Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
આચાર્ય હરિભદ્રકૃત અષ્ટક પ્રકરણ [ ભાષાનુવાદ સહિત ]
સગ્રાહક
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય મુંબઇ,
Est
મહાવીર જૈન વિદ્યાલય મુંબઈ
5
ઉપામ
||દા.
સંપાદક
શ્રી ખુશાલદાસ જગજીવનદાસ
ન્યાયતી .
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક - સનદ મંત્રીઓ, શ્રી મહાવીર જેને વિધાલય, [ ગોવાલિક રોડ, મુંબઈ
પ્રથમવૃત્તિ પ્રત ૧૦૦%
વીર સં. ૨૪૬૭
ઈ. સ. ૧૯૪૧ કિંમત ચાર આના.
'રાલાલ દેવચંદ શાહ, સોરદા મુદ્રણાલય, જુમામસીદ સામે
પાનકોર નાકા-અમદાવાદ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
-પ્રકાશકીય—
અભ્યાસીને ઉપયેગી થાય અને ખાસ કરીને શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના અભ્યાસીને અભ્યાસમાં મદદ કરે તે હેતુથી શ્રીમાન હરિભદ્રસૂરિના અષ્ટકપ્રકરણુના મૂળ અને અને છપાવવા વ્યવસ્થા કરી. જૈન સાહિત્યના એ મોટા વિભાગ તત્ત્વજ્ઞાન અને ચરણકરણને અંગે શ્રી તત્ત્વાર્થ સૂત્રની ચેાજના પડિત સુખલાલજીએ સુંદર રીતે કરી છે, અષ્ટકપ્રકરણમાં પણ આચાર્યશ્રીએ તે જ વિષયને લગતા કેટલાક મહત્વના મુદ્દાઓ ઉપર પેાતાની સરળ અને લાક્ષણિક શૈલીમાં સુંદર પ્રકાશ પાડેલ છે. આ ગ્રંથનું માત્ર મૂળ અને ભાષાનુવાદ તૈયાર કર્યો હાય તા તે હાથમાં રાખી વિદ્યાર્થી ને તે પર ભાષણ આપી શકાય. તે પ્રકારની સગવડ ખાતર આ ગ્રંથની ચૈાજના કરી છે. તેવી જ રીતે શ્રી ઉત્તરાધ્યયન સૂત્ર માટે ગોઠવણ થાડા વખતમાં અમલમાં આવશે.
જૈન ધર્મની વિશાળતા અને મહત્તાના વિદ્યાથી વને ખ્યાલ ખંધાય અને તેના પરિચય વધે એ આ સંસ્થાના અગત્યના ઉદ્દેશ છે; અને તે ઉદ્દેશ આવા ગ્રંથાના પ્રકાશન અને અભ્યાસથી પાર પડે તેમ હેાઈ વ્યવસ્થાપક સમિતિ સંમતિથી આ કામ હાથ ધર્યું છે. એ પ્રયાગની સફ પર મારિક ધ્યાન આપવાનુ રહે છે.
અન્ય પાઠશાળામાં પણ આ પ્રયાગ થાય એ વાત એકજ છે કે વિદ્યાર્થી વર્ગ જૈન રહે, હૈ
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
રહસ્ય સમજે અને જેને વિશ્વબંધુત્વ સમજી જીવી શકે છે એ વાતને સ્વીકાર કરે એટલે આપણે હેતુ પાર પડે તેમ છે. પ્રવેગને સફળતા ઈચ્છતાં એને અંગે પંડિત ખુશાલદાસે પાઠશુદ્ધિ અને અર્થનિર્ણય કરવાને અંગે લીધેલ પ્રયાસને ખાસ નોંધ લેવામાં આવે છે. આ પ્રકારનું પ્રકાશન ઉપયોગી થશે તે એ દિશામાં વધારે પ્રયાસ કરવાની સમિતિની ઈચ્છા છે. ખરે આધાર તે એના પર વિવેચન કર. નાર અધ્યાપકનો છે. એમને અનેક ટીકાને પ્રસંગ પ્રાપ્તવ્ય છે. શાસ્ત્રબેધ હોય, પૃથકકરણ શક્તિ હોય અને વિદ્યાર્થીની વય, રૂચિ અને ગ્રહણશક્તિ પર ધ્યાન હોય તે આ પુસ્તિકા પરથી ભારે મોટી ઇમારતની રચનાની શક્યતા છે. આખા જૈન સંયમ અને ચારિત્રનું આમાં દેહન છે અને એને ઉપયોગ કરવાની આવડત પર એની સફળતા છે. સંસ્થાને આ ઉદ્દેશ પાર પડે એવી ભાવના સાથે પંડિત અધ્યાપકે એને ખૂબ ઉપયોગ કરે, અને એને માત્ર ભૂમિકારૂપ સમજી પોતાના જ્ઞાનને વધારવા અને વાપરવા માટે આ યેજના છે એ વાત લક્ષ્યમાં રાખી એને લાભ આપે.
અભ્યાસીને તો આ માત્ર ભૂમિકારૂપ છે. એના પર મેટી ટીકાઓ છે, એના પર શાસ્ત્રવિસ્તાર છે અને એના પર ખૂબ કહેવા જેવું છે એ વાતનું ધ્યાન રહે. ચારિત્ર | એર મુક્તિ નથી અને ચારિત્ર પ્રાપ્તિની ભૂમિકાઓ છે,
છે અને પ્રગતિ માર્ગ દર્શન છે એ વાત લક્ષ્યમાં • આ નાની પુસ્તિકામાંથી ઘણું માર્ગદર્શન થશે અને ચિ પ્રમાણે દયાન એગમાં પ્રગતિ થશે એ વાત તરફ 'ચવામાં આવે છે. જૈન ધર્મના મૂળ પાયા નાખ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાના આ તે અંદરના પથ્થરે છે, એના પર મકાન બંધાશે ત્યારે તે અનેખી ભાત પડશે. એ રાજમાર્ગના પ્રવેશ દ્વારે અહીં જરૂર સાંપડશે. રૂચિ પ્રમાણે સંગ્રહ કરી આગળ વધવાની પ્રેરણા કરી આ ગ્રંથને અભ્યાસ કરવા પ્રેરણા કરી અત્રે વિરમીએ.
- માનદ મંત્રીઓ શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
—સ‘પાદકીય
જૈન જનતા સમક્ષ શ્રી હરિભદ્રસૂરિ જેવા સમ ભાચાર્યની કૃતિ—અષ્ટક પ્રકરણને અનુવાદ મૂકતાં મને અતિ આનંદ થાય છે.
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલયના વિદ્યાથી ઓના ધાર્મિક અભ્યાસક્રમમાં ઉકત ગ્રંથ રાખવામાં આવેલ છે તેથી વિદ્યાથી આને ઉપયોગી થાય એવા અનુવાદ વિદ્યાલયના અધિકારીઓએ સંસ્થા તરફથી જ અહાર પાડવાના નિર્ણય કર્યાં અને એ કામ મને સોંપવામાં આવ્યું. મેં યથાશકય અનુવાદો સારા અનાવવાની કોશિશ કરી છે, તેમ છતાં મારે આ સર્વ પ્રથમ પ્રયત્ન છે તેથી તેમાં સ્ખલના જરૂર રહી હશે. શિક્ષકે, વિદ્વાને અને વિદ્યાથી આ તે તરફ મારું ધ્યાન ખેંચશે તે હું તેમને આભારીખનીશ, જેથી ભવિષ્યમાં તે ત્રુટિઓ દૂર થશે, અને સમાજ સમક્ષ સારામાં સારા અનુવાદ રજૂ કરી શકાશે.
માત્ર અનુવાદ તૈયાર કરવા, ટિપ્પણા નહિ એ અમારી દા હતી, તેથી મૂળ શ્લાક અને તેના અનુવાદ આપેલ વિદ્યાથી આની દૃષ્ટિએ આ અનુવાદ હાઇને શ્લોકાને અક્ષરશ: અનુવાદ કરવાની કેશિશ કરેલ છે, તથાપિ તી ભાષાના સ્વાભાવિક પ્રવાહ કે તેની વિશેષતા ન તી પણ યથાશકય કાળજી રાખેલ છે. વળી આચા
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
જે ભાવે લેકમાં કહેવા માગતા હોય, તે કદાચ તેમાં ન આવી શક્યો હોય અને ટીકામાં તેને સ્પષ્ટ કર્યો હોય તે તેને કોંસમાં મૂકીને અનુવાદમાં બતાવવામાં આવ્યું છે. તેમજ વિશેષ સ્પષ્ટતા ખાતર જે કાંઈ ઉમેરવામાં આવેલ છે તેને પણ યથાશક્ય કૌંસમાં મૂકેલ છે. ઉપરાંત વિદ્યાર્થીઓની સગવડતા ખાતર ગ્રંથકારનું સંક્ષિપ્ત જીવન ચરિત અને પાછળ કેટલાંક પરિશિષ્ટ આપવામાં આવેલ છે. પાછળના આચાર્યોએ અષ્ટક પ્રકરણને ઘણી છુટથી ઉપયોગ કરેલ છે તેથી સંપાદન કાર્યમાં ઉપયોગી થાય એ દષ્ટિએ પરિશિષ્ટમાં કેને અકારાદિકમ પણ આપેલ છે.
મારે જે ખાસ કહેવાનું છે તે એ છે કે હું મારા પૂર્વ અનુવાદકેને તથા સંપાદનમાં મદદરૂપ થયેલ ગ્રંથ કે લેઓના વિદ્વાન સંપાદકે તેમજ લેખકેને અત્યંત ત્રણ છું. એ બધાનાં નામેની લાંબી હારમાળા આપવાનું ઉચિત નથી ધારત તથાપિ આ કામમાં અવારનવાર પ્રત્યક્ષ સલાહ આપીને જેમણે મને ઘણું મદદ કરી છે તેવાં નામને અહીં ઉલ્લેખ કર્યા વિના હું રહી શકતું નથી. તેઓ છે મુનિશ્રી. જિનવિજ્યજી, શ્રી. મેતીચંદ ગિરધર કાપડિયા અને શ્રી. મેહનલાલ દલીચંદ દેસાઈ. શ્રી. મેતીચંદભાઈએ તે તેમની અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓમાં વ્યસ્ત રહેતા હોવા છતાંય મારું બધું લખાણ અથેતિ તપાસી જઈ કેટલીય વાર મને યોગ્ય સલાહ સૂચના આપી છે, જેથી તેમને વિશેષ આભારી છું. આમાં તેમને સંસ્થા પ્રત્યે અનહદ પ્રેમ પણ કરી આવે છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
અંતમાં આ પુસ્તકને બહાર પાડવામાં ઘણું રીતે મદદરૂપ થયેલ ઉત્સાહી અને ઘેર્યશીલ પ્રેસ મેનેજર શ્રી. કાંતિલાલ ભાઈને આભાર માન્યા વિના રહી શકતું નથી.
શ્રી મહાવીર જૈન વિદ્યાલય)
ગોવાલિયાડૅક, મુંબઈ વિજયાદશમી ૧૯૯૭
ખુશાલદાસ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
— શ્રીહરિભદ્રસૂરિ ——
પોતાના આચાર અને વિચાર દ્વારા જૈન ધર્મોની તથા સાહિત્યની અનુપમ સેવા કરનાર આ આચાય વિક્રમની આઠમી શતાબ્દિમાં દિવાકર સમા દીપી રહ્યા હતા. પરંતુ ખીજા ઘણા આચાર્યોની માફક તેઓશ્રી પણ પેાતાનું જીવન વૃત્તાંત ક્યાંય આપી ગયા નથી. તેમના ગ્રંથા ઉપરથી ફકત એટલું જ જાણી શકાય છે કે તેઓ વિદ્યાધરકુળમાં થયા હતા, તેમના ધર્મગુરુનું નામ શ્રી જિનદત્તસૂરિ હતું, તે શ્રી જિનલટસૂરિની આજ્ઞામાં રહીને વિચરતા હતા તથા પેાતાને યાકિની’ નામનાં એક વિદુષી જૈન સાધ્વીના ધર્મપુત્ર તરીકે ઓળખાવતા હતા. તેમણે ‘ભવવિરહક એવું પેાતાનું
२
૧. શ્રીહરિભદ્રના સમય નિણૅય પરત્વે અનેક ઉત્તાપાત થયેલ છે. પરંતુ હવે તેઓ વિ. સ. ૭૦૦ થી ૭૭૦ લગભગ થયેલા હાવા જોઇએ એમ સાબિત થઈ ચૂકયું છે. તે માટે જૂએ—
૧) ‘હરિભદ્રકા સમયનિય' નામના લેખ જૈન સાહિત્ય સશેાધક પ્રથમ ખંડ પૃ. ૨૧ થી
(૨) શ્રી, માતી' ગિરધરલાલ કાડિયાના શ્રીસિદ્ધિ નામના ગ્રંથ ભાગ ૭
* समाप्ता चेयं शिष्यहिता नामावश्यकटीका । कृतिः सिताम्बराचार्यजिनभटनिगदानुसारिणो विद्याधरकुलतिलकाचार्य जिनदत्त शिष्यस्य धर्मतो बाकिनीमहत्तरासूनोः अल्पमते: आचार्य हरिभद्रस्य"
૩. પ્રબ’ધકાશમાં શ્રીરાજશેખરસૂરિ 'હિરભદ્રસિર' પ્રબંધમાં કહે છે કે તેમના એ પ્રિય ભાણેજો અને શિષ્યાના બૌદ્ધોને હાથે વધ થયો હતા તેથી ત્યાર પછીથી તેમણે પેાતાના ૧૪૪૦ ગ્રંથાને અંતે ભવિરહ' એવા ઉપનામસૂચક શબ્દ વાપરેલ છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
ઉપનામ રાખ્યું હતું.
[ભવવિરહ=ભવના વિરહ=સંસારના છેદ: એ છેદ જેમણે કર્યા છે તેવા ‘ભવવિરહ’ સૂરિ શ્રી હરિભદ્ર. ] તેમના જીવનસબંધી શૃંખલાબદ્ધ માહિતી પૂરી પાડનારા પુરાતન પ્રબંધકારાના ઉપલબ્ધ ગ્રંથામાંથી ધ્યાન ખેંચે એવા નીચેના ગ્રંથા છે.
(૧) કથાવલી’–શ્રી ભદ્રેશ્વરકૃત. લગભગ વિક્રમના બારમે સેકો. (૨) પ્રભાવક ચરિત્ર-શ્રી પ્રભાચદ્રસૂરિષ્કૃત.વિ. સ. ૧૩૩૪ (૩) પ્રબંધકાશ-શ્રી રાજશેખરસૂરિષ્કૃત. વિ. સં. ૧૪૦૫ તેમને આધારે તેમજ તુલનાત્મક દૃષ્ટિએ લખનાર વર્તમાન વિદ્વાનોનાં લખાણેાને આધારે પ્રસ્તુત ચરિત્ર લખવામાં આવ્યું છે.
વીરભૂમિ મેવાડમાં આવેલ ચિત્રકૂટ (ચિત્તોડ) નામના નગરમાં આપણા ચરિત્રનાયક શ્રી હરિભદ્રના જન્મ રાજપુરાહિતને ઘેર થયા હતા. માલ્યાવસ્થાથી જ તેમની બુદ્ધિપ્રભાની અદ્ભુતતા સિદ્ધ થઈ ચૂકી હતી. તેએ વ્યાકરણ, 'तत्प्रथमं याकिनीधर्मसूनुरिति हारिभद्रग्रन्थेष्वन्तेऽभूत् । १४४० पुनर्भवविरहान्तता ।'
સિંઘી જૈન ગ્રંથમાળા પ્રકાશિત પ્રબંધકાશ પૃ. ૨૫ ૧. ‘કથાવલી’ અત્યારે સામે નથી. મુનિશ્રી કલ્યાણુવિજયજીએ પ્રબ`ધ પૌલેચન’ નામની ‘પ્રભાવક ચરિત્ર’ના અનુવાદની (પ્રકાશકજૈન આત્માનંદ સભા; ભાવનગર.) પ્રસ્તાવનામાં હરિભદ્રસૂરિ પ્રબંધની પર્યાલેાચના કરતાં કથાવલીમાંથી કેટલાય ઉલ્લેખેા કરેલા છે. તે પૈકી કેટલાકને અહીં આવશ્યકતાનુસાર લીધેલ છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાવ્ય, સાહિત્ય, ન્યાય આદિ ચૌદ વિદ્યાના પારગામી હતા. તેથી પિતાની નાની ઉમરથી જ પુરેડિતતા અને વિદ્વત્તાને કારણે તેઓ રાજ્યમાન્ય અને લેકમાન્ય બન્યા હતા. પરંતુ પિતાને મળતા માનપાન અને જ્ઞાનપાનથી આપણા યુવાન પુરેડિતજી કુલ્યા માતા ન હતા. તેમણે એવી દઢ પ્રતિજ્ઞા કરી હતી કે “જેનું કથન હું ન સમજી શકું તેને હું શિષ્ય થાઉં.”
એકદા પુરોહિતજી રાજભવનમાંથી નીકળીને પિતાને ઘેર ચાલ્યા આવતા હતા. રસ્તામાં એક જૈન ઉપાશ્રય પડતા હતું. ત્યાં એક સાધ્વીજી સ્વાધ્યાય કરતાં બેઠાં હતાં એટલામાં પુરેહિતજી ત્યાંથી પસાર થયા. અચાનક કેટલાક શબ્દ તેમને કાને પડયા, પણ તેમનાથી તે શબ્દો સમજાયા નહિ તેથી વધારે ધ્યાન દઈ સાંભળવા ઊભા રહ્યા, પરંતુ તુંબડીમાંના કાંકરાની પેઠે શબ્દ સંભળાતા રહ્યા પણ સમજાયા નહિ.૧ પુરેડિતજીને પિતાની પ્રતિજ્ઞા તે પ્રત્યેક પળે યાદ હતી જ; તેથી સહેજ ગર્વ ગળ્યા હોય એમ સાધ્વીજી પાસે જઈને તેમણે પૂછ્યું “હે માતાજી! આપ બોલી રહ્યા છો તેને અર્થ શું છે? તે સમજાવવા કૃપા કરે
૧. તે વખતે સાધ્વીજી જે ગાથા બોલી રહ્યા હતા અને શ્રી હરિભદ્રજી જેને સમજી શક્યા ન હતા તે નીચે પ્રમાણે છે. ___ चक्किदुगं हरिपणगं पणगं चक्कीण केसवो चकी।
સવાશી વહુવારી ય વક્રી | અર્થ–પ્રથમ બે ચક્રવર્તી થયા, પછી પાંચ વાસુદેવ, પછી પાંચ ચક્રવતીઓ, તે પછી એક કેશવ-વાસુદેવ, પછી એક ચક્રી, તે પછી એક વાસુદેવ, પછી એક ચક્રવતી, ત્યારપછી એક વાસુદેવ અને બે ચક્રવતી પછી કેશવ અને છેલ્લા ચક્રવતી.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
મને આપને શિષ્ય બનાવ.” એમ કહી તેમણે પિતાની ભીષ્મ પ્રતિજ્ઞાની હકીક્ત કહી સંભળાવી. પરંતુ સાધ્વીથી પુરુષને દીક્ષા દઈ શકાય નહિ કે પોતાના શિષ્ય કરી શકાય નહિ એ જૈનાચાર હવાથી ચતુર સાધ્વીજી હરિભદ્રને સમજાવી પિતાના ધર્મગુરુ શ્રી જિનદત્તાચાર્ય પાસે લઈ ગયાં અને અર્થ સમજાવવા વિનંતિ કરી.
આ રીતે પુરોહિતજી જૈન સાધુઓના પરિચયમાં આવ્યા. સાધ્વીની વિનયશીલતા અને સાધુની સરળતા તથા સહૃદયતાને પ્રત્યક્ષ પાઠ પહેલવહેલે ત્યાંજ મન્યા. તે જ વખતે શ્રી જિનદત્તસૂરિ પાસે દીક્ષા લીધી અને સાધ્વીને પિતાનાં “ધર્મજનની” તરીકે સ્વીકાર્યા. આ સાધ્વી તે
યાકિની મહત્તરા” જ, કે જે હરિભદ્ર જેવા ધર્મપુત્રને પામીને અમર બની ગયા.
આમ જ્ઞાન અને ગુણને ભેદ સમજાય અને અસાધારણ વિદ્વાનને અસાધારણ અહંકાર અસાધારણ રીતે ઓગળી ગયા. પહેલાંના સકળશાસ્ત્રજ્ઞ પુરહિતપ્રવર હવેથી અલ્પમતિ” અણગાર બની ગયા. અને સરળતા, સુજનતા અને સહૃદયતાના સ્રોતને એ મહાનુભાવ જીવનભર વહેવરાવતા રહ્યા. તે દીક્ષા લીધા પછી અહિંસા, અનાગ્રહ અને અષાયના પાયા પર રચાયેલાં જૈન આગમને અભ્યાસ શરૂ કરી દીધો અને પોતાનું જીવન તદનુસાર બનાવતા ગયા. કાળકમે શાસ્ત્રોમાં પ્રવીણ થતાં જ ગુરુએ તેમને આચાર્યપદે સ્થાપ્યા.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
શિષ્ય મંડળ શિષ્યો સંબંધી માહિતી આપવાની બાબતમાં પ્રબંધકારે જૂદા પડે છે. પ્રભાવશ્ચરિત્રકાર અને પ્રબંધકોષકાર જણાવે છે કે શ્રી હરિભદ્રસૂરિને હંસ અને પરમહંસ નામના બે શિખ્યા હતા. આ શિષ્ય તેમના ભાણેજે થતા હતા. તે બન્ને યુદ્ધવિદ્યાનિપુણ હતા અને સહસાધી કહેવાતા હતા. પરંતુ કેઈ ખાસ નિમિત્તને કારણે મામા પાસે જતાં તેમના ઉપદેશથી પ્રેરાઈને દીક્ષા લીધી. તે વખતે બૌદ્ધ લેકેનું જોર બહુ હતું. તેથી તેમણે જનાગના પૂર્ણ અભ્યાસ પછી બોદ્ધમઠામાં જઈને બૌદ્ધશાસ્ત્રોમાં નિષ્ણાત થવા ધાર્યું. તેમણે ગુરુને પિતાની ઈચ્છા જણાવી, પરંતુ તે સમયે પ્રવર્તતા ભિન્ન મતાવલંબીઓ વચ્ચેના પરસ્પર દ્વેષભાવને વિચાર કરીને ગુરુએ બીજે કયાંય ન. જતાં પિતાની પાસે રહીને જ અભ્યાસ કરવાની સલાહ આપી. શિષ્યોને આ સલાહ સુચી નહિ અને ગુરુ પાસેથી પરાણે આજ્ઞા લઈને એક બોદ્ધ વિદ્યાપીઠમાં જવા ઉપડયા કે જ્યાં ૧૫૦૦૦ વિદ્યાર્થીઓ વિદ્યાભ્યાસ કરી રહ્યા હતા. ઘણાં વર્ષો સુધી ત્યાં અભ્યાસ કર્યા બાદ તેમના જન હોવાની ખબર પડી જતાં, તે બન્ને ભાઈઓ ત્યાંથી નાસી છૂટયા. પરંતુ ત્યાંના બૌદ્ધ રાજાના લશ્કરે વિદ્યાપીઠના કુલપતિના કહેવાથી તેમને પીછો પકડે. તેમાં મેટો ભાઈ હંસ સરાયે અને નાને ભાઈ પરમહંસ નજીકના સૂરપાળ નામના રાજાની મદદથી થોડે આશ્રય પામ્યા અને છેવટે ગુરુ પાસે જઈ શકશે. ગુરુને પિતાનાં વીતક કહી સંભળાવી તે મર.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
રણને શરણ થશે. આમ બને પ્રિય શિષ્યને બૌદ્ધો દ્વારા નાશ થયે. ભાણેજ તેમજ શિષ્યોને નાશ અને જૈન ધર્મની રહીયણા નજર સમક્ષ આવી ઊભાં રહ્યાં. અકષાયી અણગાર કષાયની જાજ્વલ્યમાન મૂર્તિ બની ગઈ. તે જ ક્ષણે તેમણે ત્યાંના કુલપતિને હરાવી તેને નાશ કરવાનો નિર્ણય કર્યો અને ત્યાંથી બૌદ્ધ નગર તરફ વિહાર કર્યો. વચ્ચે સૂરપાળ રાજાની રાજધાનીમાં રોકાયા અને ત્યાંથી શાસ્ત્રાર્થ માટે બૌદ્ધાચાર્યને કહેણ મોકલાવ્યું. બૌદ્ધાચા ઉન્મત્તભાવે ઉત્તર મોકલાવ્યું કે અમેને શાસ્ત્રાર્થ કરવાનું એકજ શરતે મંજુર છે કે જે હારે તેને તેલની ઉકળતી કડાઈમાં તેમ કરવામાં આવે. શ્રી હરિભદ્ર એ શરત મંજુર રાખી. સૂરપાળ રાજાના દરબારમાં સભાપતિ અને શ્રોતાગણની ભરચક હાજરી વચ્ચે પહેલેથી નકકી કરેલ રીત મુજબ શાસ્ત્રાર્થ શરૂ થયે. બૌદ્ધ કુલપતિએ પૂર્વ પક્ષ કરતાં ક્ષણિકવાદનું સ્થાપન અને સમર્થન કર્યું. હવે ઉત્તર પક્ષ કરવા હરિભદ્રસૂરિ ઊઠયા અને તેમણે સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે ક્ષણિકવાદનું
૧. અહીં પ્રબંધકોશકાર જુદા પડે છે તેઓ કહે છે કે ગુર પાસે પહોંચતાં પહેલાં જ રાત્રે દરવાજા બંધ થઈ જવાને કારણે પરમહંસ બહાર દરવાજા પાસે સૂતો હતો અને બૌદ્ધ રાજાના સિપાહીઓએ આવીને તેને શિરચ્છેદ કર્યો. હરિભદ્રને ખબર પડતાં જ તેમણે તેલની કડાઈઓ ઉકળવી અને આકાશ ભાગે પક્ષોના રૂપમાં બૌદ્ધ સાધુઓને ખેંચી લાવીને હેમવા લાગ્યા. ગુરુને આ વાતની ખબર પડતાં તેમણે ચાર ગાથાઓ આપીને બે સાધુઓને મોકલ્યા. હરિભદ્રને ક્રોધ શો અને પ્રાયશ્ચિત્તરૂપે ૧૪૪૦ ગ્રંથ રચ્યા.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
’
જડમૂળથી ખંડન કરી અનેકાંતવાદની સ્થાપના કરી તથા તેના સમર્થનમાં અનેક અકાટય યુક્તિએ રજુ કરી પાતાનું આસન ગ્રહણ કર્યું . સૂરીશ્વરને સાંભળ્યા પછી ઉત્તર આપવા કાઇ સુગતશિષ્ય સામે આવ્યા નહિ. સભામાં સત્ર મૌન છવાયું. છેવટે સભાપતિ અને સભ્યાએ ‘કુલપતિ: પરાભૂત: એ જાહેરાત દ્વારા શાંત વાતાવરણુ ક્ષુબ્ધ કરી મૂકયું. પેાતાની જ શરતના ભાગ પેાતાને જ થવું પડશે એવું કુલપતિએ સ્વપ્ને પણ માન્યું નહિ હોય. આખરે ઉકળતી તેલની કડાઈમાં તેમના હામ થયા. આમ એક પછી એક એમ પાંચ છ ઔદ્ધાચાર્યોને હરાવી તેમને પણ યમસદન માકલ્યા. ખરાખર તેજ સમયે હરિભદ્રના આજ્ઞાગુરુ શ્રીજિનલટસૂરિ તરફથી આવેલ એ શિષ્યાએ તેમના હાથમાં ગુરુએ માકલેલ ત્રણ ગાથાઓ મૂકી. વાંચતાં જ હરિભદ્રના માહભાવ તૂટયેા અને તરત શાસ્ત્રાર્થ અન્ય ચે. જે આ ગાથાઓ સમયસર ન આવી હાત તા હજી પણ ન જાણે બીજા કેટલાયને ચમરાજના અતિથિ થવુ' પડયું હેાત.
પરંતુ થાવલીમાં આ વિષયક હકીક્ત જુદી છે. તેના સાર આ પ્રમાણે છે.
“ હરિભદ્રને સર્વ શાસ્રકુશળ જિનભદ્ર અને વીરભદ્ર નામના એ શિષ્યા હતા. તે સમયે ચિત્તોડમાં બૌદ્ધમતનું પ્રાબલ્ય હતું તેથી હરિભદ્રના જ્ઞાન અને કળાની મદ્ધો શ્રેણી ઇર્ષ્યા કરતા હતા. એજ સમયથી હિરભદ્રના તે બન્ને શિષ્યાને આદ્ધોએ એકાંતમાં મારી નાખ્યા. કોઇપણ રીતે
૧ પ્રબંધકોશમાં ચાર ગાથાઓ મેાકલાવ્યાના ઉલ્લેખ છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
હરિભદ્રને એ વાતની ખબર પડતાં ઘણું દિલગીર થઈને તેમણે અનશન કરવાને નિર્ધાર કર્યો. પણ પ્રવચનના પ્રભાવક જાણુને બધાએ તેમને તેમ કરતાં રોક્યા. છેવટે હરિભદ્ર ગ્રંથરાશિને જ પોતાની શિષ્ય સંતતિ માની અને તેની રચનામાં તેઓ વિશેષ ઉદ્યમાન થયા. - હવે આ બંને હકીક્તની આપણે સમીક્ષા કરીએ..
દ્ધનગર કયાં આવ્યું. સુરપાળ યાને રાજા હતે કયા વંશને હતો એ બધા વિષે કાંઈ જાણું શકાયું નથી. બીજું ૧૪૦૦ કે ૧૪૪૦ ગ્રંથોની કલ્પના અવાસ્તવિક જેવી લાગે છે. (કદાચ હરિભદ્રસૂરિના નામે ચડેલ લગભગ ૮૮ ગ્રથનાં તે પ્રકરણે હેવાં જોઈએ.) ત્રીજું હંસ અને પરમહંસ જેવાં બીજા કોઇનાં નામે જૈન પરંપરામાં હજુ સુધી સંભછાયાં નથી. એથું હરિભદ્રની સમભાવી પ્રકૃતિ, તેમની યોગનિષ્ઠા અને “ભવવિરહ જેવું તેમનું અસાધારણ અને લાક્ષણિક ઉપનામ એ બધાનો વિચાર કરતાં ઉપર્યુક્ત રીતનું ધર્મઝનુન તેમનામાં હશે કે નહિ એ શંકાસ્પદ છે, તેમની પાસે રહીને અભ્યાસ કરનાર શ્રી ઉદ્યોતનસૂરિએ કે તરત પછી થયેલ શ્રી સિદ્ધર્ષિએ તેમના આવા ઝનુનને કે ૧૪૪૦ ગ્રંથના નિર્માણનો કયાંય ઉલ્લેખ કર્યો લાગતું નથી. હવે કથાવલીકારની શિષ્ય સંબંધી માહિતીને વિચાર કરીએ. જોકે આવી હકીકત આપનાર તેઓ એકલા જ છે છતાં શ્રી હરિભદ્રની પ્રકૃતિની સાથે બંધ બેસે એવી એ હકીકત જરૂર લાગે છે. આ બન્ને પ્રકારની હકીક્ત ઉપરથી એટલું તો જરૂર જણાય છે કે હરિભદ્રના શિષ્યોને બૌદ્ધને હાથે વધ થયે
ગક ઉપનામ મળ કે ન
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
હતા. પછી પેાતાના હાથથી દીક્ષિત શિષ્યા તેમને રહ્યા ન હતા, છતાં તેમની પાસે રહીને અભ્યાસ કરનારા શિષ્યા તા અવશ્ય હાવા જોઈએ. તેવામાંના એક તા ‘કુવલયમાલા’ના કર્તા દાક્ષિણ્યચિન્હ શ્રી ઉદ્યોતનસૂરિ છે. તેમણે કુવલયમાલાના અંતે હરિભદ્રને ન્યાય અને............ના અભ્યાસ કરાવનાર ગુરુ તરીકે સ્વીકાર્યો છે.
છેલ્લા શ્રુતધર
છેલ્લે તેમની આધ્યાત્મિક, આગમિક અને સાહિત્યિક ચેાગ્યતાના વિચાર ન કરીએ તેા જે કારણે આજે હરિભદ્રસૂરિ આપણા મનમંદિરમાં બિરાજે છે અને આપણે તેમનાં ગુણગાન ગાઈએ છીએ, તે કારણુ અંધારામાં જ રહી જાય અને આપણું આ ચરિત્ર પણ અધુરુ જ કહેવાય.
કથાવલીકાર તેમને છેલ્લા શ્રુતધર કહીને સખાધે છે. પ્રભાવક ચરિત્રકાર શ્રી પ્રભાચંદ્ર સૂરિ જેવા અનેક આચા એ તેમને ૧૪૦૦ ગ્રંથાના પ્રકરણાના રચિયતા કહીને સ્તબ્યા છે. અત્યારે પણ તેમના જે ગ્રંથરાશિ જૈન ભડારામાં જળવાઈ રહ્યો છે તે એટલા બધા વિશાળ છે કે તેમને સંપૂર્ણ પણે અવગાહવાનું કાર્ય પણ સામાન્ય માણસને માટે દુઃશક્ય છે. તેમના નાના મેટા અડ્ડાસી ગ્રંથાનાં નામેા આજે આપણને મળી આવે છે તેમાંના ઘણા છપાયા છે. અને કેટલાક છપાયા વિનાના છે અને કેટલાકનાં માત્ર નામા જ મળ્યાં છે. ૧
તેઓ પ્રકાન્ડ આગમિક હતા. જૈન આગમા ઉપર ૧. વિગત માટે જુએ શ્રી કલ્યાણુવિજયજી દ્વારા સોંપાદિત
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંસ્કૃતમાં ટીકા લખનાર સર્વ પ્રથમ આ આચાર્ય જ હતા. તેમની પહેલાં આગ ઉપર નિર્યુક્તિઓ, ચૂર્ણિઓ અને ભાગે જે કાંઈ લખાણું છે, તે બધું પ્રાકૃતમાં જ છે. તેમની આ પહેલ ખૂબ જ અનુકરણીય થઈ પડી.
વળી તેમણે ટીકાની માફક સ્વતંત્ર પ્રકરણ ગ્રંથ પણ રચ્યા છે, તેથી તેઓ પ્રકરણકાર પણ હતા. જેમાં કઈ પણ વિષય પદ્ધતિસર શાસ્ત્રીય રૂપમાં ગોઠવાયેલ હોય તે પ્રકરણ ઉપલબ્ધ સાહિત્ય ઉપરથી જણાય છે કે શ્રી ઉમાસ્વાતિએ તત્વાર્થીદિ પ્રકરણ ગ્રંથ લખીને જૈન સાહિત્યમાં નવી પ્રણલિકા શરૂ કરી, શ્રી સિદ્ધસેને તેને વિકસાવી અને શ્રી હરિભદ્રે તે તે પ્રણાલિકાને એટલી હદે વિકસાવી કે તે દ્વારા તેમણે સમસ્ત જનવાડ્મયને જનતા સમક્ષ વ્યવસ્થિત રૂપમાં લાવી મૂકયું. પ્રસિદ્ધ જર્મન વિદ્વાન શ્રી હરમન જેકેબીના શબ્દોમાં કહીએ તે “શ્રી હરિભદ્ર વેતાંબરના સાહિત્યને પૂર્ણતાની ઊંચી ટેચે પહોંચાડયું છે.”
જન કૃતસાહિત્ય મુખ્યપણે ચાર વિભાગમાં વહેંચાયેલું છે. તે દરેક વિભાગને અનુગ કહેવામાં આવે છે. તે ચારેય અનુગે ઉપર તેમણે સ્વતંત્ર ગ્રંથે રહ્યા છે. દા. ત.
(૧) દ્રવ્યાનુયોગ-ધર્મસંગ્રહણિ આદિ. (૨) ગણિતાનુયોગ-ક્ષેત્રસમાસટીકા.
(૩) ચરણકરણાનુગ-પંચવસ્તુ, ધર્મબિંદુ આદિ. અને શ્રી. કે. લા. ગ્રંથસમિતિ દ્વારા પ્રકાશિત ધર્મસંગ્રહણિ ભાગ. રજે તેમાં શરૂઆતને “ગ્રંથકાર પરિચય' નામને લેખ (સંસ્કૃતમાં) પૂ. ૧૩થી ૧૯.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
(૪) ધર્મ કથાનુયાગ—સમરાઇચ્છકહા, ધૂર્તાખ્યાન આદિ. દર્શનશાસ્ત્રોને તેમને અભ્યાસ પણ તેટલેાજ તલસ્પશી હતા, એટલું જ નહિ મકે એક આદર્શ દાર્શનિકને છાજે તેવા સમન્વય અને મધ્યસ્થતાની વિશિષ્ટ દષ્ટિપૂર્વકના હતા. તેમના અનેકાંતજયપતાકા ' · શાસ્ત્રવાર્તાસમુચ્ચય ’ ‘ ’ અને ‘ ષડદનસમુચ્ચય જેવા દાર્શનિક ગ્રંથા વાચકને તેમની એ વિશેષતાના વારવાર પરિચય કરાવે છે.
'
.
મધ્યસ્થભાવ એ એમના જીવનમંત્ર હતા. તેમણે ક્યું છે કે
r
૮ વક્ષવાતો 7 મે વીરે, ન દ્વેષ: પિત્ઝારિત્રુ । युक्तिमद्वचनं यस्य तस्य कार्यः परिग्रहः ॥
""
“ વીર પ્રભુ પ્રત્યે મારે। પક્ષપાત નથી, તેમજ પિલ કે કણાદ; બ્રહ્મા કે બુદ્ધ કાઈ તરફ મારા દ્વેષભાવ પણુ નથી. જેનુ’વચન યુક્તિયુક્ત હોય તેના જ સ્વીકાર કરવા જોઇએ.”
ખરેખર! અનેકાંતના રહસ્યને આચરણમાં ઉતારનાર સિવાય, જૈનધર્મના સાચા પ્રભાવક પુરુષ વિના, ખીજા કાઇથી ઉપરના શબ્દો ઉચ્ચારાય તેમ નથી. તેમની જીણુગ્રાહક બુદ્ધિનો, તેમના સમભાવી સ્વભાવનો તથા માત્ર તાત્વિક વસ્તુ તરફના તેમના પક્ષપાતનો આ બ્લેક સુંદર નમૂના છે. આવા કેટલાય બીજા નમૂનાઓ આપણને તેમના ગ્રંથામાંથી મળી રહે છે. દાશનિકામાં દેખાય છે તેવી ઉખલતા અને અન્યને માટેના અતિ હલકા અભિપ્રાય તેમના ગ્રંથામાં ગત્યાં પણ મળતાં નથી. ભારતીય દાર્શનિકાની સાથે તુલના કરતાં શ્રી જિનવિજયજી જણાવે છે કે—
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
“ભિન્ન ભિન્ન મતેના સિદ્ધાંતેની વિવેચના કરતી વખતે પિતાથી વિરેધીમતવાળા વિચારકે પણ ગૌરવપૂર્વક નામેલ્લેખ કરવાવાળા અને સમભાવપૂર્વક મૃદુ અને મધુર શબ્દ દ્વારા વિચારમીમાંસા કરવાવાળા એવા કેઈ વિદ્વાન જે ભારતીય સાહિત્યના ઈતિહાસમાં ઉલ્લેખ કરાવા યેાગ્ય હોય તે તેમનામાં શ્રી હરિભદ્રનું નામ સૌથી પ્રથમ લખાવા યોગ્ય છે”૧ ધાર્મિક અસહિષ્ણુતાના આ યુગમાં શ્રી હરિભદ્રનું ચરિત્ર આપણુ દીલ ઉપર કેવી સુંદર છાપ પાડી રહ્યું છે?
વિષય નિરૂપણની તેમની શૈલી પણ અનેખિી જ છે. સામાના દીલમાં પોતાની વાત ઉતારવી સહેલી નથી. પરંતુ શ્રી હરિભદ્ર એ કળાને હસ્તગત કરી હતી. સમજાવવાની સટ શિલીના અનેક નમૂનાઓ તેમના ગ્રંથમાં યત્રતત્ર વિખરાયેલા પડ્યા છે. તે સંબંધમાં પં. બેચરદાસજી જણાવે છે–
દઢતાપૂર્વક જણાવી શકું છું કે ભગવંત મહાવીરના શાસનમાં જે જે ગ્રંથકાર આચાર્યો થઈ ગયા છે, તે બધામાં આ એક શ્રી હરિભદ્રજી જ આવા સમર્થ સમજાવનાર મને જડ્યા છે. બીજી એની જોડી ક્યાંય ગતી પણ મળી નથી.” ૧ જુએ “મિકા સમનિર્ભર
જેન સાસં૧ લો ખંડ પૃ. ૨૧ ૨ જુઓ જૈન દર્શન' પ્રસ્તાવના પૃ. ૩૪
પ્રકાશક—મનસુખલાલ રવજીભાઈ
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧
તેમણે લખેલ “સમરાદિત્ય કથા” કથા સાહિત્યમાં " ઊંચું સ્થાન લેંગવે છે, તેમની કવિત્પનાને તે નાદર નમૂન છે.
તેમને આધ્યાત્મિક વિકાસ પણ અનુપમ હતે. “ભવવિરહ” જેવું વિલક્ષણ ઉપનામ તેમની ગાનુભૂતિને જ સૂચવે છે. તેમણે યોગ દષ્ટિસમુચ્ચય “યોગબિંદુ” “ષોડશક,
ગર્વિશિકા' જેવા ચોગવિષયક ગ્રંથ રચીને પિતાના આધ્યાત્મિક ગહન ચિંતનને પરિચય કરાવ્યો છે. એ ગ્રંથ રચીને તે તેમણે જૈન યોગ સાહિત્યમાં તદ્દન નવી ભાત પાડી છે.
પં. સુખલાલજીએ. નીચેના શબ્દમાં શ્રીહરિભદ્રની ચોગ્યતા અને તેમની સેવાને સંક્ષિપ્ત ખ્યાલ આપી દીધું છે.
તેમની બહુશ્રુતતા, તેમની સર્વમુખી પ્રતિભા, મધ્યસ્થતા, અને સમન્વયશક્તિને પરિચય તેમના ગ્રંથે પરથી યથાર્થ રીતે થાય છે. તેમની શતમુખી પ્રતિભાને સ્ત્રોત તેમના બનાવેલ ચાર અનુગવિષયક ગ્રંથમાં જ નહિ, બલ્ક જૈન ન્યાય તથા ભારતવર્ષીય તત્કાલીન સમગ્ર દાર્શ નિક સિદ્ધાંતની ચર્ચાવાળા ગ્રંથોમાં પણ વહે છે. આટલું કરીને જ તેમની પ્રતિભા મૌન થઈ નથી, તેણે તે ગમાર્ગમાં એક એવી દિશા બતાવી જે કેવળ જન ચાગ સાહિત્યમાં જ નહિ પરંતુ આર્યજાતીય સંપૂર્ણ ગવિષયક સાહિત્યમાં એક નવી વસ્તુ છે.”
પરંતુ આગમિક, દાર્શનિક, આધ્યાત્મિક અને સાહિત્યિક તરીકેનો પિતાનો પરિચય આપીને જ તેઓ અટક્તા નથી; સુધારક તરીકે પણ આપણી સમક્ષ આવીને તેઓ ૧ જુઓ ગિદર્શન તથા ગર્વિશિકારની પ્રસ્તાવના પૃ. ૫-૬
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
ઊભા રહે છે. તેમના સમયમાં ઘર કરી બેઠેલે ચૈત્યવાસી જૈન સાધુઓને સડે તેમને શલ્યની માફક સાલતા હતા અને તેથી તે સડા સામે તેમણે જબરજસ્ત વિરોધ જાહેર કર્યો હતે. “સ બેધપ્રકરણ” નામનો તેમનો ગ્રંથ તેમના ઉક
ટનું પ્રતિબિંબ છે. તે સાધુઓ દેવદ્રવ્યને પિતાના અંગત ઉપયોગમાં વાપરી નાખી ભગવાન મહાવીરના ઉચ્ચકેટીના ત્યાગમાર્ગને વગાવી રહ્યા હતા ત્યાં સુધી કે ખાનગી મિક્ત રાખી વ્યાજવટું પણ કરતા હતા. એકલી સ્ત્રીઓ સામે ગાતા કે વ્યાખ્યાન વાંચતા; વિના કારણે કટિવસ્ત્ર વાપરતા; રાત્રે સ્ત્રીઓને ઉપાશ્રયમાં આવવા દેતા, તાંબુલ વગેરે મુખવાસનો ઉપયોગ કરતા ઉચાટન, મંત્ર તંત્ર, વૈદું વગેરે દ્વારા પૈસા પેદા કરતા, પરસ્પર વેરવૃત્તિ વધે એવી રીતે શ્રાવકેને સલાહ આપતા અને પિતાના વાડાને મજબુત કરવા લગ્નવ્યવહાર જોડવામાં ભાગ લેતા, પરનિદા અને આમપ્રશંસા તે તેમને હમેશની આદત જેવાં થઈ રહ્યાં હતાં. આમ ભગવાન મહાવીરના અહિંસા, સત્ય, અચૌર્ય, બ્રહ્મ અને અપરિ ગ્રહું જેવાં મહાન વ્રતોને છડેચોક ભંગ કરી રહ્યા હતા. આગળ ચાલતાં શ્રીહરિભદ્રસૂરિ જણાવે છે “તેઓ સાધુઓ નથી પણ પેટભરાઓનું પેડું છે.”
આવી પ્રવર્તતી સ્થિતિમાં તેમણે સામનો કર્યો હતે, તથા પિતાની પ્રતિભા અને આચરણ દ્વારા તેવા વ્યવહારવાળા સાધુઓના સામર્થ્યને હચમચાવી મૂક્યું હતું
આ બધા ઉપરથી એમ લાગે છે કે તેમનું જીવન એક આદર્શ નમૂનો હતે. સંસારથી છૂટવાની અને અન્ય પ્રાણીઓને છોડવાની તેમની તત્પરતા યત્રતત્ર તરવરી આવે છે.
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટકમકરણ વિષયાનુક્રમણિકા
૧-૩
નોટ – દરેક અષ્ટકની નીચે તેને વિગતવાર વિષયક્રમ આપેલ છે. તેમાં જે અંકે છે તે કેના અંક સમજવા. અષ્ટક
પૃષ્ઠ ૧, મહાદેવાષ્ટક
મહાદેવનું સ્વરૂપ તેની રાગદ્વેષોહરહિતતા ૧, ૨–તેની સર્વજ્ઞતા, શાશ્વત સુખેશ્વરતા, કમંરહિતતા, સવ્યવહારોની તથા સચ્છાસ્ત્રોની સર્જકતા અને વિશેષતા. ૩-૭–તેવા ગુણવાળે મહાદેવ કહેવાય ૮. ૨. સ્નાનાષ્ટક
૩-૫. - સ્નાનના પ્રકારઃ દ્રવ્યનાન અને ભાવનાન ૧-દ્રવ્યસ્નાન એટલે શું? તેનું ગૃહસ્થ માટેનું વિધાન, ભાવ શુદ્ધિમાં નિમિત્તભૂતતા ૩,૪–સાધુ માટે દ્રવ્યસ્નાન કેમ નહિ?” એવી શંકાનું સમાધાન પ–ભાવસ્નાનનું સ્વરૂપ ૬. તે સાધુ માટે છે, તેને લાભ. ૭,૮. ૩. પૂજાષ્ટક
અષ્ટપુષ્પી પૂજા તેના અશુદ્ધ પૂજા અને શુદ્ધ પૂજા એવા બે પ્રકાર ૧–અશુદ્ધ પૂજાનું સ્વરૂપ ૨,૩–તેની પુણ્યાનુબંધમાં નિમિત્તતા ૪,–ભાવ પુષ્પની ગણતરી, તથા ભાવપૂજાનું સ્વરૂપ, તેનું ફળ. ૫-૮. + અગ્નિકારિકાષ્ટક
૭-૯ - સાધુએ ભાવાગ્નિકારિકા જ કરવી જોઈએ, તે મેક્ષસાધક છે ૧૩.-દ્રવ્યાગ્નિકારિકાથી રાજ્ય પ્રાપ્તિ અને પરિણામે પાપ તેથી તેની સદેષતા ૪,૬-ભાવાગ્નિકારિકાની વિશેષતા ૭-૮.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક
પૃષ્ઠ પ. ભિક્ષાષ્ટક
૧૦,૧૧ ભિક્ષાના ત્રણ પ્રકાર ૧,-(૧) સર્વસંપન્કરી ભિક્ષાનું સ્વરૂપ ૨,૩.-(૨) પૌરુષની ભિક્ષાનું સ્વરૂપ ૪,૫-() વૃત્તિભિક્ષાનું
સ્વરૂપ, બીજા પ્રકારની કરતાં ત્રીજા પ્રકારની વધારે સારી ૬,૭. દાતાઓને થતા ફળને વિચાર. ૮. ૬. સર્વસંપન્કરી ભિક્ષાષ્ટક
* ૧૨–૧૪. વિશુદ્ધ પિંડનું સ્વરૂપ ૧,-તેવા પિંડની શકયાશક્યતાને વિચાર ૨-૮. ૭. પ્રચ્છન્નભેજનાષ્ટક - ૧૫, ૧૬.
સાધુઓ માટે પ્રચ્છનભેજનનું વિધાન ૧,–તેના અભાવમાં પુણ્ય, પાપને સંભવ તથા શાસનઠેષ, શાસ્ત્રાજ્ઞાભંગ વગેરે દોષની સંભાવના, તે બધાની હેયતા, પ્રકટ ભજનનો ત્યાગ ૨-૮. ૮ પ્રત્યાખ્યાનાષ્ટક
* ૧૭-૧૮ પ્રત્યાખ્યાનના બે પ્રકારઃ દ્રવ્ય અને ભાવ પ્રત્યાખ્યાન ૧ - અપેક્ષા, અવિધિ, અપરિણામ તથા વીર્યાભાવ એ ચાર ભાવ પ્રત્યાખ્યાનનાં વિને છે ૨-એ ચારે વિષે પૂર્વકનું પ્રત્યાખ્યાન દ્રવ્ય પ્રયાખ્યાન ૩–૫. તે સિવાયનું ભાવ પ્રત્યાખ્યાન, તે જ સમ્યક ચારિત્ર ૬,૭. ભકિતપૂર્વકનું દ્રવ્ય પ્રત્યાખ્યાન ભાવ પ્રત્યાખ્યાનનું કારણ ૮. જ્ઞાનાષ્ટક
૧–૨૧. જ્ઞાનના ત્રણ પ્રકારઃ વિષયપ્રતિભાસરૂપ, આત્મપરિણતિરૂપ અને તત્ત્વસંવેદનરૂપ ૧-એ ત્રણેયનું સ્વરૂપ ૨-૮ ૧૦ વૈરાગ્યાષ્ટક
૨૨, ૩, (૧) આર્તધ્યાનનામક વૈરાગ્ય (૨) મેહગર્ભિત વૈરાગ્ય (2)
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક
પૃષ્ઠ સજ્ઞાનયુક્ત વૈરાગ્ય-એ ત્રણેય પ્રકારનું સ્વરૂપ ૧-૮, ૧૧. તપષ્ટક
ર૪-૨૬ “તપ દુઃખાત્મક છે એવી શંકાનું સ્થાપન ૧-૪-તપ એ સુખાભક છે એવું સ્થાપન અને શંકાનું નિરસન. ૫-૮ ૧૨. વાદાષ્ટક
૨૬-૨૮. ત્રણ પ્રકારનો વાદ ૧. (૧) શુષ્કવાદનું સ્વરૂપ ૨.-તે બને પ્રસંગે (છત્યે કે હાયે) અનર્થકારી છે ૩-(૨) વિવાદનું સ્વરૂપ, તે પણ સદેષી છે ૪,૫–ધર્મવાદનું સ્વરૂપ, તેની નિર્દોષતા ૬,૭. પ્રસંગ આવ્યે વિવેકપૂર્વક કોઈપણ વાદ કર. ૮. ૧૩ ધર્મવાદાષ્ટક
૨૮-૩૦ ધર્મવાદનો વિષય મોક્ષેપયોગી અહિંસાદિ વગેરે ૧-૨. -પારમાર્થિક દૃષ્ટિએ ધર્મની વિચારણની સંગતતા, પ્રમાણદિની નહિ ૩-૮, ૧૪, એકાન્તનિત્યપક્ષખંડનાષ્ટક
૩૦-૩૨ નિષ્ક્રિય, નિત્ય અને સર્વવ્યાપક આત્મામાં વાસ્તવિક રીતે હિંસા, અહિંસાદિકે ઊર્ધ્વ અધોગતિ આદિ કાંઈ ઘટી શકતું નથી તેનું નિરૂપણ ૧-૮. ૧૫. એકાન્તઅનિત્યપક્ષખંડનાષ્ટક
૩૩-૩૫. તે સ્વાભાવિક રીતે જ પ્રત્યેક પળે ઉત્પતિ અને વિનાશ પામતે આત્મા અને હિંસક કે હિંસ્ય બની શકતા નથી તેની સયુકિતક ચર્ચા. ૧-૮. ' ૧૬. નિત્યાનિત્યપક્ષમંડનાષ્ટક
નિત્યનિત્ય ત્મક આત્મામાં જ હિંસ્યહિંસકતા અને તેના વિરુદ્ધ ધર્મો ઘટી શકે છે ૧-૪. સત્યાદિ ચાર વ્રતો અહિંસાના
૩૫-૩૭.
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંરક્ષક અને પોષક છે પ-આત્માની નિત્યાનિત્યતાની સિધ્ધિ ૬.દેહવ્યાપી આત્મા સ્વીકાર્યો તેની ઊર્ધ્વ અધોગતિ ઘટી શકે છે ૭. અહિંસાદિની વિચારણમાં મધ્યસ્થભાવની આવશ્યકતા ૮. ૧૭-૧૮ માંસભક્ષણદૂષણાષ્ટક
૩૭–૪૩ માંસ પ્રાણીનું અંગ છે માટે તે ખાવું એ દલીલને ઉત્તર ૧૭,૧-૬. શાસ્ત્રવચન તથા લોકવ્યવહારના આશ્રયને નિર્દેશ ૧૭, ૭-૮. મનુસ્મૃતિમાં આવેલ માંસભક્ષણની આજ્ઞા અને નિષેધના પરસ્પર વિરોધનું પ્રદર્શન ૧૮, ૧-૩, તેની યુતિક ચર્ચા ૧૮, ૪–૮. ૧૯, મદ્યપાનદૂષણાષ્ટક
૪૩-૪૫ મઘથી શુભચિત્તને નાશ વગેરે દેનું કથન ૧-૨. મધપાનથી ઋષિના વિનાશની કથા ૩૮. ૨૦. મિથુનÉવણાષ્ટક
૪૫–૭. મૈથુનમાં દેષ નથી” એ સ્મૃતિવાક્યની અસંગતતાનું સયુક્તક પ્રદર્શન ૧-૮. ' ૨૧. સુક્ષ્મબુદ્ધયાશ્રયણાષ્ટક .
૪૮-૪૯, વિવેકબુદ્ધિદ્વારા જ ધર્મને સમજે, અન્યથા ધર્મબુદ્ધિદ્વારા જ ધર્મને નાશ થાય છે. ૧-તે ઉપર બિમારની સેવા કરવાને અભિગ્રહ લઈ બિમાર ન મળે દુઃખી થનાર સાધુનું ઉદાહરણ ૨-૪-વાલીનું લૌકિક દષ્ટાંત પ-૬. તેવી જ રીતે નિષિદ્ધદાનાદિના નિયમ વિરુદ્ધ દીક્ષાદિ દેવામાં ધર્મને નાશ જ રહેલ છે. ૭-૮. ૨૨. ભાવવિશુદ્ધિવિચારાષ્ટક
૫૦-૫૧ ભાવવિશુદ્ધિનું ફળ ૧.-ભાવમાલિન્યના હેતુભૂત રાગ, દ્વેષ અને મેહનું ફળ ૨-૪-ભાવશુદ્ધિ માટે ગુણીજનાધીનતાની આવશ્યક્તા ૫-૬. કેની ભાવવિશુદ્ધિ આગમાનુસારિણી છે નું કથન ૭-૮.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ ર૩, શાસનમલિન્યનિષેધાષ્ટક
પર–૫૩, શાસનની અવનતિ, નિંદા કે નુક્સાન કરવાથી મિથ્યાત્વ પ્રાપ્તિ તથા તેની ઉન્નતિ આદિ કરવાથી સમ્યફવપ્રાપ્તિ ૧-૪. બન્નેના લાભાલાભનું નિરૂપણ. ૪-૮. ૨૪. પુણ્યાનુબંધિપુણ્યાદિવિચારણાષ્ટક ૫૪-૫૬,
પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યાદિ ચાર ભાંગાને નિર્દેશ. ૧-૪-તેમાંથી પુણ્યાનુબંધિ પુણ્ય કર્તવ્ય છે પ–ચિત્તશુધ્ધિથી તેની પ્રાપ્તિ ૬.-જ્ઞાનવૃદ્ધોની આજ્ઞામાં રહે તેની પ્રાપ્તિ ૬-૭. પુણ્યાનુબંધ પુણ્ય કર્યું? તેની ગણતરી ૮. ૨૫. પુણ્યાનુબંધિપુણ્યપ્રધાનફલાષ્ટક
૫૬-૫૮. પુણ્યાનુબંધિ પુણ્યનું પ્રધાનફળ-સદા ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરનાર તીર્થકરત્વની પ્રાપ્તિ. તે ઉપર મહાવીર પ્રભુની પ્રવૃત્તિઓનું દષ્ટાંત ખાસ કરીને માતાપિતાનાં દુઃખ. ર૬. તીર્થકૃદાનમહત્વસિદ્ધયષ્ટક
૫૯-૬૨. તીર્થકરનું દાન સંખ્યાવાળું હોવાથી મહાદાન ન કહેવાય, અપરિમિત દાન મહાદાન કહેવાય તેથી અપરિમિત દાન દેનાર બેધિસત્વનાં જ મહાનુભાવતા અને જગદ્ગુરુત્વ વ્યાજબી છે, ૧-૩ ઉત્તર. મહાદાન એટલે એવું દાન કે જેનાથી કોઈ જરૂરિયાતવાળા જ ન રહે. તેવું દાન તીર્થકરનું છે તેથી તેમનાં મહાનુભાવતા અને જગગુરુત્વ પણ સિદ્ધ છે. ૪-૮ તીર્થકૃદાનનિષ્ફળતાપરિહારાષ્ટક
૬૧-૬૩. - ' અત્યંઠા તીર્થંકરના દાનની નિષ્ફળતાનું કથન ૧. ઉત્તર તેમને તેવો કલ્પ છે તથા “દાન ધર્મનું અંગ છે એ બતાવવું છે. ૨-૪. અપવાદરૂપે સાધુદાન પણ કઢાય છે. તે ઉપર પ્રભુનું દષ્ટાંત.૫-૮.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
૨૮
૨૮. રાજ્યાદિનેપિત થકૃતિદેવાભાવપ્રતિપાદનાષ્ટક ૬૪-૬પ
રાજ્ય એ પાપનું કારણ છે તેથી તેનું દાન દેજવાળું છે' એવી શંકાને સયુક્તિક ઉત્તર ૧૮. ર૯. સામાયિક સ્વરૂપનિરૂપણાષ્ટક
૬૬-૬૭. સામાયિકનું સ્વરૂપ ૧-૨.-કુશળચિત્તનું સ્વરૂપ, તેની મોહયુક્તતા, તેનું ફળ ૩-છ. કુશળચિત્ત કરતાં સામાયિકની વિશેષતા ૮. ૩૦. કેવલજ્ઞાનાટક
૬૮-૭૦. તેનું સ્વરૂપ ૧-તેની પ્રાપ્તિના ઉપાય ૨.–તેની આત્મામાં જ વિદ્યમાનતા. ૩-૮. ૩. તીર્થકૃદેશનાષ્ટક
૭-૭૨. ૩૨. મેક્ષાષ્ટક
૭૨–૭૪. મેક્ષનું સ્વરૂપ તેની બાધારહિતતા, આનંદ અને સુખયુક્તતા, ઈચ્છારહિતતા ૧-૫- ત્યાં મોગાભાવ હોવાથી સુખ નથી' એવા કથનને યુક્તિક ઉત્તર ૩-૯-ગ્રંથકારની ભાવના. ૧૦.
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ ___ [माया मित]
महादेवाष्टकम्
[१] यस्य संक्लेशजननो रागो नास्त्येव सर्वथा । न च द्वेषोऽपि. सत्वेषु शमेन्धनदवानल : ॥१॥ न च मोहोऽपि सज्ज्ञानच्छादनोऽशुद्धत्तकृत् ।। त्रिलोकरव्यातमहिमा महादेवः स उच्यते ॥ २ ॥
જેને કલેશત્પાદક રાગ બિલકુલ નથી, જેને સમતારૂપી ઈશ્વનને નાશ કરનાર દાવાનળસમે દ્વેષ પણ નથી અને જેને સંજ્ઞાનાચ્છાદક અશુદ્ધ-કલંક્તિ-આચરણ કરનારે એક પણ નથી, તે ત્રણ લેકમાં પ્રસિદ્ધ મહિમાવાળે મહાદેવ उपाय छे. यो वीतरागः सर्वज्ञो यः शाश्वतसुखेश्वर । क्लिष्टकर्मकलातीतः सर्वथा निष्कलस्तथा ॥ ३ ॥ . यः पूज्यः सर्वदेवानां यो ध्येयः सर्वयोगिनाम् ।
यः स्रष्टा सर्वनीतीनां महादेवः स उच्यते ॥४॥ भ.प्र..
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
જે વીતરાગ છે, જે સર્વજ્ઞ છે, જે શાશ્વત સુખના સ્વામી છે, જે કલેશર કલા-ક રજથી રહિત છે, જે સર્વથા શરીર રહિત છે, જે બધા દેવાના પૂજ્ય છે, બધા ચેાગીઓના આરાધ્ય (દેવ) છે, જે અધી નીતિનય—ન્યાયના ઉત્પાદક છે તે મહાદેવ કહેવાય છે. [3—8]
ર
एवं सद्वृत्तयुक्तेन येन शास्त्रमुदाहृतम् । शिववर्त्यं परं ज्योतिस्त्रिकोटीदोषवर्जितम् ॥ ५ ॥
ઉપર્યુંક્ત નિષ્કલંક આચરણવાળા જે દેવે માક્ષમાર્ગ સમું પરમ પ્રકાશરૂપ, (આદિ, મધ્ય અને અંત એ ) ત્રણેય કાટી–વિભાગામાં દોષરહિત શાસ્ત્ર સર્જ્યું છે, (તે મહાદેવ કહેવાય છે. ) [૫]
यस्य चाराधनोपायः सदाज्ञाभ्यास एव हि । यथाशक्ति विधानेन नियमात्स फलप्रदः
॥ મૈં ॥
વળી જેની આજ્ઞાના–આગમાના અભ્યાસ જ યથાશક્તિ આચરણમાં ઉતારવાથી અવશ્ય ફળ આપતા હેાવાથી— (તેની) આરાધના–પ્રસાદ–કૃપા પ્રાપ્ત કરવાના એક માત્ર ઉપાય–હેતુરૂપ છે, (તે મહાદેવ છે.) [૬]
सुवैद्यवचनाद्यद्वव्याधेर्भवति संक्षयः । तद्वदेव हि तद्वाक्याद् ध्रुवः संसारसंक्षयः
|| ૭ ||
જેવી રીતે ઉત્તમ વૈદ્યના વચનથી અર્થાત્ તેના વચનાનુસારી વર્તનથી રાગના નાશ થાય છે, તેવી રીતે મહાદેવના વચનથી અર્થાત્ તેમના વચનાનુસારી વર્તનથી સંસારક્ષય નિશ્ચિત છે.
[9]
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાનાષ્ટક
एवम्भूताय शान्ताय कृतकृत्याय धीमते । महादेवाय सततं सम्यग्भक्त्या नमोनमः ॥८॥
ઉપર્યુક્ત ગુણવિશિષ્ટ, શાંત, કૃતકૃત્ય, ધીમાન મહાદેવને સમ્યગ્રભક્તિભાવે સતત્ નમસ્કાર હો.
[]
स्नानाष्टकम्
[२] द्रव्यतो भावतश्चैव द्विधा स्नानमुदाहृतम् । बाह्यमाध्यात्मिकं चेति तदन्यैः परिकीयते ॥१॥ - સ્નાન બે પ્રકારનું કહેવામાં આવ્યું છે, (૧) દ્રવ્ય જ્ઞાન (२) मा स्नान. मन्यवभाव भीमा तेने मनु (१) मा स्नान मन (२) आध्यात्मिनान तरी ४ छ. [१] मलेन देहदेशस्य क्षणं यच्छुद्धिकारणम् । पायोऽन्यानुपरोधेन द्रव्यस्नानं तदुच्यते ॥ २ ॥
જળથી (કરાએલું) સ્નાન કે જે ક્ષણભર દેહની શુદ્ધિનું કારણ બને છે, તે પ્રાય: બીજા નવા મેલને રોકવામાં અસમર્થ હોવાથી દ્રવ્યસ્નાન કહેવાય છે. कृत्वेदं यो विधानेन देवतातिथिपूजनम् । करोति मलिनारम्भी तस्यैतदपि शोभनम् ॥३॥ भावशुद्धिनिमित्तत्वात्तथानुभवसिद्धितः । कश्चिदोषभावेऽपि तदन्यगुणभावतः ॥४॥
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
પાપકારી વ્યાપાર કરનાર જે ગૃહસ્થ વિધિપૂર્વક સ્નાન કરીને દેવતા–મહાદેવ-તીર્થકર અને અતિથિ-સાધુ સાધ્વીનાં પૂજા સત્કાર કરે છે, તેને દ્રવ્યસ્નાન પણ શનિલાભદાયી છે; કારણ કે તે ભાવશુદ્ધિમાં વિચારશુદ્ધિમાં નિમિત્તરૂપ થાય છે એ આપણે અનુભવ છે તેમ જ તેમાં થોડે દોષ હોવા છતાં પણ તેનાથી (સમ્યકત્વશુદ્ધિ વગેરે) બીજા ગુણોને લાભ થાય છે.
[3 ] શંકા–દ્રવ્યસ્નાન જે શોભન છે તે ગૃહસ્થને માટે જ કેમ કહ્યું? સાધુને માટે પણ તે શોભન હોવું જોઈએ.
સમાધાનअधिकारिवशाच्छास्त्रे धर्मसाधनसंस्थितिः । व्याधिमतिक्रियातुल्या विज्ञेया गुणदोषयोः ॥ ५ ॥
રોગના ઉપામેની વ્યવસ્થાસમી શાસ્ત્રમાં (કહેલી) ધર્મ નાં સાધનેની વ્યવસ્થા તેમનાં) ગુણદેષની બાબતમાં અધિકારીની અપેક્ષાઓ જાણવી. તેથી દ્રવ્યસ્નાન સદેષી હોવાથી સાધુને વિહિત નથી.) ध्यानाम्भसा तु जीवस्य सदा यच्छुद्धिकारणम् । मलं कर्म समाश्रित्य भावस्नानं तदुच्यते ॥६॥
જે સ્નાન ધ્યાનરૂપી પાણી વડે કર્મરૂપી મેલની અપેક્ષાએ અર્થાત્ કર્મરૂપી મેલને ધોઈને આત્માની શુદ્ધિનું કારણ બને છે, તે ભાવ સ્નાન કહેવાય છે. ऋषीणामुत्तमं ह्येतन्निर्दिष्टं परमर्षिभिः । हिंसादोषनिवृत्तानां प्रतशीलविवर्धनम् ॥७॥
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
Y
AAAAAANAV
હિંસાદેષથી નિવૃત્ત થયેલા, અષિઓનાં વ્રતનિયમ અને શીલસમાધિની વૃદ્ધિ કરનાર ભાવસ્નાન જ ઉત્તમ છે, એમ મુનિશ્રેષ્ઠએ કહેલ છે. स्नात्वाऽनेन यथायोगं निःशेषमलवर्जितः । भूयो न लिप्यते तेन स्नातक: परमार्थतः ॥८॥
ઉપર્યુક્ત અધિકારાનુસાર દ્રવ્યસ્નાન અને ભાવજ્ઞાન કરીને સંપૂર્ણ કર્મરહિત થયેલ ફરીને કર્મથી બંધાતું નથી તેથી જ તે વાસ્તવિક દષ્ટિએ–સાચાઅર્થમાં-સ્નાતક (કહેવાय) छे.
[८]
पूजाष्टकम्
[३] अष्टपुष्पी समाख्याता स्वर्गमोक्षप्रसाधनी । अशुद्धतरभेदेन द्विधा तत्वार्थदर्शिभिः
તત્વદર્શી–જ્ઞાની પુરુષેએ અષ્ટપુષ્પી પૂજા બે પ્રકારે ४ीछे; (१) अशुद्ध मने (२) शुद्ध. ते (अनुभ) २१f मने મેક્ષના સાધનરૂપ છે. शुद्धागमैर्यथालाभं प्रत्यौः शुचिभाजनैः।। स्तोकैर्वा बहुभिर्वाऽपि पुष्पैर्जात्यादिसम्भवैः ॥२॥ अष्टापायविनिर्मुक्ततदुत्थगुणभूतये ।। दीयते देवदेवाय या साऽशुद्धत्युदाहृता ॥३॥
[१]
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ શુદ્ધ-પ્રામાણિકરીતે પ્રાપ્ત કરેલાં, તાજા, શુદ્ધભાજનમાં રાખેલાં, ડાં અથવા ઘણાં, જેવાં સાંપડ્યાં તેવાં માલતી વગેરેનાં પુષ્પો દ્વારા આઠ અપાયના-કર્મોના નાશથી ઉત્પન્ન થયેલ અનંતજ્ઞાનાદિગુણવાળા દેવાધિદેવની જે પૂજા થાય છે, તે અશુદ્ધ પૂજા કહેવાઈ છે. [૨-૩] सङ्कीर्णषा स्वरूपेण द्रव्याद्भावप्रसक्तितः । पुण्यबन्धनिमित्तत्वाद् विज्ञेया सर्वसाधनी ॥४॥
સ્વાભાવિક રીતે જ પાપમિશ્ર આ અશુદ્ધ પૂજા (પુષ્પાદિ) દ્રવ્ય દ્વારા (ભક્તિ) ભાવને ઉત્પન્ન કરનારી હેવાથી અને પુણ્યબંધના નિમિત્તરૂપ હેવાથી સ્વર્ગના સાધનરૂપ સમજવી. [૪] या पुनर्भावजैः पुष्पैः शास्त्रोक्तिगुणसङ्गतै ।। परिपूर्णत्वतोऽम्लानरत एव सुगन्धिभिः ॥ ५ ॥
વળી શાસ્ત્રાણારૂપી ગુણ-દેરીથી ગુંથાયેલાં (અહિંસાદિરૂ૫)ભાવપુષ્પો કે જે પરિપૂર્ણવિકસિત-દોષ કે ઉણપવિનાના હોવાથી તાજાં—અણુકરમાએલાં અને સુગંધીવાળાં છે, તેમના દ્વારા જે અષ્ટપુષ્પી પૂજા થાય છે, તે “શુદ્ધ પૂજા” કહેવાય છે.
अहिंसासत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमसङ्गता। गुरुभक्तिस्तपो ज्ञानं सत्पुष्पाणि प्रचक्षते ॥६॥
અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, બ્રહ્મચર્ય, અપરિગ્રહ, ગુરુભક્તિ, તપ અને જ્ઞાન એ આઠ ભાવપુ કહેવાય છે. [૬]
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
અગ્નિકારિકાક
एभिर्देवाधिदेवाय बहुमानपुरस्सरा । हीयते पालनाद्या तु सा वै शुद्धेत्युदाहृता
॥ ७ ॥ એ આઠ ભાવપુષ્પાના યથાર્થ પાલન દ્વારા જ દેવાધિદેવની અહુમાનપૂર્વક જે પૂજા થાય છે, તે શુદ્ધ પૂજા કહેવાય છે. [૭] प्रशस्तो नया भावस्ततः कर्मक्षयो ध्रुवः । कर्मक्षयाच्च निर्वाणमत एषा सतां मता
॥ ८ ॥
એ શુદ્ધ પૂજાથી ભાવ–આત્મપરિણામ શુદ્ધ થાય છે, તે શુદ્ધ ભાવથી કર્મક્ષય અવશ્ય ભાવી અને છે અને કર્મ ક્ષયથી મોક્ષ મળે છે, તેથી સત્પુરુષાને लाव पूल-शुद्ध પૂજા માન્ય છે.
[4]
अग्निकारिकाष्टकम् [ ४ ]
कर्मेन्धनं समाश्रित्य हा सद्भावनाहुति: । धर्मध्यानाग्निना कार्या दीक्षितेनाग्निकारिका ॥ १ ॥
દીક્ષિત સાધુએ કર્મરૂપી બળતણુ, સદ્ભાવનારૂપી આહતિ અને ધર્મ ધ્યાનરૂપી અગ્નિ વડે ઢ-પ્રબલ–પ્રજ્વલિત અગ્નિકારિકા કરવી જોઇ એ.
[2]
दीक्षा मोक्षार्थमाख्याता ज्ञानध्यानफलं च स । शास्त्र उक्तो यतः सूत्रं शिवधर्मोत्तरे ह्यदः ॥ २ ॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
W
^^^ ",
"
v/+,
vN< <
^
^
" पूजया विपुलं राज्यमग्निकाण सम्पदः । તપ: પાપવિશુદ્ધચ જ્ઞાન દશાનં ર શુરિત રૂ I
દીક્ષા મેક્ષ માટે કહેલી છે, અને તે મેક્ષ શાસ્ત્રમાં જ્ઞાનધ્યાનના ફળસ્વરૂપ કહેવાએલ છે, કારણ કે શિવધર્મોત્તર” નામના શિવ ધર્મગ્રંથમાં એવું સૂત્ર છે કે –
દ્રવ્યપૂજાથી વિશાલ સામ્રાજ્ય સાંપડે છે. (દ્રવ્ય) અગ્નિકાર્યથી સમૃદ્ધિઓ સાંપડે છે, તપ પાપની વિશુદ્ધિ માટે છે અને જ્ઞાન તથા ધ્યાન મોક્ષદાયક છે. ” રિ-૩] पापं च राज्यसम्पत्सु सम्भवत्यनघं ततः । न तद्धत्वोरुपादानमिति सम्यग्विचिन्त्यताम् ॥ ४ ॥
“સામ્રાજ્ય અને સમૃદ્ધિની હૈયાતીમાં પાપ સંભવે છે તેથી તેમનાં હેતુભૂત પૂજા અને અગ્નિકારિકાનું સેવન આચરણ નિરવ નથી ” એવું સમ્ય રીતે વિચારવું ઘટે. [૪]
શંકા–જેમ રાજ્યાદિથી પાપ સંભવે છે તેમ દાન વગેરે ગુણો પણ સંભવે છે અને તેથી પાપશુધન થાય છે માટે દ્રવ્યપૂજા અને દ્રવ્યઅગ્નિકારિકા કરવી જોઈએ.
સમાધાનविशुद्धिश्चास्य तपसा न तु दानादिनैव यत् । तदियं नान्यथा युक्ता तथा चोक्तं महात्मना ॥ ५ ॥ " धर्मार्थ यस्य वित्तेहा तस्यानीहा गरीयसी । प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरम् ॥ ६ ॥
આ અગ્નિકારિકા અન્યથા પ્રકારે અર્થાત્ ભાવાગ્નિકા૧. મહાભારત વનપર્વ.
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચાનિકારિકામક રિકાથી અન્ય દ્રવ્યાગ્નિકારિકરૂપે યુક્ત નથી કારણ કે પાપની શુદ્ધિ તપથી જ થાય છે, દાનાદિથી નહિ (કારણકે દાનથી ભોગોની પ્રાપ્તિ થાય છે એવું શાસ્ત્રવચન છે. મહાત્મા વ્યાસષિએ પણ એ જ કહ્યું છે “ધર્મને માટે ધન મેળવવાની જેની ઈચ્છા–પ્રવૃત્તિ છે, તેના કરતાં (ધર્મ માટે ) ધન જ નહિ મેળવવાની તેની ઈચ્છા-પ્રવૃત્તિ–વધારે સારી સંગત છે, કારણ કે ( કાદવમાં પડીને ) તેને ધોવા કરતાં, તેનાથી દૂર જ રહેવું એ વધારે સારું છે. ” [૫-૬] मोक्षाध्वसेवया चैताः प्रायः शुभतरा भुवि । जायन्ते ह्यनपायिन्य इयं सच्छास्त्रसंस्थितिः ॥ ७ ॥
વળી સદાગમાં એવી વ્યવસ્થા છે કે (સમ્ય દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્રરૂપ) મોક્ષમાર્ગના સેવનથી પ્રાપ્ત થતી સમૃદ્ધિઓ વધારે સારી અને દેષરહિત છે તેથી ભાવાગ્નિકારિકા જ યુક્ત છે. इष्टापूर्त न मोक्षा सकामस्योपवर्णितम् ।। अकामस्य पुनर्योक्ता सैव न्याय्याग्निकारिका ॥ ८ ॥
“ઈષ્ટાપૂર્ત (ઈષ્ટ અને પૂર્ત એ બે પ્રકારનાં દાન) મોક્ષના અંગરૂપ નથી, કારણકે તે સકામીનું—અભ્યદયની ઈચ્છાવાળાનું છે એમ કહેલું છે. કામના-વાંચ્છા-ઈચ્છા રહિત પુરુષને માટે તે ભાવાગ્નિકારિકા કે જે ઉપર વર્ણવાઈ–કહેવાઈ છે તે જ વ્યાજબી છે મેક્ષાંગરૂપ છે.
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
भिक्षाष्टकम्
सर्वसम्पत्करी चैका पौरुषघ्नी तथाऽपरा । वृत्तिभिक्षा च तत्वज्ञैरिति भिक्षा विधोदिता ॥ १ ॥
તત્વજ્ઞપુરુષોએ ભિક્ષા ત્રણ પ્રકારની કહેલી છે, (૧) સર્વર સંપત્કરી (૨) પિરુષષ્મી તથા (૩) વૃત્તિભિક્ષા. [૧] यतिर्ध्यानादियुक्तो यो गुर्वाज्ञायां व्यवस्थितः । सदानारम्भिणस्तस्य सर्वसम्पत्करी,मता ॥ २ ॥ वृद्धाद्यर्थमसङ्गस्य भ्रमरोपमयाटतः । गृहिदेहोपकाराय विहितेति शुभाशयात् ॥३॥
જે યતિ ધાનાદિકાર્યમાં પરોવાયેલ અને ગુરુ આજ્ઞા (ઉઠાવવા) માં તત્પર હોય, તેવા નિર્દોષપ્રવૃત્તિવાળા, મમત્યવિનાના, વૃદ્ધ (ગુરુજન, ગ્લાન) વગેરે માટે તથા ગૃહસ્થના અને પિતાના ઉપકાર માટે એમ શુભાશયથી ભ્રમરની માફક ભિક્ષાટન કરનારને માટે કહેવાયેલી–ઉપદેશાઓલી ભિક્ષા “સર્વસંપન્કરી” નામની ભિક્ષા કહેવાય છે. [૨-૩] प्रव्रज्यां प्रतिपन्नो यस्तद्विरोधेन वर्तते । असदारम्भिणस्तस्य पौरुषघ्नीति कीर्तिता ॥४॥
જે પ્રજિત ભિક્ષુ પ્રવજ્યા-દીક્ષા વિરોધી વર્તન રાખે છે, તેવા પાપકારી પ્રવૃત્તિવાળાની ભિક્ષા પિરુષની ભિક્ષા કહેવાઈ છે.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભિલાષ્ટક धर्मलाघवकृन्मूढो भिक्षयोदरपूरणम् । करोति दैन्यात्पीनाङ्गः पौरुष हन्ति केवलम् ॥ ५ ॥
ધર્મની લઘુતા કરનાર, મૂઢ તથા સ્થૂલકાયી જે સાધુ દીનતા પૂર્વક ભિક્ષાથી પિતાનું ઉદર ભરે છે (તેથી) તે માત્ર પુરુષાર્થને જ નાશ કરે છે.
[૫] निःस्वान्धपङ्गवो ये तु न शक्ता वै क्रियान्तरे। भिक्षामटन्ति वृत्त्यर्थ वृत्तिभिक्षेयमुच्यते ॥६॥
ભિક્ષા સિવાયની બીજી ક્રિયા કરવાને અસમર્થ, ગરીબ, આંધળાં કે પાંગળાં માણસો ઉદરનિર્વાહ માટે જે ભિક્ષા માગે છે તે “વૃત્તિભિક્ષા’ કહેવાય છે. " नाति दुष्टाऽपि चामीषामेषा स्यान्नह्यमी तथा । अनुकम्पा निमित्तत्वाद् धर्मलाघवकारिणः ॥७॥
ઉપર્યુક્ત માણસોની વૃત્તિશિક્ષા અતિદુષ્ટ કે અતિપ્રશંસનીય નથી, કારણ કે તેઓ (લોની) અનકમ્પાના કારણભૂત હેવાથી “પૈરુષની” ભિક્ષા કરનારની માફક ધર્મની લઘુતા કરનારા નથી. दातृणामपि चैताभ्यः फलं क्षेत्रानुसारतः। .. विज्ञेयमाशयाद्वापि स विशुद्धः फलप्रदः ॥ ८ ॥
ઉક્ત (ત્રણે) પ્રકારના ભિક્ષુઓને ભિક્ષા આપનાર દાતાઓને પણ ક્ષેત્રાનુસાર–પાત્રાનુસાર ફળ મળે છે એમ સમજવું, અથવા દેનારના આશય અનુસાર પણ ફળ મળે છે. અને (અનેક પ્રકારના આશયમાંથી) વિશુદ્ધ આશય ફલ
- [૮]
પ્રદ છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
सर्वसम्पत्करी भिक्षाष्टकम्
તોડરિતારવિત જીવન : five: માથાત ત્રિશુદ્ધ શુદ્ધિr: ? |
પિત કરેલ કે બીજા પાસે કરાવેલ અથવા કેઈને માટે સંકલ્પ કરાએલો ન હોય એવો જ પિંડ-ખાદ્ય પદાર્થ (શયનાસન વગેરે પણ) સાધુઓને માટે વિશુદ્ધનિરવદ્ય અને શુદ્ધિકારક કહેવાય છે.
નીચેના ચાર લોકોમાં અન્યમતાવલંબી શુદ્ધ પિંડની અસંભવિતતા બતાવે છે. यो न संकल्पितः पूर्व हेयबुद्धया कथं नु तम् । ददाति कश्चिदेवं च स विशुद्धो थोदितम् ॥ २ ॥
જેમાં પહેલાં દેવાની બુદ્ધિ નથી કલ્પાએલી એવા પિંડને કઈ પણ માણસ કેવી રીતે આપી શકે ? અર્થાત નથી જ આપી શકો, તેથી [ એક પણ પિંડ અસંકલ્પિત નહિ હેવાથી ] તે પિંડ શુદ્ધ છે એવું કથન મિથ્યા છે. [૨] न चैवं सद्गृहस्थानां भिक्षा ग्राह्या गृहेषु यत् । स्वपरार्थ तु ते यत्नं कुर्वते नान्यथा क्वचित् ।
વળી એ રીતે તે–અસંકલ્પિત પિંડ જ લેવાની દષ્ટિએ તે-ગૃહસ્થના ઘરમાં ભિક્ષા જ નહિ લઈ શકાય, કારણ કે ગૃહસ્થ તે પિતાને તથા પરન–અતિથિ આદિને
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ૧૩
કે
*
[3].
સર્વસમ્પત કરી ભિક્ષાષ્ટક ઉભયને માટે રસોઈ વગેરે કરે છે, અન્યથા રીતે–માત્ર પિતાને માટે-કદિ નહિ. संकल्पनं विशेषेण यत्रासौ दुष्ट इत्यपि । परिहारो न सम्यक्स्याद्यावर्थिकवादिनः ॥४॥
વિશેષરૂપથી એટલે કે અમુક સાધુ માટે આ પિંડ છે એવો જે પિંડમાં સંલ્પ કર્યો હોય તે દુષ્ટ છે. એ રીતને (તમારો) પરિહાર–બચાવ પણ વ્યાજબી નથી, કારણ કે જેટલા ભિક્ષાથીઓ છે તે બધા માટે અર્થાત્ સમસ્ત ભિક્ષુકવર્ગ માટે બનાવેલ પિંડને (પણ) તમે ત્યાજ્ય કહેનાર છે અર્થાત્ તેમેને ત્યાજ્ય છે विषयो वाऽस्य वक्तव्यः पुण्यार्थ प्रकृतस्य च । असम्भवाभिधानात्स्यादाप्तस्यानाप्तताऽन्यथा ॥ ५ ॥
અથવા આ યાદકિ પિંડને વિષય-સંબંધ–અર્થ બતાવવો જોઈએ, એટલું જ નહિ પરંતુ) પુણ્ય માટે બનાવેલા પ્રકૃત–પ્રસ્તુત–સામે પડેલા–પિંડને અર્થ પણ બતાવવો જોઈએ; નહિ તે અસંકલ્પિત પિંડ સર્વથા અસંભવિત હેવાથી, તમારા આખ્તની–સર્વજ્ઞની અસર્વજ્ઞતા સિદ્ધ થશે. [૫]
સમાધાન–નીચેના ત્રણ લેકમાં આચાર્ય ઉત્તર આપે છે. विभिन्न देयमाश्रित्य स्वभोग्याद्यत्र वस्तुनि । संकल्पनं क्रियाकाले तद्दष्टं विषयोऽनयोः ॥६॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
અશ્વક પ્રકરણ પિતાને કામમાં લેવા યોગ્ય વસ્તુથી બીજાને દેવાચગ્ય વસ્તુ જુદી છે” એ સંકલ્પ જે વસ્તુમાં, તેને બનાવતી વખતે કરવામાં આવે છે, તે દુષ્ટ છે; અને આ જ તેમને ચાવદર્થિક અને પ્રકૃત પિંડન-વિષય-સંબંધઅર્થ છે. स्वोचिते तु यदारम्भे तथा संकल्पनं क्वचित् । न दुष्टं शुभभावत्वात् तच्छुद्धापरयोगवत् ॥ ७ ॥
પિતાને યોગ્ય પાકાદિ વ્યાપાર-પ્રવૃત્તિ કરતી વખતે કયારેક તથા પ્રકારક-સાધુને દેવારૂપ-જે સંકલ્પ લેવાય છે, તે બીજા [મુનિચંદનાદિ શુદ્ધ વ્યાપારની માફક ચિત્તની વિશુદ્ધિરૂપ હોવાથી દુષ્ટ નથી. दृष्टोऽसंकल्पितस्यापि लाभ एवमसम्भवः । नोक्त इत्याप्ततासिद्धियतिधर्मोऽतिदुष्करः ॥८॥
(વળી) અસંકલ્પિત-સાધુ માટે બનાવેલા નહિ એવા (રાત્રિએ બનાવેલા કે સૂતક વગેરે પ્રસંગે રંધાતા)–પિંડની પણ પ્રાપ્તિ દેખાય છે, તેથી તમારા કથન મુજબના) અસંભવિત પિંડને ઉપદેશ (આખ્તએ) આપેલ નથી, માટે સર્વજ્ઞની સર્વજ્ઞતા સિદ્ધ થાય છે. (અલબત્ત એવા અસંકલ્પિત પિંડ પ્રાપ્તિના પ્રસંગે વિરલ હોય છે તેથી જ કહ્યું છે કે) યતિ ધર્મ અતિ દુષ્કર છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રચ્છન્નભેાજનાષ્ટક
-
प्रच्छन्नभोजनाष्टकम्
[ ૭ ]
सर्वारम्भनिवृत्तस्य मुमुक्षोर्भावितात्मनः । पुण्यादिपरिहाराय मतं प्रच्छन्नभोजनम्
૧૫
|| 2 ||
અધી પાપકારી પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્ત થયેલા, પુનિત અંત:કરણવાળા મુમુક્ષુને માટે, પુણ્યાદિ પ્રવૃત્તિના પરિહાર કરવા સારું, પ્રચ્છન્ન ગુપ્ત–ભાજન (કરવાનું) મનાયું છે. [૧] भुञ्जानं वीक्ष्य दीनादिर्याचते क्षुत्प्रपीडितः । तस्यानुकम्पया दाने पुण्यबन्धः प्रकीर्तितः ॥ २ ॥
ભૂખથી ભડભડતા ગરીબ (અનાથ ) વગેરે લેક ખાનારને જોઇને ભિક્ષા માગે છે, ત્યારે ) તેના ઉપર અનુકમ્પા આવવાથી ખાનાર તેને દાન દે તા તેને પુણ્યખ ધ [૨]
થાય છે.
भवहेतुत्वतश्चायं नेष्यते मुक्तिवादिनाम् । पुण्यापुण्यक्षयान्मुक्तिरिति शास्रव्यवस्थिते:
॥ ૨ ॥
અને આ પુણ્યમ ધ ભહેતુક હાવાથી મુમુક્ષુઓને ઇષ્ટ નથી. શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે પુણ્ય અને પાપના ક્ષયથી મેક્ષ મળે છે.’
[3]
प्रायो नचानुकम्पावांस्तस्यादत्वा कदाचन । तथाविधस्वभावत्त्वाच्छक्नोति सुखमासितुम्
11 8 11
અને અનુકપાવાળા ભૂખ્યાને આપ્યા વિના પ્રાયઃ સુખથી રહી શક્તા નથી, કારણ કે તેને સ્વભાવ જ તેવા છે. [૪]
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
अदानेऽपि च दीनादेरमीतिर्जायते ध्रुवम् । ततोऽपि शासनद्वेषस्ततः कुगतिसन्ततिः
અષ્ટક પ્રકરણ
114 11
વળી ગરીખ વગેરે માગનારાઓને ન આપ્યું તે ચાસ નારાજ થાય અને તેમ થયે શાસન-ધર્મ પ્રત્યે દ્વેષ ઉત્પન્ન થાય, પરિણામે ( તેમની ) કુગતિપરંપરા ચાલે. [૫] निमित्त भावतस्तस्य सत्युपाये प्रमादतः । शास्त्रार्थबाधनेनेह पापबन्ध उदाहृतः
॥ ૬ ॥
(ઉપરના પુણ્યપાપ ધથી બચવાના પ્રચ્છન્નભેજનના)ઉપાય હેાવા છતાં પ્રમાદવશ (ખુલ્લાં ભાજન કરીને) (અપ્રીતિ, શાસનદ્વેષ વગેરેમાં ) નિમિત્તભૂત બનવાને કારણે શાસ્ત્રાના આધ–ભગ–ઉલ્લંઘન થતા હૈાવાથી પ્રકટભાજી સાધુને પાપમધ થાય છે એમ કહેલું છે. [ ૬ ]
शास्त्रार्थश्च प्रयत्नेन यथाशक्ति मुमुक्षुणा । अन्यव्यापारशून्येन कर्तव्यः सर्वदैव हि
|| ૭ ||
(શાસ્ત્રાર્થ કરવા સિવાયના) ખીજા કોઇ પણ વ્યાપાર વિનાના મુમુક્ષુએ યથાશક્તિ આદર પૂર્વક હંમેશાં શાસ્રાથ આગમાના વાચન, મનન વગેરેરૂપ—કરવા જોઈએ. [૭] एवं ह्युभयथाप्येतदुष्टं प्रकटभोजनम् । यस्मान्निदर्शितं शास्त्रे ततस्त्यागोऽस्य युक्तिमान् ॥ ८ ॥
ઉપર્યુક્ત પ્રકટભાજન બન્ને રીતે–દીધે અને ન દીધે-તુષ્ટ છે એમ શાસ્ત્રમાં બતાવેલ છે, તેથી તેના ત્યાગ જ વ્યાજખી— ઇષ્ટ છે.
[]
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રત્યાખ્યાનાષ્ટક
प्रत्याख्यानाष्टकम्
[૮] द्रव्यतो भावतश्चैव प्रत्याख्यानं द्विधा मतम् । अपेक्षादिकृतं ह्याद्यमतोऽन्यच्चरमं मतम् ॥१॥
પ્રત્યાખ્યાન–ત્યાગ બે પ્રકારનું મનાયું છે, (૧) દ્રવ્ય પ્રત્યાખ્યાન (૨)ભાવ પ્રત્યાખ્યાન. પહેલું કઈ પ્રકારની) અપેક્ષા (અવિધિ, અપરિણામ, રાગ, દ્વેષ) વગેરે કારણેએ કરાએલું હોય છે, જ્યારે બીજું તેથી ઉલટું એટલે કે અપેક્ષાદિ રહિત માત્ર ત્યાગબુદ્ધિએ જ કરાએલું હોય છે. [૧] अपेक्षा चाविधिश्चैवापरिणामस्तथैव च । प्रत्याख्यानस्य विघ्नास्तु वीर्याभावस्तथापरः ॥ २ ॥
અપેક્ષા, અવિધિ, અપરિણામ–અશ્રદ્ધા તથા વીર્યભાવપરિણામ હોવા છતાં પણ શક્તિ-ઉલ્લાસ–પ્રત્યનને અભાવ એ બધાં ભાવપ્રત્યાખ્યાનનાં વિદને છે (કારણ કે અપેક્ષાદિયુક્ત બધાં પ્રત્યાખ્યાન દ્રવ્યપ્રત્યાખ્યાનરૂપ છે.) [૨] लब्ध्याद्यपेक्षया ह्येतदभव्यानामपि क्वचित् । श्रूयते न तत्किञ्चिदित्यपेक्षाऽत्र निन्दिता ॥ ३ ॥
લબ્ધિ-આર્થિક લાભ વગેરેની અપેક્ષાપૂર્વકનું પ્રત્યાખ્યાન તે અભને પણ ક્યારેક હોય છે એવું આગમવચન છે, પણ તે તુચ્છ–નકામું–અકિંચિકર છે તેથી પ્રત્યાખ્યાન સમયે (કોઈ પ્રકારની અપેક્ષા-આકાંક્ષા નિઘ છે. [૩] અ. પ્ર. ૨
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
यथैवाविधिना लोके न विद्याग्रहणादि यत् । विपर्ययफलत्वेन तथेदमपि भाव्यताम्
અષ્ટક પ્રકરણ
11.8 11
અવિધિથી ગ્રહણ કરાએલ વિદ્યા (મંત્ર, તંત્ર) વગેરે વિપરીત ફળ આપતાં હાવાથી લાકામાં જેમ તેમનું (સમ્યગ ) ગ્રહણ મનાતું નથી અર્થાત્ અગ્રહિત કહેવાય છે, તેમ અવિધિથી ગ્રહણ કરાએલું પ્રત્યાખ્યાન પણ અપ્રત્યાખ્યાનરૂપ જ -દ્રવ્યપ્રત્યાખ્યાનરૂપ જ સમજવું (કારણ કે તે મેાક્ષરૂપી સમ્યફળ આપતું નથી. )
[૪]
अक्षयोपशमाच्यागपरिणामे तथाऽसति । जिनाज्ञाभक्ति संवेग वैकल्यादेतदप्यसत्
॥ ક્ ॥
(દર્શન માહનીય કર્મ ના ) ક્ષયાપયમના અભાવને કારણે જિનાગમા પ્રત્યે શ્રદ્ધાપૂર્વક અનુમાન અને સ ંવેગ હાતાં નથી અને તેથી ત્યાગ ઉપરનાં સમ્યક્ પરિણામશ્રદ્ધાના અભાવમાં અપરિણામજન્ય (દ્રવ્ય) પ્રત્યાખ્યાન પણ અકિ'ચિત્કર છે. [૫]
उदग्रवीर्यविरहात् क्लिष्टकर्मोदयेन यत् । बाध्यते तदपि द्रव्यप्रत्याख्यानं प्रकीर्तितम्
॥ ૬ ॥
ક્લિષ્ટકર્મોદયને કારણે ઉત્કટ વીર્યના—તીવ્ર શક્તિના અભાવ રહેવાથી જે પ્રત્યાખ્યાન ખંડિત થાય છે તે પ્રત્યાખ્યાનને પણ પ્રત્યાખ્યાન કહે છે.
(€)
एतद्विपर्ययाद्भावमत्याख्यानं जिनोदितम् । सम्यक् चारित्ररूपत्वान्नियमान्मुक्तिसाधनम्
11. 19.11
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
નાનાષ્ટક
૧૪
(બીજું) ભાવપ્રત્યાખ્યાન સમ્ય ચારિત્રરૂપ હેવાથી અવશ્ય માણસાધક છે એમ જિનેશ્વરેએ કહેલું છે; કારણે કે તે દ્રવ્યપ્રત્યાખ્યાનથી વિપરીતરૂપ છે. जिनोंक्तमिति सद्भक्त्या ग्रहणे द्रव्यतोऽप्यदः । बाध्यमानं भवेद्भावप्रत्याख्यानस्य कारणम् ॥ ८ ॥ - “જિનદેવે કહેલું છે” એવી ભક્તિપૂર્વકનું ખંડિત થતું પ્રત્યાખ્યાન દ્રવ્યરૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવે તો પણ તે ભાવપ્રત્યાખ્યાનનું કારણ બને છે.
[૮]
ज्ञानाष्टकम्
विषयपतिभासं चात्मपरिणतिमत्तथा । तत्त्वसंवेदनं चैव ज्ञानमाहुमहर्षयः
મહર્ષિઓએ જ્ઞાન ત્રણ પ્રકારનું કહેવું છે, (૧) વિષયપ્રતિભાસરૂપ(૨)આત્મપરિણતિમ તથા (૩)તત્વસંવેદનરૂપ[૧] विषकण्टकरत्नादौ बालादिपतिभासवत् । विषयप्रतिभासं स्यात् तद्धेयत्वायवेदकम् ॥२॥
જેવી રીતે બાળકને વિષ, કંટક, રત્ન વગેરેનું તેના ગુણદોષના ભાનવિનાનું સ્થૂલ-ઉપલક) જ્ઞાન થાય છે. તેવી રીતે (વસ્તુમાં રહેલ) હેય (ઉપાદેય) વગેરે ગુણોના ભાન-શાન રહિત વસ્તુનું (સામાન્ય-સ્કૂલ-ઉપલક) જ્ઞાન તે વિષય પ્રતિભાસરૂપ શાને. . •
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ निरपेक्षप्रवृत्त्यादिलिङ्गमेतदुदाहृतम् । ગજ્ઞાનાવાળાપાયે મહાપાનિવચનમ્ + ૨
વળી આ વિષય પ્રતિભાસ જ્ઞાન નિરપેક્ષ-અવિચારી પ્રવૃત્તિરૂપ બાહ્મચિહ્નવાળું, અજ્ઞાનાવરણકર્મના અપાયથીક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થનારું તથા મહા અનર્થના કારણભૂત કહેલું છે. पातादिपरतन्त्रस्य तदोषादावसंशयम् । अनर्थाद्याप्तियुक्तं चात्मपरिणतिमन्मतम् ॥ ४ ॥
(સદસક્રગતિમાં થતા) પાત (રાગ, દ્વેષ) વગેરેને વશ થએલ માણસનું, પાત વગેરેના ગુણદોષ જાણવામાં સંશય, વિપર્યય વિનાનું અર્થાત્ ગુણદોષને યથાર્થ રીતે જાણનારું તથા લાભ નુકશાનની પ્રાપ્તિ કરાવનારું જ્ઞાન આત્મપરિણતિમત્ જ્ઞાન મનાયું છે. तथाविधप्रवृत्त्यादिव्यङ्ग्यं सदनुवन्धि च । ज्ञानावरणहासोत्थं पायो वैराग्यकारणम् ॥ ५ ॥
વળી આ જ્ઞાન સમ્યફ પ્રવૃત્તિનિવૃત્તિરૂપે પ્રકટ થતું, શુભ અનુબંધ-પરિણામ પરંપરા વાળું, જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમથી ઉત્પન્ન થતું તથા પ્રાયઃ વૈરાગ્યના કારણરૂપ મનાયું છે. स्वस्थवृत्तेः प्रशान्तस्य तद्धेयत्वादिनिश्चयम् । तत्त्वसंवेदनं सम्यग् यथाशक्ति फलपदम् ॥ ६ ॥
(ત્રીજું) તત્વસંવેદન જ્ઞાન હય, ઉપાદેય અને ઉપેક્ષણય
જ્ઞાન
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
માનાષ્ટક
વસ્તુને નિશ્ચય કરનારું તથા આત્માની શક્તિ મુજબ (સમ્યક ચારિત્ર અને મોક્ષરૂપ) સમ્યફ ફળ આપનારું છે. તથા તે જ્ઞાન સ્વસ્થ વૃત્તિ-વર્તન-યોગ વાળા, પ્રશાન્ત પુરુષને હોય છે.
[નેટે- આ ઉપરથી એમ સ્પષ્ટ જણાય છે કે પહેલું જ્ઞાન મિથ્યાત્વયુક્ત છે, બીજું ચારિત્ર ન ગ્રહણ કરી શકનાર સભ્યત્વ ચુક્ત આત્માનું સમ્યજ્ઞાનરૂપ છે અને ત્રીજું યથાશક્તિ ચારિત્ર અંગીકાર કરનાર ગૃહસ્થ શ્રાવકથી તે મેક્ષ જતા સાધુનું વિશિષ્ટ સમ્યજ્ઞાનરૂપ છે.] न्याय्यादौ शुद्धत्यादिगम्यमेतत्प्रकीर्तितम् । सज्ज्ञानावरणापाथं महोदयनिबन्धनम् ॥७॥
આ જ્ઞાન નીતિ વ્યવહાર વગેરેમાં શુદ્ધ (વિચાર) વર્તન વગેરે દ્વારા (પ્રકટરૂપે) જણાય છે, તથા સમક્ષસાધક જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ક્ષપશમ જન્ય, મહોદય—મેક્ષના કારણરૂપ છે, એમ તત્ત્વસંવેદકોએ કહ્યું છે. [૭] एतस्मिन्सततं यत्नः कुग्रहत्त्यागतो भृशम् । मार्गश्रद्धादिभावेन कार्य आगमतत्परैः ॥ ८ ॥ " (તેથી) શાસ્ત્રશ્રદ્ધાળુઓએ કદાગ્રહનો ત્યાગ કરીને, મેક્ષમાર્ગ વિષે શ્રદ્ધા (બહુમાન, જ્ઞાન, આચરણ) વગેરે ભાવપૂર્વક તત્ત્વસંવેદનજ્ઞાન માટે સતત–ખૂબ પ્રયત્ન કરે જોઈએ.
-
-
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
અષ્ટક પ્રકરણ
वैराग्याष्टकम्
(१०)
आर्त्तध्यानाख्यमेकं स्यान्मोहगर्भ तथाऽपरम् । सज्ज्ञानसङ्गतं चेति वैराग्यं त्रिविधं स्मृतम्
इष्टेतरवियोगादिनिमित्तं मायशो हि यत् । यथाशक्त्यपि यादावप्रवृत्त्यादिवर्जितम्
॥ १ ॥
વૈરાગ્ય ત્રણ પ્રકારનુ છે, (૧) આર્ત્ત ધ્યાનનામક वैराग्य (२) भोडगर्भित वैराग्य ( 3 ) सज्ञानयुक्त वैराग्य. [१]
॥ २ ॥
उद्वेगकृद्विषादाढ्यमात्मघातादिकारणम् । आर्त्तध्यानं ह्यदो मुख्यं वैराग्यं लोकतो मतम् ॥ ३॥
જે પ્રાય: ઇવિયાગ અને અનિયોગરૂપ નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થાય છે, જે પેાતાના શકત્યનુસાર પણ હૈયેાપાદેયના ( अनुभे) त्याग ! स्वीअर - गीअर अस्तु नथी, ने उद्वेग ઉત્પન્ન કરનાર છે, જે વિષાદ–દીનતાથી પરિપૂર્ણ છે તથા આત્મઘાત વગેરેમાં કારણભૂત છે તે વાસ્તવિકરીતે આ ધ્યાન જ છે, છતાં લૌકિક દષ્ટિએ તે વૈરાગ્ય કહેવાયું છે. ( તેથી પહેલું આત ધ્યાનનામક વૈરાગ્ય કહ્યું.) [२-3] est नित्यस्तथाsबद्ध: क्षय्यसह सर्वथा । आत्मेति निश्रयाद्भूयो भवनैर्गुण्यदर्शनात् तत्त्यागायोपशान्तस्य सद्वृत्तस्यापि भावतः । वैराग्यं तद्गतं यत्तनमोह गर्भमुदाहृतम्
।। ५. ॥
118 11
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
''''- ''.
...
વાગ્યાષ્ટક
આત્મા- એક જ છે અથવા નિત્ય જ છે અથવા અબદ્ધ જ છે અથવા ક્ષણિક જ છે, અથવા અસરૂપ જ છે, એવા નિશ્ચયદ્વારા અનેક્વાર સંસારની અસારતા જેવાથી, સંસારનો ત્યાગ માટે નિગ્રહિત ઈન્દ્રવાળા સાધુચરિત પુરુષને ભાવથી ભવવિષયક જે વૈરાગ્ય થાય છે તે મેહગર્ભિતઅજ્ઞાનજન્ય વૈરાગ્ય કહેવાય છે.
[૪–૫ भूयांसो नामिनो बद्धा बाह्येनेच्छादिना ह्यमी। आत्मानस्तद्वाशात्कष्टं भवे तिष्ठन्ति दारुणे ॥६॥ एवं विज्ञाय तत्यागविधिस्त्यागश्च सर्वथा । बैराग्यमाहुः सज्ज्ञानसतं तत्त्वदर्शिनः ॥७॥
નામ-પર્યાય-પરિણામ વાળા અર્થાત પિતાના સ્વરૂપને છોડ્યા વિના પર્યાયરૂપે ઉત્પન્ન તથા નષ્ટ થવાના સ્વભાવવાળા, બાહ્ય ઈચ્છા આદિથી બદ્ધ-જકડાએલા ઘણુ આત્માઓ ઈચ્છાધીન-પરવશ થઈ ગયેલા હોવાને કારણે દારુણ સંસારમાં દુખપૂર્વક રખડે છે એમ જાણીને સંસારના ત્યાગની કિયાને તથા તેના સર્વથા ત્યાગને તત્વજ્ઞ પુરુષે સજ્ઞાનયુક્ત વૈરાગ્ય કહે છે. एतत्तत्त्वपरिज्ञानान्नियमेनोपजायते । यतोऽतः साधनं सिद्धेश्तदेवोदितं जिनैः ॥८॥
કારણ કે આ ત્રીજા પ્રકારને વૈરાગ્ય નિયમથી-માત્ર તત્ત્વજ્ઞાન દ્વારા જ થાય છે, તેથી જિનેશ્વરેએ તેને જ મેક્ષના સાધનરૂપ કહેલ છે.
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
तपोऽष्टकम्
(૨૨) શંકા– दुःखात्मकं तपः केचिन्मन्यन्ते तन्न युक्तिमत् । । कर्मोदयस्वरूपत्वाद् बलीवादिदुःश्ववत् ॥ १ ॥
કેટલાક લોકો માને છે કે બળદના દુઃખની માફક તપ પણ કર્મોદય-કર્મવિપાક-કર્મફળરૂપ હેવાથી દુઃખાત્મક છે, તેથી તે (ક્ષના સાધનરૂપે) યુક્તિયુક્ત નથી. [૧] सर्व एव च दुःख्येवं तपस्वी सम्पसज्यते । विशिष्टस्तद्विशेषेण सुधनेन धनी यथा ॥२॥
વળી સર્વે પ્રાણ દુઃખી છે, અને તપ પણ દુઃખાત્મક છે.) તેથી જેવી રીતે ઘણું ધનવડે માણસ ધનવાન કહેવાય છે તેવી રીતે દુઃખ વિશેષ–ઘણું દુઃખ હેવાને કારણે માણસ વિશિષ્ટ-મેટે તપસ્વી કહેવાશે. મહત્તાવિર ત્રત્રીત્યા નાકાદા शमसौख्यप्रधानत्वाद्योगिनस्त्वतपस्विनः ॥ ३ ॥
(તેથી) ઉપર્યુક્ત નીતિન્યાય-માન્યતા અનુસાર નારક વગેરે મહાતપસ્વી કહેવાશે અને ગીઓ અતપસ્વી કહેવાશે કારણ કે તેઓ સમતારૂપ સુખવિશિષ્ટ છે એટલે કે અદુ:ખી છે. [૩] युक्त्यागमबहिर्भूतमतस्त्याज्यमिदं बुधैः । अशस्तध्यानजननातू प्राय आत्मापकारकम् . ॥४॥
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
તપસ્ટક
ય માટે આત્માનું અહિત કરનારું આ તપ, યુક્તિ અને આગમ ક્ષેત્રની બહારનું, તેમજ દુર્ઘન પેદા કરનારું હવાથી, બુદ્ધિમાન પુરૂષએ તજવું જોઈએ. [૪]
ઉત્તર– मन् इन्द्रिययोगानामहानि थोदिता जिनैः । यतोऽत्र तत्कथं त्वस्य युक्ता स्याद् दुःखरूपता ॥ ५ ॥
તપદ્વારા મન, ઈન્દ્રિય અને એગની અહાનિ-રક્ષા થાય છે એમ જિનેશ્વર દેવાએ કહેલું છે, તેથી તેની દુઃખરૂપતા કેવી રીતે ઘટી શકે ? यापि चानशनादिभ्यः कायपीडा मनाक् क्वचित् । व्याधिक्रियासमा सापि नेष्टसिद्धयात्र बाधनी ॥ ६ ॥
અનશન- ઉપવાસ વગેરેથી ક્યારેક જે ડીક કાયપીડા થાય છે, તે પણ રેગચિકિત્સાની માફક ઈષ્ટસાધક હોવાથી બાધક નથી. ” दृष्टा चेदर्थसंसिद्धौ कायपीडा ह्यदुःखदा । रत्नादिवणिगादीनां तद्वदत्रापि भाव्यताम् ॥ ७ ॥
વળી (સંસારમાં) રત્ન વગેરેના વેપારીઓને પોતાના) ઈષ્ટાર્થની સિદ્ધિમાં થતી કાયપીડા દુઃખદાયી-દુઃખરૂપ દેખાતી નથી, તેમ તપના સંબંધમાં પણ સમજવું [૭] विशिष्टज्ञानसंवेगशमसारमतस्तपः । क्षायोपशमिकं ज्ञेयमव्याबाधमुखात्मकम् . ॥८॥
(વળી) તપ વિશિષ્ટજ્ઞાન, વિશિષ્ટસવેગ તથા વિશિષ્ટ
[૬]
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રણા
રામરૂપ સારવાળું છે, તેથી તે ચારિત્રમોહનીય કર્મના) સચોથશમથી પેદા થનારું તથા અવ્યાબાધ સુખરૂપ છે એમ જાણવું.
वादाष्टकम्
(૧૨) शुष्कवादो विवादश्च धर्मवादस्तथाऽपरः।। રૂપ ત્રિવિધ વારિક જીર્તિ: પરમિ : I ? It
(૧) ગુવાદ (૨) વિવાદ અને છેલ્લે (૩) ધર્મવાદ એ રીતે પરમેષિઓએ વાદ ત્રણ પ્રકારને કહેલ છે. [૧] अत्यन्तमानिना साध क्रूरचित्तेन च दृढम् । धर्मद्विष्टेन मूढेन शुष्कवादस्तपस्विनः ॥२॥
અત્યંત અભિમાની, અત્યંત ક્રૂર, ધર્મષી કે મૂર્ખ સાથેને સાધુપુરુષને જે વાદ તે શુષ્કવાદ. विजयेऽस्यातिपातादि लाघवं तत्पराजयात् । धर्मस्येति द्विधाऽप्येष तत्त्वतोऽनर्थवर्धनः ॥३॥ | (ઉક્ત અભિમાની વગેરે કઈ સાથેના વાદમાં) સાધુને વિજય થાય તે સામાને અતિપાત-મરણ સંભવે, અથવા સાધુને પરાજય થાયતે ધર્મની લઘુતા થાય એ રીતે શુષ્કવાદ વસ્તુત: બન્ને પ્રકારે અનર્થને વધારનાર છે. [૩] लब्धिख्यात्यर्थिना तु स्या:स्थित्तेनामहात्मना। छलजातिमधामो यः स विवाद इति स्मृतः ॥४॥
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
વાલા
[૪]
વળી (ધન વગેરે ઐહિક) લાભ તથા કીર્તિની કામનાવાળા દુઃસ્થિત–અસ્થિર અને અનુદાર-સંકુચિત-ચિત્તવાળા સાથે છલ, જાતિની પ્રધાનતાવાળો જે વાદ તે વિવાદ કહેવાય છે. विजयो ह्यन सन्नीत्या दुर्लभस्तत्त्ववादिनः। तद्भावेऽप्यन्तरायादिदोषोऽदृष्टविघातकृत् ॥५॥
આ વિવાદમાં તત્ત્વ-સત્યવાદીને સન્યાય દ્વારા વિજય થે મુશ્કેલ છે, અને કદાચ વિજય થાય તે પણ સાધુને (પ્રતિવાદીના પલકમાં વિન નાખનાર) અંતરાયાદિ દેષ લાગે છે અર્થાત્ પ્રતિવાદી હારે તે તેને જે લાભ, કીર્તિ વગેરે મળવાનાં હોય તે ન મળતાં તેમાં અંતરાયરૂપ થવાથી પ્રતિવાદીમાં શ્રેષ વગેરે જન્મે છે તેથી પ્રતિવાદીને પરલેક બગડી જાય અને આમાં સાધુ નિમિત્ત થવાથી સાધુને અંતરાય વગેરે દે લાગે છે. परलोकप्रधानेन मध्यस्थेन तु धीमता। स्वशास्त्रज्ञाततत्त्वेन धर्मवाद उदाहृतः
પરલોકની મુખ્યતા મનમાં રાખનાર અથૉત પરલોકને ભય ખાનાર, મધ્યસ્થ અને પિતાના શાસ્ત્રોના જાણકાર બુદ્ધિમાન સાથે વાદ “ધર્મવાદ' કહેવાય છે. [૬]. विजयेऽस्य फलं धर्मप्रतिपत्त्याचनिन्दितम् । आत्मनो मोहनाशश्च नियमात्तत्पराजयात् ॥७॥
ઉક્ત ધર્મવાદમાં વાદી સાધુનો વિજ્ય થાય તે પ્રતિવાદીના ધર્મસ્વીકાર (ધર્મપ્રભાવના, મૈત્રી) વગેરે રૂપ અનિન્દ્રિત ફળ.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮.
અષ્ટક પ્રકરણ
vvv www
મળે છે અને સાધુને પરાજય થાય તે (દર્શન) મેહને અવશ્ય નાશ થાય છે. देशाधपेक्षया चेह विज्ञाय गुरुलाघवम् । तीर्थकृज्ज्ञातमालोच्य वादः काया विपश्चिता ॥८॥
વળી વાદ કરવા સંબંધી તો પંડિત પુરુષે શ્રી વીરપ્રભુના દૃષ્ટાન્તની આલેચના-વિચારણા કરીને દેશ (કાળ, સભા, સભ્ય, પ્રતિવાદી) વગેરેની અપેક્ષાએ પિતાના ગૌરવ કે લાઘવને પુખ્ત વિચાર કરીને (કોઈ પ્રકારને) વાદ કરે જોઈએ.
धर्मवादाष्टकम्
(શરૂ) विषयो धर्मवादस्य तत्तत्तन्त्रव्यपेक्षया ।। प्रस्तुतार्थोपयोग्येव धर्मसाधनलक्षणः | હું છે
દરેક દર્શનની અપેક્ષાએ પ્રસ્તુતઅર્થમાં–મેક્ષમાં ઉપચગી હોય અને ધર્મના સાધનસ્વરૂપ હોય તે ધર્મવાદને વિષય છે. पञ्चैतानि पवित्राणि सर्वेषां धर्मचारिणाम् । अहिंसासत्यमस्तेय त्यागो मैथुनवर्जनम् ॥ २ ॥
અહિંસા, સત્ય, અસ્તેય, અપરિગ્રહ અને બ્રહ્મચર્ય આ પાંચેય સર્વધર્માવલંબીઓને માટે પવિત્ર છે. [૨] क्व खल्वेतानि युज्यन्ते मुख्यवृत्त्या क्व वा न हि । તને તાન્ચનીચૈવ વિવાર્થ તોય. રૂ .
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
~~
~૧/
ધર્મવાદાષ્ટક धर्मार्थिभिः प्रमाणादेलक्षणं न तु युक्तिमत् । प्रयोजनाधभावेन तथा चाह महामतिः "प्रसिद्धानि प्रमाणानि व्यवहारश्च तत्कृतः । प्रमाणलक्षणस्योक्तौ ज्ञायते न प्रयोजनम् "१ ॥ ५ ॥
આ પાંચેય વ્રતે (દરેક) ધર્મમાં પિતાપિતાની દષ્ટિએ -રીતિએ વાસ્તવિકરીતે કયાં ઘટી શકે છે અને કયાં નહિ તેને જ ધાર્મિક પુરુષોએ તત્વથી–પરમાર્થથી વિચાર કરે, પ્રમાણ (પ્રમેય) વગેરેનાં લક્ષણોને નહિ; કારણ કે તેવો વિચાર, કશું પ્રયોજન નહિ હેવાથી, યુક્તિયુક્ત નથી. મહામતિ (સિદ્ધસેન દિવાકર) પણ કહે છે કે “પ્રમાણે અને તેમનાથી નિષ્પન્ન થતા વ્યવહાર એ બન્ને પ્રસિદ્ધ છે દરેક પ્રાણને સ્વાનુભવસિદ્ધ છે, તે પછી પ્રમાણનું લક્ષણ કહેવામાં શું પ્રજન છે તે સમજાતું નથી.” [૩-૪-૫]
પ્રમાણ દ્વારા નિશ્ચિત કે અનિશ્ચિત એવા બન્ને પ્રકારનું પ્રમાણલક્ષણ ગેરવ્યાજબી છે એમ આચાર્ય નીચેના બે
કેમાં જણાવે છે. प्रमाणेन विनिश्चित्य तदुच्यते न वा ननु । ગણતર્થ યુગ ચાચતોડ વિનિશ્ચિતિ ને ૬ . सत्यां चास्यां तदुक्तया किं तद्वद्विषयनिश्चितेः। सत एवाविनिश्चित्य तस्योक्तिया॑न्थ्यमेव हि ॥ ७ ॥
(પહેલો વિકલ્પ વ્યાજબી નથી, કારણ કે જેનું લક્ષણ ૧. ન્યાયાવતાર શ્લોક ૨ જે.
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ -જ થયું નથી એવા પ્રમાણ દ્વારા એટલે કે અનિશ્ચિત પ્રમાણ દ્વારા પિતાના જ લક્ષણને નિશ્ચય (અનવસ્થાદિ દે લાગવાથી) ન્યાયથી યુક્ત નથી. અને (અનિશ્ચિત પ્રમાણથી લક્ષણ) નિશ્ચય સાબીત થયે પ્રમાણ કથનથી શું ? અર્થાત પ્રમાણનું કશું પ્રજન નથી, કારણ કે તેવી રીતે તે (અનિશિત પ્રમાણુથી કે લક્ષણથી) પ્રમેયનો નિશ્ચય પણ થઈ શકે છે. એ જ રીતે બીજો વિકલ્પ–પ્રમાણુ દ્વારા નિશ્ચિત કર્યા વિના લક્ષણનું કથન કરવું એ પણ માત્ર બુદ્ધિની અંધતા જ સૂચવે છે એટલે કે માણસની મૂર્ખતારૂપ જ છે. [૬-૭] तस्माद्यथोदितं वस्तु विचार्य रागवजितैः । धर्मार्थिभिः प्रयत्नेन तत इष्टार्थसिद्धितः ॥ ८ ॥
તેથી રાગરહિત ધાર્મિક પુરુષોએ વસ્તુને યથાસ્વરૂપે પ્રયત્નપૂર્વક વિચારવી, કારણ કે તેથી જ ઇષ્ટ અર્થની સિદ્ધિ થાય છે.
[૮]
एकान्तनित्यपक्षखण्डनाष्टकम्
(૪) तत्रात्मा नित्य एवेति येषामेकान्तदर्शनम् । हिंसादयः कथं तेषां युज्यन्ते मुख्यत्तितः ॥१॥
બધાં દર્શનેમાંથી “આત્મા માત્ર નિત્ય જ છે એવું એકાન્તદર્શન જેમનું છે, તેમાં મુખ્ય–પ્રધાન–વાસ્તવિક રીતે હિંસા આદિ કેમ સંભવી શકે? . [૧]
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકાનિત્યપક્ષખડનાષ્ટક
૩૧
निष्क्रियोऽसौ ततो हन्ति हन्यते वा न जातुचित् । कश्चित् केनचिदित्येवं न हिंसास्योपपद्यते
॥ ૨ ॥
આત્મા નિષ્ક્રિય છે, તેથી તે કાઈ પણ વખતે કોઈને હણુતા નથી તેમ જ કાઇથી હણાતા નથી. એ રીતે તેનામાં હિંસા ઘટતી નથી.
[૨]
अभावे सर्वथैतस्या अहिंसापि न तत्त्वतः । सत्यादीन्यपि सर्वाणि नाहिंसासाधनत्वतः
॥ ૨ ॥
હિંસાના સર્વથા અભાવને કારણે વાસ્તવિક રીતે અહિંસા પશુ સંભવતી નથી, તેથી સત્યાદિ બધાં વ્રતા પણુ, અહિંસાના સાધનરૂપ હેાવાથી, સંભવતાં નથી.
[3]
ततः सन्नीतितोऽभावादमीषामसदेव हि । सर्व यमाद्यनुष्ठानं मोहसङ्गतमेव वा
118 11:
તેથી ન્યાયઢષ્ટિએ તા અહિંસા આદિના અભાવથી ચમ, નિયમાદિક સઘળી ક્રિયા અસત્ય—અભાવરૂપ છે અથવા તે અધી ક્રિયાઓ અજ્ઞાનયુક્ત છે.
[૪]
शरीरेणापि सम्बन्धो नात एवास्य सङ्गतः । तथा सर्वगतत्त्वाच्च संसारश्चाप्यकल्पितः
॥ ૧ ॥
તેથી જ આત્માને માત્ર નિત્ય માનવાથી જ તેને શરીર સાથેના સંબંધ યુક્તિયુક્ત નથી, તેમ જ તે સર્વવ્યાપક હાવાથી તેનું વાસ્તવિક ભવભ્રમણ સંભવી શકતું નથી.
પણ
[૫]
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨
અષ્ટક પ્રકરણ
ततचोर्ध्वगतिधर्मादधोगतिरधर्मतः । ज्ञानान्मोक्षश्च वचनं सर्वमेवौपचारिकम् .. ॥६॥
અને તેથી જ “ધર્મથી (આત્માની) ઉર્ધ્વગતિ, અધર્મથી અધોગતિ અને જ્ઞાનથી મુક્તિ થાય છે. એવું શાસ્ત્રવચન ઔપચારિક-કલ્પિત છે. ' भोगाधिष्ठानविषयेऽप्यस्मिन् दोषोऽयमेव तु । तद्भेदादेव भोगोऽपि निष्क्रियस्य कुतो भवेत् ॥७॥ | ભેગના આધારભૂત શરીરવિષયક સંસારભ્રમણ સ્વીકાર્યો પણ એ જ દેષ આવે છે, વળી ભેગ પણ કિયાને એક ભેદ હેવાથી, કિયારહિત આત્માને તે કેવી રીતે સંભવી શકે ? इष्यते चेत् क्रियाप्यस्य सर्वमेवोपपद्यते मुख्यवृत्त्याऽनघं किन्तु परसिद्धान्तसंश्रयः ॥८॥
જે એકાન્ત નિત્ય આત્મા (કાંઈક) ક્રિયા પણ કરે છે એમ સ્વીકારવામાં આવે, તે અહિંસા આદિ નિર્દોષ તત્વે વાસ્તવિકતાત્વિક–અકલ્પિત-દષ્ટિએ ઘટી શકે છે પરંતુ (તેમ સ્વીકાર્યો) બીજાના-જેનેના મતને સ્વીકાર કરવા પડશે. [૮]
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
એકાન્તાનિત્યપક્ષખંડનાષ્ટક
૩૩ एकान्तानित्यपक्षखंडनाष्टकम्
[૫] क्षणिकज्ञानसंतानरूपेऽप्यात्मन्यसंशयम् । हिंसादयो न तत्त्वेन स्वसिद्धान्तविरोधतः ॥१॥
ક્ષણિકજ્ઞાનસંતાનરૂપ આત્મામાં પણ હિંસા આદિ વાસ્તવિક રીતે નિઃશંક ઘટી શકતાં નથી, કારણ કે તેમાં બૌદ્ધોના) પોતાના જ સિદ્ધાંતદ્વારા વિરોધ આવે છે. (૧)
नाशहेतोरयोगेन क्षणिकत्वस्य संस्थितिः । नाशस्य चान्यतोऽभावे भवेद्धिसाप्यहेतुका ॥२॥
(તેઓ માને છે). “વિનાશક હેતુને સંગ થયા વિના જ એટલે કે સ્વાભાવિક રીતે જ વસ્તુ ક્ષણિક છે અને તેથી આચાર્યનું કહેવું છે કે, બીજા વિનાશક હેતુ દ્વારા કેના વિનાશને અસ્વીકાર કર્યો તે હિંસા નિહેતુક સાબિત થશે એટલે કે કોઈપણ પ્રાણી હિંસક નહિ કહેવાય. (૨)
ततश्चास्या सदा सत्ता कदाचिन्नैव वा भवेत् । कादाचित्कं हि भवनं कारणोपनिबन्धनम् ॥३॥
અને તેથી–નિહેતુક સાબીત થયે હિંસાનો સદૈવ સદ્ભાવ અથવા તેને આત્યંતિક અભાવ અનુભવાશે, કારણ કે ક્યારેક થતી ઉત્પત્તિ તે સકારણ જ હોય છે. (૩). * શંકા વસ્તુને ઉત્પાદક પિતે જ તેને હિંસક છે? એમ કદાચ બદ્ધ કહે, તે પ્રશ્ન એ થાય છે કે ખુદ પદાને જનક અથવા પદાર્થના સંતાનને જનક એ બે પ્રકારના
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણે
જનકમાંથી કયા જનક હિંસક છે? સંતાનના જનક હિંસક છે એમ તેઓ કહેતા હાય તા તેના ઉત્તર આ રહ્યો. न च सन्तानभेदस्य जनको हिंसको भवेत् । सांवृतत्वान्न जन्यत्वं यस्मादस्योपपद्यते ||४||
૩૪
જનક–ઉત્પાદક ( કાઇ બીજે પદાર્થ) તે પ્રવાહના હિંસક નહિ ગણાય, કારણ કે પ્રવાહ-સંતાન સાંવૃત-કાલ્પનિક હાવાથી જન્ય નહિ ખની શકે. (૪)
હવે જો તેઓ એમ કહેતા હાય કે પદાર્થના જનક હિંસક છે, તે તેના ઉત્તર પણ આચાય આપે છે કેन च क्षण विशेषस्य तेनैव व्यभिचारतः । तथा च सोऽप्युपादानभावेन जनको मतः ||५||
અમુક-પદાર્થના ઉત્પાદક તેના હિંસક છે એમ પણ નહિ કહી શકાય, કારણ કે નાશ પામતા પદાર્થો પાતે ઉપાદાન ભાવે (ઉત્તરવી) પદાર્થના જનક છે એમ તમે માના છે તેથી ખુદ પદાર્થ દ્વારાજ વિસંવાદ ઊભા થશે એટલે કે પાતે જ પોતાના હિંસક બનશે. (૫)
तस्यापि हिंसकत्वेन न कश्चित्स्यादहिंसकः । जनकत्वाविशेषेण नैवं तद्विरतिः क्वचित् ॥६॥
દરેક વસ્તુ જનકરૂપ હાવાથી તે દરેકના હિંસક તરીકે સ્વીકાર કરીએ તેા કાઇપણુ માણસ-ખુદ બુદ્ધ પણ—અહિંસક નહી રહી શકે અને એ રીતે તા હિંસાના અભાવ ક્યારેય નહિ સંભવે અર્થાત્ અહિંસા જેવા તત્વનું અસ્તિત્વજ નહિ રહે. (૬)
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિત્યાનિત્યપક્ષમ ડનાષ્ટક
૩૫
उपन्यासश्व शास्त्रेऽस्याः कृतो यत्नेन चिन्त्यताम् । विषयोऽस्य यमासाद्य हन्तै सफलो भवेत् ॥७॥
અને બૌદ્ધશાસ્ત્રમાં તે અહિંસાના ઉલ્લેખ કરે છે જ. તેથી આ ઉલ્લેખના વિષય અહિંસા સંબંધી ગંભીરપણે વિચાર કરવા જોઇએ, કે જે વિષયને–અહિંસાને મેળવીને ( બિચારા ) ઉલ્લેખ સફળ-સાર્થક અને (૭)
अभावेऽस्या न युज्यन्ते सत्यादीन्यपि तत्वतः । अस्याः संरक्षणार्थं तु यदेतानि मुनिर्जगौ ||८||
અહિંસાના અભાવમાં સત્યાદિ તત્વ પણ વાસ્તવિક રીતે નિહ ઘટે, કારણ કે એ બધાં (ભગવતી) અહિંસાના સંરક્ષણ (અને પોષણ) માટે છે એમ જિનેશ્વરદેવે કહેલ છે. (૮)
नित्यानित्यपक्षमंडनाष्टकम्
[?]
नित्यानित्ये तथा देहाद् भिन्नाभिन्ने च तत्त्वतः । घटन्त आत्मनि न्यायार्द्धिसादीन्यविरोधः ॥ १ ॥
નિત્યાનિત્ય તથા દેતુથી ભિન્નાભિન્ન આત્મામાં ન્યાય દૃષ્ટિએ–તેના નિત્યાનિત્ય સ્વરૂપની દૃષ્ટિએ (કાઈ પ્રકારના) વિધ વિના વાસ્તવિક રીતે હિંસાદ્ઘિ ઘટે છે. (૧)
पीडाकर्तृत्वयोगेन देहव्यापत्यपेक्षया ।
तथा हन्मीति सङ्क्लेशादिसैषा सनिबन्धना ||२||
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
દુ:ખના કર્તાપણાના સંબંધની તથા દેહના થતા નાશની અપેક્ષાએ (મારનારમાં) હું ણું છું. એવું મનેામાલિન્ય દેખાય છે, તેથી હિંસા સકારણ છે. (૨)
૩૬
हिस्कर्म विपाकेsपि निमित्तत्व नियोगतः । हिंसकस्य भवेदेषा दुष्टा दुष्टानुबन्धतः ॥३॥
હિસ્ય પ્રાણીના કર્મના ઉદય (હિંસામાં પ્રધાન કારણ) હાવા છતાં ય હિંસક તેમાં નિમિત્તરૂપ હાવાથી તેને હિંસા લાગે છે, પણ તે હિંસા દુચિત્તપૂર્વક કરાય તેા જ દુષ્ટ સદાષી કહેવાય છે. (૩)
ततः सदुपदेशादेः क्लिष्टकर्म वियोगतः । शुभभावानुबन्धेन हन्ताऽस्या विरतिर्भवेत् ||४||
તેવી જ રીતે સદુપદેશાદિદ્વારા, કિલષ્ટ કર્મોના ક્ષયને કારણે તથા શુભ ભાવા—અધ્યવસાયા દ્વારા હિંસાની નિવૃત્તિ થાય છે. (૪)
अहिंसैषा मता मुख्या स्वर्गमोक्षप्रसाधनी । एततु संरक्षणार्थं च न्याय्यं सत्यादिपालनम् ||५||
સ્વર્ગ તથા માક્ષમાં સાધનભૂત (હિંસાવિરતિરૂપ) આ અહિંસા જ મુખ્ય છે અને તેથી અહિંસા વ્રતના સંરક્ષણ માટે સત્યાદિવ્રતાનું પાલન પણ યુક્ત છે. (૫)
स्मरणप्रत्यभिज्ञानदेहसंस्पर्शवेदनात् ।
अस्य नित्यादिसिद्धिश्च तथा लोकप्रसिद्धितः || ६ ||
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસભક્ષણ કૃષ્ણાષ્ટક
સ્મરણુ-અતીત કાળમાં અનુભવેલ વસ્તુની માનમાં યાદિ—ચિંતન, પ્રત્યભિજ્ઞાન-ભૂતકાળમાં અનુભવેલ વસ્તુ સાથે વમાનમાં ઉપસ્થિત વસ્તુના સંબંધનું જ્ઞાન, અને દેહ સાથેના સ્પર્શથી થતા જ્ઞાન દ્વારા તેમજ લેકાનુભવ દ્વારા આત્મા નિત્યાનિત્યરૂપે તથા દેહથી ભિન્નાભિન્નરૂપે સિદ્ધ થાય છે. (૬)
देहमात्रे च सत्यस्मिन् स्यात्सङ्कोचादिधर्मिणि । धर्मादेरूर्ध्वगत्यादि यथार्थ सर्वमेव तत् ॥७॥
ધર્મથી ઊર્ધ્વગતિ થાય છે, (અધર્મથી અધેતિ થાય છે) વગેરે” દેહપરિમાણુરૂપ, સાચ વિસ્તારાદિ ધમેવાળા આત્મામાં વાસ્તવિક રીતે ઘટે છે. (૭)
विचार्यमेतत् सदबुद्धया मध्यस्थेनान्तरात्मना । प्रतिपत्तव्यमेवेति न खल्वन्यः सतां नयः ॥ ८॥
૩૭
(તેથી) મધ્યસ્થ અંતરાત્માએ-જીવે પેાતાની સજ્બુદ્ધિ દ્વારા અહિંસા વગેરેના વિચાર કરી તેને સ્વીકાર કરવા જોઇએ. સત્પુરુષોને માટે ખરેખર ખીજો એકેય ન્યાય નીતિ–રસ્તા નથી. (૮)
मांसभक्षणदूषणाष्टकम् [ ૭]
भक्षणीयं सता मांसं प्राण्यङ्गत्वेन हेतुना । ओदनादिवदित्येवं कश्चिदाहातितार्किकः ॥ १ ॥
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
અષ્ટક પ્રકરણ કઈ અતિતાર્કિક-શુષ્કબુદ્ધિવાદી (બૌદ્ધ) કહે છે કે સપુરૂષોએ ભાત વગેરેની માફક માંસ ખાવું જોઈએ કારણે કે તે પ્રાણીનું અંગ છે. (૧)
भक्ष्याभक्ष्यव्यवस्थेह शास्त्रलोकनिवन्धना। .. सर्वैव भावतो यस्मात्तस्मादेतदसाम्मतम् ॥२॥
(પણ) તે હેતુ બરાબર નથી કારણ કે સર્વ પ્રકારની ભક્ષ્યાભક્ષ્ય (પયાયિ) વગેરેની વ્યવસ્થામાં વાસ્તવિક રીતે શાસ્ત્ર તથા લેકવ્યવહાર કારણ છે. (૨)
तत्र पाण्यङ्गमप्येकं भक्ष्यमन्यत्तु नो तथा। सिद्धं गवादिसत्क्षीररुधिरादौ तथेक्षणात् ॥३॥
(વળી) લેકવ્યવહારમાં પ્રાણીનાં અંગે પણ અમુક ભક્ષ્ય અને અમુક અભક્ષ્યયરૂપે પ્રસિદ્ધ છે. કારણ કે ગાય વગેરેનાં શુદ્ધ દૂધ, લોહી (અસ્થિ) વગેરેમાં ભક્ષ્યાભઠ્યપણું દેખાય છે. (૩)
प्राण्यङ्गत्वेन न च नोऽभक्षमोयमिदं मतम् । किन्त्वन्यजीवभावेन तथा शास्त्रप्रसिद्धितः ॥४॥
વળી માંસ પ્રાણીના અંગરૂપ છે તેથી તે અભક્ષ્ય છે એવું અમારું માનવું નથી, પણ તે સ્વયં અન્યજીવરૂપ છે માટે અભક્ષ્ય છે, કારણ કે આગમમાં પણ એવું જ પ્રસિદ્ધ છે. (૪) भिक्षुमांसनिषेधोऽपि न चैवं युज्यते क्वचित् । अस्थ्याधपि च भक्ष्यं स्यात्प्राण्यङ्गत्वाविशेषतः ।।५।। અને એ રીતે તે (પવિત્ર) ભિક્ષુના માંસને નિષેધ
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસભક્ષણદૂષણષ્ટક
પણ કદિ વ્યાજબી ઠરતું નથી, તેમજ (અભક્ષ્ય) હાડકાં વગેરે પણ ભક્ષ્ય બનશે કારણ કે પ્રાણીનાં અંગરૂપે બધાં સરખાં છે. (૫)
एतावन्मात्रसाम्येन प्रवृत्तिर्यदि चेष्यते । जायायां स्वजनन्यां च स्त्रीत्वात्तुल्यैव साऽस्तु ते ॥६॥
જે માત્ર પ્રાણીના અંગ તરીકેના સામ્યને કારણે (માંસ ભક્ષણની પ્રવૃત્તિ તમને માન્ય છે, તે સ્ત્રીત્વ (સામાન્ય) હોવાને કારણે પિતાની પત્ની અને માતા બન્ને સાથે તમારે સમાન-પત્નીરૂપ અથવા માતારૂપ-વ્યવહાર થ જોઈએ. (૬)
तस्माच्छास्त्रं च लोकं च समाश्रित्य वदेद् बुधः । सर्वत्रैवं बुधत्वं स्यादन्यथोन्मत्ततुल्यता ॥७॥
તેટલા માટે ડાહ્યા માણસે શાસ્ત્રવચન અને લોકવ્યવહાર-મહાજનવ્યવહારને આધાર લઈને (ભક્ષ્યાભઢ્યાદિ) બધા વ્યવહારમાં બોલવું. એ રીતમાં જ તેનું ડહાપણ છે નહિ તે તે ઉન્મત્ત તુલ્ય છે. (૭)
शास्त्रे चाप्तेन वोऽप्येतनिषिद्धं यत्नतो ननु । ... लङ्कावतारसूत्रादौ ततोऽनेन न किञ्चन ॥८॥ ..
લંકાવતારસૂત્ર આદિ શાસ્ત્રોમાં તમારા આખ્ત પુરુષ– બુદ્ધદેવે પણ આદરપૂર્વક માંસભક્ષણનો નિષેધ કરેલ છે, તેથી માંસભક્ષણ માટેના તર્કનું કશું પ્રજન (કે કિંમતી નથી. (૮)
-
-
-
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
मांसभक्षणदूषणाष्टकम्
[૨૮] अन्योऽविमृश्य शब्दार्थ न्याय्य स्वयमुदीरितम् । पूर्वापरविरुद्धार्थमेवमाहात्र वस्तुनि ॥१॥ "न मांसभक्षणे दोषो न मधे न च मैथुने । प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफलो ॥२॥ "मां स भक्षयिताऽत्र यस्य मांसमिहाम्यहम् । एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः" ॥३॥
અન્ય–બ્રાહ્મણોએ સ્વયં “માં” શબ્દનો અર્થ ન્યાયસંગત કહેલ છે, છતાં પૂરે વિચાર કર્યા વિના માંસભક્ષણની બાબતમાં તેઓ પરસ્પર વિરુદ્ધ અર્થ આ રીતે કહે છે. ' “માંસભક્ષણમાં દોષ નથી, મદ્યપાન કે મિથુનસેવનમાં પણ દેષ નથી; (કારણ કે) પ્રાણીઓની એ પ્રવૃત્તિ સ્વભાવિક છે. છતાં પણ તેમને ત્યાગ મહા ફલદાયી છે”.
“જેનું માંસ હું અહીં ખાઉં છું, તે મને જન્માંતરમાં ખાશે એ “માં” શબ્દનું માંસત્વ છે–વ્યુત્પત્યર્થકભાવ છે એમ વિદ્વાન માણસો-વ્યુત્પત્તિવિશારદ વદે છે”. (૧-૨-૩)
નીચેના બે કેસમાં પરસ્પરના વિસંવાદને દૂર કરવા બ્રાહ્મણોવતી આચાર્ય કહે છે
૧. મનુસ્મૃતિ અધ્યાય ૫. શ્રોક ૫૬. ૨. મનુસ્મૃતિ અધ્યાય ૫. ૫૫.
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
માંસભક્ષણદૂષણાષ્ટક
इत्थं जन्मैव दोषोऽत्र न शास्त्राद्वाह्यभक्षणम् । प्रतीत्यैष निषेधश्च न्याय्यो वाक्यान्तराद्गतेः ॥४॥ "पोक्षितं भक्षयेन्मांसं ब्राह्मणानां च काम्यया। यथाविधि नियुक्तस्तु प्राणानामेव वाऽत्यये" ॥५॥ | (વ્યુત્પત્તિની અપેક્ષાએ) ભક્ષકના ભક્ષ્ય તરીકે જન્મવારૂપ દેષ અહીં–શાસ્ત્રસમ્મત માંસભક્ષણમાં વ્યાજબી નથી (પણ) શાસ્ત્રમાં નહિ કહેવાએલા માંસભક્ષણની અપેક્ષાએ (ઉક્ત) દેષ તથા માંસભક્ષણને નિષેધ વ્યાજબી છે, કારણ કે શાસ્ત્રનાં બીજાં વાક્યોથી શાસ્ત્રસમ્મત માંસભક્ષણની સિદ્ધિ થાય છે. (મનુસ્મૃતિ જ કહે છે કે નીચેને ચાર પ્રસંગે દરેક માણસે માંસ અવશ્ય ખાવું.)
(દરેક માણસે) (૧) પ્રેક્ષિત માંસ–વૈદિક મંત્રો દ્વારા પ્રિક્ષણ” નામક સંસ્કાર પામ્યા પછી યજ્ઞમાં હણાયેલ પશુનું માંસ ખાવું (૨) બ્રાહ્મણોની ઈચ્છાખાતર (એકવખત) માંસ ખાવું (૩) (વ્યાધિને કારણે કે બીજા રાકના અભાવમાં) પ્રાણેને–દેહને નાશ થતો દેખાય ત્યારે માંસ ખાવું તથા (૪) (શ્રાદ્ધ વગેરેમાં) શાસ્ત્રવિધિ અનુસાર આમંત્રણ અપા ચેલ-જોડાયેલ માણસે (તેમાં વપરાતું) માંસ ખાવું.” - આચાર્ય ઉત્તર આપે છે –
अत्रैवासावदोषश्चेन्नित्तिर्नास्य सज्यते । अन्यदाऽभक्षणादत्राभक्षणे दोषकीर्तनात् ॥६॥
૧. મનુ મૃ. ૮૦ ૫. લો ૨૭ અહીં “વાડ” ને બદલે નાચવે પાઠ છે તથા સરખા યાજ્ઞવશ્ય સ્મૃતિ અધ્યાય ૧
. ૧૭૯,
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
mm
“यथाविधि नियुक्तस्तु यो मांसं नात्तिवैद्विजः। स प्रेत्य पशुतां याति सम्भवानेकविंशतिम्" ॥७॥
(“ન માં મHળે વો એ વચનને જે એ અર્થ હોય કે) શાસ્ત્રવિહિત માંસભક્ષણમાં જ દેષ નથી, તે માંસભક્ષણને ત્યાગ કદી નહિ થાય; કારણ કે શાસ્ત્રવિહિત પ્રસંગે સિવાય તેનું (સર્વથા) અભક્ષણ કહેલ છે જ તથા શાસ્ત્રવિહિત પ્રસંગે તેના અભક્ષણમાં (શાસ્ત્ર) દેષ કહેલ છે. (જેમ કે, “યથાવિધિ પ્રવૃત્ત કરાવાએલ જે બ્રાહ્મણ માંસ ખાતે નથી તે પરલેકમાં-જન્માક્તરમાં ૨૧ ભવ સુધી પશુતા પામે છે” (તેથી જે પ્રકારના ભક્ષણને સર્વથા નિષેધ છે, તેને માટેનું નિવૃત્તિ તુ નદી' એ કથન નિરર્થક છે અને જેને ત્યાગ કરવાથી દોષ લાગે છે તેને ત્યાગ નિરર્થક છે, માટે માંસભક્ષણને ત્યાગ કદિ નહિ થઈ શકે.) (૬-૭)
[ “નિવૃત્તિતુ મા ' એ સ્મૃતિવાક્ય નિરર્થક છે એમ ઉપરના શ્લોકમાં સિદ્ધ થવા છતાં ય જો તમે એમ કહેતા હો કે નિવૃત્તિ ને અર્થ પરિવ્રાજક્તા-સાધુપણું-ગૃહસ્થાશ્રમને ત્યાગ એટલે કે હિંસાદિનો ત્યાગ એમ સમજવાનું છે માટે સ્મૃતિવાક્ય સાર્થક છે, તે આચાર્ય તેને ઉત્તર નીચે આપે છે કે નિવૃત્તિ ને સાર્થક સિદ્ધ
૧. મનુસ્મૃ. અ. ૫. શ્લેક. ૩૫; પરંતુ શ્લેકને પૂર્વાર્ધ આ પ્રમાણે છે –
नियुक्तस्तु यथान्यायं यो मांसं नात्ति मानवः ।। ઉક્ત સ્મૃતિઓના અનુસંધાન ઉપરથી સ્મૃતિપાઠ વધારે ઠીક લાગે છે; પણ આ “અષ્ટક પ્રકરણ ઉપર વિ. સં. ૧૦૮૦માં વૃત્તિ લખનાર શ્રી જિનેશ્વરસૂરિ એ અષ્ટક પ્રકરણના પાઠ ઉપર જ વૃત્તિ લખેલ છે. તેથી પાઠ બહુ જૂનો હેઈને જેમનો તેમ રાખેલ છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
અદ્યપાનદૂષણાષ્ટક
ने
કરવા જતાં માંસ ભક્ષણ સદોષ છે એમ સિદ્ધ થઇ જાય છે, તમને ઇષ્ટ નથી. ]
पारिव्राज्यं निवृत्तिश्वेयस्तदप्रतिपत्तितः । फलाभाव: स एवास्य दोषो निर्दोषतव न|८|l
( શાસ્ત્રવિહિત હિંસાના ત્યાગ પછી જ પરિવ્રાજક થવાતું હાવાથી) પરિવ્રાજકતા પાતે જ (માંસભક્ષણાદિના) ત્યાગરૂપ છે એવું (જો તમારું કથન) હાય તા પરિવ્રાજકતાના અનગીકારને કારણે થતા (તેના) ફળનો અભાવ જ વિહિતમાંસભક્ષણના દાષ છે, તેથી તેની નિર્દેષતા છે જ નહિ. (૮)
'मद्यपानदूषणाष्टकम्
[ ]
१९
मद्यं पुनः प्रमादाङ्ग तथा सच्चित्तनाशनम् । सन्धानदोषवत्तत्र न दोष इति साहसम् ॥ १ ॥
૪૩
વળી મદ્ય પ્રમાદનું કારણ છે, શુભચિત્તનું વિનાશક છે તથા (અનેક ચીજોના મિશ્રણથી તે ખનતું હાવાથી ) સડકના દોષવાળુ છે (તેથી) ‘તેમાં દોષ નથી' એ કહેવું માત્ર સાહસ-ધૃષ્ટતા જ છે. (૧)
कि वह बहुनोक्तेन प्रत्यक्षेणैव दृश्यते । दोषोऽस्य वर्तमानेऽपि तथा भण्डनलक्षणः ॥ २ ॥
અથવા ( મયિષે ) અહુ બેલવાની જરૂર નથી, કારણકે વર્તમાનકાળમાં પણ તેના (યાદવાસ્થળી જેવી) લડાઇરૂપ દોષ પ્રત્યક્ષ રીતે દેખાય છે. (૨)
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
श्रूयते च ऋषिर्मद्यात् प्राप्तज्योतिमहातपाः। स्वर्गाङ्गनाभिराक्षिप्तो मूर्खवन्निधनं गतः ॥३॥
વળી એવું કહેવાય છે કે કેઈ એક મહાતપસ્વી, (જ્ઞાનરૂ૫) પ્રકાશને પામેલ ત્રાષિ સ્વર્ગસુંદરીઓથી મહાઈને મળપાન કરવાથી મૂખની માફક મરણને શરણ થયે. (૩)
कश्विदृषिस्तपस्तेपे भीतः इन्द्रः सुरखियः। क्षोभाय प्रेषयामास, तस्यागत्य च तास्तकम् ॥४॥ विनयेन समाराध्य वरदाभिमुखं स्थितम्। जगमधं तथा हिंसां सेवस्वाब्रह्म वेच्छया ॥५॥ स एवं गदितस्ताभिई योनरकहेतुताम् । आलोच्य मद्यरूपं च शुद्धकारणपूर्वकम् ॥६॥ मधं प्रपद्य तभोगानष्टधर्मस्थितिर्मदात् । विदंशार्थमजं हत्वा सर्वमेव चकार सः ॥७॥ ततश्च भ्रष्टसामर्थ्यः स मृत्वा दुगति गतः। इत्थं दोषाफरो मधं विज्ञेयं धर्मचारिभिः ॥८॥
કેઈ એક કવિએ મહાતપ તપ્યું (તેથી) ભયભીત થએલ ઈન્દ્ર ષિના વિચલન માટે સુરસુંદરીઓને મેકલી. ત્યાં આવીને તેમણે રાષિને વિનયથી પ્રસન્ન કર્યા પછી ઈચ્છિત આપવા તત્પર થએલ તેની પાસે વચન માગ્યું “આપ મદ્યનું, હિંસાનું અથવા મૈથુનનું સેવન કરે.” આ પ્રમાણે કહેવાએલ તે ઋષિએ, હિંસા તથા મૈથુનને નરકના કારણરૂપ તથા મધને (જુદી જુદી વસ્તુઓના મિશ્રણથી બનતું હોવાથી)
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈથુનદૂષણષ્ટક શુદ્ધ કારણે વાળું સમજીને મદ્યપાન કર્યું, પછી તેના ઉપભેગથી (થએલ) મદથી ઉપશાંત થવા માટે એક બકરાને વધ કરીને નષ્ટધમી તે ઋષિએ બધું (અનર્થકાર્ય) કર્યું અને તેથી તપશકિતથી ભ્રષ્ટ થએલ તે મરીને દુર્ગતિમાં ગયે. આ રીતે ધર્માચરણ કરનારાઓએ મધને દેની ખાણસમજવી. (૪–૮)
मैथुनदूषणाष्टकम्
| [૨૦] रागादेव नियोगेन मैथुनं जायते यतः । ततः कथं न दोषोऽत्र येन शास्त्रे निषिध्यते ॥१॥
મૈથુન હમેશાં રાગના ઉદયથી જ થાય છે, તેથી તેના સેવનમાં દેષ કેવી રીતે નથી સંભવતે કે જેથી શાસ્ત્રમાં તેને –દેષને નિષેધ કરાયે છે? અર્થાત દેષ સંભવે જ છે માટે શાસ્ત્રોક્ત દેષાભાવ અનુચિત છે. (૧)
શાસ્ત્રસમ્મત અમુક પ્રકારનું મૈથુન દેલવાળું નથી એવા કથનને આચાર્ય ઉત્તર આપે છે. धर्मार्थ पुत्रकामस्य स्वदारेष्वधिकारिणः । ऋतुकाले विधानेन यत्स्यादोषो न तत्र चेत् ॥२॥ नापवादिककल्पत्वान्नैकान्तेनेत्यसङ्गतम् । રાધ સ્નાયાથી ચૈવેતિ જ્ઞાતિ મારા
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
- ધર્મ કાજે–પુણ્ય કાજે પુત્રની કામનાવાળા, અધિકારી ગૃહસ્થનું પિતાની સ્ત્રી સાથે તુકાળમાં યથાવિધિ જે મૈથુન થાય તે મૈથુનમાં દોષ નથી એમ જે કહે છે તે બરાબર નથી, કારણ કે તે મિથુન આપવાદિક આચારરૂપ છે, તેથી તે સર્વથા નિર્દોષ છે એ સંગત નથી. કહ્યું છે કે (સ્ત્રીસંગની ઈચ્છાવાળાએ) વેદને ભણીને સ્નાન કરવું. (‘અધીત્ય= “ભણને' શબ્દ ઉપર વ્યાખ્યા કરતાં) વ્યાખ્યાકાર કહે છે કે “અધીવૈવ-ભણીને જ ભણ્યા વિના નહિ; અર્થાત વેદાધ્યયન અનિવાર્ય છે, મૈથુન નહિ માટે તે આપવાદિક છે. (૨-૩)
स्नायादेवेति न तु यत्ततो हीनो गृहाश्रमः । तत्र चैतदतो न्यायात्प्रशंसाऽस्य न युज्यते ॥४॥
વળી સ્નાન કરવું જ જોઈએ એવું (અનિવાર્ય) નથી, માટે ગૃહસ્થાશ્રમ બ્રહ્મચર્યાશ્રમ કરતાં ઊતરતે છે અને ઉક્ત નિર્દોષ મૈથુન હાશ્રમમાં જ સંભવે છે તેથી ન્યાયદષ્ટિએ-પારમાર્થિક દૃષ્ટિએ મૈથુનની પ્રશંસા વ્યાજબી નથી.
પ્રશંસાનું વ્યાજબીપણું સિદ્ધ કરનારને આચાર્ય ઉત્તર આપે છે.
अदोषकीर्तनादेव प्रशंसा चेत् कथं भवेत् । अर्थापत्या सदोषस्य दोषाभाव प्रकीतनात् ॥५॥
ર જ મૈને મિથુન સેવનમાં દોષ નથી એવા ષનિધક કથનથી જ તેની પ્રશંસા (વ્યાજબી સિદ્ધ) થાય છે એમજે તમે માનતા હે તે અર્થાપત્યા-વેદાર્થકથન દ્વારા સદોષી (સિદ્ધ થએલ) મૈથુનની નિર્દોષતાનાં ગાન માત્રથી તેની પ્રશંસા
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
મૈથુનષણાષ્ટક
G
કેવી રીતે સંભવે? અર્થાત વેદ પ્રમાણ દ્વારા જે સદેશી સિદ્ધ થએલ છે તે અન્ય પ્રમાણદ્વારા નિર્દોષી બની શકે જ નહિ, તેથી તેની પ્રશંસા પણ સંભવી શકે નહિ. (૫)
तत्र प्रवृत्तिहेतुत्वात्याज्यबुद्धरसम्भवात् । विध्युक्तेरिष्टसंसिद्धरुक्तिरेषा न भद्रिका ।।६।।
મિથુનમાં દેષ નથી” એ કથન હિતકર નથી, કારણ કે તેવું કથન (મથુન) ત્યાજ્ય છે એવી બુધ્ધિ ઉત્પન્ન થવા દેતું નહિ હોવાથી (મિથુન) પ્રવૃત્તિમાં હેતુભૂત બને છે, તથા મિથુન-સેવનની આજ્ઞારૂપ હેવાથી, તે વડે (મૈથુન સેવનરૂપ) ઈષ્ટસિદ્ધિ થાય છે. (૬) - माणिनां बाधकं चैतच्छास्त्रे गीतं महर्षिभिः ।
नलिकातप्तकणकप्रवेशज्ञाततस्तथा ॥७॥
(મહાવીરાદિ, મહર્ષિઓએ શાસ્ત્રમાં કહેલ છે કે જેવી રીતે વાંસની અથવા બરુની નળીમાં ધગધગતા લેઢાના સળિયાને પ્રવેશ નળીમાંના જીવને વિઘાતક થાય છે તેવી રીતે મિથુન પ્રાણીઓનું બાધક-વિઘાતક બને છે. (૭)
मूलं चैतदधर्मस्य भवभावप्रवर्धनम् । तस्माद्विषान्नवत्त्याज्यमिदं मृत्युमनिच्छता ॥८॥
મિથુન અધર્મનું મૂળ છે તથા સંસારભાવ વધારનાર છે તેથી મૃત્યુને નહિ ઈચ્છનારે-મેક્ષાભિલાષીએ તેને વિષ મિશ્ર અન્નની માફક તજવું જોઈએ. (૮)
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
सूक्ष्मबुद्धयाश्रयणाष्टकम्
[૨૨] सूक्ष्मबुद्ध्या सदा ज्ञेयो धर्मो धर्माधिभिनरैः । अन्यथा धर्मबुद्ध्यैव तद्विघातः प्रसज्यते ॥१॥ .. गृहीत्वा ग्लानभैषज्यादानाभिग्रहं यथा । तदपातौ तदन्तेऽस्य शोकं समुपगच्छतः ॥२॥
ધાર્મિક પુરુષએ ધર્મને હમેશાં વિવેકબુદ્ધિવડે વિચારા, નહિ તે બિમારને ઔષધ વગેરે આપવાનો અભિગ્રહ ગ્રહણ કરીને બિમાર ન મળે અથવા બિમાર (દવા) આપી લીધા પછી શેક કરનાર અભિગ્રહધારીની માફક ધર્મબુદ્ધિદ્વારા પણ ધર્મને વિઘાત થાય છે. (૧-૨)
गृहीतोऽभिग्रहः श्रेष्ठो, ग्लानो जातो न च क्वचित् । अहो मेऽधन्यता कष्टं, न सिद्धमभिवाञ्छितम् ॥३॥
ગ્રહણ કરેલ અભિગ્રહ શ્રેષ્ઠ છે પણ ક્યારેક કઈ પણ બિમાર ન હોય ત્યારે તે એમ વિચારે કે) અહી હું અધન્ય છું, અફસ છે કે ઈષ્ટસિદ્ધિ ન થઈ (૩) __ एवं ह्येतत्समादानं ग्लानभावाभिसन्धिमत् । સાધુનાં તતો એ જે મામિ: કા :
ઉપર્યુક્ત રીતે ગ્લાનભાવની અભિસંધિવાળું–ઈચ્છાકરતું સાધુઓનું જે અભિગ્રહગ્રહણ છે, તેને મહાત્માપુરુષોએ દુષ્ટ સમજવું. (૪)
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૂક્ષ્મબુદ્ધયાશ્રયણાષ્ટક
*
लौकिकैरपि चैषोऽर्थों दृष्टः सूक्ष्मार्थदर्शिभिः । प्रकारान्तरतः कैश्चिदत एतदुदाहृतम् ॥५॥ "अङ्गेष्वेव जरां यातु यत्त्वयोपकृतं मम । नरः प्रत्युपकाराय विपत्सु लभते फलम्" ॥६॥
વળી (વાલ્મીકિ વગેરે) કેટલાક સૂફમબુદ્ધિવાળા (જેને-તર) વિદ્વાનોએ પણ બીજી રીતે એ જ અર્થ સમજે છે તેથી તેમણે (વાલીના મુખમાં) નીચેનું મૂકેલ છે કે–
ઉપકૃત માણસ પ્રત્યુપકારનું ફળ ઉપકારીની મુશ્કેલી વખતે મેળવે છે, (અને) તે (રામચંદ્ર) મારા ઉપર (અતિ) ઉપકાર કર્યો છે, તેથી (બદલો વાળવા સારુ હું તને મુશ્કેલીમાં દેખવાની ભાવના–ઈચ્છા સરખી પણ ન કરી શકું તે માટે) મારા ગાત્રોમાં ઘડપણ ઘર કરો.” (પ-૬)
एवं विरुद्धदानादौ हीनोत्तमगतेः सदा । प्रव्रज्यादिविधाने च शास्त्रोक्तन्यायबाधिते ॥७॥ द्रव्यादिभेदतो ज्ञेयो धर्मव्याघात एव हि । सभ्यग्माध्यस्थ्यमालम्ब्प श्रुतधर्मव्यपेक्षया ॥८॥
એવી જ રીતે નિષિદ્ધ દાનાદિનું સેવન કરવામાં તેમ શાસે કહેલા નિયમ વિરુદ્ધ દીક્ષાદિ દેવામાં (હીન વસ્તુ અથવા પાત્રને) હમેશાં ઉત્તમ સમજાય છે, તેથી આગમાનુસાર (વર્ણવાએલ) સમ્યક સમભાવની અપેક્ષાએ ધર્મને દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, અને ભાવથી નાશ જ થાય છે એમ સમજવું. (૭-૮)
તેમ શર હમેશાં ઉત્તમ ની અપેક્ષાએ સહ-૮)
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૦
અષ્ટક પ્રાણ
भावविशुद्धिविचाराष्टकम्
[૨૨]
भावशुद्धिरपि ज्ञेया यैषा मार्गानुसारिणी । प्रज्ञापनामियात्यर्थ न पुन: स्वाग्रहात्मिका ॥ १ ॥
જેમાક્ષમાર્ગને અનુસરનારી છે, જેને આગમા પદેશ અતિપ્રિય છે અને જે સ્વમતાગ્રહી નથી, તેવી ભાવવિશુદ્ધિને પણ જાણવી જોઇએ. (૧)
रागो द्वेषच मोह भावमालिन्यहेतवः । एतदुत्कर्षतो ज्ञेयो हन्तोत्कर्षोऽस्य तत्त्वतः ||२||
રાગ, દ્વેષ અને માહ આત્મભાવાની મલિનતાના હેતુરૂપ છે ( તેથી ) વાસ્તવિક રીતે તેમના ઉત્કર્ષ થી મલિનતાના ઉત્કષર્ષી સમજવા. (૨)
तथोत्कृष्टे च सत्यस्मिन् शुद्धिर्वै शब्दमात्रकम् । स्वबुद्धिकल्पनाशिल्पनिर्मितं नार्थवद्भवेत् ॥ ३ ॥
અને તેથી જો માઢુ તીવ્રતમ હાય તેા ભાવશુદ્ધિ માત્ર પેાતાની સ્વતંત્ર બુદ્ધિકલ્પનાના કૌશલદ્વારા રચેલ, અ રહિત શબ્દચિત્રરૂપ (બની જાય) છે. ૩)
न मोहोद्रिक्तताऽभावे स्वाग्रहो जायते क्वचित् । गुणवत्पारतन्त्र्यं हि तदनुत्कर्षसाधनम् ॥ ४ ॥
(અને) જો મેાહાર્દિની ઉત્કટતા ન હાય તા (ભાવમાલિન્યરૂપ) સ્વમતાગ્રહ કયારેય ઉત્પન્ન થતા નથી, (માટે
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧.
ભાવવિશુદ્ધિવિચારાષ્ટક મેહને હાંસ કર જોઈએ) અને મેહના હાસનું કારણ ગુણજનેને અધીન રહેવું એ છે. (૪)
अत एवागमज्ञोऽपि दीक्षादानादिषु ध्रुवम् । क्षमाश्रमणहस्तेने त्याह सर्वेषु कर्मसु ॥ ५ ॥
તેથી જ આગમજ્ઞ સાધુ પણ કહે છે દીક્ષા પ્રદાન વગેરે અધાં કામે સ્વગુરુહસ્તે જ કરાવવાં જોઈએ.” (૫). इदं तु यस्य नास्त्येव स नोपायेऽपि वर्तते । માવશુદ્ધ પાયો દર સ ત . ૬ ..
સ્વપરના ગુણગુણને નહિ જાણનાર જે માણસમાં ગુણીજનાધીનતા નથી તે માણસ ભાવશુદ્ધિના (ગુણજનાધીનતારૂપ) ઉપાયને પણ હજુ) પામ્યું નથી તે ભાવશુદ્ધિ તે ક્યાંથી પામે? અર્થાત્ ન પામે. (૬)
तस्मादासन्नभव्यस्य प्रकृत्या शुद्धचेतसः । स्थानमानान्तरज्ञस्य गुणवद्धहुमानिनः ॥ ७ ॥ औचित्येन प्रवृत्तस्य कुग्रहत्यागतो भृशम् । सर्वत्रागमनिष्ठस्य भावशुद्धियथोदिता ॥ ८॥
તેથી નજીકના સમયમાં-જલદી ક્ષે જનાર સ્વભાવથી જ શુદ્ધિચિત્તવાળા, (સ્વપરના) સ્થાન, માનના ભેદને જાણનાર, ગુણીજનું બહુમાન કરનાર, યોચિત પ્રવૃત્તિ કરનાર, અને કદાગ્રહને બિલકુલ ત્યાગ કરેલ હોવાથી બધે પ્રસંગે (અત્યંત) આગમનિષ્ઠ માણસની ભાવશુદ્ધિ આગમાનુન સારિણું બને છે. (૭૮)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ mmmmmmm
शासनमालिन्यनिषेधाष्टकम्
[૨૨]
यः शासनस्य मालिन्येऽनाभोगेनापि वर्तते । । स तन्मिथ्यात्वहेतुत्वादन्येषां प्राणिनां ध्रुवम् ॥ १ ॥ बध्नात्यपि तदेवालं परं संसारकारणम् । વિપાપ ઘોર સનવિધન ને ૨ /
જે માણસ અજાણતાં પણ શાસનનું માલિન્ય-અવનતિ કરે છે તે માસણું, બીજા પ્રાણીઓના શાસનવિષયક મિથ્યાત્વમાં કારણભૂત થતું હોવાથી પોતે પણ બધા અનર્થોને વધારનાર, દુઃખદાયી ફળ આપનાર, સંસાર વૃદ્ધિમાં કારણરૂપ, તીવ્ર તથા ઘર મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મને ખૂબ બાંધે છે. (૧૨)
यस्तून्नतौ यथाशक्ति सोऽपि सम्यक्त्वहेतुताम् । अन्येषां प्रतिपद्येह तदेवाप्नोत्यनुत्तरम् ॥ ३ ॥ प्रक्षीणतीत्रसंक्लेशं प्रशमादिगुणान्वितम् । निमित्तं सर्वसौख्यानां तथा सिद्धिसुखावहम् ॥ ४ ॥
પરંતુ જે માણસ શાસનની ઉન્નતિમાં યથાશક્તિ જોડાય છે તે પણ બીજાઓને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરવામાં હેતુભૂત બનતે હેવાથી તીવ્ર સંકલેશના-અનંતાનુબંધી કષાયનાઅક્ષયવાળું, પ્રશમ વગેરે ગુણેવાળું, બધાં સુખનું નિમિત્તભૂત તથા સિદ્ધિસુખને પ્રાપ્ત કરાવનારું અનુત્તર સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરે છે. (૩-૪)
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
શાસનમાલિત્યનિષેધાષ્ટક
अतः सर्वप्रयत्नेन मालिन्यं शासनस्य तु । प्रेक्षावता न कर्तव्यं प्रधानं पापसाधनम् ॥ ५ ॥
તેથી બુદ્ધિમાન પુરુષે પાપના ઉત્કૃષ્ટ સાધનરૂપ શાસનમાલિન્ય કોઈ પણ રીતે નહિ કરવું. (૫)
अस्माच्छासनमालिन्याज्जातौ जातौ विगर्हितम् । प्रधानभावादात्मानं सदा दूरीकरोत्यलम् ॥ ६ ॥
શાસનનું નુક્સાન કરવાને કારણે માણસ ભવે ભવે નિન્દાએલ પિતાના આત્માને ઉન્નત ભાવથી હમેશ ખૂબ દૂર રાખે છે (૬) कर्तव्या चोन्नतिः सत्यां शक्ताविह नियोगतः । अवन्ध्यं बीजमेषा यत्तत्त्वतः सर्वसम्पदाम् ॥ ७ ॥
શક્તિ હોય તે શાસનોન્નતિ અવશ્ય કરવી, કારણ કે વાસ્તવિક રીતે, શાસનપ્રભાવના બધા પ્રકારની લક્ષમીનું અવધ્ય-કુલપ્રદ બીજ છે. (૭)
अत उन्नतिमाप्नोति जाती जातौ हितोदयाम् । क्षयं नयति मालिन्यं नियमात्सर्ववस्तुषु ॥८॥
શાસનપ્રભાવના દ્વારા માણસ પ્રત્યેક ભવે કલ્યાણદાયિની ઉન્નતિ પામે છે (જ્યારે) માલિન્ય માણસને) બધી આખતેમાં અવશ્ય ક્ષય તરફ લઈ જાય છે. (૮)
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
पुण्यानुबन्धिपुण्यादिविवरणाष्टकम्
[૨૪] गेहाद्गेहान्तरं कश्चिच्छोमनादधिकं नरः । જાતિ દ્વભુષા તવ મવામરણ શા
જેવી રીતે કોઈ એક માણસ રમણીય ઘરમાંથી બીજા અધિક રમણીય ઘરમાં જાય છે, તેવી જ રીતે માસણ શુભ ધર્મ દ્વારા (વર્તમાન) શુભ ભવમાંથી બીજા શુભતર ભવમાં જાય છે. (૧) गेहाद्गेहान्तरं कश्चिच्छेाभनादितरन्नरः । याति यद्वदसद्धर्मात्तद्वदेव भवाद्भवम् ॥२॥
જેવી રીતે કેઈ એક મનુષ્ય સુશોભિત ઘરમાંથી ગંદા { ઘરમાં જાય છે, તેવી જ રીતે માણસ અશુભ ધર્મ દ્વારા શુભ ભવમાંથી અશુભ ભવમાં જાય છે. (૨)
गेहाद्गेहान्तरं कश्चिदशुभादधिकं नरः। याति यद्वन्महापापात्तद्वदेव भवाद्भवम् ॥३॥
જેવી રીતે કે એક માણસ અશુભ-ગંદા ઘરમાંથી વધારે ગંદા ઘરમાં જાય છે, તેવી જ રીતે મહાપાપાચરણ વડે માણસ ખરાબ ગતિમાંથી વધારે ખરાબ ગતિમાં જાય છે. (૩)
गेहाद्गेहान्तरं कश्चिदशुभादितरन्नरः। . याति यद्वत्सुधर्मेण तद्वदेव भवाद्भवम् ॥४॥
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
પુણ્યાનુબધિપુયાદિવિવરણાષ્ટક
જેવી રીતે કે એક માણસ અશોભિત ઘરમાંથી સુશોભિત ઘરમાં પ્રવેશ કરે છે તેવી જ રીતે સદ્ધર્મ દ્વારા માણસ અશુભ ગતિમાંથી શુભ ગતિમાં જાય છે. ().
शुभानुबन्ध्यतः पुण्यं कर्तव्यं सर्वथा नरैः।
यत्मभावादपातिन्यो जायन्ते सर्वसम्पदः ॥५॥ - તેથી સર્વ પ્રકારના માણસોએ શુભ ફલદાયી પુણ્યકર્મ કરવું–બાંધવું જોઈએ કે જેના પ્રભાવથી અવિનશ્વર બધી સંપત્તિ પેદા થાય. (૫)
सदागमविशुद्धेन क्रियते तच्च चेतसा । एतच्च ज्ञानवृद्धेभ्यो जायते नान्यतः क्वचित् ॥६॥
ધર્મશાસ્ત્રોથી વિશુદ્ધ થએલ ચિત્ત દ્વારા પુણ્ય બંધાય છે અને તે શુદ્ધચિત્ત જ્ઞાનવૃદ્ધ સ્થવિરેની આજ્ઞામાં રહેવાથી થાય છે, બીજે કારણે કયારેય નહિ. (૬)
શંકા–સ્વાભાવિક રીતે જ આગમત રીતે શુદ્ધ થયેલ મનવાળા માણસેના દાખલા આપણને મળે છે તે પછી તેવી શુદ્ધિ માટે જ્ઞાની પુરુષના પ્રસાદની અનિવાર્યતા શા માટે?
સમાધાન– प्रकृत्या मार्गगामित्वं सदपि व्यज्यते ध्रुवम् । ज्ञानवृद्धप्रसादेन वृद्धिं चाप्नोत्यनुत्तराम् ॥७॥ १ चित्तरत्नमसंक्लिष्टमान्तरं धनमुच्यते ।
यस्य तन्मुषितं दीऑस्तस्य शिष्टा विपत्त्यः ॥७॥ કષાય વિનાનું ચિત્તરત્ન આધ્યાત્મિક ધન કહેવાય છે, અને માણસનું (તેવું શુદ્ધ) ચિત્તરત્ન એરાઈ ગયું છે તેની પાસે દુઃખ અને મુશ્કેલીઓ બાકી રહે છે. (૭)
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
અષ્ટક પ્રકરણ
(કયારેક) સ્વાભાવિક રીતે થતુ મનનું શાસ્ત્રાનુસારીપશુ પણ જ્ઞાની પુરુષાની કૃપાથી જ સ્પષ્ટ જણાય છે તેમ જ અનુત્તમ વિકાસ પામે છે. (૭)
दया भूतेषु वैराग्यं विधिवद्गुरुपूजनम् । विशुद्धा शीलवृत्तिश्च पुण्यं पुण्यानुबन्ध्यदः ||८||
જીવા પર દયા, વૈરાગ્ય, યથાવિધિ ગુરુપૂજન અને વિશુદ્ધ શીલવૃત્તિ એ (બ) પુણ્ય પુણ્યાનુખશ્રી છે. (૮)
पुण्यानुबन्धिपुण्यप्रधान फलाष्टकम्
[ ર૧ ]
अतः प्रकर्षसम्प्राप्ताद्विज्ञेयं फलमुत्तमम् । तीर्थकृत्वं सदौचित्यप्रवृत्त्या मोक्षसाधकम् ॥ १॥
ઉત્કૃષ્ટ ( પ્રકારના ) પુણ્યાનુધી પુણ્યમાંથી, હુમેશાં ચથાયાગ્ય પ્રવૃત્તિ કરાવવાને કારણે મેાક્ષસાધક ‘તીર્થંકરત્વ’ નામનું ઉત્તમ ફળ (મળે છે એમ) સમજવું (૧) सदौचित्यप्रवृत्तिश्च गर्भादारभ्य तस्य यत् । तत्राप्यभिग्रहो न्याय्यः श्रयते हि जगद्गुरोः ॥२॥ पिशुद्वेग निरासाय महतां स्थितिसिद्धये । इष्टकार्यसमृद्ध्यर्थमेवम्भूतो जिनागमे ॥३॥
૧ પ્રભુ ગર્ભમાં હતા ત્યારે માતાને અત્ય ́ત પ્રેમ અને કાળજી જોઇ તેમણે આ પ્રમાણે અભિગ્રહ કરેલ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્યાનુબન્ધિપુણ્યપ્રધાનફલાષ્ટક આ કારણકે ગર્ભમાં હતા ત્યારથી જ જગળુરુ તીર્થકરની ચચિત પ્રવૃત્તિ દેખાય છે, તેમાં પણ તેમને અભિગ્રહ ઘણે ન્યાયસંગત–ઉત્તમ પ્રકારને છે એમ કેમાં સંભજાય છે. (૨)
માતા પિતાને ઉદવેગ દૂર કરવા માટે, મહાન પુરુષની વ્યવસ્થા સાબિત કરવા માટે તથા ઈષ્ટકાર્ય (દીક્ષા)ને પૂર્વ તૈયારી દ્વારા સમૃદ્ધ કરવા માટે (જગગુરુને) નિનૈક્ત પ્રકારને અભિગ્રહ હતું એમ જિનાગમેમાં કહેવાયું છે. (૩)
| અભિગ્રહકથન जीवतो गृहवासेऽस्मिन् यावन्मे पितराविमौ । . तावदेवाधिवत्स्यामि गृहानहमपीष्टतः ॥४॥
જ્યાં સુધી મારા માતાપિતા આ ઘરમાં જીવે છે ત્યાં સુધી હું પણ સ્વેચ્છાપૂર્વક ઘરમાં રહીશ. () इमौ शुभषमाणस्य गृहानावसतो गुरू। प्रव्रज्याप्यानुपून्येण न्याय्याऽन्ते मे भविष्यति ॥५॥
વળી ઘરમાં રહીને માતાપિતાની સેવા કરનાર મારી પ્રવન્યા પણું અનુક્રમે તેમના અવસાન પછી જ વ્યાજબી બનશે. (૫)
"नो खलु मे. कप्पइ अम्मापिऊहिं जीवंतेहिं मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारिअं पव्वइत्तए" ॥
કલ્પસૂત્ર ૯s.. "अह सत्तमम्मि मासे गम्भत्थो व अभिग्गहं गिण्हे । नाहं समणो होहं अम्मापियरम्मि जीवंते ति" ॥
આવશ્યકભાષ્ય ગાથા ૫૯
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
सर्वपापनिवृत्तियत् सर्वथैषा सतां मता। _ गुरू द्वेगकृतोऽत्यन्तं नेयं न्याय्योपपद्यते ॥६॥...
કારણકે બધા પ્રકારે બધા પાપની નિવૃત્તિ જ સત્પરુષને માન્ય છે, તેથી માતપિતાને ઉગ કરનારાની–મારી પ્રવજ્યા તદ્દન વ્યાજબી પ્રકારની નથી ઘટતી. (૬)
प्रारम्भमङ्गलं ह्यस्या गुरुशुश्रूषणं परम् । एतौ धर्मपटत्तानां नृणां पूजास्पदं महत् ॥७॥
વડિલની–માતપિતાની સેવા” પ્રત્રજ્યાનું પ્રથમ ઉત્તમ મંગળ છે, કારણકે ધર્મમાં જોડાએલ માણસનું તેઓ મહત પૂજાસ્થાન છે. (૭)
स कृतज्ञः पुमान् लोके स धर्मगुरुपूजकः । स शुद्धधर्मभाक् चैव य एतौ प्रतिपद्यते ॥८॥
તે જ માણસ આ લેમાં કૃતજ્ઞ છે, તે જ ધર્મગુરુને પૂજક છે, તે જ શુદ્ધધર્મનું ભાજન છે, જે માતપિતાની પૂજાને સ્વીકાર કરે છે અર્થાત્ માતપિતાની પૂજામાં માને છે. (૮)
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થં કૃદ્દાનમહત્ત્વસિદ્ધયષ્ટક
શકા—
तीर्थकुद्दान महत्त्वसिद्धयष्टकम्
[ ૨૬ ] મહાદાનના અ
૫.
जगद्गुरोर्महादानं सङख्यावच्चेत्यसङ्गतम् । शतानि त्रीणि कोटीनां सूत्रमित्यादि' चोदितम् ॥१॥
(તમારા ) સૂત્રમાં કહેલ છે “ત્રિભુવનગુરુ તીથંકરનુ (દાન) ૩૮૮૮૦૦૦ સાનૈયા છે, ” તેથી તે દાન પરિમિત હોવા છતાં · મહાદાન ' છે એ કહેવું અસંગત છે. (૧) अन्यैस्त्वसङ्ख्यमन्येषां स्वतन्त्रेषूपवर्ण्यते । तत्तदेवेह तद्युक्तं महच्छन्दोपपत्तितः ॥२॥
(જ્યારે) ખીજાઓએ બૌદ્ધ લાકાએ પેાતાના શાસ્ત્રોમાં એધિસત્વાનુ દાન અપરિમિત (ઢાવાનું) વર્ણવ્યું છે, તેથી તેમના દાનને ‘મત્ ' શબ્દ ખરાખર ઘટતા હાવાથી તેમના દાનને જ મહાદાન કહેવું યુક્તિસંગત છે. (૨) ततो महानुभावत्वात्तेषामेवेह युक्तिमत् । जगद्गुरुत्वमखिलं सर्व हि महतां महत् || ३ || ઉપર્યુક્ત મહાદાન દ્વારા મહાનુભાવતા ( સિદ્ધ થતી હાવાથી એધિસત્વોનું જ સપૂર્ણ જગદ્ગુરુપણું યુક્તિયુક્ત છે, કારણકે મહાન પુરુષાનું બધું જ મહત્હાય છે. (૩)
१. “तिन्नेव य कोडीसया अट्ठासीइ च होइ कोडीओ । असीइ च सय सहस्सा एयं संवच्छरे दिणं" ॥ આવસ્યકનિયુક્તિ ગાથા ૨૨૦
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
સમાધાન–
एवमाहेह सूत्रार्थ न्यायतोऽनवधारयन्। कश्चिन्मोहात्ततस्तस्य न्यायलेशोऽत्र दयते ॥४॥
મહવશાત જૈનસૂત્રના અર્થને ન્યાયબુદ્ધિથી નહિ સમજો કોઈ એક માસ-ઉપર્યુક્ત રીતે કહે છે. તેથી તે મૂઢમતિના (કથનમાં રહેલે) ન્યાયને અંશ અહીં બતાવવામાં આવે છે. (૪)
महादानं हि संख्यावदर्थ्यभावाजगद्गुरोः। सिद्धं वरवरिकातस्तस्याः सूत्रे विधानतः ॥५॥
કઈ પણ જરૂરિયાતવાળે નહિ રહેવાને કારણે પરિગણિત રહેલું જગદ્ગુરુ તીર્થકરનું દાન “વરવરિકા–માગે, માગો” એવા વચનથી મહાદાનરૂપે સિદ્ધ થાય છે (અને) વરવરિકાને ઉલ્લેખ શાસ્ત્રમાં છે જ. (૫).
तया सह कथं संख्या युज्यते व्यभिचारतः। तस्माधयोदितार्थ तु संख्याग्रहणमिष्यताम् ॥६॥
વરવારિકા સાથે સંખ્યાને વિસંવાદ દેખાતે હેવાથી, તે ઘટતી નથી માટે યથાકથિત આશયવાળું–અર્થીના અભાવવાળું સંખ્યાવિધાન સ્વીકારવું. (૬)
महानुभावताप्येषा तद्भावे न यदर्थिनः । विशिष्टसुखयुक्तत्वात्सन्ति प्रायेण देहिनः ॥७॥ धोद्यताश्च तद्योगात्ते तदा तत्त्वदर्शिनः । महन्महत्त्वमस्यैवमयमेव जगद्गुरुः ॥८॥ ૧ જુએ આવશ્યકનિક્તિ ગાથા ૨૧૮, ૨૧૯
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થદાનનિષ્ફલતાપરિહારાષ્ટક
મહાનુભાવતા પણ એ જ છે કે તેની હયાતીમાં કોઈ જરૂરિયાતવાળા નથી રહેતા, કારણકે પ્રાયઃ બધા પ્રાણીઓ વિશિષ્ટ સુખ–સંતોષવાળાં હોય છે, ધર્મમાં તત્પર રહે છે, તથા તે વખતે તેઓ તેના ચેગથી–સહગથી તત્વદશી–સત્યદશી બને છે. આ જ એની મેટી મહત્તા છે (તેથી) આ જ જગગુરુ છે (બીજા નહિ) (૭-૮)
तीर्थकृद्दाननिष्फलतापरिहाराष्टकम्
[ ૨૭ ] कश्चिदाहास्य दानेन क इवार्थः प्रसिध्यति । मोक्षगामी ध्रुवं ह्येष यतस्तेनैव जन्मना ॥१॥
કોઈ એમ કહે છે કે જગદ્ગુરુના દાનથી (ચાર અર્થમાને ભલા) કર્યો અર્થ સિદ્ધ થાય છે? અર્થાત એકેય નહિ; કારણ કે તેઓ તેજ જન્મમાં અવશ્ય મોક્ષ જનાર છે. (૧)
उच्यते कल्प एवास्य तीर्थकन्नामकर्मणः । - રાત્સિર્વસવાનાં હિત મારા
તેને ઉત્તર એ છે કે તીર્થકરનામકર્મના ઉદયથી તેમને એ આચાર હોય છે કે તે બધા પ્રાણુઓના. હિતમાં જ પ્રવૃત્તિ કરે છે. (૨)
धर्माङ्गख्यापनार्थ च दानस्यापि महामतिः । अवस्थौचित्ययोगेन सर्वस्यैवानुकम्पया ॥३॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
વળી (લેનાર દેનાર ઉભયની) ઉચિત પરિસ્થિતિને મેળ ખાવાથી અનુકંપાવશ (દેવાએલ) (ગૃહસ્થ તેમજ - ત્યાગી) સર્વેના દાનને પણ ધર્મના અંગ તરીકે જણાવવા માટે ભગવાન મહાદાન દીધું છે. (૩)
शुभाशयकरं घेतदाग्रहच्छेदकारि च। सदभ्युदयसाराङ्गमनुकम्पाप्रसूति च ॥४॥
અનુકમ્પાજન્ય આ દાન પ્રશસ્તચિત્ત પેદા કરનારું, આગ્રહ-મમત્વને નાશ કરનારું તથા પુણ્યદયમાં પ્રધાન કારણભૂત છે. (૪)
જૈિન સાધુઓ કઈ ગૃહસ્થને દાન આપી શક્તા નથી એ સામાન્ય નિયમ છે તેથી ઉપરના વિરુદ્ધ દેખાતા આચાર્યના કથનના સમર્થનમાં તેઓ વીરપ્રભુનું દષ્ટાંત આપે છે.]
ज्ञापकं चात्र भगवान् निष्क्रान्तोऽपि द्विजन्मने। देवदृष्यं ददद्धीमाननुकम्पाविशेषतः ॥५॥
અત્રે સાધુના દાનસંબંધી ભગવાન જ દષ્ટાંતરૂપ છે કે ગૃહસ્થાશ્રમ છોડીને નીકળેલ બુદ્ધિમાન ભગવાને પણ અનુકમ્પાથી બ્રાહ્મણને દેવદૂષ્ય આપ્યું હતું. (૫) इत्थमाशयभेदेन नातोऽधिकरणं मतम् । अपित्वन्यद्गुणस्थानं गुणान्तरनिबन्धनम् ॥६॥
આમ આશયભેદ હોવાને કારણે ગૃહસ્થને દાન દીધાથી પણ અધિકરણ-પાપકારી પ્રવૃત્તિ થયું હોવાનું) મનાયું નથી,
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજયાદિદાનેપિતી કૃતાઢાષાભાવપ્રતિપાદનાષ્ટક
પણ પહેલાનું ગૃહસ્થનું પાંચમું ગુણસ્થાન ઉત્તર–સાધુના છઠ્ઠા ગુણુસ્થાનનું કારણરૂપ છે એમ મનાયું છે. (૬) ये तु दानं प्रशंसन्तीत्यादिसूत्रं तु यत्स्मृतम् । अवस्थाभेदविषयं द्रष्टव्यं तन्महात्मभिः ||७||
१
વળી જે લેાકેા દાનની પ્રશંસા કરે છે તે પ્રાણીઆના વધ ઇચ્છે છે અને જે તેની નિંદા કરે છે તે વૃતિનાજ નાશ કરે છે’ એવું દાનના નિષેધ કરતું જે સૂત્રશ્લાક મળે છે તેને મહાત્મા પુરુષાએ અવસ્થાવિશેષવિષયક સમજવું અર્થાત્ અમુક ખાસ અવસ્થાને અનુલક્ષીને કહેવાએલું છે એમ સમજવું. (૭)
एवं न कश्चिदस्यार्थस्तत्त्वतोऽस्मात्प्रसिध्यति । अपूर्व: किन्तु तत्पूर्वमेवं कर्म प्रहीयते ॥ ८ ॥
આ રીતે તીર્થંકરના દાનથી વાસ્તવિકરીતે કોઇ અપૂર્વ અર્થ સિદ્ધ નથી થતા, પરંતુ એ પ્રકારના મહાદાનથી પૂર્વે અંધાએલું તેમનુ તીર્થંકરનામકર્મ ક્ષીણ થાય છે. (૮)
१
जेउ दाणं पसंसंति वहमिच्छति पाणिणं । जेउ णं पडिड सेहति वित्तिच्छेयं करंति ते ॥
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
અષ્ટક પ્રકરણ
राज्यादिदानेऽपि तीर्थकृतो दोषाभावप्रतिपादनाष्टकम् [ २८ ]
श—
अन्यस्त्वाहास्य राज्यादिप्रदाने दोष एव तु । महाधिकरणत्वेन तत्त्वमार्गेऽविचक्षणः ||१||
વાસ્તવિક માર્ગ સમજવામાં અકુશળ કોઈ માણસ કહે છે કે રાજ્ય વગેરે મહાપાપના આધાર–કારણરૂપ હેાવાથી, તેના દાનમાં દોષ જ છે તેનુ દાન કરવું એ દોષ જ છે. (૧)
सभाधान
अप्रदाने हि राज्यस्य नायकाभावतो जनाः । मिथो वै कालदोषेण मर्यादाभेदकारिणः || २ || विनश्यन्त्यधिकं यस्मादिह लोके परत्र च । शक्तौ सत्यामुपेक्षा च युज्यते न महात्मनः ||३|| तस्मात्तदुपकाराय तत्प्रदानं गुणावहम् । परार्थदीक्षितस्यास्य विशेषेण जगद्गुरोः ||४||
રાજ્યનું પ્રદાન ન કરે તા, કાળના દાષને કારણે ( पोतपोतानी ) भर्याहानो अंग अरनार भाणुसो, नायम्नो અભાવ હેાવાને કારણે, પરસ્પર ( લડીને ) આલેક અને પરલેાકમાં વધારે વિનાશને પામે, વળી વિનાશ રોકવાની શક્તિ હાવા છતાં મહાત્માઓની ઉપેક્ષા વ્યાજખી નથી,
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાજ્યાદિદાપિ તીર્થકૃત શેષાભાવપ્રતિપાદનાષ્ટક ૬પ તેટલા માટે ઉપકાર ખાતર દીક્ષિત થયેલ જગદ્ગુરુતીર્થંકરનું જગહિતાર્થ દેવાએલું રાજ્યદાન વિશેષરૂપે ગુણાવહ છે. (૨-૪)
एवं विवाहधर्मादौ तथा शिल्पनिरूपणे । न दोषो ह्युत्तमं पुण्यमित्थमेव विपच्यते ॥५॥
એવી જ રીતે વિવાહ (કુલ, ગ્રામ, રાજ) ધર્મના અંગીકારમાં તથા શિલ્પનિરૂપણમાં દોષ નથી કારણકે ઉત્તમ પુણ્યને-તીર્થ કરનામકર્મને વિપાક આ રીતે જ થાય છે. (૫)
किश्वेहाधिकदोषेभ्यः सत्त्वानां रक्षणं तु यत् ।। उपकारस्तदेवेषां प्रवृत्त्यङ्गं तथास्य च ॥६॥
વળી લેકનું અધિક દોષમાંથી રક્ષણ કરવું એ જ. ઉપકાર છે તથા તીર્થકરની પ્રવૃત્તિનું અંગ પણ તે જ છે. (૬)
नागादे रक्षणं यद्गर्ताबाकर्षणेन तु । कुर्वन्न दोषवांस्तद्वदन्यथाऽसम्भवादयम् ॥७॥
ખાડા વગેરેમાં ફેંકીને સર્પાદિથી રક્ષણ કરનાર માણસ જેમ દષવાન નથી તેમ બીજે કેઈ ઉપાય-રસ્ત નહિ હોવાથી (વિવાહધર્માદિને ઉપદેશ આપનાર) તીર્થકર દેષવાનનથી. (૭)
इत्थं चैतदिहैष्टव्यमन्यथा देशनाप्यलम् । कुधर्मादिनिमित्तत्वादोषायैव प्रसज्यते ॥८॥
આ રીતે રાજ્યાદિદાનને નિર્દોષરૂપ સ્વીકારવું જોઈએ, નહિ તે ધર્મદેશના પણ, અન્ય ધર્મ (શાસ્ત્ર, ચારિત્ર) આદિના નિમિત્તરૂપ હોવાથી સદેશી કહેવાશે.(૮) , ;
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
ક
અષ્ટક પ્રકરણ
सामायिकस्वरूपनिरूपणाष्टकम् । [૨૧] सामायिकं च मोक्षानं परं सर्वज्ञभाषितम् । वासीचन्दनकल्पानामुक्तमेतन्महात्मनाम् ॥१॥
સર્વાંનદેવે કહેલું, વાંસલા પ્રત્યે પણ (સુગ ંધ છેડનાર) ચંદનવૃક્ષસમાં મહાત્મા પુરુષનું સામાયિક નામનું ચિરત્ર જ માક્ષનું પરમ અંગ—કારણ છે. (૧) निरवद्यमिदं ज्ञेयमेकान्तेनैवतत्त्वतः । कुशलाशयरूपत्वात्सर्वयोगविशुद्धितः ॥२॥
તે સામાયિક ચારિત્ર જીભ પિરણામરૂપ હેાવાથી તથા મન, વચન અને કાયારૂપ ત્રણેય ગેાની શુદ્ધિસ્વરૂપ હાવાથી (તેને) ખરેખર સર્વથા પાપરહિત-પરમપવિત્ર જાણવું. (૨)
यत्पुन: कुशलं चित्तं लोकदृष्ट्या व्यवस्थितम् । तत्तथौदार्ययोगेऽपि चिन्त्यमानं न तादृशम् || ३ ||
પરંતુ લેાકઢષ્ટિએ જે કુશળચિત્તરૂપે પ્રતિષ્ઠિત છે, તે લાકિક ઉદારતાવાળું હાય તા પણ તેને સામાયિક જેવું નહિ સમજવું. (૩)
मय्येव निपतत्वेतज्जगदुश्चरितं यथा । मत्सुचरितयोगाच्च मुक्तिः स्यात्सर्वदेहिनाम् ||४|| જેવી રીતે બુધ્ધે કહ્યું “જગજીવાનુ આ દુષ્ચરિત મારામાં આવીને પડા કે (જેથી) મારા સુચરિતના ચૈાગથી સઘળાં પ્રાણીઓને માક્ષ મળે.” (૪)
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સામાયિક સ્વરૂપનિરૂપણાષ્ટક
असम्भवीदं यद्वस्तु बुद्धानां निर्वृतिश्रुतेः । सम्भवित्वे त्वियं न स्यात्तत्रैकस्याप्यनि तौ ॥५॥
આ વસ્તુ અસંભવિત છે કારણ કે “બુદ્ધો મેલે ગયા. છે એમ તેમનાં આગમે કહે છે, પણ (કદાચ) તેને સંભવિત માનીએ તે એકપણ માણસને મેક્ષ બાકી રહે ત્યાં સુધી બુદ્ધને મોક્ષ નહિ થાય. (આમ પરસ્પર વિરોધ આવશે). (૫)
तदेवं चिन्तनं न्यायात्तत्त्वतो मोहसङ्गतम् । साध्ववस्थान्तरे ज्ञेयं बोध्यादेः प्रार्थनादिवत् ॥६॥
તેથી ઉપર્યુક ચિંતન-ભાવના ઉપર્યુકત સંભવિત અસભવિત દષ્ટિએ ખરેખર મેહસંગત છે. (ફક્ત) બધિલાભ વગેરેની પ્રાર્થનાની માફક તે સરાગ અવસ્થામાં જ સંભવે છે. (૬)
अपकारिणि सद्बुद्धिर्विशिष्टार्थप्रसाधनात् । - आत्मभरित्वपिशुना तदपायानपेक्षिणी ॥७॥
અપકાર કરનાર ઉપરને સદભાવ, વિશિષ્ટ અર્થ–મેક્ષની પ્રાપ્તિમાં સાધનભૂત હોવાથી, માત્ર સ્વોન્નતિસૂચક છે કારણ કે તે) અપકાર કરનારના દુર્ગતિ વગેરે દુઃખ તરફ નિરપેક્ષ છે અર્થાત્ તેનું દુઃખ કે અહિત તે ઈચ્છતું નથી. (૭)
एवं सामायिकादन्यदवस्थान्तरभद्रकम् । स्याच्चित्तं तत्तु संशुद्धे यमेकान्तभद्रकम् ॥८॥
એવી રીતે સામાયિક સિવાયનું બીજું ચિત્ત-ઉપર્યુક્ત કુશળ ચિત્ત મહયુક્ત અવસ્થામાં ભદ્ર–કલ્યાણકારી થાય છે (દરેક વખતે નહિ, પરંતુ સામાયિક તે સંપૂર્ણ શુદ્ધ હોવાથી સર્વથા કલ્યાણકર સમજવું. (૮)
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
केवलज्ञानाष्टकम्
.
[30] सामायिकविशुद्धात्मा सर्वथा घातिकर्मणः । क्षयात्केवलमाप्नोति लोकालोकप्रकाशकम् ||१|| સામાયિક વડે વિશુદ્ધ થએલ આત્મા, ઘાતિકર્માના સર્વથા ક્ષય કરવાથી, ( સમસ્ત ) લેાકાલેાકના પ્રકાશક કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે. (૧)
ज्ञाने तपसि चारित्रे सत्येवास्योपजायते । विशुद्धिस्तदतस्तस्य तथा प्राप्तिरिष्यते || २ ||
જ્ઞાન, તપ અને ચારિત્ર હોય તો જ સામાયિકની વિશુદ્ધિ થાય છે, તેથી સામાયિકદ્વારા ( આત્માને ) ઉક્તરીતે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે એમ મનાય છે. (૨)
स्वरूपमात्मनो ह्येतत्किन्त्वनादिमलानृतम् । जात्यरत्नांशुवत्तस्य क्षयात्स्यात्तदुपायतः ||३॥
કેવળજ્ઞાન આત્માના સ્વભાવરૂપ છે, પરંતુ તે અનાદિ કાળથી ( જમીનમાં ) ઢંકાએલ કીમતી રત્નકરણાની માફક ક મલથી ઢંકાએલું છે તથાપિ પાયેાદ્વારા મલના ક્ષય કરવાથી તે પ્રકટ થાય છે. (૩)
आत्मनस्तत्स्वभावत्त्वाल्लोकालोकप्रकाशकम् । अत एव तदुत्पत्तिसमयेऽपि यथोदितम् ||४||
લેાકાલેકને પ્રકાશિત કરવાં એ આત્માના સ્વભાવ હોવાથી, ( કેવળજ્ઞાન પણ ) લેાકાલેાકપ્રકાશક છે, તેથી જ તેની ઉત્પત્તિસમયે પણ તે લેાકાલેાકપ્રકાશક છે. (૪)
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
કેવલજ્ઞાનાષ્ટક
आत्मस्थमात्मधर्मत्वात्संविच्या चैवमिष्यते । गमनादेरयोगेन नान्यथा तत्त्वमस्य तु ॥५॥
તે કેવળજ્ઞાન, આત્માના ધર્મસ્વરૂપ હોવાથી, તેમજ શાનથી–સ્વાનુભવથી આત્મામાં જ જણાતું હોવાથી તથા આત્માની બહાર રેય પદાર્થ પાસે તે જતું (આવતું) નહિ હોવાથી, આત્મામાં જ રહે છે અન્યથા કેવળજ્ઞાનનું કેવળપણું–સકળપણું જ નહિ રહે. (૫)
શંકા–કઈ એમ કહે કે આત્મા ચંદ્રતુલ્ય છે અને જ્ઞાન ચંદ્રપ્રભાસમું છે, એવું જે કથન છે, તે મુજબ જેમ ચંદ્રપ્રભા ચંદ્રની બહાર જાય છે તેમ આત્મજ્ઞાન પણ આત્માની બહાર જાય એમાં કશે દેષ નથી.
यच्च चन्द्रप्रभावत्र ज्ञातं तज्ज्ञातमात्रकम् ।
प्रभा पुद्गलरूपा यत्तद्धर्मो नोपपद्यते ॥६॥ - ચંદ્રપ્રભા વગેરે (પ્રકાશક વસ્તુઓ)નું જે દષ્ટાંત અહીં (દર્શાવ્યું છે, તે દષ્ટાંતમાત્ર છે એટલે કે તેમાં પ્રકાશકતારૂ૫ ધર્મના સાધચ્ચે સિવાય બીજા ધર્મોનું સાધમ્ય નથી, કારણકે પુદ્ગલદ્રવ્યરૂપ ચંદ્રપ્રભા (જ્ઞાનની માફક) ચંદ્રના ધર્મરૂપે ઘટતી નથી. (૬)
अतः सर्वगताभासमप्येतन यदन्यथा । युज्यते तेन सन्न्यायात्संवित्त्यादोऽपि भाव्यताम् ॥७॥
(વળી ચંદ્રપ્રભાનો પ્રકાશ સર્વત્ર પ્રસરતે નહિ હેવાથી તમે કહે છે તેવા સંપૂર્ણ સાધમ્યવાળા) આ દષ્ટાંતથી કેવળજ્ઞાન સર્વત્ર પ્રસરેલપ્રકાશવાળું છે એમ પણ નહિ ઘટે કે જે બીજી રીતે એટલે કે દષ્ટાંતની દાષ્ટત સાથે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
આંશિક સામ્યતા સ્વીકાર્ય ઘટે છે, માટે આ દષ્ટાંતને પણ સન્નીતિ દ્વારા પિતાની બુદ્ધિવડે વિચારવું જોઈએ. (૭) नाद्रव्योऽस्ति गुणोऽलोके न धर्मान्तौ विभुर्न च । आत्मा तद्मनायस्य नाऽस्तु तस्माद्यथोदितम् ॥८॥
કઈ પણ ગુણ દ્રવ્યરહિત હોતે નથી, અલકમાં ધર્માસ્તિકાય અને અધર્માસ્તિકાય નથી તથા આત્મા સર્વ વ્યાપક નથી માટે કેવળજ્ઞાનનાં (આત્માની બહાર) ગમનાગમન પણ નથી, તેથી તે યથાત પ્રકારનું જ છે. (૮)
तीर्थकृद्देशनाष्टकम्
[૩૨] वीतरागोऽपि सद्वेद्यतीर्थकुन्नामकर्मणः । उदयेन तथा धर्मदेशनायां प्रवर्तते ॥१॥
સાતવેદનીય તીર્થકરનામકર્મના ઉદયથી વીતરાગ પણ પૂર્વોક્ત પ્રકારે ધર્મદેશના આપે છે. (૧)
वरबोधित आरभ्य परार्थोद्यत एव हि । तथाविधं समादत्ते कर्म स्फीताशयः पुमान् ॥२॥
ઉત્તમ સમ્યગ દર્શનની પ્રાપ્તિ થઈ ત્યારથી જ પપકારમાં તત્પર, ઉદાર આશયવાળે મહાનુભાવ જ તીર્થ કર નામકર્મ બાંધે છે. (૨).
यावत्संतिष्ठते तस्य तत्तावत्संप्रवर्तते । तत्स्वभावत्वतो धर्मदेशनायां जगद्गुरु: ॥३॥
જ્યાં સુધી જગદ્ગુરુને તે કર્મોદય વિદ્યમાન હોય છે ત્યાં સુધી ધર્મદેશના કરવી એ એમને સ્વભાવ હોય છે,
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
તીર્થ કૃદેશનાષ્ટક માટે તેઓ ધર્મદેશના આપ્યા કરે છે. (૩) वचनं चैकमप्यस्य हितां भिन्नार्थगोचरां। भूयसामपि सत्त्वानां प्रतिपत्ति करोत्यलम् ॥४॥
તે જગદ્ગુરુનું માત્ર એક વચન અનેક સને વિવિધ વસ્તુવિષયક હિતકારક પ્રતીતિ ખૂબ સારી રીતે) કરાવે છે. (૪)
अचिन्त्यपुण्यसंभारसामर्थ्यादेतदीदृशम् ।। तथा चोत्कृष्टपुण्यानां नास्त्यसाध्यं जगत्त्रये ॥५॥
અકથ્યપુણ્યસંચયના બળે (તેમનું) વચન એવું હોય છે. ખરેખર ઉત્કૃષ્ટપુણ્યશાળી આત્માઓને ત્રણ જગતમાં કશું અસાધ્ય નથી. (૫)
अभव्येषु च भूतार्था यदसौ नोपपद्यते । तत्तेषामेव दौगुण्यं ज्ञेयं भगवतो न तु ॥६॥
વળી અભવ્ય આત્માઓમાં (પ્રભુની) ભૂતાર્થસત્ય દેશના જે નથી ઘટતી તેમાં અભને જ દેશ છે, ભગવાનને નહિ. (૬) દામ્યુ માનો પ્રયા વિસ્થા ! अप्रकाशो झुलूकानां तद्वदनापि भाव्यताम् ॥७॥ - સૂર્યોદય થયે પણ કઠેર-માઠાં કર્મવાળા ઘુવડને સ્વાભાવિક રીતે જ અંધારું રહે છે, તેમ અહીં–અભના સંજ્ઞાના ભાવમાં પણ સમજવું. (૭) . . इयं च नियमाज्ज्ञेया तथानन्दाय देहिनाम् । तदात्वे वर्तमानेऽपि भव्यानां शुद्धचेतसाम् ॥८॥ તે કાળમાં તીર્થકરના સમસમયે તથા વર્તમાન કાળમાં
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
પણું શુદ્ધચિત્તવાળા ભવ્ય અને આ દેશના વાણિયાની વૃદ્ધ દાસીની માફક અવશ્ય આનંદ માટે થાય છે એમ સમજવું. (૮)
मोक्षाष्टकम्
(૩૨) कृत्स्नकर्मक्षयान्मोक्षो जन्ममृत्यवादिवर्जितम् । सर्वबाधाविनिर्मुक्त एकान्तसुखसङ्गतः ॥१॥
જન્મ, મરણાદિ રહિત, કેઈપણ પ્રકારની બાધા વિનાને એકાન્ત સુખ--આનંદ-યુક્ત મેક્ષ સકળકના ક્ષયથી થાય છે. (૧)
यन्न दुःखेन संमिन्नं न च भ्रष्टमनन्तरम् । - अभिलाषापनीतं यत्तज्ज्ञेयं परमं पदम् ॥२॥
૧ કઈ ગામમાં એક વણિક રહેતો હતો. તેને એક ઘરડી દાસી હતી. એકદા તે જંગલમાં લાકડાં લેવા ગઈ. બપોર થતાં તડકો અને તરસ લાગવાથી તે દાસી લાકડાં થોડાં ભેગાં થયાં હતાં તે પણ ઘેર ચાલી ગઈ. થોડાં લાકડાં દેખીને વાણિયાએ તેને ફરી લાકડાં લેવા મોકલી. બીજી વખત ડોશી લાકડાં લઈને પાછી ચાલી આવતી હતી તેવામાં તેણે રસ્તામાં શ્રી વિરપ્રભુની દેશના સાંભળી અને ઉપદેશ સારો લાગતાં તે ભારાસહિત ત્યાં ઊભી રહી. સાંભળતાં સાંભળતાં તે આનંદમાં એટલી બધી ઓતપ્રોત થઈ ગઈ કે તે પોતાની બધી ભૂખ, તરસ અને ભાર ભૂલી ગઈ. ખરેખર, પ્રિય વસ્તુનું પાન કરતાં પ્રત્યેક પ્રાણી બીજું બધું ભૂલી જાય છે. .
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
મેક્ષાષ્ટક
93
જે પદસ્થાન દુઃખમિશ્ર નથી, જે ઉત્પન્ન થયા પછી કદિ ક્ષીણ-નષ્ટ થવાનું નથી, જે સદૈવ ઈચ્છારહિત છે તેને પરમ પદ-મક્ષ સમજવું. (૨)
कश्चिदाहान्नपानादिभोगाभावादसङ्गतम् । मुखं वै सिद्धिनाथानां प्रष्टव्यः स पुमानिदम् ॥३॥ किंफलोऽन्नादिसम्भोगो बुभुक्षादिनिवृत्तये । तन्निवृत्तेः फलं किं स्यात्स्वास्थ्यं तेषां तु तत्सदा ॥४॥
કઈ માણસ એમ કહે કે અન્નપાન વગેરે ભેગેને અભાવ હોવાથી ત્યાં સિદ્ધોને સુખ મળે છે એ (કહેવું) અસંગત છે, તે તેને એ પૂછવું જોઈએ કે અન્ન વગેરેને સંગ શા માટે છે? (જે તે એમ કહે કે, સુધા વગેરે દુઃખને દૂર કરવા માટે છે, તે તેને ફરી પૂછવું જોઈએ)
ક્ષુધાનિવારણનું ફળ–પ્રયેાજન શું છે?” “સ્વાથ્યપ્રાપ્તિ તેનું પ્રજન છે (એ જે તે ઉત્તર આપે તો તેને સમજાવવું જોઈએ કે) સિદ્ધ સદૈવ સ્વસ્થ જ હોય છે. (૩-૪)
अस्वस्थस्यैव भैषज्यं स्वस्थस्य तु न दीयते । अवाप्तस्वास्थ्यकोटीनां भोगोऽन्नादेरपार्थकः ॥५॥
ઔષધ તે અસ્વસ્થને જ દેવાય છે, સ્વસ્થને કદી નહિ, તેથી સ્વાસ્થની પરાકાષ્ટાને પામેલા સિદ્ધને–પરમ સ્વસ્થ સિદ્ધોને-અનાદિને ભેગ-ઉપગ નિરર્થક છે. (૫)
अकिञ्चित्करकं ज्ञेयं मोहाभावाद्रताद्यपि । तेषां कावाद्यभावेन हन्त कण्डूयनादिवत् ॥६॥ જેવી રીતે ખાજ વગેરે ન આવતી હોય તો ખજવાળવું
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
વગેરે કરવું નકામું છે તેવી રીતે સિદ્ધોમાં માહુના જ અભાવ હાવાથી મૈથુન વગેરે પણ નિષ્પ્રયાજન છે. (૬) अपरायत्तमौत्सुक्यरहितं निष्प्रतिक्रियम् ।
सुखं स्वाभाविकं तत्र नित्यं भयविवर्जितम् ॥७॥ મેક્ષમાં સુખ તદ્ન સ્વતંત્ર, ઉત્સુકતા—આકાંક્ષા—અધીરાઇરહિત, કાઈ પ્રકારના વિઘ્ન વિનાનું, સ્વાભાવિક, નિત્યવૈકાલિક અને ભયમુક્ત છે. (૭) परमानन्दरूपं तद्गीयतेऽन्यैर्विचक्षणैः ।
इत्थं सकलकल्याणरूपत्वात्साम्प्रतं हृदः ||८|| અન્ય જૈનેતર વિદ્વાનાએ પણ મેાક્ષસુખને પરમાન’દરૂપ કહ્યું છે. આ રીતે સકલ કલ્યાણુરૂપ હાવાથી તે જ સાંપ્રત-યુક્ત-ષ્ટિ છે. (૮)
संवेद्यं योगिनामेतदन्येषां श्रुतिगोचर: । उपमाभावतो व्यक्तमभिधातुं न शक्यते ॥ ९ ॥
માત્ર કેવલીએને જ તે સુખ અનુભવગમ્ય છે, જ્યારે ખીજાને તે શ્રવણુગમ્ય છે. વળી એવી એકેય ઉપમા નથી કે જેથી તેને સ્કેટ કહી શકાય. (૯)
अष्टकाख्यं प्रकरणं कृत्वा यत्पुण्यमर्जितम् ।
'विरहा' तेन पापस्य भवन्तु सुखिनो जनाः ॥ १०॥
રચીને મેં જે પુણ્ય પાપના ‘વિરહ ’– થાઓ. (૧૦)
· અષ્ટક' નામનું આ પ્રકરણ ઉપાર્જિત કર્યું છે તે પુણ્યદ્વારા થએલ વિયેાગ–વિનાશથી સઘળા માણસા સુખી
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૧ અષ્ટક નં. ૧૪, ૧૫, ૧૬નું સ્પષ્ટીકરણ
હિન્દના આજ સુધીના ઉપલબ્ધ સાહિત્યમાં “વેદ” પ્રાચીનતમ ગ્રંથો છે. તેમને એક અથવા બીજી રીતે ઓછાવત્તા પ્રમાણમાં પ્રમાણરૂપે માનનારા અનેક તત્વચિંતકે એ આ વિશ્વસંબંધી પિત પિતાનાં મંતવ્ય રજૂ કરેલાં મેજૂદ છે, એ મંતવ્યોએ દર્શનનું રૂ૫ લીધેલ છે. એવાં દર્શને મુખ્યપણે આ પ્રમાણે છે. (૧) વેદાંત દર્શન (૨) મીમાંસાદર્શન (૩) સાંખ્ય અને યોગદર્શન (૪) ન્યાય વૈશેષિક દર્શન. વળી વેદના પ્રામાણ્યને સર્વથા નિષેધ કરનારા બીજા ચિંતકે પણ તે વખતે મોજૂદ હતા જ. તેમાંના મુખ્ય (૧). બૌદ્ધ અને (૨) જેના ચિંતકે છે. તેમણે પણ વિશ્વસંબંધી પિતાના મંતવ્યો પોતપોતાના ગ્રંથમાં રજૂ કરેલ છે. અત્યારે સર્વ દર્શનની આભા સંબંધી શી માન્યતા છે અને એ માન્યતામાંની કઈ માન્યતામાં અહિંસાદિ ધર્મોનું આચરણ વાસ્તવિક રીતે શક્ય છે એ અહીં વિચારવાનું છે..
(૧) વેદાન્તીઓને એટલે કે ઉપનિષકારોને મત છે કે આત્મા પંચભૂતરૂપ જડ પદાર્થોથી તદ્દન સ્વતંત્ર એક પદાર્થ છે. આત્મા અને પરમાત્મા એક જ છે. તે અનાદિ અનંત છે એટલે કે, નિત્ય છે સર્વવ્યાપક છે, જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. તેનું બીજું નામ બ્રહ્મ છે. આ ચરાચર જગતને જે કાંઈ વિસ્તાર દેખાય છે તે બ્રહ્મરૂપ જ છે. છાંદોગ્ય ઉપનિષદ્ ૩-૧૪ માં કહ્યું છે –
"सर्व वै खल्विदं ब्रह्म नेह नानास्ति किञ्चन । . મારામં તરી પરત ન તત્પરતિ વચન ”
માટે જે કાંઈ દેખાય છે તે મિથ્યા છે. બ્રહ્મ જ પરમ સત્ય છે. (૨) મીમાંસકોનું માનવું છે કે આત્મા ચૈતન્ય સ્વરૂપ છે, સુખ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
GE
અષ્ટક પ્રકરણ
દુઃખના ભાતા છે તથા સર્વવ્યાપક છે, તેઓ કહે છે કે આત્મા વ્યાપક હોવા છતાં તેનું જ્ઞાન મનદ્વારા થતું હેાવાથી અને મન શરીરમાં રહેતું હાવાથી તેને સુખદુઃખના અનુભવ માત્ર શરીરમાં થાય છે સત્ર નહિ.
(૩) સાંખ્ય અને યાગન એક વસ્તુની બે બાજુ જેવાં છે. સાંખ્યદર્શીન જ્ઞાનની અને યાગદર્શન ક્રિયાની–આચરણની વિવેચના કરે છે. સદ્ધાંતિક સ્વરૂપ અને દનાનું સરખું જ છે. તેમણે આત્મા સબંધી નીચેને શ્લાક ગાયા છે.
अमूर्तश्चेतनो भोगी नित्यः सर्वगतोऽक्रियः । अकर्ता निर्गुणः सूक्ष्म आत्मा कापिलदर्शने ||
તે પ્રકૃતિ અને પુરુષ એ એ મૂળ તત્વાને સ્વીકાર કરે છે. પ્રકૃતિ જડ છે અને આત્મા ચૈતન્યરૂપ છે. એક દ્રશ્ય છે બીજે અદ્રશ્ય છે. પ્રકૃતિ એટલે સત્વ, રજસ્, અને તમમ્ એ ત્રણ ગુણાની સામ્યાવસ્થા. તે ગુણે! જ્યારે વિષમ થાય છે, ત્યારે તેમાંથી બુદ્ધિ, અહંકારાદિ ત્રેવીશ બીજા તત્વા ઉત્પન્ન થાય છે. આમ પ્રકૃતિના વિસ્તાર વધે છે, આ સસારમાં જે કાંઈ સૂક્ષ્મ અથવા સ્થૂળ પરિણામા દેખાય છે, તે પ્રકૃતિની વિકૃતિરૂપ છે. આત્મા આ બધા પરિણામેાને જાણે છે અને અનુભવે છે,
આત્મા શુદ્ધ સ્ફટિક જેવા નિ`ળ છે, નિર્વિકારી છે અર્થાત્ તેમાં કશા વાસ્તવિક ફેરફાર થતા નથી. તેને પિરણામેાનું જે નાન થાય છે તે પ્રકૃતિમાંથી પેદા થયેલ ખુદ્ધિની મદદથી થાય છે. બુદ્ધિમાં પદાર્થોં પ્રતિબિચ્છિત થાય છે અને તેમાં પદાર્થો જે રૂપે સક્રાન્ત થએલા હોય છે, તે રૂપે જ આત્મા તેમને જાણે છે. અને તેથી આત્માને એમ લાગે છે કે હું અમુક પદાને અમુક પરિણામને જાણું છુ. આ અનુભવ જ એના ભાગ કહેવાય છે.આસુર નામના સાંખ્યાચાય કહે છે કે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૧.
'विविक्तेदृक्परिणतौ बुद्धौ भोगोऽस्य कथ्यते । प्रतिबिम्बोदयः स्वच्छे यथा चन्द्रमसोऽम्भसि ॥
વળી આત્મા અમૂર્ત સર્વગત અને નિત્ય છે. સુખ, દુઃખાદિને અનુભવ તેને બુદ્ધિની મદદથી થાય છે અને બુદ્ધિ શરીરમાં રહે છે તેથી આત્માને સુખદુઃખનો ભોગ પણ શરીરમાં જ થાય છે.
(૪) નૈયાયિક વૈશેષિક લેકે પણ આત્માને નિત્ય અને સર્વ વ્યાપક કહે છે. પરંતુ તેઓ બીજાઓની માફક આત્માને ચૈતન્યમય તેમજ સાંખ્યોની જેમ અકર્તા માનતા નથી. તેમને તે તે બુદ્ધિજ્ઞાન નામને ગુણ આત્માની સાથે જોડાય છે ત્યારે તે જ્ઞાની બને છે. સ્વતઃ જ્ઞાન રૂપ નથી. વળી તે સુખદુઃખને ભોક્તા અને રાગદ્વેષાદિને કર્તા છે. બુદ્ધિ આદિ નવ આત્મગુણને આત્યંતિક નાશ થયે આત્માની મુક્તિ થાય છે.
સારાંશ એ કે ઉપર્યુક્ત બધાં વૈદિક દર્શને માને છે કે આત્મા માત્ર ફૂટસ્થ નિત્ય અને સર્વવ્યાપક છે તથા તે સુખ દુઃખાદિ કે પૂણ્ય પાપાદિને ભેગ મન અથવા બુદ્ધિદ્વારા શરીરમાં કરે છે તેથી જ શરીરને ભોગાયતન કહેવામાં આવે છે.
(૫) બૌદ્ધ દર્શને આ એકાન્ત નિત્યવાદ સામે વિરોધ ઉઠાવ્યો અને કહ્યું કે એકાંત નિત્યવાદીઓના મતે આત્મામાં સુખ દુઃખ કે પુણ્ય પાપ ઘટી શકતાં જ નથી. જે આત્માને પ્રત્યેક પળે. પરિવર્તન પામતે એકાન્ત અનિત્ય માનીએ તે જ તેને સુખદુઃખ ભોગવવું શકય છે અન્યથા નહિ. તેમનું એમ કહેવાનું છે કે પ્રત્યેક પદાર્થ ક્ષણિક છે. તેથી તે ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જ બીજા સજાતીય. પદાર્થને ઉત્પન્ન કરી નાશ પામે છે, બીજે ત્રીજા પદાર્થને એમ કાર્યકારણભાવરૂપથી ઉત્પન્ન અને નષ્ટ થતા પદાર્થોને પ્રવાહ નદીના પ્રવાહની માફક કે દીપકની જ્યોતિ માફક ચાલતું રહે છે. તેઓ આ પ્રવાહને “સંતાન” કે “સંતતિ' કહે છે. આત્માની પણ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
અષ્ટક પ્રકરણ
આવી સંતતિ ચાલ્યા કરે છે. પરંતુ તેઓ આવી સંતતિને માળાના મણકામાં પરોવાયેલા દેરાની માફક જોડનારી ક્ષણિક વસ્તુથી જુદી કેઈ સ્થાયી વસ્તુ તરીકે માનતા નથી. તેમના મતાનુસાર તે જેમ
વ્યવહારની સરળતા ખાતર અનેક વૃક્ષોને માટે “વન” શબ્દ કે હાથ પગાદિ અવયવોને માટે “શરીર” શબ્દ સંકેતરૂપે વપરાય છે તેમ ક્ષણિક ભાવોની ઉત્પત્તિ વિનાશની પરંપરાને સૂચવવા સરળતા ખાતર “સંતાન” કે “સંતતિ’ શબ્દ સાંકેતિક છે. એટલે એમને માટે સંતાન કાલ્પનિક છે.
(૬) હવે જૈન દાર્શનિકેનો આત્મા સંબંધી શે ખ્યાલ છે તે તપાસીએ. તેમણે વૈદિક દાર્શનિકની માફક આત્માને એકાંત નિત્ય કે બૌદ્ધોની માફક એકાન્ત અનિત્ય ન માનતાં બન્ને એકાંતનો સમન્વય કરી નિત્યાનિત્યરૂપ આત્માને સ્વીકાર કરેલ છે. તેથી જૈનોએ અકબૂતાત્પન્નરથરવા નિચઃ એવી વૈદિકની નિત્ય’ શબ્દની વ્યાખ્યાને અસ્વીકાર કરીને તમાકાવ્ય નિત્યમ્' એવી વ્યવહારુ વ્યાખ્યાને સ્થાપી છે “નિત્યની આ વ્યાખ્યામાં વૈદિકને નિત્યભાવ અને બૌદ્ધોને અનિત્યભાવ બનેને સમાવેશ થાય છે. તેથી જૈન પિતાના નિત્ય પદાર્થને કૂટસ્થ નિત્ય ન કહેતાં પરિણમી નિત્ય કહે છે. આભામાં ઉત્પત્તિ અને વિનાશ પ્રત્યેક ક્ષણે થયા કરે છે છતાં તેમાં પિતાના સ્વરૂપના અસ્તિત્વને ભાવ કાયમ ટકી રહેવાથી તેમાં સ્થિરતાને અનુભવ પણ સાથેસાથ ચાલુ જ રહે છે, તેથી એમ કહી શકાય કે આત્મા ઉત્પત્તિ, વિનાશ અને સ્થિતિશીલ છે. બીજું આત્માને ફૂટસ્થ નિત્ય માની તેના પિષણ માટે તેને સર્વગત માન અથવા સર્વગત માની તેના સમર્થન માટે તેને નિત્ય માનવો એ વ્યવહાર્ય નથી. દેહમાં સુખદુઃખ ભોગવનાર આત્માને સર્વગત માનવાનું કહ્યું જ પ્રયોજન નથી. નહિ તે આત્માને શરીરગત અમુક અંશ સુખદુઃખ ભેગવશે અને બીજે નહિ. માટે આત્મા નિત્યાનિત્ય
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૧
તથા શરીરપરિમાણ છે. આવો આત્મા જ વાસ્તવિક રીતે વ્યવહાર્યા છે, તે જ અર્થ ક્રિયાકારી છે. બાકી તે નિત્યવાદીઓ અનિત્યવાદીઓને જે દેશો દેશ તેજ અનિત્યવાદીઓ નિત્યવાદીએને પાછા દઈ શકશે, કારણકે બન્ને એકાંતવાદી છે. તેથી જ આચાર્ય હરિભદ્રસૂરિ ચૌદમા અને પંદરમા અષ્ટકમાં કહે છે કે અહિસાદિ પાંચ વ્રતનું વાસ્તવિક આચરણ કેવળ નિત્ય કે કેવળ અનિત્ય આત્મા કરી શકતો નથી, તેવા બન્ને પ્રકારને આત્મા હિંસક તેમજ અહિંસક બન્ને રૂપે બની શકતું નથી. આચાર્ય હેમચંદ્ર અન્યગવ્યવચ્છેદિકામાં કહ્યું છે– 'ये एवदोषा किल नित्यवादे विनाशवादेऽपि समास्त एवं'।
અર્થનિત્યવાદમાં જે દે છે, અનિત્યવાદમાં પણ તે જ સમાન દે છે. ,
તે દેને વર્ણવતાં આગળ કહે છે કે नैकान्तवादे सुखदुःखभोगौ न पुण्यपापे न च बन्धमोक्षौ।
એકાન્તવાદમાં સુખદુઃખના ભાગને તથા પુષ્પાપને કે બક મેક્ષનો સંભવ નથી.’
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ ___७३
परिशिष्ट २ અષ્ટપ્રકરણના લેકેને અકારાદિકમ श्लोक
लोक अकिञ्चित्करकं ज्ञेयम्
अष्टकाख्यं प्रकरणम् अकृतोऽकारितश्चान्यैः
१२
अष्टपुष्पी समाख्याता ५ अक्षयोपशमात्याग
अष्टापायविनिर्मुक्त अङ्गेष्वेव जरां यातु
असम्भवीदं यवस्तु अचिन्त्यपुण्यसंभार
अस्माच्छासनमालिन्या- ५३ अत उन्नतिमाप्नोति
अस्वस्थस्यैव भैषज्यम् ७३ अत एवागमशोऽपि
अहिंसासत्यमस्तेयम् अतः प्रकर्षसम्प्राप्तात्
आत्मनस्तत्स्वभावत्वाद् ६८ अतः सर्वगताभासम् ६९ आत्मस्थमात्मधर्मत्वात् ६९ अतः सर्वप्रयत्नेन .
आर्तध्यानाख्यमेकम् २२ अत्यंतमानिना सार्द्धम् २६ इत्थं चैतदिहैष्टव्यम् अत्रैवासावदोषश्चेद्
इत्थं जन्मैव दोषोऽत्र अदानेऽपि च दीनादे १६ इत्थमाशयभेदेन अदोषकीर्तनादेव ४६ इदं तु यस्य नास्त्येव अधिकारिवशाच्छास्त्रे ४ इमौ शुश्रूषमाणस्य अन्यस्त्वाहास्य राज्यादि ६४
इयं च नियमाज्या अन्योऽविमृश्य शब्दार्थ- ४० इष्टापूर्त न मोक्षाङ्गम् अन्यैस्त्वसंख्यमन्येषाम् ५९ इष्टेतरवियोगादि अपकारिणि सदबुद्धि- ६७
इष्यते चेक्रिया अपेक्षा चाविधिश्चैव १७
उच्यते कल्प एवास्य अप्रदाने हि राज्यस्य ६४
उदग्रवीर्यविरहात् अभव्येषु च भूतार्था ७१ उद्वेगकृद्विषादाव्यम्
૨૨ अमावे सर्वथैतस्या ३१ उपन्यासश्च शास्त्रेस्याः ३५ अभावेऽस्या न युज्यन्ते ३५ | ऋषीणामुत्तमं ह्येतत्
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૧
एको नित्यस्तथाऽबद्धः २२ क्व खल्वेतानि युज्यन्ते २८ एतद्विपर्ययाद्भाव
क्षणिकज्ञानसंतान- ३३ एतत्तवपरिज्ञानात्
गृहीतोऽभिग्रहः श्रेष्ठो ४८ एतस्मिन्सततं यत्नः
गृहीत्वा शानभैषज्य एतावन्मात्रसाम्येन
गेहाद्गेहान्तरं कश्चित् ५४ एभिर्देवाधिदेवाय एवन्नकश्चिदस्यार्थ एवमाहेह सूत्रार्थम् एवम्भूताय शान्ताय
जगद्गुरोमहादानम् एवं विज्ञाय तत्त्याग- २३.
जलेन देहदेशस्य एवं विरुद्धदानादौ ४९
जिनोक्तमिति सद्भक्त्या १९ एवं विवाहधर्मादौ
जीवतो गृहवासेऽस्मिन् ५७ एवं सदवृत्तयुक्तेन २
शाने तपसि चारित्रे ६८ एवं सामायिकादन्यद्
शापकं चात्रभगवान् एवं हाभयथाप्येतद्
ततश्च भ्रष्टसामर्थ्य ४४ एवं तत्समादानम् ४८ ततश्चास्या सदा सत्ता
औचित्येन प्रवृत्तस्य . ५१ ततश्चोर्ध्वगतिर्धर्मात ३२ कर्तव्या चोन्नतिः
ततः सदुपदेशादेः कर्मेन्धनं समाश्रित्य
ततः सन्नीतितोऽभावाद् ३१ कश्चिदाहान्नपानादि
ततो महानुभावत्वात् कश्चिदाहास्य दानेन तत्यागायोपशान्तस्य २२ कश्चिदृषिस्तपस्तेपे
तत्रप्रवृत्तिहेतुत्वात् ४७ किञ्चेहाधिकदोषेभ्यः ६५ । तत्र प्राण्यङ्गमप्येकम् ३८ किम्फलोऽन्नादिसंभोगो ७२ तत्रात्मा नित्य पवेति ३० किं वेह बहुनोक्तेन ४३ तथाविधप्रवृत्यादि कृत्वेदं यो विधानेन ३ तथोत्कृष्टे च सत्यस्मिन् ५० कृत्स्नकर्मक्षायान्मोक्षो ७२ । तदेवं चिन्तनं न्यायात् ६७
६७
२०
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
तया सह कथं संख्या ६० न च संतानमेदस्य ३४ तस्माच्छास्त्रं च लोकं च ३९ । न चैवं सद्गृहस्थानाम् १२ तस्मात्तदुपकाराय ६४ न मांसभक्षणे दोषो ४० तस्मादासन्नमव्यस्य
न मोहोद्रिक्तताऽभावे ५० तस्माद्यथोदितं वस्तु
नागादे रक्षणं यद्वत् ६५ तस्यापि हिंसकत्वेन
नाति दुष्टाऽपि चामीषाम् ११ दया भूतेषु वैराग्यम् ५६ नाऽद्रव्योऽस्ति गुणोऽलोके ७० दातृणामपि चैताभ्यः ११ नापवादिककल्पत्वात् ४५ दीक्षा मोक्षार्थमाख्याता ७ नाशहेतोरयोगेन. ३३ दुःखात्मकं तपः केचिन् २४
नित्यानित्ये तथा देहात् ३५ दृष्टश्चाभ्युदये भानोः ७१
निमित्तभावतस्तस्य १६ दृष्टा चेदर्थसंसिद्धौ २५
निरपेक्षप्रवृत्त्यादि २० दृष्टोऽसंकल्पितस्यापि १३
निरवद्यमिदं ज्ञेयम् ६६ देशाद्यपेक्षया चेह २८ निष्क्रियोऽसौ ततो हन्ति ३१ देहमात्रे च सत्यस्मिन् ३७ निःस्वान्धपङ्गवो ११ द्रव्यतो भावतश्चैव द्विधा ३ न्याय्यादौ शुद्धवृत्त्यादि २१ द्रव्यतो भावतश्चैव
पञ्चैतानि पवित्राणि २८ द्रव्यादिभेदतो ज्ञेयो
परमानन्दरूपं तद धर्मलाघवकृन्मूढो
परलोकप्रधानेन धर्माङ्गख्यापनार्थ च ६१ पातादिपरतन्त्रस्य धर्मार्थ पुत्रकामस्य
पापं च राज्यसंपत्सु धर्मार्थ यस्य वित्तहा पारिवाज्यं निवृत्ति धर्माथिभिः प्रमाणादेः २९ पित्रुद्वेगनिरासाय धर्मोद्यताश्च तद्योगात् ६० पीडाकर्तृत्वयोगेन ध्यानाम्भसा तु जीवस्य ४ पूजया विपुलं राज्यम् ८ न च क्षणविशेषस्य ४ | प्रकृत्या मार्गगामित्वम् ५५ न च मोहोऽपि सज्ज्ञान २ | प्रक्षीणतीवसंफ्लेशम् ५२
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ૧
८८
प्रमाणेन विनिश्चित्य २९ । मूलं चैतदधर्मस्य ४७ प्रवज्या प्रतिपन्नो यः मोक्षाध्वसेवया चैताः प्रशस्तो हनया भावः यच्च चन्द्रप्रभाद्यत्र ६९ प्रसिद्धानि प्रमाणानि
यतिर्ध्यानादियुक्तो १० प्राणिनां बाधकं चैत यत्पुनः कुशलं चितम् प्रारम्भमङ्गलं हस्या ५८ यथाविधिनियुक्तस्तु ४२ प्राण्यङ्गत्वेन न च नो ३८ यथैवाविधिना लोके १८ प्रायो न चानुकम्पावान् १५ यन्न दुःखेन सम्भिन्नम् ७२ प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसम् ४१ यस्तून्नतौ यथाशक्ति ५२ बध्नात्यपि तदेवालम् यस्य चाराधनोपाय भक्षणीयं सता मांसम् ३७ यस्य संक्लेशजननो भक्ष्याभक्ष्यव्यवस्थेह . ३८ यः पूज्यः सर्वदेवोवाम् १ भवहेतुत्त्वतश्चायम्
यः शासनस्यमालिन्ये ५२ भावविशुद्धिरपि शेया ५० यो न संकल्पितः पूर्वम् १२ भावशुद्धिनिमित्तत्वात् ३
यापि चाशनादिभ्यः भिक्षुमांसनिषेधोऽपि ३८
या पुनर्भावजैः पुष्पैः भुलानं वीक्ष्य दीनादि १५ यावत्सतिष्ठते तस्य ७० भूयांसो नामिनो बद्धाः २३ युक्त्यागमयहिभूत २४ भोगाधिष्ठानविषये
ये तु दानं प्रशंसन्ति मद्यं पुनः प्रमादाङ्गम् ४३ यो वीतरागः सर्वशो मद्यं प्रपद्य तद्भोगात् ४४ रागादेव नियोगेन मनइन्द्रिययोगानाम् । २५ रागो द्वेषश्च मोहश्च मय्येव निपतत्वेतद् ६६ लब्धिख्यात्यर्थिना तु महातपस्विनश्चैवम् २४ लब्ध्याद्यपेक्षया होतद् महादान हि संख्यावद ६० । लौकिकैरपि चैषोऽर्थों महानुभावताऽप्येषा
वचनं चैकमप्यस्य मांस भक्षयिताऽमुत्र ४० । वरबोधित आरभ्य
३२
पपय
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
અષ્ટક પ્રકરણ
२५
विचार्यमेतत् सबुद्ध्या ३७ स कृतज्ञः पुमान् लोके ५८ विजयेऽस्य फलं धर्म २७ संकल्पनं विशेषेण १३ विजयेऽस्याऽपि पातादि २६ सङ्गीणॆषा स्वरूपेण ६ विजयोात्र सन्नीत्या २७ सत्यां चास्यां तदुक्त्या विनयेन समाराध्य ४४ सदागमविशुद्धन विनश्यन्त्यधिकं यस्मात् ६४ सदौचित्यप्रवृत्तिश्च. विभिन्न देयमाश्रित्य १३ संवेद्यं योगिनामेतद् विशिष्टज्ञानसंवेग
सर्व एव च दुख्येवम् विशुद्धिश्चास्य तपसा ८ सर्वपापनिवृत्तिर्यत् विषकण्टकरत्नादौ
सर्वसंपत्करी चैषा विषयप्रतिभासं चा १९
सर्वारम्भनिवृत्तस्य विषयो धर्मवादस्य २८
सामायिकविशुद्धात्मा ६८ विषयो वाऽस्य वक्तव्यः १३
सामायिकं च मोक्षाङ्गम् ६६ वीतरागोऽपि सद्वेद्य- ७०
सुवैद्यवचनाद्यद्वद् वृद्धाद्यर्थमसङ्गस्य
सूक्ष्मबुद्धया सदा शेयो ४८ शरीरेणाऽपि सम्बन्धो. ३१ शास्त्रार्थश्च प्रयत्नेन १६
स्नात्वानेन यथायोगम् ५ शास्त्रे चाप्तेन वोऽप्येतन् ३९
स्नायादेवेति न तु शुद्धागमैर्यथालाभम्
स्मरणप्रत्यभिज्ञानम् ३६ शुभानुबन्ध्यतः पुण्यम् ५४
स्वरूपमात्मनो हेतद् शुभाशयकरं ह्येतद्
स्वस्थवृत्तेः प्रशान्तस्य २० शुष्कवादो विवादश्च २६ स्वोचिते तु यदारम्मे १३ श्रूयते च ऋषिर्मद्यात् ४४ हिंसैषा मता मुख्या स एवं गदितस्ताभिः ४४ / हिंस्यकर्मविपाकेऽपि ३६
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
चैतेभ्यः
૧૭
–શુદ્ધિવૃદ્ધિપત્રકપૃષ્ઠ પતિ અશુદ્ધ શુદ્ધ ૧૧ ૧૭ ચૈતન્ય: ૧૨ ૧૧
થા ન
यो न ૧૨ ૧૧ हेयबुद्धया
हेयबुद्धया ૧૮ ૫
અગ્રહિત
અગૃહીત ૧૮ ૧૧ ક્ષપયમ
ક્ષાપક્ષમ અજ્ઞાનાવરણકર્મ
અજ્ઞાનાવરણીય કર્મ ૨૫ ૫ મન ચિ- मनइन्द्रिय૨૧ - શરૂઆતમાં ઉમેરે પ્રમાણલક્ષણપ્રમાણ
દ્વારા નિત કરીને કહેવાય છે કે નિર્જીત
કર્યા વિના જ? ૪ : પ્રમાણિકથનથી શું? પ્રમાણલક્ષણના કય
નથી શું? પ્રમાણુનું પ્રમાણલક્ષણનું
પ્રમાણુથી કે લક્ષણથી પ્રમાણથી ૩૩ - ૧૭ સાબીત
સાબિત ૪૨ ૧૩ કદિ ૪૪ ૮ समाराध्य
समाराध्य પર ૪ ध्रवम्
ध्रुवम् ૫૬ ૧૬ ध्रयते ૫૮ ૮
વડીલ
-
* - દ દ - ૮
श्रूयते
*
વડિલ
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
_