________________
GE
અષ્ટક પ્રકરણ
દુઃખના ભાતા છે તથા સર્વવ્યાપક છે, તેઓ કહે છે કે આત્મા વ્યાપક હોવા છતાં તેનું જ્ઞાન મનદ્વારા થતું હેાવાથી અને મન શરીરમાં રહેતું હાવાથી તેને સુખદુઃખના અનુભવ માત્ર શરીરમાં થાય છે સત્ર નહિ.
(૩) સાંખ્ય અને યાગન એક વસ્તુની બે બાજુ જેવાં છે. સાંખ્યદર્શીન જ્ઞાનની અને યાગદર્શન ક્રિયાની–આચરણની વિવેચના કરે છે. સદ્ધાંતિક સ્વરૂપ અને દનાનું સરખું જ છે. તેમણે આત્મા સબંધી નીચેને શ્લાક ગાયા છે.
अमूर्तश्चेतनो भोगी नित्यः सर्वगतोऽक्रियः । अकर्ता निर्गुणः सूक्ष्म आत्मा कापिलदर्शने ||
તે પ્રકૃતિ અને પુરુષ એ એ મૂળ તત્વાને સ્વીકાર કરે છે. પ્રકૃતિ જડ છે અને આત્મા ચૈતન્યરૂપ છે. એક દ્રશ્ય છે બીજે અદ્રશ્ય છે. પ્રકૃતિ એટલે સત્વ, રજસ્, અને તમમ્ એ ત્રણ ગુણાની સામ્યાવસ્થા. તે ગુણે! જ્યારે વિષમ થાય છે, ત્યારે તેમાંથી બુદ્ધિ, અહંકારાદિ ત્રેવીશ બીજા તત્વા ઉત્પન્ન થાય છે. આમ પ્રકૃતિના વિસ્તાર વધે છે, આ સસારમાં જે કાંઈ સૂક્ષ્મ અથવા સ્થૂળ પરિણામા દેખાય છે, તે પ્રકૃતિની વિકૃતિરૂપ છે. આત્મા આ બધા પરિણામેાને જાણે છે અને અનુભવે છે,
આત્મા શુદ્ધ સ્ફટિક જેવા નિ`ળ છે, નિર્વિકારી છે અર્થાત્ તેમાં કશા વાસ્તવિક ફેરફાર થતા નથી. તેને પિરણામેાનું જે નાન થાય છે તે પ્રકૃતિમાંથી પેદા થયેલ ખુદ્ધિની મદદથી થાય છે. બુદ્ધિમાં પદાર્થોં પ્રતિબિચ્છિત થાય છે અને તેમાં પદાર્થો જે રૂપે સક્રાન્ત થએલા હોય છે, તે રૂપે જ આત્મા તેમને જાણે છે. અને તેથી આત્માને એમ લાગે છે કે હું અમુક પદાને અમુક પરિણામને જાણું છુ. આ અનુભવ જ એના ભાગ કહેવાય છે.આસુર નામના સાંખ્યાચાય કહે છે કે
