, kavAtha, phAMTa, hima, kalaka, cUrNa, guggala, avaleha, sneha, Asava, dhAtuonAM zodhanamAraNa, rasazodhanamAraNa tathA rasage e rIte banAvaTane anusaratA vibhAgo pADI vaidakamAM sAmAnya rIte pracalita banAvaTane saMgraha karyo che. gujarAtamAM zALadhareka yugane bahu pracAra thayo che. mahArASTramAM jevI garatnAkaranI ane baMgALAmAM rasendrasAra saMgraha ke bhaiSajyaratnAvalinI jokapriyatA che tevI gujarAtamAM zAgadharanI che. zAgadharanA trIjA uttara khaMDamAM snepAnavidhi, davidhi, vamanavidhi, virecanAdhyAya, basti, niruddhabasti, uttarabasti, nasya, gaMDUSakavala, dhUmapAna, lepa, abhaMga, raktastrAvavidhi ane netrakarmavidhi e rIte paMcakarmAdi cikitsAprakAre varNavyA che. granthakartA pote ja prasthAne kahe che ke Ayurveda upara je vividha saMhitAo che temAMthI cheDe sAra laIne alpabuddhivALA alpAyuSI leke mATe A race che. ane eNe ThIka sAra kheMce che ema kahevuM paDaze. eNe kavacita navIna vastu paNa nedhI che. dA. ta., prANavAyu viSNupadAmRta pIvA bahAra jAya che 1. juo AyurvedavijJAna', pR. 22, pR. 275 thI 280. 2. ni. ke., a. ha. nI ADamAM hemAddhi ulikhita granthasUci.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 ] Ayurveda tihAsa e kathana zAyarasaMhitA upara be TIkAo chapAI che: (1) Amallaviracita dIpikA je ADhamalI tarIke prakhyAta che, ane (2) paM. kAzIrAma vaidyaviracita gUDhArthadIpikA. AmAMthI ADhamala hammIrapuranA zrIvAstavya kulanA vaidya cakrapANinA putra bhAvasiMhanA putra hovAnuM ane hastIkAtipurInA rAjA jaitrasiMhanA rAjayamAM TIkA lakhI hovAnuM e pite ja granthAraMbhe kahe che. A ADhamalanA pUrvaja cakrapANi ane carakaTIkAkAra cakrapANi eka ja ema ni. pre. mAM saTIka zALadharasaMhitAnuM saMpAdana karanAra paM. parazurAma zAstrIe kahyuM che te to bhrama che, kAraNa ke carakaTIkAkAra zrIvAstavyakuletpanna nathI, lodhavalI kuletpanna che. vaLI, prakhyAte zakA ekAdaza eTaluM lakheluM maLe che, paNa dazakane AMkaDe nathI. chatAM emAM kAMI bhUla na hoya te zakAbda 1199 eTale I. sa. 1277 pahelAM ADhamala thayA hovA joIe ane jesalamerane eka jaitasI e arasAmAM thaI gaye che. ane joke hastIkAtipurIne patto nathI, paNa bIjI rIte jotAM zAdharane TIkAkAra ADhamalane samaya I. sa. 13mA zatakanA pAchalA bhAgathI vahele na hoI zake. zArTugadharanA bIjA TIkAkAra kAzIrAma pote zAha salImanA rAjyamAM TIkA lakhI hovAnuM kahe che; eTale teo I. sa. 16mA zatakamAM thaI gayA e cokkasa che. A kAzIrAma kRSNabhakta hatA. vacalA kALamAM, ghaNuM karI zAgadhara pachI, vaidyaka granthanI je moTI saMkhyA racAI che, temAM amuka eka ja vaidyaka aMga upara thayelI racanA khAsa noMdhavI joIe. mAdhavanidAnathI A prakAranI zarUAta thaI che ema kahI zakAya. A prakAranA thoDA canI noMdha nIce karI che, tyAre bAkInAnAM nAme pR. 238mAM ApelI yAdImAM che. 1. "pratyakSazArIra', A 3, , pR. 63, 2. juo phanI kenelajI, 5, 290,
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahasthA ( [ 135 javarasamuccaya nAmanA eka prAcIna AyurvedIya granthAnA vacanenA saMmadarUpa granthanI tADapatra upara lakhAyelI AThasothI vadhAre varSa jUnI hAthaprata nepALanA zrI sajaguru hemarAja zarmAnA saMgrahamAM che. e jotAM vaidhakanAM eka eka aMga saMbaMdhI grantho jUnA kALathI lakhAvA mAMDyA che ema nakkI thAya che. kAyastha cAmuMDane jvaratimirabhAskara upara noMdhelA javarasamuccayanI ja yAda Ape che. alabatta, cAmuMDane grantha pAchaLano hovAthI emAM sannipAtanuM varNana che te jUnA granthamAM hovAne saMbhava nathI. jvaratimirabhAskaranI bikAneramAM I. sa. 1489 nI hAthaprata che. rasasaMketakalikA paNa A ja cAmuMDanI lakhelI hevI joIe, kAraNa ke enI eka hAthapratamAM saM. 1531 (I. sa. 1475)nI sAla maLe che. - karmavipAka--Ayurveda punarjanmane tathA pUrva karmane jarUra mAne che, paNa janmAMtaskRta pApane lIdhe roga thAya che e vAta jUnA granthamAM nathI. pAchaLathI e upara bhAra devAIne tiHzAstra ane vavakanA vicAronA mizraNavALA karmavipAkanA pratye lakhAyA che. vIrasiMhAvalokapa nAmane A jAtano tikazAstranA abhiprAyathI judAjudA rigonAM kAraNe tathA upAyo varNavate eka 1. juo kAzyapa saMhitA, pariziSTa, pR. 234. 2. jelInuM meDisina, pR. 4. 3. Ayurveda granthamALAmAM rasasaMketakalikA chapAyela che, tenI bhUmikAnI TIpa juo. 4, caraka, sU. a. 16. 5. pIrasiMhAvaloka kSemarAja zrIkRSNadAse muMbaImAM vi. saM. 1954mAM chapAvyo che.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 ] Ayurvedane ItihAsa anya tamara vaMzanA vIrasiMhane I. sa. 1387mAM lakhAyeluM maLe che ane bIjA sAragrAhakakarmavipAka nAmanA pratyenI hAthaprata maLe che, je jelI pramANe I. sa. 1784 mAM lakhAyela che. trizatI-A ja zatakamAM ke kadAca te pachInA 15mAM zatakamAM trizatI nAmane tridoSavaranAM nidAna-cikitsAne eka grantha gujarAtanA vaidya devarAjanA putra zAdharano racelo maLe che. bhAvamithe jvaraprakaraNamAM A granthamAMthI utAre karyo che. mohanavilAsa-zAgadharanA vakhata pahelAM ja musalamAnI asara vaidyaka upara thaI hatI ane aphINane upayoga e muslima asarane eka sacoTa dAkhalo che. paNa pachI mahamUdazAhanA vakhatamAM I. sa. 1411mAM kAlpImAM mamahanavilAsa nAmane muslima nAmavALo vAjIkaraNa tathA strIbAlakanI cikitsAne lagatuM eka grantha lakhAya che.4 bAlacikitsAnA grantha-kaumArabhUtya vize chavakAdi AcAryonA grantha saMhitAkALamAM hatA e pahelAM kahyuM ja che, paNa pAchalA kALamAMye bALakonI cikitsAne uddezIne grantha lakhAyA che. zizurakSAratna nAmano eka grantha pRthvImalane lakhelo maLyo che. temAM madanapAlanighaMTane ullekha che ane e uparathI jolI I. sa. 1400 pachIne ene mAne che." bIjo A jAtane grantha vaidya kalyANane bAlatantra nAmane I. sa. 1588 (vi. saM. 1644)mAM kAzImAM racAya che. A 1. jolI, meDisina, pR. 5. 2. ejana, 3. zAgadhara trithatI nirNayasAgara presamAM chapAyela che. 4. jelI, meDisina, pR. 5. 5. jelI, meDisina, pR 5. A granthanI hAthakhata iMDiyA aiphisa pustakAlayamAM che, 6. bAlata- muMbaImAM hindI bhASAntara sAthe vi. saM. 1970mAM chapAyuM che. prakAzaka hariprasAda bhagIrathajI.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahagranthA [ 233 vaidya kalyANa mULa gujarAtanA praznorA brAhmaNa hatA. trIje rAvaNakRta kumAratantra che, jenA cakkasa samayanI khabara nathI. sIvilAsa-seLamA zatakanA antamAM ke sattaramA zatakamAM gujarAtanA ja zrIgoDa jJAtinA vaidya devezvare strIvilAsa nAmane strIrogacikitsAne lagato grantha lakhe che. viSacikitsAne kAzyapa saMhitA nAmane eka grantha maisuramAM 1933mAM chapAya che. e pR. 96 mAM nedhale ja grantha che ke pAchaLano e kahevuM muzkela che. bhAvaprakAza-zAgadhara pachI meTe, vaidyomAM khUba prItipAtra ane sarvAgasaMgraha tarIke chelle grantha gaNAya e bhAvaprakAza grantha racAya che. laghutrayImAM enuM sthAna jotAM vaidyakanA paThana pAThanamAM chellA saikAomAM ene sAmAnya pracAra haze e samajI zakAya che. A bhAvaprakAzanA kata bhAvamizra potAne zrImithalaTakatanaya kahe che. ethI vadhAre pitAne kaze paricaya emaNe Ape nathI. paNa AyurvedavijJAna, a. 1 nA kathanane anusarI jelI ene banArasanA gaNe che, jyAre gaNanAtha sena ene kAnyakujanA kahe che. vaLI, bhAvaprakAzamAM phiraMgareganuM varNana ane phiraMgI strIo sAthenA prasaMgathI e roga thAya che ema lakhyuM che, e jotAM phiraMgIo-porTugIjha- A dezamAM AvIne vasyA te pahelAM arthAta 16mA zatakanA AraMbha pahelAM racAyo hovAno saMbhava nathI ema kahe che te yathArtha che." 1. juo "gujarAtanuM vaidyaka sAhitya' nAmane mArA sUratanI sAhitya pariSadamAM Apela nibaMdha, vaikalpataru, pu. 21, 2. bhASATIkA sAthe khemarAja kRSNadAse A grantha chapAvyo che, 3. juo TipaNI 1 vALe nibaMdha. 4. jelI, meDisina, pR. 2. 5, pratyakSazArIra, A. 3, 6, pR. 57.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 ] Ayurvedane ItihAsa TubIjanamAM I. sa. 1558 nI hAthaprata che, eTale bhAvaprakAza ethI meDe te nathI ja. kavirAja gaNanAtha sena kahe che tema zArIravarNana suzratAdi granthamAMthI "gatAnugatika rIte " bhAvamitre utAryuM che ane "pramAdasaMkula" che, paNa ene samaya jatAM e kSamya che ane bIjI rIte e granthanI kImatane ethI kaze bAdha Avato nathI. vAbhaTa pachI AyurvedanAM sarva aMgeno jemAM samAveza karavAmAM Avyo hoya evo grantha te eka bhAvaprakAza ja che, ema virajAne caraNa gukhe kahyuM che, paNa soDhala pachI ema kharI rIte kahevuM joIe. vaLI, je caraka-suzrokta zalya-zAlAkSAdi vAtane pracAra vaidyomAM ocho thaI gayo hato tene bhAvaprakAzamAM TUMka sAra ja ApavAmAM Avyo che, jyAre je aneka navA vege pracAramAM AvyA hatA temAMthI pitAne sArA lAgyA te bhAvamie ApyA che. vaLI, aphINa to zAgadharAdimAMya che, paNa copacInIne bhAvamithe ja pahelo upAya karyo che. phiraMgaroganuM varNana tathA marikA rahevA daIne paNa lokaprasiddha zItalAnuM varNana karyuM che e granyakAranI jAgarUkatA darzAve che. bhAvamitre pUrva khaMDa, madhyakhaMDa ane uttarAkhaMDa e rIte traNa khaMDamAM granya ra che, joke chelle uttarAkhaMDa to taddana nAne che. vaLI pUrva khaMDa ane madhyakhaMDamAM pahele bhAga, bIjo bhAga e rIte bhAga pADayA che. prathama khaMDamAM azvinIkumAranI ane AyurvedAcAryonI utpattithI AraMbhI sRSTikrama, garbhaprakaraNa, doSa ane dhAtunuM varNana, dinacaryA, RtucaryA vagere viSayo pachI vistArathI nighaMTu Ape che, jemAM amuka dravya na maLe te ene badale kayuM levuM te eTale 1, jelI, meDisina, pR. 3. 2. pratyakSazArIra, u, pR. 63. 3. juo "vanauSadhidarpaNa"nI upakramaNikA, pR. 36,
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ cahathaLe [ 235 pratinidhinirNaya paNa che. nighaMTunI paddhati te rAjanighaMTu AdinA jevI ja che. rAMdhelA khorAkanuM varNana paNa A nighaMTumAM che ja. pUrva khaMDanA ja dvitIya bhAgamAM mAnaparibhASA, dhAtu vagerenA zAdhanamAraNane vidhi ane paMcakarmavidhi eTaluM che. pachI mayakhaMDamAM javarAdi rogonI cikitsA kahI che. alabatta, A cikitsAvarNanamAM soDhala peThe zalya-zAlAkSAdi aMgenA judA vibhAgo nathI pADyA. ane chellA uttarAkhaMDamAM mAtra vAjIkaraNa adhikAra che. eTale e rIte paNa prAcIna praNAlInuM anusaraNa bhAvamie nathI karyuM. alabatta, enA samayanA vaidyakanuM emAM spaSTa pratibiMba che. vaLI traNa varSathI musalamAna ane teomAM pracalita yunAnI vaidyaka Ayurvedika vaidyo samakSa hovA chatAM enI vizeSa asara thaI nathI e khAsa jovA jevuM che. bhAvamizranA ja racelA eka guNaratnamALA nAmanA granthanI hAthaprata iDiyA ophisa pustakAlayamAM hevAnuM jelI kahe che. 16mAM zatakane ja bIjo grantha ToDarAnaMda che, je akabaranA hindu saciva ToDaramallane racelo che. A ja zatakamAM ke kadAca 17mAmAM jaina harSakIrtisUrine yogacintAmaNi nAmano grantha racAya che. enI I. sa. 1666 nI hAthaprata maLe che. 3 bIjI taraphathI emAM phiraMganuM varNana che e jotAM bhAvaprakAza pachI racAye hevAne saMbhava che. 1mA zatakamAM ja racAyele TUMke paNa enI kAvyacamatkRtithI lokapriya thaI gayelo grantha loliMbarAjano vidyajIvana che. A nAnA grantha upara eka karatAM vadhAre TIkAo thaI che tathA enAM aneka 1. jolI, meDisina, pR. 3. 2. A granya chapAI gayo che, I. sa. 1869mAM muMbaImAM. 3. jelI, meDisina, pR. 3.
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 ] AyurvedanA itihAsa bhASAmAM bhASAntarA thayAM che. A vaidyajIvana grantha I. sa. 1633mAM cAya che ema marAThI bhASAntarakAre lakhelA caritra uparathI goMDala ThAkArasAhebe lakhyuM che; paNa jolI kahe che ke I. sa. 1608nI hAcaprata maLI che.2 A leAlibarAjanAM pitAnuM nAma divAkara bhaTTa eNe pote ja lakhyuM che; paNa e jInnaranA rahevAsI hatA ane leli`barAje vaidyAvatasa nAmanA eka bIjo grantha lakhyA che ema marAThI bhASAntarakAre tenA jIvanacaritramAM lakhyu che. A vaidyavana uparAMta 17mI sadImAM aneka granthA lakhAyA che. dA. ta. jagannAthanA yeAgasaMgraha 1616mAM, sukhakhAdha 1645-46 mAM, kavicandrane cikitsAratnAli I. sa. 1661mAM, raghunAtha paMDitanA vaidyavilAsa I. sa. 1697mAM, vidyApatinA vaidyarahasya 1698mAM racAyela che4 ema jolIe (pR. 2) teAMdhyuM che. vaidya cintAmaNinA prayAgAmRta ane nArAyaNanA vaidyAmRta aDhAramI sadImAM lakhAyA che ema jolI (pR. 2) dhAre che. vaLI, A ja sadImAM upAdhyAya mAdhavanA AyurvedaprakAza lakhAyA che.pa bhAvaprakAzane mAdhave ullekha karyAM che ane I. sa. 1713 (vi. sa. 1786 )nI hAthaprata iMDiyA Asi pustakAlayamAM che.6 AyurvedaprakAzamAM rasazAstranA badhA viSaye bahu sArI rIte varNavelA che. A mAdhavanA 1. hiMdI bhASAntara sAthe zeTha vrajavallaza hariprasAde chapAvela che ane gujarAtI bhASAMtara sAthe niyasAgara presamAM chapAyela che, 2. jolI, meDisina, pR. 2. 3. jIe gujarAtI presamAM chapAyela vaidyayanamAM leAlibarAjanA vRttAnta, A vaidyAvatasa hiMdI bhASAntara sAthe chapAI gayA che, 4, vaigharahasya chapAI gayA che, 5. Ayurveda granthamALAmAM A grantha I. sa. 1913 mAM chapAyA che, 6. elI, meDisina, pR. 2.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahagrantha [ 237 lakhele pAkAvali nAmane eka grantha paNa chapAye che. I. sa. 1794mAM racAyelA ravinA varaparAjayanI nedha goMDalanA itihAsamAM che. pogaratnAkara-vaidyomAM khUba vaparAto garatnAkara nAmane yegasaMgraha grantha ghaNuM karI 18 mA zatakamAM racAya che. yogaratnAkara AnandAzrama saMskRta granthazALAmAM chapAya che. granthakartAnA nAmanI khabara nathI, paNa enI eka hAthamata zAka 1668nI AnandAzrama pAse hatI eTale I. sa. 1746thI pahelAM grantha racAyo che eTaluM nakkI. teramAthI aDhAramA zataka sudhImAM thaI gayelA vaidyaka granthakAronI je TUMkI noMdha upara karI che te uparathI e se varSanA gALAmAM racAyelA vaidyaka granthanA prakArane khyAla vAMcanArane jarUra Avaze; jeke jaththAne khyAla pUre nahi Ave, kAraNa ke e arasAmAM thayelI grantharacanAmAMthI pAchaLathI je taddana naSTa thaI gaI tene na gaNavAmAM Ave to paNa jenI hAthaprata kyAMka paNa jaLavAI rahI hoya te sarvanI A saMpUrNa yAdI nathI. judAM judAM pustakAlayomAM sacavAI rahela hAthapratonI lakhyA sAla vagere uparathI jelI vageree judAjudA saikAomAM thayelI grantharacanA viSe je anumAne karyA che te uparathI ahIM nedha karI che, paNa lakhyA sAlA vagaranI hAthaprato ghaNI che. keTalAka chapAyelA granthane paNa racanAsamaya jANavAnuM koI sAdhana nathI. e sthitimAM nIce jenA samayanI barAbara khabara nathI evA tathA pahelAM jene ullekha " nathI thayo tevA prakAzita tathA aprakAzita granthanI eka yAdI utArI che. A yAdI saMpUrNa nathI. vividha pustakAlayanAM keTalogo ke keTalogasa keTalogama uparathI vadhAre saMpUrNa yAdI thaI zake, paNuM nIcenI yAdI te rasagasAgaramAM ApelI yAdI, geDala ThAkara
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 ] Ayurvedane ItihAsa sAhebanA ItihAsamAM ApelI yAdI, jenuM mULa kadAca opheTa ja haze, tathA vanauSadhidaparNamAM ApelI yadI uparathI taiyAra karI che. A yAdImAMnA keTalAka grantha 18 mI sadI pachI eTale Adhunika samayamAM racAyA che, paNa emanuM svarUpa Adhunika samaya pahelAMnA granthAne maLatuM che. prakIrNa granthAnI yAdI abhraka5-goMDalanA itihAsamAM nAma che. ajIrNAmRtamaMjarI-kAzIrAjakRta nighaMTuratnAkaranI bIjI AvRttinA pahelA bhAgamAM chapAI gayela che. anupAnataraMgiNI-gujarAtI bhASAntara sAthe mahAdeva rAmacaMdra jAguSTae chapAvyo che. anupAnadarpaNa- bhASA TIkA sAthe veMkaTezvara presamAM chapAye che. AyudasuSeNasaMhitA-bhASA TIkA sAthe veMkaTezvara presamAM chapAye che aprakAza-rAvaNakRta bhASA TIkA sAthe veMkaTezvara presamAM chapAI gayA che. AregyacintAmaNi-paM. dAmodarakRta. kalyANakAraka - ugrAditya viracita, 1940 mAM solApuramAM chapAyo che. kAmaratna- kartAnuM nAma rogasAgaranA nirmAtAe nathI ApyuM, paNa veMkaTezvaramAM A grantha chapAye che ane temAM gezvara nityanAthapraNIta kahela che. kAlajJAna-bhASATIkA sAthe veMkaTezvara presamAM ane gujarAtI bhASAntara sAthe jAguSTae chapAvela che. phUTamudragara-mAdhavapraNIta. nAno cikitsAne grantha che. veMkaTezvara presamAM bhASA TIkA sAthe chapAye che.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ sugrathasthA [ies: gAkSasa'hitA--AM gArakhanAtha. amudrita. gaurIkAMcalikA--cikitsAprantha. chapAyA che veMkaTezvara presamAM, jemAM maMtra, taMtra, jyAtiSa vagere cikitsA che. thamakAraciMtAmaNi--gAvi darAjakRta. goMDalanA pratihAsamAM cikitsAkabhakapavalI--kAzIrAma catuve`dI saMkalita. veMkaTezvara presamAM chapAyA che. cikitsAMjana--vidyopAdhyAyakRta. aprakAzita. cikitsAranAbharaNa--sadAnanda dAdhIca viracita. cikitsArahasyam--hArItamuni viracita. cikitsAsAra--gApALadAsakRta. chapAyA che. dravyaguNAtaka--trimala bhaTTakRta. veMkaTezvara presamAM chapAyo che. dhAtrImajarI--kartAnA nAmanI khabara nathI. goMDalanA itihAsamAM nAma che. nAma che. narapatiyA~--saM. 1232mAM mULa dhArAnA pradevanA putra narapati kavie aNuhilavADamAM lakhele zakunazAstramanya che. 2 saMskRta TIkA sAthe ve...kaTezvaramAM chapAI gayA che. nAmasAgara--kendradeve racelA aprakAzita cikitsAprantha che.3 nArAyaNavilAsa--nArAyaNubhUpati viracita. pathyApathya * mahAmahAdhyAya vizvanAtha kavirAjakRta. A Adhunika grantha bhASA TIkA sAthe chapAI gayA che. 1. vanauSadvipa NanI upakramaNikAmAM nAma che, * A nizAnIvALA granthAnI rasayeAgasAgaramAM pramANarUpe lIdhelA aprakAzita granthAnI yAdImAM noMdha che, 2, jIe mArA 'gujarAtanA madhyakAlIna rAjapUta itihAsa ', vi, 2, pR, 334deg ane DaphanI kenAlAjI, pR. 161. 3. vanauSadhidarpaNanI upakramaNikAmAM nAma che.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240] Ayurvedane ItihAsa pathyApathyanighaMTa- kavi zrImukhata. goMDalanA itihAsamAM nedha che. paribhASAvRttipradIpagoviMdasenata. pArada yogazAsa-zivarAma yegIndrakRta. chapAI gayo che. pragacintAmaNi-rAmamANijya sena viracita. kalakattAmAM chapAye che, ema zrI virajAcaraNa gupta kahe che. goMDalanA itihAsamAM kartAnuM nAma mAdhava lakhyuM che. prayogasAgara-goMDalanA itihAsamAM nAma che. kartAnuM nAma nathI. bAlacikitsApaTala-granthakAra ajJAta. amukita. bAlodaya-zrI kAzInAtha caturvedI viracita. bhASAnuvAda sAthe chapAye che. bAlabodhara-vAmAcAyaeNkRta. amudrita. bhaiSajyasArAmRtasaMhitA-upendraviracita. madhumatI 3-drAviDavAsI nIlakAnta bhaTTanA putra rAmakRSNa bhadranA ziSya narasiMha kavirAjane racele dravyaguNa tathA cikitsA saMbaMdhI amudrita granya. yogacandrikA*-lakSmaNaviracita. gaMDalanA ItihAsamAM I. sa. 1633mAM racAyela ema lakhyuM che. yogadIpikA-gujarAtanA nAgara raNakezarIne lakhelo 390 zlokane TUMke saMgraha grantha. granya jUne che. hAthaprata vaidya jA. tri. AcArya pAse che. yogamahAva-rAmanAtha vidvAne saMgRhIta. 1-2. vASadhidarpaNanI upakramaNikA, 3. "juo gujarAtanuM vaidyaka sAhitya" nAmane mAre nibaMdha. 4. ejana,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgraha [ 241 pAgamahedadhi-kartA ajJAta. amudrita. maLelI hAthapratamAM nighaMTubhAga che. garatnamAlAgaMgAdhara yatIndranI I. sa. 1574mAM amadAvAdamAM lakhAyelI hAthaprata iDiyA ophisa lAyabrerImAM che. yogaratnAkara3-nayanazekharane gujarAtI copAImAM Isa. 1680 mAM lakhAyele anya. yogazataka-zrIkaMThadAsaracita. AnA upara varasacinI abhidhAnaciMtAmaNi nAmanI TIkA che. gasaMgraha-kartA ajJAta. aprakAzita. yogasamuccaya-gujarAtI zrIgeDa brAhmaNa harirAmanA putra mAdhavane lakhele TUMko graMtha, jenI hAthaprata sva. tanasukharAma ma. tripAThInA saMgrahamAM hatI. yogasamuccaya-vyAsa gaNapata racita. gujarAtI bhASAMtara sAthe rAjavaidya jIvarAma kAlidAse chapAvyo che. ratnAkarauSadhayoga - kartA anAta. aprakAzita. rasakaMkAlIya-kaMkAlayogI viracita. A graMtha chapAyo che. rasakapalatA--manIrAma viracita. rasakAmadhenu-vaivavara zrI cUDAmaNi saMgRhIta. A graMtha muMbaInI AyurvedIya graMthamALA (puSpa 16muM)mAM chapAye che. rasakinnara-- kartA ajJAta. rasakaumudI-zaktivallabha viracita. rasakaumudI-jJAnacaMdra viracita. A graMtha lAheramAM chapAI gayo che. 1. hAthaprata vaidya jA. tri. AcArya pAse che. 2. juo "gujarAtanuM vaidyaka sAhitya" nAmano mAre nibaMdha. 3. ejana. 4. vanauSadhidarpaNanI upakramaNikAmAM tathA goMDalanA itihAsamAM nAma che.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 ] rasakaumudI--mAdhava viracita. rasajJAnam--jJAnajyeAti viracita. rasacaMDAMzu-dattAtreye saMgRhIta. chapAyA che. rasacintAmaNi--anantadeva viracita. bhASATIkA sAthe veMkaTezvara presamAM chapAyA che. AyurvedanA itihAsa rasataraMgamAlikA -janArdana bhaTTakRta. rasapArijAta--goMDalanA itihAsamAM vaidyazirAmakRita ema lakhyuM che. 2. sA. saM.mAM nAma nathI. rasapradIpa--prANanAtha vaidyaviracita, goMDalanA pratihAsamAM I. sa. 1483mAM vIzaladeve lakhelA che ema lakhyuM che. bhASATIkA sAthe ve...kaTezvaramAM eka rasapradIpa chapAyA che. rasamAdhacandrAdaya--kartA ajJAta. amudrita. rasamuktAvali--karyAM ajJAta. amudrita. rasama jarI--zAlinAtha viracita. bhASATIkA sAthe ve'kaTezvaramAM chapAyA che. rasaranakaumudI--kartA ajJAta. amudrita. rasaratnapradIpa--rAmarAja viracita. zrI. bhAnudatta vidyAla kAre lAhArathI chapAvyA che. rasaratnamaNimAlA--vaidya khAvAbhAI acaLajI saMgRhIta. amudrita. rasarAjaza kar"--rAmakRSNa viracita. rasarAjaziromaNi--parazurAma viracita. rasarAjasundara--ttarAma saMgRhIta. chapAyA che. 1, vanauSadhidarpaNanI anukramaNikAmAM nAma che. 2. goMDalanA itihAsamAM nAma che.
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ saMgrahayo [ 243 rasasaMgrahasiddhAnta-goviMdarAma viracita. rasasAgara-kSemAditya viracita rasasArasaMgraha-kartA ajJAta. amudrita. rasAdhyAya -kAzI saMskRta sirIjhamAM 1930mAM chapAye che. rasa mRta--vaidya kendra paMDita kata. I. sa. 1495 mAM racAya che ema goMDalanA ItihAsamAM che. rasAyanaparIkSA-kartA ajJAta. amudrita. rasAlaMkAra-bhaTTa rAmezvara viracita. amudrita. rasAvatAra-kartA ajJAta. amudrita. rasAvatAra-mANijyacandra jaina viracita. hAthaprata vaidya jA. tri. AcArya pAse che. rasAyanaprakaraNa-merUtuMga nAmanA jaina sAdhune I. sa. 1387mAM banAvela grantha. rasendrakalpadruma-rAmakRSNa bhaTTa viracita. rasendraratnameSa - devendra upAdhyAya viracita. rAmavidara-padyaraMgakRta rasagrantha. reganidAna - dhanvantarikRta. amudrita. lehapaddhati-surezvara viracita. Ayurveda granthamALAmAM chapAye che. vANIkarI-vANakavikRta. viddhArapa-kanyakAra ajJAta. amukita. vividha viSaviSayaka grantha. 1. goMDalanA itihAsamAM A graMthanuM nAma che, 2. gaMDalanA itihAsamAM nAma che. 3-5. vanauSadhidarpaNanI upakramaNikAmAM nAma che.
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244] : Ayurvedane itihAsa vaidyakalpadruma-raghunAthaprasAdakRta. chapAye che. vaidyakaustubha-zrI mevArAma viracita. 1928mAM chapAye che. viciMtAmaNijha-kata ajJAta. vaiciMtAmaNi--kata ajJAta. (laghu)- ' , vaidyadarpaNa - amudrita. kartA kalyANa bhaTTanA putra prANanAtha vaidya. vidyaratna-kedAra bhaTTa saMgRhIta. veMkaTezvaramAM chapAyo che. vidhavalabha- hasticikRta bhASATIkA sAthe veMkaTezvaramAM chapAyo che. A grantha I. sa. 1970mAM racAya che ema goMDalanA itihAsamAM lakhyuM che. kartAnuM nAma hastisacine badale hastisUri lakhyuM che. vaidyavRnda-nArAyaNakRta. amukti. vidyottasa-zrI. rAjasundara vaidya viracita. silonamAM chapAye che. zataga-kartA ajJAta. goMDalanA itihAsamAM nAma che. sarvavijayItaMtra- kartA ajJAta. goMDalanA ItihAsamAM nAma che. siddhAntamaMjarI-bo padevakRta che ema vanauSadhidarpaNanI upakramaNikAmAM lakhyuM che. amudrita. sUtapradIpikA-kartA ajJAta. haritAla ka95- kartA ajJAta. haMsarAjanidAna-haMsarAjakRta bhASATIkA sahita. veMkaTezvaramAM chapAye che - hitepadeza- jainAcArya zrIkaMThasUri viracita. veMkaTezvaramAM chapAye che. hitopadeza-paramazavAcArya zrIkaMTha zivapaMDina viracita. amudrita. che. goMDalanA itihAsamAM nAma che.
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika samaya Adhunika samayaneA AraMbha kayA varSathI gaNavA e meTA prazna che. rAjakIya itihAsamAM briTizAnI rAjyasattA je sAlamAM A dezamAM sthira thaI te I. sa 1757 thI briTiza athavA Adhunika samayane Arabha gaNavAmAM Ave te ghaNAM kAraNathI bhale yogya hA, paNa sAMskRtika itihAsamAM e tArIkha kazA mahattvanI nathI. mArA mate te| AyurvedanA itihAsamAM Adhunika samayane AraMbha I. sa. 1835-36 thI gaNavA joI e, kAraNu navI sthapAyelI meDikala kaoNleja Ak megAlamAM I. sa. 1835 mAM eka baMgALI brAhmaNa 5. madhusUdana gupte maDaduM cIrIne zArIra zIkhavavAnA AraMbha karyo ane e ja madhusUdana gupta kalakattAmAM taratamAM sthapAyela sa MskRta kaoNlejanA adhyApaka thayA ane teNe ja I. sa. 1836mAM suzrutane pahelI vAra chApyo. A e banAva---- AyurvedanA adhyApana sAthe Adhunika vijJAnanA saMsarga' ane Ayurvedika granthanuM prathama mudraNu enAthI AyurvedanA itihAsanA Adhunika samayane huM AraMbha gaNuM chuM. AyurvedanA A itihAsa vAMcanArane caraka-suzrutanI saMhitAnA kALamAM AyurvedIya vijJAnanI parama unnati thaI hatI e kahevAnI jarUrI nathI. sa MhitA pachInA kALamAM manuSyazarIrane thatA rogA ane tenI cikitsA saMbadhamAM navuM kahevAya evuM bhAgye ja zodhAyuM che e paNa joyuM. zArIra Adi upAMgA tA pAchaLathI kheDAtAM adha thaI gayAM ane dhIme dhIme enuM jJAna kSINa thaI gayuM; chatAM 1. madhusUdana guptanI A hiMmata mATe dhanyavAda ApavA arthe kalakattAmAM phoTa viliyama uparathI e divase tApa phoDavAmAM AvI hatI. jIe bhAnumatI vyAkhyAsahita suzruta sUtrasthAna( 1939 ni. pre, )ne upeAddhAta, pR. 13,
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246] Ayurvedane ItihAsa prAcIna grantha samajavAne tathA emAMthI maLatA jJAna vaDe vaidyaka vyavahAra karavAno mArga cAlu rahyo. jUnA granthamAMthI vINelA thoDA sagha phalaprada gaNutA pega vaDe vaidyaka karI khAnAra ochuM bhaNelA vaidyo joke madhyakALamAM vadhAre hatA, paNa jUnA granthamAM talasparzI avagAhana mATe prayatna karanArA vidvAna vaidyo paNa kaI kaI thaI gayA che. vaLI, zastracikitsA jevAM keTalAMka karmo vaidyomAMthI nIkaLI gayAM, paNa rasavidyAnA vikAsa sAthe tathA muslimanA AvavA sAthe keTalAMka navAM auSadhane vaidyone lAbha maLe. ahIM kahevuM joIe ke prasUtikarma, agnikarma, zastrakarma, jaLa mUkavI vagere vaidyomAMthI nIkaLI gayAM, paNa e karmo pote lakamAM rahyAM hatAM. jema suvAvaDa karAvanArI daIe ke suyANIone varga thaye, tema pATapIMDI karanArane paNa eka varga nIkaLe. madhyakALanI laDAImAM A vargane upaga jarUra thato. paNa te te karma sAthe vijJAnane vega je prAcInakALamAM hatuM te nIkaLI gaye; eTaluM ja nahi, paNa ghaNIvAra avanati paNa thaI bhAratamAM sAmAnya sAMskRtika itihAsa upara daSTi nAkhatAM guptayugane madhyamAM rAkhIne I. sa. bIjA-trIjA zatakathI sAtamA AThamA zataka sudhI A deza saMskRtinA zikhara upara hatuM ema kahI zakAya. AyurvedanI bAbatamAM A yuganA AraMbhamAM saMhitAo racAI tyAre zikhara AvI gayeluM. I. sa. sAtamA-AThamA zataka pachI A dezamAM vidyA-kalAnI avanati zarU thaI che. alabatta, badhI vidyA-kalAo ekasAthe avanatine paMthe paDe e saMbhavita nathI, paNa dhIme dhIme pratyekamAM avanatinAM cihna joI zakAya che. AyurvedanI bAbatamAM saMhitAkALa pachI, upara kahyuM che tema, vijJAnika buddhinI avanati zarU thaI kharI, chatAM keTalAka kALa sudhI vidyA - rahI hatI. paraMtu chellA sattaramA-aDhAramA saikAomAM te
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika samaya [ 247 vidyA paNa ghaNu kSINa thaI gaI. sAmAnya rIte A dezanI buddhizakti cheka nIcale pagathiye aDhAramA zatakamAM pahoMcI gaI hatI ema mane A dezane itihAsa jotAM lAge che. yuropamAM je saikAomAM Adhunika vijJAnane bhAre vikAsa thayo hato te sakAomAM ja ApaNe tyAM gADha aMdhakAra jAmyo hate. briTiza sAthenA saMsarga pachI ApaNA lokonA cittane je pahele dhakko lAge te dhakkAthI jenI pahelI AMkha UghaDI te gALAnA rAna rAmamohana rAyathI gujarAtanA kavIzvara dalapatarAma DAhyAbhAI ane kavi narmada sudhInA sarvane A deza vahema ane ajJAnanA aMdhArA khADAmAM paDelo lAgyo hato. AyurvedanI bAbatamAM paNa Adhunika yuganA AraMbha pahelAMnA saikAmAM sthiti cheka nIcale pagathiye pahoMcI gaI hatI. jUnA granthamAM zArIra, zastrakarma jevA bhAge te ghaNA vakhatathI samajAtA maTI gayA hatA, paNa moTA bhAganA vaidyomAM, khAsa karIne gujarAtamAM, te caraka-suzrutanuM adhyayana-adhyApana paNa virala thaI gayuM hatuM. davA tarIke vaparAtI vanaspatione oLakhanArA vaidyone zodhavA muzkela hatA. gAMdhIone tyAMthI je mULiyAM, lAkaDAM vagere maLe tenA upara vizvAsa rAkhavAmAM Avato. mahAra, dhAtuo, upara vageremAM paNa ghaNuM saMdigdhatA pesI gaI hatI. rasavidyAnI kriyAo DI ja vyavahAramAM jaLavAI rahI hatI. nAnA nAnA pegasaMgrahamAMthI vege cUMTIne ghaNAkharA ane keTalAka te pitAnA kuTuMbamAM vaDavAoe lakhI rAkhela yAdI uparathI vaidyaka karatA. laghutrayInuM ThIka adhyayana karyuM hoya e sAruM bhaNela vaidya gaNAya. e sthiti pacAsa-sATha varSa uparanA vaidyoe gujarAtamAM jAte joyelI. saMskRta na jANanAra vaidyaka na karI zake evuM te hatuM ja nahi; DozIo paNa davA batAvI zakatI ane dezI bhASAnA sAhityanA vikAsa
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra48]. Ayurvedano ItihAsa sAthe chellAM traNa-cAra varSamAM dezI bhASAmAM vaidyaka grantho lakhAyA che. gujarAtamAM khAsa karIne jainenA hAthe A dezI bhASAnA pratye vAMcIne paNa vaidyane dhaMdhe karanArA ghaNu hatA. TUMkAmAM vaidakanA siddhAMta lagabhaga bhulAIne yoga ane nusakhA upara vaghaka AvI gayuM hatuM. hajI e aMdhakArayuganI asara che; paNa jene briTiza amalano pahele dhakko lAgyo te baMgALAmAM pahelAM ane pachI dhImedhIme badhe se varSathI Adhunika yugane sUryodaya thayo che. A sUryodaya sAthe AyurvedanuM adhyApana, pAzcAtya vaidhakane saMsarga, granthaprakAzana vagere je pravRttio cAlu thaI temAMthI keTalIkanuM, namUnA tarIke, avalokana karavAthI Adhunika samayanI Ayurvedika sthitine sAmAnya khyAla AvI jaze. granthaprakAzana-I. sa. 1836 mAM, upara kahyuM che tema, suzrutasaMhitA pahelI vAra kalakattAmAM chapAI. pachI te carakasaMhitA Adi AyurvedanA graMthe kalakattAmAM, pUnAmAM, muMbaImAM, lAheramAM ema jhapATAbaMdha mULa tathA saTIka paNa chapAvA mAMDyA. keTalAka granthanI te atyAre aneka AvRttio maLe che. pahelAM kalakattAmAM baMgALI lipimAM keTalAka grantha chapAyelA, paNa pAchaLathI te devanAgarImAM chapAvA mAMDayA che. vaLI zarUAtamAM granthA chApI nAkhavA eTaluM ja prakAzanuM lakSya hatuM, paNa pachI aneka hAthaprate meLavI sAce pATha zuddha rUpamAM chApavAne Adarza lakSamAM rAkhIne ghaNuM grantho chapAyA che. nirNayasAgara presamAMthI tathA A. mA. jAdavajI, trikamajI AcAryane hAthe saMpAdita thayelA grantho e Ayurvedika sAhityanA uttama prakAzananA namUnA che ema khuzIthI kahI zakAya. 1. upara ApelI yAdImAM garanAkara nAmanA eka gujarAtI granthanI khAsa noMdha lIdhI che,
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika samaya [ 249 Ayurvedika granthanA prakAzana sAthe ochuM saMskRta jJAna dharAvanAra mATe granthanA dezI bhASAmAM bhASAntare hovAnI jarUra lAgI hatI ane baMgALI, hiMdI, marAThI, gujarAtI vagere bhASAmAM bhASAntara thaIne chapAyAM ane khayAM paNa kharAM. saMskRta pustaka karatAM bhASAntaravALAM pustaka vadhAre khapatAM hovAthI prakAzake ane bukaselaronuM e tarapha vadhAre AkarSaNa thayuM. baMgALI vize mane khabara nathI, paraMtu hiMdI, marAThI ane gujarAtImAM thayelAM bhASAntaromAM ghaNuM aMti azuddha che. zuddha ane sArAM bhASAntaro virala che, ema kahI zakAya. chatAM chellAM varSomAM zuddhine Agraha vadhyo che khare. vaLI, bhASAntare-khAsa karIne hiMdI bhASAntarenI moTI saMkhyA hovA chatAM badhA ziSTa pratyenA pAThayapustaka tarIke vAparI zakAya evA anuvAde hiMdImAM paNa thayA nathI e sakheda svIkAravuM paDe che ane gujarAtI bhASAmAM to hiMdI ane marAThI karatAM anuvAda thayA ja che e cho. prAcIna granthanI arvAcIna saMskRta TIkAo upara kahyuM tema dezI bhASAmAM bhASAntare thavA mAMDyA, chatAM ene upayoga apaDyo mATe che evI bhAvanA vidvAna vaidyomAM rahI che ane arvAcIna kALamAM saMskRtamAM sArI TIkAo lakhAI che. A jamAnAmAM saMskRtamAM TIkAo lakhavAnuM mAna mukhyatve baMgALAne phALe jAya che. baMgALAmAM vidyAti hovAthI ke game te kAraNathI tyAMnA vaidyomAM saMskRtano abhyAsa vadhAre jaLavAI rahyo hato ane e kAraNathI punarutthAna paNa tyAM ja zarU thayuM. carakanI jalpaka5ta. TIkA-murzidAbAdanA kavirAja gaMgAdharajI I. sa. 1798 mAM janmyA hatA, ane jUnI rIte 1. kavirAja gaMgAdharanA jIvanacaritra mATe juo Ayurveda mahAmaMDaLane rajata jayaMtI grantha, dvitIya bhAga, pR. 122.
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 ] Ayurvedane ItihAsa adhyayana karyA pachI 21 varSanI umare cikitsA zarU karI. e vakhatanA teo prathama paMktinA vidya gaNAtA hatA, eTaluM ja nahi, paNa sarvazAstrajJa gaNutA hatA. A kavirAja gaMgAdharajIe vaidyaketara viSa upara paNa aneka grantho lakhyA che ane vaidyaka viSaya upara ghaNA grantha lakhyA che; paNa ahIM je prastuta che te te caraka uparanI emaNe lakhelI pAMDityapUrNa jalpakalpataru TIkA che.' kavirAja gaMgAdharacha 86 varSanI umare I. sa. 1884mAM svargavAsI thayA. kavirAja gaMgAdharanA ziSya ane praziSya moTA vidvAna ane bhAratavikhyAta thayA che. emanA eka ziSya kavirAja hArANacandra cakravatI2 (I. sa. 1849 thI 1935) prakhyAta vaidya thaI gayA. teoe suzrata upara suzrutArthasaMdIpana nAmanuM bhASya lakhyuM che. kavirAja gaMgAdharajInA bIjA ziSya mahAmahopAdhyAya kavirAja dvArakAnAtha sena (I. sa. 1843 thI I. sa. 1909), 5Na kalakattAnA bahu prakhyAta vaidya thaI gayA. emanA putra ane ziSya kavirAja yogIndranAtha sena vaidyarana ema. e. (I. sa. 1871 thI 1931 ) paNu kalakattAnA prakhyAta vaidya hatA ane ni. bhA. vaidyasaMmelananA be vAra pramukha thayA hatA. emaNe caraka upara carake paskAra nAmanI TIkA lakhI che. 1. A TIkA barahAmAramAM I. sa. 18DalmAM pahelI vAra chapAyela che. 2. hArANacandra cakravatInuM caritra rajata jayantI cainya, dvitIya bhAga, pR. 76 mAM chapAyuM che. 3. sukRtArthasaMdIpanabhASya zaka 1827 mAM kalakattAmAM chapAyuM che, 4. rajata jayantI granthanA pR. 484 upara dvArakAnAtha senanuM caritra, chapAyuM che. 5. ejana, pR. 492 upara caritra chapAyuM che. 6, granyakartAe pite I. sa. 1920 mAM kalakattAmAM chapAvela che.
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika samaya [ 25 yogasaMgrahagrantha-gasaMgrahanA jevA pratye chellAM seMkaDo varSathI racAtA hatA tevA aneka grantha chellAM se varSamAM paNa racAyA che, paNa emAMnA keTalAka khAsa beMdhapAtra che. bhaiSajyaratnAvali-baMgALAnA kavirAja zrI vinodalAla senane pitAnA gharamAM mahAmahopAdhyAya goviMdadAsanI racelI eka jIrNa zINuM pegasaMgrahanI pustikA maLI AvatAM emAM aneka granthamAMthI pitAne gamyA tevA umerA karI, e pustikAne haSTapuSTa banAvI bhavanAvali nAmathI chapAvI che. A granthanA ge vaidyomAM- vizeSa karIne baMgALAnA vaidyomAM-khUba pracalita che. emAM pasargikameha ane zIrSAbu jevA navA rogonuM dAktarI vaidyakamAMthI laIne varNana paNa lakhyuM che. kavirAja vidalAla sene AyurvedavijJAna nAmane sUtra, zArIra, dravyasthAna, nidAna, cikitsana e rIte pAMca sthAnamAM AyurvedanAM zArIra, nighaMTu, yaMtrazAstronuM varNana vagere sarva aMgenA varNanavALo eka grantha chapAvyo che. A granthamAM upara kahelA navA regonuM paNa varNana che. nighaMTuratnAkara -briTiza hakUmata sthapAI ane chApakhAnAM AvyAM te pachI vaidyakanA uddhAranI je vAsanA A dezamAM jAgI ane chApakhAnAMnI sagavaDathI moTA pratye racI chapAvI zakavAnI je sagavaDa maLI tene pariNAme nighaMTuratnAkara jevA grantho racAyA che evuM mAnavAmAM vAMdho nathI. 1. upara (pR. 242 mAM) nAdhela rasaratnamaNimAlA saMskRtamAM thayelI mAtra yugonA saMgrahanI amudrita racanAno sarasa dAkhalo che, jyAre zrI radhunAtha zAstrI datya ane kRSNazAstrI bhATavaDekara e bee taiyAra karI chapAvele marAThI vaidyasAra saMgraha (jenuM gujarAtI bhASAntara paNa chapAyuM che) mudrita racanAne sAre dAkhala che.
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 ]. Ayurvedane ItihAsa I. sa. 1867mAM vaidyavayaM viSNu vAsudeva goDabelee vaidyavArya gaNeza rAmacaMdra zAstrI dAtAra Adi dakSiNI vaidyo pAse taiyArI karAvI zeTha haMsarAja karamazI raNamalla jevA gujarAtI zeThiyAe ApelA meTA AzrayathI marAThI bhASAntara sAthe nighaMTuranAkara traNa bhAgamAM chapAvyuM hatuM. A grantha AyurvedanA granthamAMthI mULa vacane ja utArIne taiyAra karavAmAM Avyo che. oSadhiguNadoSa, paribhASA, paMcakaSAya, sukRta zArIra, aSTavidha parIkSA, dhAtuzodhanamAraNa vagere, pArada, mahArasa, uparasa, ratno, arkaprakAza, ajIrNamaMjarI vaidyakazAstrIya pAribhASika kaSa, regavijJAna ane cikitsA e rIte vibhAgo pADIne saMgraha karavAmAM Avyo che. bahannighaMTuratnAkara -upara dhelA nighaMTuratnAkarathI paNa bRhatkAya A granya paM. dattarAma caubeThArA saMkalita tathA bhASA TIkA sahita cha bhAgamAM veMkaTezvaramAM chapAyo che. jyAre A bRhanidhaTuratnAkaranA sAtamA AThamA bhAga tarIke lAlA zAlagrAmasaMkalita zAlagrAmanighaMTubhUSaNanA be bhAganI yojanA karI che. A sAtamAAThamA bhAgamAM saMskRta, hiMdI, baMgalA, marAThI, gujarAtI, drAviDI vagere bhASAnAM nAme sAthe auSadhenuM guNavarNana che. bRhanighaMTuratnAkara vize mane vizeSa khabara nathI, enI zuddhi vize huM sAzaMka chuM, paNa nighaMTuratnAkarane te e chapAyA pachI ane rasogasAgara chapAyA pahelAM dakSiNa ane gujarAtI vaidyomAM ghaNo upayoga thato joyo che. paNa bhAre kadanA AvA sarvasaMgrahAtmaka grantha karatAM cUMTelA pAThAvALA ane banAvaTamAM tathA ganI pasaMdagImAM potAnA anubhavone dAvo paNa 1. I. sa. 1936 mAM A moTA graMthanI AvRtti bIjI, be bhAgamAM, chapAI, kAgaLa vagera suMdara bahiraMgamAM tathA marAThI bhASAntara ane mULa vacananI zulinI bAbatamAM tathA goThavaNamAM ghaNuM ja ISTa sudhArA sAthe ni. pre, taraphathI chapAyela che.
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika samaya [ 253 karavAmAM AvyA hAya evA granthA taraph vizeSa AkarSaNa dekhA hAlamAM zyAmasuMdarAcArya viracita (zyAmasuMdara rasAyanazAlA, gAyalATa, kAzImAM chapAyela, tRtIyAvRtti, 1935) rasAyanasAra tathA ThAkara nAthusiMha varmAnA ( kAleDA-megalA, pe|. kaeNkaDI, jillA ajamera, dvitIyAvRtti, 1938) rasatantrasAra ane siddhaprayAgasaMgraha eya hiMdI bhASA TIkAvALA granthA, khAsa uddAharaNurUpa gaNAya evA granthA che. paNa jUnI vastunA saMgraha sAthe svAnubhavanI jhaLaka jemAM pade pade dekhAI AvatI DhAya evA granthatA siddhabheSajamaNimAlA che. mULa amadAvAda( gujarAta )nA paNa jayapuramAM cAra peDhIthI vaselA bhaTa mevADA jJAtinA zrI. kRSNarAma vyAsanA racelA A grantha che. emanA pitA kundanajIe paNa 'hikamanmandArabandha' nAmanA grantha lakhelA. siddhabheSajamaNimAlAmAM jUnA granthenAM vacane sa Mgraha nathI, paNa jUnA granthAmAMthI, yunAnI vaidyakamAMthI tathA vyavahAramAMthI vastu laI ne granthakartAe svataMtra racanA karI che, ane e kAraNathI Ayurvedika sAhityamAM e granthanuM khAsa sthAna che. rasayAgasAgara--upara ni'TuratnAkara ane bRhannidhaTuratnAkara e e meATA saMgrahagranthAnI vAta karI che. ethI kAMIka judA dhAraNa upara rasayeAgasAgaramAM saMgraha karavAmAM AvyeA che. prakAzita tathA aprakAzita--aprakAzitamAM teA keTalAka durmila granthAne bhAre prayatnathI meLavIne yAvadupalabhya granthAmAMthI jemAM kevaLa rasayeAgAnA hiMdI bhASAMtara sAthe ullekhapUrNAMka saMgraha karavAmAM AvyA che te rasayeAga 1, siddhabheSajamaNimAlA, granthakartAnA ziSya ane bhArataprasiddha lakSmIrAma svAmInI TippaNIo sAthe kartAnA putre sa. 1956 mAM veMkaTezvara presamAM chapALyeA che, A granthanA zrA, bA, ga. vaidye karelA sarasa gujarAtI anuvAda 'Ayurveda vijJAna'nA chellA akAmAM kaTake kaTake chapAtA hateA,
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 ] AyurvedanA itihAsa sAgara sva. pU. hariprapannajInuM nAma ciraMjIva rAkhe evA grantha che. 1 bhAratabhaiSajyaratnAkara--uparanA jevA ja paNa jenA AraMbha pahelAM thayelA pazu moTA bhAga rasayeAgasAgara pachI taiyAra thayelA tevA A grantha che. paNa emAM kevaLa rasayeAgAnA nahi, paNa kavAtha, cU, guTikA, tela, vagere sa` banAvaTAnA bhASA TIkA sAme sa Mgraha karavAmAM AvyA che.2 rasayeAgasAgaranA A granthanA pachI taiyAra thayelA bhAgAne lAla maLyA hoya e svAbhAvika ja che. briTiza amala sAthe Adhunika vijJAnane paNu A dezamAM praveza thatAM enI sahAyathI ApaNI jUnI vidyAene navuM jIvana ApavAnA puSkaLa prayAsA thayA che e sAmAnya hakIkata che. AyurvedanI sAthe saMbaMdhavALA e prakAranA thoDA prayAsAnI, te AyurvedanI vamAna sthitinA prakAzaka tathA bhAvinA sUcaka hAvAthI, ahI ati krUkAmAM paNa noMdha karyAM vagara cAle nahi, aMgALAnA kavirAja gaMgAdharajInI pahelAM e varSe eTale I. sa. 1796 mAM janmelA jAmanagaranA praznorA vaidya viThThala bhaTTa jAte kAI grantha lakhyA nathI, paNa emanA ziSya jUnAgaDhanA praznorA vaidya rUganAtha indrajIe nidha TusaMgraha nAmanA je grantha lakhyA che temAM Adhunika vanaspatizAstranA prakhyAta vanaspatizAstrI jayakRSNa indrajI AdinI madadathI thoDe paNu lAbha levAmAM Avye 1. rasayeAgasAgara kartAe ja bhAskara auSadhAlaya, muMbaI na, 2 mAMthI sa, 1984 ane 1987 mAM be bhAgamAM chapAvyA che, 2. bhAratabhaiSajyaratnAkara vaidya geApInAtha guptanI bhASA TIkA sAthe sa, 1981 thI 1993 vacce pAMca bhAgamAM UMjhA Ayurvedika phArmasI taraphathI prakAzita thayA che. 3, A viThThala bhaTTa tathA emanI ziSyaparaMparAnI noMdha gujarAtanuM vaidyaka sAhitya' nibaMdhamAM lIdhI che. ( jIe vaidyakalpataru, 1916) 6
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika samaya [ 255 che. e prakAranA e pahelA niSa Tu che.1 khIjo baMgALanA kavirAja virajAcaraNu guptA vanauSadhidaNura che ane trIjo bhAI khApAlAla ga. vaidyanA nidha TuA' che. A viSayanA A traNa granthAnI ja noMdha namUnA tarIke pUratI che.4 vaLI, ahIM saskRta athavA gujarAtI granthAnI ja noMdha laI zakAya ema che; marAThI, hiMdI Adi bhASAnA granthAnI naidhi zakaya nathI. rasazAstrane A prakAranA grantha 5. sadAnanda zarmAe sa MskRta padyamAM racelA ane sa. 1981mAM kavirAja narendranAtha mitre lAhArathI chapAvele rasatara giNI nAmaneA che, je vaidyomAM dhaNA vaparAya che. Adhunika dAktarI vaidyaka bhaNyA pachI e jJAnanA lAbha dezI vaidyakanA vidyArthI ne ApavAnI icchAthI dezI dAktarAne hAthe lakhAyelA gujarAtI granthAmAMthI sauthI jUnA DaoN. tribhuvanadAsaneA zArIra ane vaidyaka che. e granthAmAM ati TUMkAmAM ApelA zArIrajJAnanA ane aMgrejI rAgavijJAnane gujarAtanA cALIza varSoM pahelAM navA thatA vaidyoe NA lAbha lIdhA che. e pachI e karatAM sahelA ane ceAgAnA meTA saMgrahavALA grantha vaidya jaTAza Mkara lIlAzaMkaranA 'gharavaidu" che (pahelI A. lagabhaga I. sa. 1900). e grantha paNu ochuM saskRta jANanAra vaidyakajijJAsune dhaNA upayAgI thayA che. 1. A nidhaTuM saMgrahakartAe ja jUnAgaDhamAM I. sa. 1893 mAM chapAyeA hatA. 2. vanauSadhidarpaNa kalakattAmAM 1908 mAM chapAyela che. 3. nidhaTuAda' kartAe be bhAgamAM I, sa, 1927 mAM chapAvela che. 4, gujarAtImAM svataMtra vaijJAnika grantha tarIke je ajoDa che te jayakRSNa indrajInA granthAne kevaLa vanaspatizAstranA gaNIne tathA DaoN. dezAInA grantha marAThImAM hAvAthI ane iMDiyana meDisinala baeNnTsa aMgrejImAM hAvAthI ene nathI nAMdhyA.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 ] Ayurvedane ItihAsa dAktarI vaidyakanA granthonAM gujarAtI ke marAThI, hiMdImAM sIdhAM bhASAntare ke sArAMze lokomAM jJAnapracAranA hetuthI lakhAyAM che, tene te ahIM nedhavAnI jarUra nathI, paNa Adhunika vijJAnanI asarathI thayelI Ayurvedika sAhityanI pravRttiomAM zreSTha to vaLI AyurvedanA navA zikSaNakramane dhyAnamAM rAkhIne pAThayapustaka tarIke je thoDA grantho racAyA che te che ane temAMthI namUnAnA be granthanI noMdha nIce lIdhI che. pratyakSazArIra-Ayurvedika zikSaNakramamAM zArIranA pAyagrantha tarIke prAcIna paribhASA-zailI dhyAnamAM rAkhIne ane zArIra jevA phUTa viSayanI navI paribhASA racIne saMskRtamAM pratyakSazArIranI racanA karanAra akhila bhAratanA parama vidvAna ubhayajJa mahAmahopAdhyAya kavirAja gaNanAtha sene I. sa. 1914mAM pratyakSazArIrane prathama khaMDa bahAra pADyo ane I. sa. 1936mAM trIje khaMDa bahAra pADI grantha pUre karyo. A pratyakSazArIra granthane AyurvedanA sArA paMDita AyurvedIya vidyArthIo mATenA navIna jJAnanA saMgrahavALA pAThyapustaka tarIke AdabhUta gaNe che. kavirAja gaNanAtha sene ja siddhAMtanidAna nAmanA saMskRta granthane paNa eka khaMDa I. sa. 1922mAM bahAra pADayo che. bAkInA khaMDe taiyAra thAya che ema sAMbhaLyuM che. | pAThyapustaka tarIke upayogI thAya e hetuthI zArIra, prasUtitaMtra, rogavijJAna, kITANuzAstra, viSAka, neTavaidyaka vagere viSayanA nAnAmoTA hiMdI, marAThI, gujarAtI bhASAmAM aneka grantha lakhAyA che. dA. ta., Do. jAdavajI haMsarAjanuM netravaidya, Do. mujenuM netrecikitsA nAmanuM saMskRta pustaka ane DA. bAlakRSNa a. pAThakanuM gu. va. se. e 1939mAM prakaTa kareluM jatuzAstrapravezikA judI judI dRSTithI lakhAyelA sArA grantho che. 1. "pratyakSazArIrane che. bA. a. pAThake karelo gujarAtI anuvAda paNa chapAye che.
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika samaya [250 - paNa hajI pratyakSazarIra peThe bahumAnya keIka ja thayA che, paNa dhIme dhIme caLAIne pAThyapustaka tarIke AyurvedanA vidyAthIone kharekhara upakAraka thAya evA sArA grantho jarUra prakaTa thaze. ' itara pravRttio-navA jamAnAmAM dezI vaidyomAM jAgRti AvIne AyurvedanA uddhArane lakSIne je je pravRttio cheTalAM so varSa daramiyAna thaI temAMthI Ayurvedika sAhityane lagatI pravRttionuM TUMkAmAM avakana karyuM. have sAhityetara pravRttio tarapha najara nAkhIe. vaidyo potAnAM auSadhe pote banAvI le e prathA jUnA kALamAM hatI. pachI rasadyoe rasazALAnI sthApanAnuM raNa dAkhala karyuM; paNa emAM rasavaidyo rasa, uparasa vagerenAM zedhana-mAraNa karIne je auSadhe taiyAra karatA te pitAnA upayoga mATe karatA, paNa gujarAtamAM jAmanagaranI rasazALA saM. 1920 mAM sthapAI tyAMthI AraMbha gaNatAM paNa te varSathI vepAra arthe auSadha taiyAra karavAno pravAha cAle che ane dhIme dhIme Ayurvedika davAo banAvanAra ghaNI saMsthAo nIkaLI che; paNa e badhAMnAM nAma ke teone anukrama nedhavAnI ahIM jarUra nathI. dharmAdA davAkhAnAM ane ispitAlo-cheka caraka-sukRtanA vakhatathI dardIone davA ApatAM arthane vicAra na kare e sadaidyane Adarza hato. eTale pratyeka vaidya potAnI zakti pramANe dharmAdA davAkhAnuM calAvate ema kahI zakAya. paNa jamAne badalAya che ane vaidyonI daSTi artha tarapha vadhAre vaLI che, te bIjI taraphathI zrImanta, sthAnika saMsthAo, dharmAdA TrasTa ane rAjya e sarvane Ayurvedika dharmArtha davAkhAnAMo sthApavA tarapha vaidyo vALI zakayA che kharA. pariNAme chellAM thoDAM varSomAM dezabharamAM ghaNuM dharmArtha davAkhAnAo nIkaLyAM che ane 1. juo upara pR. 117.. 17
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258] Ayurvedane ItihAsa kalakattAmAM, kAzImAM, pUnAmAM ane bIje paNa keTaleka sthaLe nAnImeTI ispitAle paNa nIkaLI che. paNa e dizAmAM hajI ghaNuM vistArane avakAza che. - saMmelana-haze : dau , e satyanI pichAnathI tathA nezanala kegreisa, prAca vidyA pariSada, sAhitya pariSada vagerenA meLAvaDAo joIne vaidyone paNa meLAvaDe thAya te emAM judA judA pradezanA vaidyonA sahakArathI vaidyaka vidyAnI ane vaidyaka dhaMdhAnI unnatine vicAra tathA prajAmAM tema ja rAjyamAM hitakara vicArene pracAra beya thaI zake e lakSyathI sva. zaMkara dALa zAstrIpade (saM. 1923 thI 1965)ne hAthe vaidya saMmelanane saM. 1964 mAM AraMbha thayo. ane pachI to e saMsthA niyamabaddha thaIne nikhila bhAratavarSIya ane prAntIya ema be rUpamAM Aja sudhI cAle che. ke A saMmelanamAM kAzmIrathI kanyAkumArI-silena ane kalakattAthI dvArakA sudhInA vaidyo bhAga le che. vaidyomAM A pravRttithI navuM saMgaThita jIvana AvyuM che ane samAjamAM tathA sarakAramAM Ayurvedane viziSTa sthAna maLyuM che. pracArakArya uparAMta svakIya unnati mATe paNa saMmelanArA prayAso thayA che. AyurvedanA bhAvi jIvanane sAce AdhAra vidyAviSayaka unnati che e te vidvAna vivonA dhyAnamAM tarata Ave evuM satya che. vaidya saMmelanane AraMbha karanAra zaMkara dALa zAstrIpadee ja saM. 1963mAM Ayurveda vidyApIThanI sthApanA karI hatI ane pachI ma. bha. gaNanAtha sena, A. sA. jAdavajI tri. AcArya, 5. lakSmIrAma svAmI vagere bhAratabharanA bhAratIya pratiSThAvALA agragaNya vidvAna vaidyoe vaidakanI : 1. zaMkara dAjI zAstrIpadenA jIvanacaritra mATe juo rajata jayantI nya, dvitIya bhAga, 5, 471. 2. vaidya saMmelanane AraMbhathI Aja sudhIne vRttAnta jANavA mATe juo rajata jayanI granyanA beya bhAge.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhunika samaya [ 259 prAcIna tathA Adhunika sthitine vicAra karIne na pAThayakrama taiyAra karyo ane tene anusaratI parIkSAzreNIo taiyAra karI,. vidyApITha parIkSAo laI padavIo Ape evuM dhoraNa pADayuM ane vidyApIThane parIkSaka saMsthA tarIke bhAratIya pratiSThA prApta thatAM vaidyasaMmelananI lokapriyatA vadhavA sAthe vidyApIThanI A parIkSAo paNa dhIme dhIme ghaNI lokapriya thaI prativarSa e parIkSAomAM vidyAthInI saMkhyA vadhatI gaI ane I. sa. 1939 nI parIkSAomAM AkhA bhAratavarSamAM judA judA bhAgamAM AvelAM 28 kendromAM kula 2300 jeTalI meTI saMkhyAmAM parIkSArthIo beThA hatA. A parIkSArthIomAM strIo paNa hoya che. hAlamAM A vidyApITha pAse saMbaddha saMsthAo pacIsa che. joke vidyApIThane pitAnuM mahAvidyAlaya hoya e ghaNuM jarUranuM che eTaluM te vaidya saMmelananA pradhAna kAryakartAone saMmelananA AraMbha sAthe ja lAgyuM hatuM ane e mATe puSkaLa prayatna thayA che-gaye varSe paNa prayatna thayo che, chatAM hajI mahAvidyAlaya sthapAyuM nathI. paNa aneka nAnAmoTAM vidyAlayoe vidyApIThanI parIkSAone svIkArI che. chatAM aneka Ayurveda vidyAlaye evAM che ke je pitAnA svataMtra pAThyakrama pramANe zikSaNa Ape che tathA parIkSAo laI padavIo Ape che. kaI kaI dezI rAjyamAM tathA kaI kaI briTiza prAntamAM rAjyamAma AyurvedanI zikSaNa saMsthAo che. teo tema keTalIka khAnagI saMsthAo paNa pitAnuM dhoraNa vidyApIThathI svataMtra rAkhe che. chevaTa cheTalAM varSomAM te keTalAka prAntamAM vaidya-hakImenA rajisTrezanane kAyado pasAra thaye che, eTale e pramANe te sarakAre mAnya karela pAThyakrama ane parIkSAe ja rajisTrezananI yogyatA Apaze. Ayurvedika vidyAlaya - prAcIna kALathI sArA vailo adhyApanane pitAnuM kartavya mAnatA hatA. ane jema bIjI prAcIna
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10] AyurvedanA itihAsa vidyAe gurune ghera rahIne zikhAtI tema Ayurveda paNa gurune ghera rahIne zIkhavAnuM caraka-suzrutanA kALathI cAlyuM AvatuM dheAraNu pacAsa varSoM pahelAM A dezamAM sAmAnya hatuM. baMgALamAM ene ' TAla ' paddhati kahe che, paNa bhAratamAM sarvatra e paddhati cAlu hatI. e paddhati pramANe vaidyaka bhaNelA vaidyo hAlamAM paNa gujarAtamAM che; eTaluM ja nahi, paNa gujarAtanA prathama paMktinA vaidyomAM gaNAya che. A prAcIna zikSaNapaddhati zreSTha guru ane uttama ziSyane coga hAya te uttama pariNAma upajAvI zake che, paNa zikSaNanA sAmAnya pracAra mATe A paddhati nirupayeAgI che. vaLI, jyAre jUnI ane navI sa` vidyAonuM zikSaNa zALA-pAThazALAe bhArata apAya che tyAre eka AyurvedanuM ja zikSaNa ethI judI rIte apAya e kema cAlI zake? A vicArasaraNIne pariNAme saMskRta pAThazALAo sAthe tathA ethI svataMtra rIte paNa AyurvedanI zALAe pahelAM vyaktigata prayatnathI ane pAchaLathI samUhagata prayatnathI Adhunika samayanA AraMbhathI cAlu thaI che. AyurvedanI A zALA-pAThazALAonA abhyAsakrama zA rAkhavA ene niSNuya pahelAM teA te te saMsthAnA adhyApakeA ja karatA; krAI jAtanuM sAmAnya dhAraNa na hatuM. paNa dAktarI vidyAnA aheALA pracAra sAthe vaidyone dAktaro sAthe harIphAI utpanna thatAM zArIra Adi dAktarI vidyAnAM keTalAMka aMgAnuM jJAna paNa AyurvedanA jJAna sAthe joDavuM e keTalAka ubhaya vidyAnA saMskAravALA vaidya-dAktareAne Avazyaka lAgyuM. muMbaImAM A hetuthI I. sa. 1896 mAM e vakhatanA sArA vaidyo ane dAktarAnA sahakArathI vaidya prabhurAma jIvanarAme ' Ayurveda vidyAlayanI sthApanA karI. jene keTalAka vireAMdhIe mizra zikSaNu kahe che tevuM zikSaNa ApanArI kadAca A pahelI saMsthA haze. e pachI tA a. lA. AyurveCTTa mahAmaMDaLe pAte sthApela vidyApITha mATe paNa AyurvedanA saMpUrNa jJAna sAthe zArIra, prasUtizAstra, zalyataMtra
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra [ 261: vagere upalabdha Ayurvedika sAhityamAM savistara na maLatA chatAM Avazyaka viSaya bahArathI laIne paNa abhyAsakramamAM dAkhala karavAnuM cheraNa svIkArAyuM ane hAlamAM khAnagI tema ja dezI rAjyo taraphathI tathA sarakAra ane yunivarsiTI taraphathI cAlatI Ayurvedika zikSaNanI saMsthAomAM vIgatamAM pheraphAra hovA chatAM mizra gheraNa ja svIkAravAmAM AvyuM che. ane chevaTa rajisTrezananA kAyadAe e dharaNane ja sarakAra mAnya karavAthI ene anivArya karI dIdhuM che. vartamAnamAM AyurvedanA ItihAsanI gati kaI dizAmAM che tene khyAla vartamAnakALanA A TUMkA ane sAmAnya avalokanathI Avaze. bAkI vIgatavAra avalokana karavA jatAM te eka meTuM pustaka thAya eTalI sAmagrI che. upasaMhAra vedakALathI AraMbhI vartamAna sudhInA AyurvedanA ItihAsanuM TUMkAmAM avalokana karyuM. AyurvedanI unnati jema utsAhajanaka che tema avanati hRdayAvasAdaka che, paNa AyurvedamAM addabhuta jIvanazakti che. be bajAra varSa jeTaluM lAMbuM AyuSa e sAdhAraNa vAta nathI. vaLI, pacAsa varSa pahelAM jyAre Ayurveda avanatinI khINamAMthI bahAra nahote Avyo ane pAzcAtya vaidyaka Adhunika vijJAnanI vividha zAkhAonA baLathI unnatinA zikhara sudhI pahoMcI gayuM hatuM tyAre paNa uttama koTinA dezI vaidyo dAktaronI harIphAImAM ThIka UbhA rahI zakatA. e vakhatanA zreSTha vaidyomAM Ayurveda upara pUre vizvAsa jovAmAM AvatuM. A vidhAnane dAkhalAothI sAbita karavAnI jarUra mane nathI lAgatI. chellAM pacAsa varSomAM vaidyoe vyaktigata tathA sAthe maLIne pitAnI unnati mATe puSkaLa prayAsa karyo che, jenI saMkSipta digdarzaka nedha upara karI ja che; chatAM dAktarI vaidyakanuM prajA uparanuM varcasa
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ ra62 ]. Ayurvedane itihAsa e arasAmAM je pramANamAM vadhyuM che te pramANamAM dezI vaizvakanuM vadhyuM nathI. dezI vaidyaka chellAM pacAsa varSamAM AgaLa AvavAne prayatna karavA chatAM kAMIka pAchaLa paDayuM che ema mane lAge che.. ane A sthitinA kAraNe kevaLa bAhya rAjakIya sahAya vagere che ema mane nathI lAgatuM. vidyA ane kalAmAM pAzcAtya vaidyakavinAne je asaMkhya vizeSatAo umerI che tenI sAthe sarakhAvI zakAya evuM kazuM dezI vaidyoe karyuM nathI. pAzcAtya vaidyakanI AvI siddhienAM kAraNone vicAra ahIM aprastuta che, paNa AyurvedanA pAThyakramamAM pAzcAtya vaidyakamAMthI amuka viSaye dAkhala thayA che e hakIkatane tathA bhaviSyamAM pAzcAtya vaidakanI asara vadhavAnI saMbhAvane vicAra karIne AyurvedanuM bhAvi kalpavA jatAM enuM svataMtra vyaktitva ane te ghaNuM jokhamamAM lAge che.. itihAsakAra tiSI nathI, bhAvimAM najara nAkhavAne ene dAvo nathI; chatAM AyurvedanA samagra itihAsa upara dRSTi nAkhatAM ema lAge che ke caraka-sutane yuga pharI AvavAne saMbhava nathI." bhaviSyane Ayurvedika vaidya kevo haze ane caraka-suzrute ApelA kImatI vArasAmAMthI bhaviSyanI prajAnA kalyANamAM keTalAne upayoga thaze e kahevuM muzkela che, chatAM punarvasu ane dhanvantarine AtmA A dezanA bhAvi vaidyomAM game te rUpamAM paNa prakAza ApyA karaze. evI AzA che.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdasUci apacI-6, 37, 45 akabara-170, 208, 235 avA-37 arkaprakAza-238 abu masUra-114 agadataMtra-5, 41, 47,96, 102, abbAsIda khalIpha-114, 178 148-150, 212 abraja-40 agnipurANa-80, 90, 106 abhrakaka5-238 agniveza-54, 57, 58, 61, 68, abhinavacandra-214 79, 86, 87, 105 abhidhAnaratnamAlA-216, 218 agnizAdi-105 abhidhAnacUDAmaNi-216, 22 agnivezataMtra-pa9, 68, 70-72, abhidhAnacitAmaNi-241 74, 75, 85, 95 a.bhA. Ayurvedika mahAmaMDaLa-260 agatya-210 amRtezAnanda-221 agatyasaMpradAya-209, 210 amara-218 agatyasaMhitA-95 amarakAza-218, 222 agheDe (mAmA)-23 amaravara-77 ajagalikA-145 amIvana (amIva Amaeba)-41 amIvacAhana-41 ajIrNAmRtamaMjarI-238 arza-36 atrisaMhitA-95 arzanidAna-155 atharvaveda-15-18, 20, 24, ala hisTarI opha InDiyA-101 26-34, 37-40,42-48, 50, 52, 53, 58, 66 arabastAna-114 atharvamaMtra-16, 21 arabI-113, 114 arthazAstra56, 100-103 aruNudata-162, 170, 171 alaMbAyanataMtra-96 anasUyA-64 alajI-47 anantadeva-242 anantasena-181 alAuddIna mahammada-172 anupAnataraMgiNI-238 avatArikA168 anupAnadarpaNa-238 avayavacikitsApraNAlI-15ra
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ avanatIva-72 - avastA-17 a. zrI. svAmInArAyaNa-4 azmarInI zastracikitsA-46 azvacikitsA-90, 91 avaidya-214 azvavaidyaka-80, 89, 91 azvAyurveda-90 azvidevo-12-14, 18-20, 30, 58, 234 aSTAMgahRdaya-9, 154-160,162, - 168-171, 173, 182, 187, 189, 212, 213, 229 aSTAMgasaMgraha-154-157, 159, 160-162, 164, 168, 189, 204 aSTAMganighaMTu-162 aSTAMgahRdayanighaMTu-216 aSTAMgaAyurveda-47, 212 aSTAMgAvatAra-162 azoka-93, 11, 122 ahamadanagara-224 ajJAtayammA-35, 50 aMgadeza- 2 aMgirA-66 aMjananidAna-68 A AcArya-133 AjIgarta zunaHzeSa-34 mADhamale-230 ADhamallI-230 Aya-24, 54, 5-59, 64 67, 79 84, 104, 209 Atreya bhadrakApyIya-66 Akta asthisaMkhyA-79 AturAla-118-120 AtaMkadarpaNuTIkA-171, 178 AtaMkatimirabhAskara-24, 225 AtharvaNamaMtravidyA-51 AtharvaNubhiSa-51, para AtharvaNavaidya-22, 32-34, 48, 10, 53 AtharvaNadadhIca-19, 20 AtharvaNavipra-48 Adyasuzrutara Adima-191 mA. . . -18 Adhunika vijJAna-247 Adhunika pAzcAtya vaidyaka-108 AdmavaMza-82 Alba dezanuM vaidyaka-214 AnandAzrama granthamALA, pUnA-2, 180, 216, 219, 237 Anandakanda-211 AbhicArika AtharvaNu maMtrA-16 Ajhadeva-239 Ayurveda4, 12-15, 20, 30 33,39-41,47,48,52-54, pa7, 66, 72, 77, 86, 7, 98, 100, 102-106, 108,
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111, 113, 114, 117, 122, 123, 126-130, 134, 143, 148, 175, 178 AyurvedanA AcAryo-5, 25,48, 94,1.34-139, 149, 234 Ayurveda ane arthazAstra-100, 103 AyurvedIya asthigaNanA - 112 Ayurvedano ItihAsa - 3, 5, 8-11, 14, 176, 245, 261 AyurvedanA itihAsamAM Adhunika samaya - 245 Ayurvedika grantha-5, 22, 168 Ayurveda granthamALA-180, 200, 202, 208, 227, 231, 236, 241, 243 AyurvedanAM dArzanika tathA saMskRta saMbaMdhI prakaraNane abhyAsa 82, 106, 159 AyurvedIpikA-164, 165 AyurvedaprakAza-ra00, 236 AyurvedapremI-9 AyurvedanuM bhAvi-262 Ayurvedamahodadhi-216 Ayurveda mahAmaMDaLa rajata jayantI grantha-24, 250, 258 AyurvedarasAyaTIkA-172, 173 AyurvedavijJAna-10, 14, 23, 24, 26, 27, 32, 36, 41-44,60, 67,73-76, 105, 121, 122, 125, 128, 12-131, 146, 149, 152, 156, 158, 163, 164, 174, 183, 198, 199, 201, 209, 229, 233, 251, 253 . Ayurveda vidyApITha-258, 259 Ayurveda vidyAlaya-259, 260 Ayurvedika vaidya-22 . AyurvedIyazArIrama-127 AyurvedanuM zikSaNa260 Ayurvedika sAhitya 4, 10, 11, 16, 17, 20, 21, 24, 28, 29, 35, 58, 154, 253 Ayurveda suSeNusaMhitA-238 AyurvedasUtra-215 AyurvedanI saMhitAo-55, 87 AyurvedasaMdeza-14 AyuSyamaMtro-16 Arya tArA-160 AryavidyAvyAkhyAnamALA-4 Arya vaidyo-20 AryAvalokita-160 Aye-3, 5, 17,88, 114,160 Arogyaka95ma-214 AregyacintAmaNi-238 ArogyamaMjarI-97 ArogyazALA-122 AzcaryAnamALA-194 AzAdhara-16, AzumRtaka parIkSA-101 AsrAvaH-34
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ ijipta-108 yAha maLavAnAtreya:-75 itsiMga-73, 108, 156 tisaraH pataMgaHi-69 Indian Antiquary-71 Indian Culture-75 Indian Medical Record141 Indian Medicine--155, 178 Indian Medical Plants155 India Office Library89,176,232-236, 241 mundra--13, 14, 50, 18 indukara-178 indu vyAkhyA 164, 168, 178 212, 213 inskripzansa Ar aroAka-93,119 Impiriyala gejheTiyara Aph inDiyA-6 Immunity-136 ispitAla-119, 120, 122 I IrAna-114 IrAnI bhASA 114 IrAnI rAjA dArAyasa-67 eff 4 resIsTreTAsa-111 IzAnadeva 173 u grAdityAcAya -214, 238 uttarataMtra-61, 62 uttarasthAna-92 udyogapa-105 udyota-19 udaracikitsita-138 udAvata-49 upacit--3 6 upaniSade-31, 72, 58, 77 upavananavAda-94 upAdhyAya mAdhava-236 upendra~240 umAmahezvarasaMvAda-216 uzana:saMhitA--96 U UMjhA Ayurvedika phrA sI-254 Rgveda-13, 14, 16-22, 30, 35, 39, 40, 6, 77 cIka-83 RSyazRMga-92 r einsTI-210 ekendranAtha dveSa-23, 147 ensAkalepIDiyA Apha inDo Ayana rIsa-10, 17 ekSmInI-82, 93, 178 elekjhAnDriyA-111
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ e zArTa hisTarI oNpha Ama meDikala sAyansaai aitihAsikA-13 aitareya AraNyaka-25 aitareya brAhmaNu-50, 67, 84 o AphrUTanuM kaeNTelAgasa kaeNTelagAma 169 Ara-46 AriyenTala kaoNnpharansa, kalakattA 147 AriyenTala lAyabrerI, madrAsa-162, 198 au aupadhenava-58, 63 aupacenavatantra-95 opaniSada sAhitya-31, 66 aurabha-63 aurabhatantra--pa auSadheApacAra-24 ka lArAkAma -141 phaTa-121 34 (4)-23, 33, 36 kaThacarakAlluka - 18 kaThazAkhA kaNAda muni-226 kaniSTha-71 kaniMgahAma-92, 196 -naiyAlAla vaidya 3pa kapilatantra96 krammAja-113 *rNATI-169 karNATakanA Ayurveda-214 * vipAka-231 karavI tantra-96 karAlatantra-9} * pasthAna-160 *pasiddhisthAna-172 kalpasUtrA-54 kalyANa-90 kalyANakAraka-238 kalyANa bhaTTa 244 kalakattA yunivarsiTI-74, 141 leAma-26 kavicandra--236 kavi nama~da-247 kavi harSoM-55 kavirAja ga`gAdhara-226, 249, 250, 254 kavirAja haiM|. girIndranAtha mukhApAdhyAya--9, 11, 36, 43, 44, 64, 108, 141 kavirAja narendranAtha mitra-255 kavirAja yAgIndrasena vaidyaratna-250 kavirAja zrI umezacandra gupta-9 kavirAja zrI umezacandra datta-90,91 *virAja zrI jyAtiSacandra sena 173, 181
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ *virAja zrI vinAdhyAla sena-251 *virAja zrI virAcara gupta10, 255 kavirAja dvArANucandra cakravartI 250 kavivara ravIndranAtha TAgara-3 kavi vaidya viThThala bhaTTa-254 kavi zrImukha-240 vIzvara dalapatarAma-247 zya5-83 kSapuTa-81 kakAlayeAgI-241 Couching-144 kAkatAlIya rANI rudraJA-121 kAntikAvAsa-182 kAntarSika prakaraNa-73 kAmadeva-196 kAmarana-238 kAmazAstra-pa6, 103, 190 kAyacikitsaka-48, 49 kAyacikitsA-5, 40, 56, 61, 95, 161, 176 kAyacikitsAzAstra 137, 150 kAyastha cAmuMDa-231 kArti ka-167 krAti kaDa-167 kAlanAtha-204, 238 kAzmIra-72 kAzyapa-12, 95, 114 kAzyapatantra-84, 96 . 218 kAzyapasaMhitA-11, 35, 55, 62, 71, 76, 79-81, 83, 84, 96, 98, 145, 146, 153, 231, 233 kAzagaranAM khacira-174 kAzikAvRtti 107, 108 kAzI-65, 131, 224 kAzInAtha caturvedI-239, 240 kAzIrAja-54, 76, 238 kAzI saMskRta sirIjha-24 kAMkAyana--66, 114 kAMkAyanatantra-96 kAMpilya--68 kritAba la vaiva-89 kirAta-195, 196 kilAsa-39 kiMga eDavarDa meDikala skUla, IMdAra 138 kIrtimAna cAlukaya-214 kucumAratantra-97 kaiTIprAvezika-150 kundanajI-253 kunhe--17 kuzruta mulka-89 kuJjikAtantra-192 kumAra-84 kumAratantra-233 kumArabhRtyasattA-84 kumArazirA bharadvAja--56
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 khagoLa-4 kharanAda-176 kharanAdasaMhitA-176 kumArAgAra-118 kuriNi-120, 121 kusumAvalI TIkA-178, 180 kaMjalAla bhiSacatna-147 phUTamugara-238 kRyuga-85 kRmi-41-44, 135 kRmivijJAna-jara kRSNaya-64, 65, 104 kRSNatreyatatra-96 kRSNa zAstrI bhATavaDekara-251 keTalegasa keTalega-127, 169 Canula-482 kedAra bhaTTa-244 kendradeva-239 keralI-169 keralanA vaidyo-168 kerala prAntamAM Ayurveda-212,213 kesasa-112 kezava-50 Ta70, 164 kaiyadeva-224 ByadevanighaMTu-224 koThAvidyA-116 kodaMDa rAmAzvatthAma bhaTTAra-120 kaumArabhUtya-5, 48, 65, 85, 98, 145, 146 kaumArabhUtyata~-96 granthaprakAzana-248 gajavaidyaka-89 gaNita-4 gadasaMjIvanI-216, 226 gadavinizcaya-179 gadAdhara-173, 182 gayadAsa-165-168 gadanigraha-183, 184 garbhiNI vyAkaraNa-16, 147 Government Oriental Manuscripi's Libraty, Madras-co navInI-29, 30, 126 gavInike-44 gaMgAdhara yatIndra-241 gaMgAdhara zAstrI-129 grAmya vyAdhi-50 grAha-37 grIsa-108112 gArgavatanna-96 ! gArmetanna-96 gAMdhArane rAjA-67, 68 gItagovinda-91 gu. e. le. bhA. 2-183 guggalutivRta-176 gujarAta-247, 255 khagendramaNidarpaNa-214 ,
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 goviMdarAma-243 goviMdasena-240 geviMdAcArya-201 geDala-193 goMDalanA ThAkora sAheba sara bhagavatasiMhajI - 9, 216, 235, 237 goMDalane ItihAsa-237-244 gauDAdhinAtha-102 gauDa deza-181 gautamata---96 lau. . .-18 gaurI kAMcalikA-239 gujarAtanuM vaidyaka sAhitya-ra33, 240, 241, 254 gujarAta varnAkayulara sosAyaTI-256 guja. madhya. rAja. ItihAsa-62, 239 gujarAtI sAhitya pariSada, 1923- 60, 183 gujarAtI presa-236 guNanighaMTu-224 guNaratnamAlA-235 guNasaMgraha-183 guNakara-171 guptayuga-246 guru-123 : gulakula-204 gUgaLa (guru)-23 gUDhapadabhaMga vyAkhyA-167 gUDhArthadIpikA-230 gRhyasUtre-47 saivya-38 gapALadAsa-239 gopAlabhaTTa-201 gopI mehana kavirAja-178 gepurakSitatanna-96 gorakhanAtha-239 gerakSasaMhitA-239 goDasTara-13. govardhana zarmA130. -goviMdarAjaka gharavaiduM-255 ghara AtharvaNu manTo-16 cyavana-19, 20 cakradatta-81, 171, 179, 181, 182, 184, 187, 190, 218, 219 cakrapANi-68, 69, 76, 94, 163, 168, 171, 178, 190, 230 cakrapANi datta-69, 72, 81, * 102, 157, 164-17, 180, 182, 195, 218 cakkasaMgraha-165, 181, 182, 184 caturvacintAmaNi-172
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ capaTI-204, 205 candragupta bIjo-163 candra-63, 175-177 candranana-149, 224 candrabhAgA-68 candrarAja-214 candrasena-191 camatkAracintAmaNi-239 cara-7, 15, 16, 24, 30, 33, 35, 41, 43, 44, 48, 51, 56, 57, 59, 64-72, 75, 83, 83, 85, 8, 102, 106, 116-118, 122-124, 126-129, 133-139, 145-153, 161, 164167, 173, 174, 176, 177, 179, 180, 186189, 216-21, 231, 248-250 carakanyAsa-163 carakanA samaya-68 carakapaddhati-100 carazAkhA-69 caraka-suzruta-56, 75, 83, 87, 88, 93, 101,103-105, 111, 114, 116, 126, 133, 138, 154, 155, 159, 160, 169, 174, 180-182, 217, 218, 220, 222, 234, 241, 247, 257, 20 caraka-suzruta-bhelanuM pauvApaya -85, 107 201 carakasa hitA-para-55, 59, 60, 4-68, 70, 72-16, 79, 83, 888, 94, 95, 97, 103, 107 114, 115, 158, 163, 175, 181, 186 carakApaskAra-250 caraNavyUha-69 cakSuSyata Mtra-96 cANakaya-100 cAndrabhAga (--gi)-67 cikitsA--117 cikitsAkramakapavallI-239 cikitsAkalikA-174-106, 179 cikitsAnlu-214 cikitsAranAbharaNu-239 cikitsAratnAvali-236 cikitsArahasyam-239 cikitsAsAra-239 cikitsAsArasa'graha-182, 239 cikitsAMjana-239 cintAmaNi-214 cIna-108 cegalapa3-120 caitrarathavana-68 cAkhambhA sa MskRta sirIjha-123 cAladeza-120 chAMdogyApaniSada-30, 31, 38, 42, 170.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 tiSa-4 varatimirabhAskara-231 varaparAjaya-237 javarasamuracaya-231 jagannAtha-236 jagannAthasUri-215, 236 jatakarNa-17, 68 jatukarNasaMhitA-95 jaMtuzAstrapravezikA-256 janarala sara pADalyukosa-138 janna-37 jamadagni-66 jayakRSNa IndrajI-254 - jayadattasUri-90, 91 jayadattasUrikRta azvaghaka-90 jayadeva-91 jayaravi237 jayarAma raghunAtha-90, 91 jyAditya-7jarnala opha Ayurveda-43, 177, 227 Journal of the A. 0.s- 70 Journal of the I. M. A. 143, 146 Journal of B.B. R. A. S. . 144 jarmana prAcaM tatvavida-7 jalpaka5taTIkA-249, 250 gASa-21 jaLa-49 jaladara-33, 34, 49, jaLapacArazAtra-21 jAIsa-119 jAmanagaranI rasazALA-257 jAyAnya-35, 36 jAvAla (Gaval)-138 jAhera ArogyazAstra-134 jAMgalivida-102 jIvaka-62, 65, 83, 84, 98 chavakakumArabhaththa-98 jIvakata~-96 chavitAbhisara-116 jejaTa-63,163-168, 176, 213 jesalamera-230 jetasI-230 jene sAhitya-66 jainAcArya zrIkaMThesUri-244 " jelI (pro. juliyasa jelI) 10, 1, 3, 108-110, ( 114, 115, 128, 178, - 216,232, 233, 235, 236 jhaMDu bhaTTajInuM caritra-15ra jhImara-36
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ Tarter-187 TippanakAra mAdhava-167 TIkAkAra kAzIrAma-230 TIsiyAsa-110, 111 Tethe5-137 Telamuda-111-112 Taramala-235 ToDarAnanda-235 Tola 'paddhati-260 TayuTenika jAdu-17 Trephining-142 De. jamazedajI jIvaNajI mAdI-144 De. jAdavajI haMsarAja-256 Do. tribhuvanadAsa-255 Do. pI. sI. rAya-10, 155, 187-190, 192, 193, 197-205 . bAlakRSNa a. pAThaka-256 De. bhAMDArakara-221 De. muMje-256 che. rAjendralAla mitra-221 De. vAmana gaNeza desAI-203, 255 huM dukanAtha-204 ThAkura nAthusiMha varmA-ra53 DAnI kronolejI-182, 196, 221, 230, 239 Dalana-63, 80, 87, 95, 98, - 164-169 DahaNAcArya-166 DIDIMsa-109 che. annA morezvara kurta-9 De. ekendranAtha ghoSa-227 De. ema. Ara. bhaTTa-213 De. AphTa-127, 169, 175, 201, 238 De. keesa. hasakara-143, 146, 149 tamana-17, 33 tattvacandrikA-165 tavacandrikA TIkA-181 tatrakAra-68 tatrayuktio-102 tatrayuktivicAra-168, 213 takSazilA-65, 98 . tAbuvam-47 tAva-33 tAjera-74 tibeTa-112-114, 191 tirumakUla-120 tIsaTa-175-177 turkastAna-72, 174 . . * 18
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2.4 - tene saMpradAya-210 terayara-210 taittirIya brAhANa-22, 28, 39 taittirIya saMhitA-12, 18, 35 - 39 taittirIpaniSada-129 tridoSavAda-30, 31, 130, 135 tridhAtuvAda-40, 110 tridhAtu zarma-30 tridhAtusiddhAnta-112 tripiTaka-65, 97 trimalla bhaTTa-216, 224, 239 trivendrama saMskRta sirIjha-94, 213 trizatI-232 . divAkara bhaTTa-236 divodAsa-77 dIpakara-90 dIghanikAya-75 dunamana-42 duruvAha-84 dUradarzaka yantra-4 daDhabala-72-74, 76, 86, 10, 157, 158, 163, 174, 187. daDhabalane samaya-72 devagiri-172 devagirinA yAdavarAjA mahAdeva-220. devagirinA yAdavarAjA rAmacaMdra-220 devendra upAdhyAya-243. devendra muni-214 dezI rAjya-261 dezI vaidyaka-139, 262 devavyapAzrayabheSaja-51, 115 daivavyApAzrayavaidyaka-115 dravyaguNacaturlokI-216 dravyaguNatazlokI-224, 239 divyaguNazAstra-5 divyaguNasaMgraha-165,181,218, 224 . dvavyAvali-224 drAviDa vaidyaka-12 drAviDa leke-12 drAviDI-169 tharmomITara-137 datarAma-242 dattAtreya-242 dazarathanTara dakSa prajApati-14 dakSiNa bhAratamAM AyurvedavidyAne pracAra-109, 121 dakSiNamAga tAMtrike-204 dakSiNamArgIya jJAna gavAda-197 daMDI-200 dAktarI vaidyaka251, 262 dAmodara-170, 228, 238 dilhI zakezvara (sulatAna)-223
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanvantari-48, 56, 58, 6, 63, 76-80, 89, 210, 218, 219, 26ra dhanvantari ane suzrutanA samaya 76, 78 218, dhanvantarinidha Tu-133, 226, 222, 225 dhanvantarivilAsa-21 6 dhanvantarisaMpradAya-78, 86 dhanvantarisAranidhi-216 dhamanI-32 dharmasUtra-54 dharmAdA vAkhAnA-257 dhAtukriyA-2 1 dhAtrIma'jarI-239 dhAnyantara vaidyo-111 dhArA5-213 dhArAnagarI-157 na nakula-90, 91 nagnajita rAjA-67, 84 najalA (Gout)-36 naTeza zAstrI-16 napuMsakatA-1para navaza--100 nandI-200 nandIzvara-210 namUkI brAhmaNu-212 25 nayapAla deva-164 nayarazekhara-241 naradatta vaidya-164 narapati kavi-238 narapatijayacaryAM-239 narasiha-212, 213 narasiMhakRta bhASya-212 narahari-221 nalapAkadaNu-223 nalAkhyAna-223 naya-49 nAgara raNukezarI-240 nAgArjuna-63, 80, 82, 90, . - 191, 194, 200, 214. nAgAnAbhraka-81 nAgA tA-213 nAgeza bhaTTa-69 nADI-120, 121 nADIcakra-31 nADItavividha-64 nADIta-tra-111, 120, 121 nADIda Nu-227 nADInakSatramAlA---216 nADInAna-216 nADIdAnatantra-227 nADInAnataraMgiNI-227 nADIjJAnadIpikA-227 nADIjJAnaviniya khivedhanADI tantra-216.
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ nADIjhAnazikSA-227 nADIvijJAna-227 nADIvidyA-226 nAmasAgara-239 nArAyaNa-94, 164, 180 23, 244 nArAyaNabhUpati-239 nArAyaNavilAsa-239 nAlandA-156 nAvanItaka-10, 74, 76, 85, 86, 8, 154, 174, 189 nighaMTu-173, 143, 184, 217, 221 nighaMTuAdarza--221, 224, 255 nighaMTukAra-221 nighaMTuratnAkara-238, 251-253 nighaMTurAja-222 nighaMTusaMgraha-219, 220, 254 nityanAtha-215 nityanAtha siddha-201 nidAna-48 nibandhasaMgrahaTIkA-167, 168 ni. bhA. vaidya saMmelana-34, 121 126, 132, 135, 137, 138, 149, 209, 221, 250 nimittatatra-96 nirNayasAgara presa-55, 83, 160, 162, 165, 172, 173, 175, 178, 182, 205, 200, 236, 245, 248, 2para * nirantarapadavyAkhyA-164 nirukta-13-15 niraktasAra-13 nIlakAnta bhaTTa-240 nIlamedha vaidya-213 nusakhAo-248 nRpatuMga-214 nasiMha kavirAja-170, 240 netracikitsA-256 netracikitsA-256 netra vaidya-256 , nepALa-177 nepALanuM keTaloga-2) nezanala konTesa, iDiyana-258. naiSadhacarita-55 neTisIjha opha saMskRta menyuddhi 221 nyAyacandrikA-165 nyAyadarzana-69, 107 nyAyasUtra-106 nyu bargara-7, 8 Pterygeum-988 pataMjali-6-71, 97 pathyApathya-239
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ pathyApathyanidha'Tu-240 pathyApathyavimeAdhaka-224 padmanAbha 200 padmara ga-243 padArtho candrikA-169, 216 paMjAra - 72 paramauvAcAya zrI paMDita-216 244 paramahaMsa parivrAjakAcAya gAvida bhagavatpAda-195 parazurAmAvatAra-212, 242 parahitasaMhitA--215 parAzara-57, 68, 69, 175, 176 parAzarasaMhitA-95 paricayajJApikA-225 paricArakA-120, 121 paribhASAvRttipradIpa-240 parjanyarAya vai. meDha-10 pazvAyuve--pa paMcaka 139 paMcataMtra-91 paMcanada-chara pa'cavi zabhrAhmaNu-21, 39 paMjAma-15, 67, 72 paMjikA (TIkA) 165 5jikAkAra bhArakara-167 paMDita kAzIrAma vaidya 230 dattarAma cAme--para 22 200 paMDita parazurAma zAstrI-230 ,, madhusUdana gupta-245 "" "" "" ,, lakSmIrAma svAmI-258 "" "" ,, mastarAma zAstrI-163 mahAmaheApAdhyAya gaurIza Mkara hI. AjhA-23, 71 mAlavIyajI-1para "" zrI rAjaguru. hemarAja zarmA 11, 71, 91-84, 231 sadAnandra zarmA-255 hajArIlAla zukala-205 hariprapannajI-11, 24-26, 28, 35, 36, 41, 45 46, 6, 8, 87, 158, 254 pAkazAstra-222 pAkAvali-237 pAkA--36, 37 pATalIputra-110 pAThathA TIkA---170 pANipUrvAsthi-112 pANini--56, 78 pANinisUtra-78 pAta jalatantra-97 pAta jalastravRtti-69 pAtharavATa-92 pAmana-17 pAmA-38 pArayeAgazAstra-240
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ pArasIka thavAnI-113 pUjyapAda-214, pArIkSi megalya-65 pUjayapAdIya-214, 215 pArvataka-62 pUrva turkastAna-174 pArvatakata--96 pRthvI malla-232 pArvatI-210 Parancentesis -982 pArvatIparamezvara-213 peresesasa-188 pArvatIputra-201 paurANika dattAtreya-64 pAlakAya-92, 94, 214 pauSkalAvata-63 pAla rAjAo-166 pauSkalAvatataMtra-95 pAzcAtya vijJAna-248, 262 prajApati-58 pAzcAtya vaidyazAstra-4, 20, 139 pratyakSazArIra-10, 29, 63, 64, - 262 68, 73,74, 76, 86,95, 97, 125-127, 130, pAMDavo-90 156, 158, 178, 179, pI. ke. geDe-169 183, 204, 228, 230, pITarsana-169, 194 233, 234, 255, 257 pITarsanane riporTa-171 pradyota-65 pItalakherA guphAnA lekhe-118 prabaMdhacintAmaNi-62, 82, 157 pIpara (piustrI)-23 prada-171 punarvAsu-67, 76, 262 pragacintAmaNi-240 punarvasu Aya-48,56, 5759, pragasAra-240 64-67,76, 83, 84, 89 prayAgAmRta-236 pudhi-19 praznottararatnamAlA-216 purANavivecana-105 * praznopaniSada-31, 32 purANe-20, 76, 78, 80, 104, pratitaMtra-5, 46, 146, 147, 105 153 purAtatvamaMdira-4 prasUtizALAo-118, 122 purItat-28 prAkRtazArIrazAstra-30 pusavamedhara prAcIna Ayurveda-128
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 279 prAcIna AyurvedamAM hadaya-125 prAcIna Aryo-114 prAcIna AcAryo-133 prAcIna vaidya-142, 143 prAcyavidyA-8 prAcyavidyA pariSade-258 prAcya vaidyaka-7 prANanAtha vaidya-242, 243 che. kItha-36, 37, 39, 71, 72, 90, 94, 101, 108, 110. pre. ga. sa. dIkSita-129, 131 prA. sIlve levI-71 plephera-8 barmA-113, 114 vacAra-28, 36, 37 basava-215 basavarAjIyama-214, 2015 baMgasena-182, 184 baMgAla-166 baMgAla zeyala eziyATika sosA yaTI-90 bApAlAla ga. vaidya-149, 224, 253, 255 bArbakasAha-181, 182 bAlagrahacikitsA-214 bAlacikitsApaTala-240 bAlata--232 bAlabadha-240 bAlodaya-24 0 bAla mULarAja-62 bAlazeSa (Rickets)-145 bAhIkabhivaka kakAyana-pa6, 114 bibliogrAphI opha varkasa ena iDiyana meDisina-9 biblethikA inDikA-90, 91 biMbisAra-65 bI. I. sirIjha, kalakattA-198 bIlsa buddhisTa rekarDajha-120 bIjA (Baesana)-17 buddha-65 muladAsa rAjA-3 phakkaraga-146 phaLa jyotiSa-4 phAIbasa Tisyu-12 6 phArbasa gujarAtI sabhA-157 phArasI ane arabI-113, 114 phArasI vaidyaka-114 phAsthAna-11, 120 phAMTa-49 Physiology-920 phiraMga roga-35, 36, 233-235 pharTa viliyama-245 baDiza-pa6, 66 bandhakatatra-26 barahAmapAra-250
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadAraNyaka upaniSada-20. bRhatsa`hitA-156 bRhayAgataraMgiNI-216, 226 gRhannidha TuranAkara-252, 253 emeleniyA-108 maDaliyana lAyaDrI-16 6 medhisattva nAgArjuna-81 Apadeva-220, 244 bauddha jAtA 65 audha dharma-113, 191 bauddha zUnyavAda-70, 81, 191 bauddha sAhitya-66, 97 audyo-201, 206 brAjyAti-200 brahmasUtro-150 brahmA-57, 58 brahmAMDapurANu76 brAhmaNA-16, 28, 41, 47 briTizA-122 briTizAnI rAjasattA-245, 251 blumaphIDa-17, 36-38, 49 bha bhaTTa narahari-170 bhaTTa rAmezvara-143 bhaTTa zivadeva-170 bhaTTAra harizcandra70, 163, 164, 169 bhadra kApya-56,6 100 bhadra zauna--56 bhadanta nAgArjuna-212. bhartRhari-70 bharatapAla-166, 231 sarAja-13, 57, 58 bhAgavata-76 bhAdAnaka-166 bhAdAnakanAtha-166 bhAnudatta-164 bhAnumatI TIkA-6, 63, 76, 77, 80, 81, 164, 166, 345 bhAnumatI sahita suzruta sUtrasthAna 7, 77, 80, 81 bhAnuza Mkara ni yarAma-131 bhAnusukharAma niSThurAma mahetA hi bhAbhala-180 bhArata ke prAcIna rAjavaMza-221 bhAratanA sAMskRtika itihAsa-- 245, 246 bhAratabhaiSajyaratnAkara-254 mAratIya kRtidAsajI varelA-101 bhAratIya jyaMti zAstra-4, 88 bhAratIya rasazAstra-207 bhAlukitantra-6 bhAvaprakAza-36, 69, 201,2208, 214, 215, 22, 233, 236, 245 :
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAvamizra 69, 70 232-235 bhAvasiMha-230 bhAskara auSadhAlaya-254 bhAskara bhaTTa 127, 167 bhAMDArakara prAcya vidyAma dira-175 bhAMDArakara sa MskRta ripATa -221 bhiSa-14, 18, 19, 32, 41, para miSA vaidghi svarUpa-14 mittanma-14, 19 bhikAjI vi. Degvekara-131 bhikSu Atreya-64, 6 bhIma-224 bhIma pahelA-62 bhImadeva bIjo-183 bhISmapava -105 bhUtavidyA-42, 145 bhUtavidyAbhijJa---48 183, bela-55, 57, 61, 64, 68, 75, 76, 84-27, 91, 106, 114, 128, 129, 153, 174, 176 bhelasaMhitA--55, 62, 67, 68, 74, 83, 8, 106, 130 meSaja-16, 17, 84 bheSaja Atha`Nu mantrA-16 beSajapa-211 bhejajamanA-211 21 leja pasava sva-216 megI--16 bhairava-198 bhaiSajyasArAmRtasa hitA--240 bhaiSajyama`trA-16, 17 bhaiSajyaratnAvali-229, 251 bhaiSajyakanya-98 bhAja-69, 90, 157, 175, 180 bhAjatantra-96 bhAjanakutUhala-224 bhAjaprabandha-85, 142 bhautikazAstra-5, cha p magadha-93, 100 magmIrAma-241 matane-29 mathanasiMha-2 04 mathurA-1 6 6 madanapAla-220-222, 225 madanapAlanidha Tu-232 madanavineAniMdha Tu-220, 221 maMdAga--94 madrAsa sarakAra-131 madhukAza-164, 171 madhukoza arzonidAnam-72 madhukAza TIkA-171, 178 madhu brAhmaNu-20 madhumatI-240 manthAnabharava-211
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ manusmRti-107 mammaTa-164 mayUrapAda bhikSu-212 marAThI vaidhasArsagraha-251 maruta-14 alakApuranA zilAsta bha-121 asUriA-145 mahammada-171 282 mahammada dhArI-171, 172 mahammada taghalakha 172 maharSi culatya-210 mahAdeva-208, 210 mahAdeva rAmacaMdra jAgupTe-227, 238 mahAmAdhi sAsAyaTI, sAranAtha-98 mahAbhArata-64, 69, 76-78, 80, 88, 92, 104, 105, 123 mahAbhAratanuM yuddha-78 mahAbhASya-69, 70, 78 mahAmaheApAdhyAya kavirAja gaNunAtha sena-10, 24,29, 31, 60, 62, 64, 68, 69, 73, 74, 76-78, 80-82, 86, 95-97, 126, 127, 131, 132, 136, 141, 142, 144, 156, 157, 165167, 17, 106, 108, 179, 182, 233, 234, 256, 258 mahAmahApAdhyAya kravirAja dvArakAnAca sena-250 gAviMdadAsa-251 ,mathurAprasAda dIkSita 97 ,,vizvanAtha kavirAja 240 mahAyAna bauddo-206 mahAyAna mata-192, 197, 206 mahArAgasthAna-92 mahAvaga-84, 97 mahAva'--113 mahAsAmata-91 mahIpAla-166 , "" "" "" maheracanda lakSmaNudAsa-224 mahezvara-163 moMgaleya presa, tricura-168 maMgaLagiri-215 maMgaLarAja-214 maMjUSa-69 magra khIsejA Basaza )-17 mANikayacandra jaina-243 mANikaya bhaTTa-224 mAtaMgalIlA-94 mAdhyamakavRtti-81, 82, 191 (Manthra mAdhava-7, 68, 73, 167, 173, 179, 183, 195, 198,
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 283 maeNgesthinIsa93, 110 meTIriyA maeNDikA-210 maeNDikala koleja opha bengAla-245 meDisina-10, 36, 91, 93, 108, 114, 128, 155, 157, 158, 167, 231 236, 238, 240-242, 244 mAdhavakara-177, 178 mAdhavanidAna-73, 155, 171, 173, 177, 179, 180, 184, 230 mAdhavavRnda-185 mAyu-28 mArIca kazyapa-83, 84 mArIci--56 mArIci kazyapa-56 mAlaMcikA gAma-181 mAMDavya-191 mAMDavyatatra- 7 mAMtrika vaidya-115 milindaprazna-78 mImAMsA sUtra-56 muktAvalI-178 muve4-31 munIndra nAgArjuna-81 muslimakALa-114 muMjarAja-218 mUDha garbha-147, 148 mUtravaha-28 mRgazIrSa-66 mRgAMka datta-170 mRtaka parIkSA-101 mekaDonala-6, 7, 36, 37, 39, 107, 218 meDisina opha eksTanTa inDiyA 10, 79, 108, 110, 111 merUtuMga-157, 243 meMgalUra jebu-214 meMbrena-126 maisUra-215 . . -12, 18, 28, 35 motIlAla banArasIdAsa-199 mamahanavilAsa-232 mohana je Dere enDa iTasa sivilizana-12 mekSa-117 maurya caMdragupta-100 2 yaja:puSiIya-66 yajurveda-14, 18-20, 25, 27, 31, 35, 69, 129 yajurvedasaMhitA-129 yo-140 yamarAja-117 yazodhana-200 yazodhara-200
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasaMgraha-247, 267 gasUtra-69, 70 gArNava-113 yogezvara nityanAtha-238 vyApatra-146 yasmA-34, 35, 38, 47, 50 yAkAbI-70 yAdava rAjA mahAdeva-17ra yAjJavalkaya smRti-105, 106 yuktivyapAzrayabheSaja-51 yunAnI vaidyaka-108, 235, 253 yunivarsiTIo-ra61 yuropa-247 yuropIya prAcatatvavettAo-3 yuropIya zastracikitsake-6 yuvAna cuAMga-81, 120 gacajikA-240 , cintAmaNi-235 dIpikA-240 mahArNava-240 mahodadhi-241 maMjarI-20 ,, ratnamAlA-171, 241 ratnasamuccaya-175, 176 , ratnAkara-12, 229,237 241, 248 ratnAvali- 216 vAtika-69 vasiSTha-80 vidhi- 75 ,, zataka-81, 211, 216, 241 ,, samuccaya-241 , saMgraha-236, 241 . radhunAthaprasAda-227, 244 raghunAtha paMDita-236 raghunAtha zAstrI datye-251 radhuvaMrA-118 rajava jayaMtI graMtha (ni. bhA. vaidya saMmelana)-126, 127 ratnaSa-191 ratnaprabhA TIkA-181 ratnapAla-221 ratnamAlA-178, 224 ratnAkarauSadhaga-241 . ratnAvali-224 ravi-224 ravigupta-177 rasaka95-201 , kapalatA-241 , rasakaMkAlIya-243 , kAmadhenu-208, 241 kinnara-241 kaumudI-241, 242 grantha-186 cintAmaNi-242
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa -242 " tatrasAra-253 , taraMgamAlikA-242 , taraMgiNI-255 , nakSatramAlikA-204 ,, prakAzasudhAkara-200, 201 , pradIpa-242 , pradIpikA-215 , paddhati-208 , pArijAta-242 , bodhacandrodaya-242 rasamahedadhi213 rasamaMjarI-24ra rasamuktAvali-242 rasogasAgara-11, 24-28, 41, 46, 60, 86, 158, 237- 239, 25-254 rasaratnakaumudI-242 rasaranapradIpa-216, 242 , , maNimAlA-242, 251 , , samuccaya-158, 191 195, 199-201, 204 208, 211 rasaranAkara-192, 193, 195, 201 rasarAjalakSmI-204, 208 rasarAja zaMkara-242 rasarAjaziromaNi-242 rasarAjasundara-242 rasavidyA-186, 246, 247 rasavaidya jIvarAma kAlidAsa-19, 241 , vaidyaka-208 ., vazeSikasUtra-212, 213 , zAstra-5 , saMgrahasiddhAnta-243 ' , saMketakalikA-231 - sAgara-243 che sAra-201 rasasArasaMgraha-243 rasaheya-195-197, 213 rasahRdayataMtra-194 rasAdhyAya-243 rasAmRta-243 rasAyana-47, 48, 150, 15ra rasAyanataMtro-97, 150, 152 rasAyanaparIkSA-243 rasAyanaprakaraNa-243 rasAyanasAra-253 rasArNava-198, 19, 208,210 rasAlaMkAra-243 rasAvatAra-243 rasendrakaTapadruma-243 , cintAmaNi-ra04, 216 , cUDAmaNi-199 , maMgala11-195 >> ratnakASa-243 , sArasaMgraha-201, 229, 242 rasezvarasiddhAnta-197 rohA-41
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 289 rekorDa opha buddhisTa prekiTasa-156 renolDa epha. jI. mUlara-32, 87 ( 128 Rockhill's Life of Buddha 65 raganidAna-243 rogavinizcaya-177 regavijJAna-5, 32, 135 romapAdarotha-36 zaiyala-8 raoNyala eziyATika sosAyaTI jarnala-87 rAdhavadeva-228 rAdhava bhaTTa-94 rAjataraMgiNuM-72, 82 rAjanighaMTu-173, 221, 224, 225, 235 rAjanighaMTukAra-22 rAjapUtAnekA itihAsa-71 rAjamArtaDa-180 rAjamRgAMka-216 rAjayaThyA-35 rAjavalabha-224 rAjasundara-244 rAjA jesiMha-230 rAjAuM-118 rAjA rAmamohanarAya-247 rAjendra devu-120 rAjendralAla mitra-21 rAjhI-114. rAmakRSNa bhaTTa-240, 242, 243 rAmacandra-80, 172, 204, 214 rAmanAtha vidvAna-170, 240 rAmANijyasena-240 rAmarAja-242 rAmavida-243 rAmAyaNa-80 rAvaNuta kumAratatra-233. rAvaNanI nADI parIkSA-127 rAvaLapiMDI-163 rAhula sAMkRtyAyana-98 rujArU-19 -12, 14, 19, 20, 4ra pustakAlaya, muMbaI-165 riyala eziyA. so. muMbaI-194 laghutrayI-233, 247 ladhu vAzleTa-62 laghu vAgabhaTa TIkA-181, 182 lakSmaNa-167, 240 . lakSmIrAma TrasTa-173 lakSmIrAma svAmI-253 lATavAyana-96 lAlA zAlagrAma-252 liMgapUjA-12 lIgAmenTa-126 Laparatomy-982 lephaTananTa boara-174 lesena-8
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ leApaddhati-243 lokamAnya tilaka-6} leAdhravalI kula-230 leAmapAda-92 leAlibarAja-235, 236 lehazAstra-81 va vayisetu lakSmI graMthamALA-16, 168, 213 vaDa saMpradAya-210 vanaspatizAstra 133 niSThu-29 vanauSadhidaNa-10, 234, 238, 244, 255 vamana-118 vararuci-241 varAhamihira-73, 156 varuNa-14, 19, 50 vadhamAna-80 vallabhendra niyAgI-214 vasiSTha - 66 vasiSThatantra--97 vAIjha-8 vAgbhaTa-7, 55, 70, 73, 13, 128, 129, 154-164, 168-170, 175-177, 179, 182, 187, 189, 204, 205, 214, 216, 217, 219, 234 vAgbhaTakhaMDanamaMDana TIkA 170 vAgbhaTavima-158, 160,162, 168, 170, 172, 173, 205 187 vAcaspati 171, 102 vAjasaneyI saMhitA-18, 19,22, 25, 27, 28, 35-37, 39, 42 vAjIkaraNa-47, 48, 97, 15ra tantra 97 yeAgA-104 ,, vANIkarI-243 vANI vi-243 vAtsya-83, 85 vAtsyAyana-103, 104 vAtakalAkalIya- } } vAtAtapika-150 vAtIkAra-38, 40 vA. ya. mU.-18 vAyacandra 103 vAmatAMtrikamA -196 vAmana-70 vAmAcAya -240 vAyupurANu-105, 106 vArti-78 vAvinA Atreya-84 vAhaTa-162, 213 vAhinItantra-111 vikramasena-223, 224 vikramAditya-163 vikilandu-38 vijayadatta-91 vijayarakSita-60, 62, 68, 72, 76, 1071-173, 178 viDAla ( Widal )-138
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ viddhAra-243 vikalpa-38 vijJAnabhikSu-69 vijJAnavAda-70 vira calezvara AturAlaya-120 vIrabhadra-214 vIrasiMha-232 vIrasiMhAvaleka-231 vIzaladeva242 vidyApati-236 vidyapAdhyAya-239 videhata-- 6, 176 * videha rAjA-61, 176 vinTaranijha-100 vinsenTa smitha-101, 119 vinayapiTaka-7, 28, 100 vipravaiva-22 vimAnasthAna (caraka)-122 virajAcaraNa gupta-224, 234, 240 virATaparva (mahAbhArata)-90 virecana-118 vilsana-8 vizvaprakAza keza-163, 222 vizvabheSaja-21 vizvAmitra-80 vizvAmitra (vaidyatantrakAra)-80 vizvAmitrasaMhitA-95 vizvezvara-121, 122 vizvezvaranAtha reha-221 vizara-38 viSNu-18, 64 viSNudeva-204 viSNupurANa-76 viSNasmRti-107 viSNalA-19 nikUvI-34 vRka-28 vRkSAyurveda-94 vRddha chavaka-84, 85 vRddhajIvakatatra-83, 96 vRddhatrayI-154, 13, 211, 212 217 vRddha vAgabhaTa-62, 63, 73, 74, 87, 12, 159 vRddha suzrata-62 gRhasuzrutataMtra-95 vRnda65, 81,173, 178-182, 184, 187, 189 190, 216 vRnda mAdhava-173 - nidAna-179 veda-15, 16, 18, 27, 28,40, 41-44, 48, 49 vedika inDephasa-35, 77, 39 vembara-37, 38 vezadhArI vaidya-116
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 veMkaTezvara presa-68, 100, 238, 239, 242, 244, 252, 253. veMkaTezvara maMdira-120 vaitaraNataMtra-95 vaidya-19, 41 vaidyaka-5, 12, 22, 56 , dhaMdho-13, 18 , vidyA-5-7, 22, 51, 123 , zAstra-123 saMskRta graMtha-112 , vaidyakalpatara-233 , ka9pakuma-243 ka kayANu-232 , kRSNa zAstrI kavaDe-ra7 , kendra paMDita-243 kaustubha-244 gopInAtha guma-254 , cintAmaNi-236, 244 jaTAzaMkara lIlAdhara-525 che, jIvana-235, 236 , TI. rudra pArAva-168 , darpaNa-244 , devarAja-232 , devezvara - 233 , dhIrajalAla kAzIrAma pAThaka 183 nana-183 vaidyanAtha-213 vaidya nIlamedha-168 , prabhurAma jIvanarAma-26 vaidya paMcAnana zrI kavaDe zAstrI-26 ,, paMDita maNizama-204 , paMDita rAmagopAla zAstrI-ra , paMDita rAmacaMdra zAstrI | kiMjavaDekara-155 balarAma-224 , bAvAbhAI acaLajI-242 , maneramA-213 , merezvara-224 rana-244 , rahasya-236 vaidyarAja kezava-200 vaidyarAja jAdavajI tri. AcArya 55, 67, 70, 71, 75, 83, 88, 90, 158, 163-65, 170, 175, 180, 194, 201, 202, 208, 223, 249, 241, 243, 248, 258 vaidya rUganAthajI IndrajI-219, 220 226, 224, 254 vaidyavArya gaNeza rAmacaMdra dAtAra-252 vaiidyavarya viSaNu vAsudeva goDabole-252 vaivara kAlidAsa-213 , zrI cUDAmaNi-236, 244 vaidyavallabha-244 vaidyavilAsa-236 vaidyavRnda-236 vaidyazAstra-226 vaidyaziromaNi-242
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ vaidya saMmelana-131, 173, 258 sArasvata brAhmaNA-78 "" ,, hakImeAnuM rajisTrezana-259 jJAti-249 vaidyAmRta-224, 236 "" vaidyAmRtakAra-225 vaidyAvata'sa-236 vaidyotta'sa-244 vaidika Al-13 RSio-15, 21, 23, 25, 26, 43 maMtrA-17 vaidya-22, 44, 53, 132, 135 zasiMdhu-9, 201, 224 zArIra-24 "" ,; samaya-12, 20-23, 30, para, 261 "" "" "" 19 samAja-15 sAhitya-14, 23, 24, 28, 29, 66 vaidika sAhityAbhidera kathA-23 . .. vaidu-4, 16 vaiha janaka-56 vaideha nimi-56 vaizeSika-69, 71 trA-107 ,, vaiSNuva dharmInA sakSipta itihAsa 78, 21, 220 vaiSNavI zakti-136 vyavahAra vaidya-101 vyAkaraNu-15 290 vyADitantra--97 byAna vAyu-32 vyAsa gaNupata-241 vyAsa bhASya-}e vhITanI--36, 38 za zaktivallabha-241 zatapatha brAhmaNu-12, 18, 24, 28, 31, 35, 37, 12, 53, 66, 67, 79, 84, 87 zatapathAdi brAhmaNA-87 caitayAga-244 zatazlokI caMdrakaLA-220 zabaccheda 111, 125 zakharabhASya 151 zakharasvAmI-151 zalya ane zAlAkathataMtra-5, 15, 20 zalyataMtra-5, 15, 20, 44, 45, 60, 77, 95, 139, 153, 176 zalyasthAna-92 zalyahara vadha-48, 49 zazilekhA-168 zastrakriyA-45 zastracikitsA-20, 21, 56 zastravidyA-} zastro--140 za Mkara khAlakRSNa dIkSita-4, 88 zaMkarAcAya -195, 213 zaMbhu-200 zakunazAstra-239 zAkta tAMtrikA--206
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 zAtavAhanacaritra-81 zAntavAhana rAjA-81, 82, 192 zAna atharvaNa-116 zAntiparva (mahAbhArata)-104 zAgadhara-7, 183, 184, 216, 228-30, 232-34 . zArDagadhara paddhati-91, 94 zArDagadharasaMhitA-226, 228-30 zArIra-5, 30, 112, 126, 127 zArIra ane vaidyaka-255 zArIra avayavo-26 zArIra pavitranI-127 zArIra vaidyaka-127 zArIrazAsa-127 zArIrasthAna-146 zAlagrAmanidhaTubhUghaNu-252 zAlAkyacikitsaka-48 zAlAkyataMtra-5, 15, 20, 47, 48, 61, 62, 64, 96, 143, 153 zAlinAtha-242 zAlihetra graMtha-90 zAlihotra muni-80, 89, 91 zAlihotrasaMhitA-80, 89 zAlihetrasArasamuccaya-90 zAlihotrIya azvazAstra-90, 91 zAhajahAna-89 zAha salIma-230 zaMkarabhASya-150 zivatattaratnAkara-215 zivadatta-224, 225 - zivadAsasena-64, 164, 165, - 173, 179, 181, 182, 218 zivarAma yogIndra-240 zilAjavAdi rasAyana ga-186 zilAzAsana-119 zizurakSAra-232 ziSya-123 zIpada-39 zImIDa-39 zIrSakti -39 zIrSAmaya-39 zuSma-40 zeTha vrajavallabha hariprasAda-236 zeTha haMsarAja karamazI raNamalla-252 zeSarAjanighaMTu-224 zaiva tAntriko-206 zaivadharmane saMkSipta ItihAsa-14 zaunakataMtra-6 zyAmasuMdara-253 zyAmasuMdara rasAyanazAlA-253 zrIkaTha-68,178,216,241,244 zrIkaTha datta-64, 68, 171-73, 178, 180 ' zrIkaMThadAsa-241 zrIkaMThanidAna-216 zrIkRSNarAma vyAsa-253 zrIgauDa brAhmaNa haridAsa-241 zrI jIvarAma kAlidAsa-201 zrI yaMbaka gurunAtha kALe-195, 196 zrInAtha paMDita-215 zrI pI. ke. geDe-170, 172 *
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 zrI bhAnudata vidyAlaMkAra-242 zrI bhuvanacaMdra vasAka-201 zrI madana -195, 196 zrI mizramalaTaka-233 zrImukha-127 zrI merArajI vaidya-220 zrI vAcaspati vaidya-178 zrIvAstavya kula-230 zrI zaMkara menana-212, 213 zreDara-8 zrautasUtro-47. ple -39 zvitra-38 vetAMbara sAdhu guNAkara-194 pavivecana zatAzritIya-217 sarvAMgasundara TIkA-170, 177 sarakAra- 261 sarakArI prAcya pustakAlaya, madrAsa 163, 164 sarasvatI-14 sasAnI kALa-114 sahajapAla-2 21 sahapAla-166 sahasrayoga-213 saMketamaMjarI-170 saMdhadayALu-183 saMskRta koleja-245 saMskRta TIkAo-249 saMskRta pAThazALAo-26 0 saMskRta liTarecara-106 saMskRta sAhitya-8, 11, 15 saMskRta sAhityano ItihAsa-6, 218 , saMhitAo- 115, 11, 127, 153, 246 saMhitAkAlIna vaidya-115, 133 saMhitAkALa-122, 232, 245, saMhitA grantha-154 sannipAtacandrikA-216 sAtyakita--96 sAdhAraNa-221 sAmagAyanAkhya-2 sAyaNacArya-30,32,35-38,40 sAragrAhaka karmavipAka-232 sArazyasaMgraha-113 sArasaMgraha-177, 216 satrazALA-12 satta-134 sadAnanda dAdhIca-239 sanakataMtra-96 sapAdalakSa-169 sabhAparva-104 sabhASya rasavaizeSikasUtra-212 samudramabhyana-76 sarjikala Ime eka hindujha- 108, 141 sarpadaMza-149 sarvadarzanasaMgraha-195, 197,198 sarvarogacikitsAra--214 sarvavijayIta-244
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 sArArtha saMgraha-211. sAhasIka rAjA-163 sAhitya pariSada-258 sAMketika cikitsA-18 sAMkhyakArikA-85, 107 sAMkhya guNatrayavAda-110 sAMkhyadarzana-69, 130 sAMkhyoga - 69 sAMkhyazAstrakAra-69 sAMkhyakArikA-82 sAMkhyasAhitya-31 sakhyAdi darzane-82, 130 sAMkhyAyana AraNyaka-25 sima-39 simala-39 siddhaprayogasaMgraha-153 siddhapAka-224 siddhAbheSajamaNimAlA-24, 253 siddhamaMtra-220 siddhaga-114, 178-82 siddhaganI TIkA-64 siddhasArasaMhitA-170 siddhAntanidAna-132, 256 siddhAntamaMjarI-244 silvadeza67. siMdhu saMskRti-12, 67 silona-113, 114 siMdhaNa rAjA-204 siMhagupta-156, 157, 204 siMhaguptasUnu-158 siMhalI bhASA-113 saphilisa (Syphilis)-35, 36 sukIra-16 sukhabodha-236 sudAnta sena-173 sudhIra-167. surAma-39 surezvara-243 sukRta-7, 15, 16, 20, 21, 24, 25, 28, 30, 33, 37,40-42,44,46,48, 54, 56-58, 60, 62, 3, 66, 68, 76-78,80-83, 85, 86, 8, 12, 106, 109, 110, 113, 114, 122, 123, 125, 128, 130, 133-53, 161, 164-67, 173-77, 179, 180, 186, 148, 192, 209, 216-20, 245 suzrata uttarasthAna-96 " suzratane samaya-76 suzrutano saMpradAya--60, 76 suzruta zArIra aMga-29 suzrata zArIrasthAna-129 suzrutasaMhitA-para-55, 60, 62, 77, 70, 80, 83, 86, 95, 97
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ suzruta sUtrasthAna-60, 63, 76, 77, 122, 172, 245 suzrutA sAMdIpana-250 suzrutAkta upadeza-36 sujhA-117 sUtragranthA-54 sUtrapradIpikA-244 sUtikA rAgA-148 sUkSmajantuzAstra-136 sUkSmadarzIkayatra-4, 125 seADhalanidha'Tu-183, 219 seADhala vaidya-183-85, 187, 188, 219, 234, 235 sAmadeva-199, 200 sAmazeSaja-17 24 sauzrutataMtra-60-63, 85 sTaDIjha ina dha meDisina Aph enzyaTa IMDiyA-24, 63, 73, 74, 82, 107, 126, 17, 157, 176 sTaDIjha ina vAtsyAyana kAmasUtra-103 sTenjhekSara-8 strIvilAsa-223 svarjita-4 sva. jhaMDu bhaTTajI-152 sva. tanasukharAma ma. trivedI193, 241 sva. pa`Dita DI. gopAlAcAlu - 121, 211, 215, 216 sva. maNilAla kArabhAI vyAsa 183 sva. zaMkara dALa zAstrIpade-258 svastivAcana-147 svasthavRtta-5, 134 ha haDakavA-150 hamIra cauhANu rAjA-171, 172, 228 hammIraputra-230 hayadheASa-89 hayalIlAvatI-90 harappA-12 haramekhalA-213 hana`la (epha. DeAlDa hala)-7, 10, 24, 63, 65, 72-74 79, 82, 107, 109, 110-12, 126, 127, 155-57, 159, 170-72, 174, 177 he kIrti sUri-235 ha carita-81, 163 ha va na-120 haritAlaka5-244 hariprasAda bhagIrathajI-232 hiramat-39 harivaMza--76 harizcaMdra-80, 87, 176, 221, harizAstrI parADakara-160, 162,168, 149, 172, 175
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ hatyAyuveda-92-94 hastikAntipurI-230 hasticikitsA-91 hastiruci-244 hastisUri-244 haMsarAja-244 haMsarAjanidAna-244 hA. e. sI.-70 hAipeAkreTIsa-111, 112 hArANucandra cAkalAdAra-103 hArItamuni-57, 68, 76, 175, 176, 239 hArItasaMhitA-76, 79, 95 hAva-129 hikamanmandAraanya-253 hitApadeza-244 hinduonuM vaidyaka-7 hindustAna-114 himAlaya--15, 113 hiraNyAkSatantra-96 hirA-27, 32 hisTarI Aph inDiyana meDisina-- 9, 10, 14, 36, 63, 89, 100 hisTarI Aph maeNDisina-8 hisTarI Ak hindu kemisTrI-10, 155, 178, 18892, 25 4 195, 198-205, 27, 208 hIrAphIlAsa-111 hujha--119 hRdayakhAdhikA-170 hAga 34, 40 hevAmaya---40 haghota-40 hemADapata-172 hemAdri-168-73, 178, 182, 220, 229 hemAdri yAMca caritra-17ra haihayA-195, 196 hAma khIsejhA(Home Beasaza) 17 Human Parasites in atharvaveda-43 kSa kSayarAgasthAna-92 kSArapANi--pa7, 68, 176 kSArapANisaMhitA--95 kSemakutUhala-223 kSemarAja zrIkRSNu zarmA 231, 233 kSemazamAM-243 kSemAditya-243 jJAnacaMdra-241 jJa
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAma gujarAta vidyAsabhAnAM vaidaka tathA Arogyane lagatA prakAzane nAma lekhaka kiMmata 1 dArU Do. nIlakaMTharAya ThA. chatrapati 0-19 2 kera niSedhaka durlabhajI zAmajI dhruva 0-06 3 dAyake daza varSa DAhyAbhAI ha. jAnI 0-25 4 davAo ane rege . hariprasAda desAI 0-37 5 viTAminsa ane penisilina DaoN. hariprasAda desAI 0-37 6 kAmajanya dardI tenA aTakAyatanI AvazyakatA ane vyavasthA Do. harSadarAya I jhAlA 0-50 7 pAcanataMtranA rega Do. harSadarAya I jhAlA Do. hasamukhalAla je. mahetA 1-00 8 tabIbI vijJAnamAM Adhunika pragati De. dalasukhabhAI kA. zAha 0-37 saMskRta sAhityamAM vanaspati lekhakaH zrI. bApAlAla ga. vaidya * rU 8-00 gujarAta vidyAsabhA : bhadra, amadAvAda- 1
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
_