Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU (ThANaMgasutta, 529) 5. anusaMdhAna zrI hemacandrAcArya prAkRtabhASA ane jainasAhitya viSayaka saMpAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA saMpAdaka : vijayazIlacandrasUri 32 kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda 2005 For Privates Personal use orily www.jainelibrary or
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ moharite saccavayaNassa palimaMthU ( ThANaMgasutta, 529) 'mukharatA satyavacananI vighAtaka che' anusaMdhAna prAkRtabhASA ane jainasAhitya-viSayaka sampAdana, saMzodhana, mAhitI vagerenI patrikA 32 sampAdakaH vijayazIlacandrasUri HariORITHIK 000000 20-.. TODO zrIhemacandrAcArya kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi ahamadAbAda 2005
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 Adya sampAdakaH DaoN. harivallabha bhAyANI sampAdakaH vijayazIlacandrasUri samparka: Cin . C/o. atula eca. kApaDiyA A-9, jAgRti phleTsa, pAlaDI mahAvIra TAvara pAchaLa amadAvAda-380007 prakAzakaH kalikAlasarvajJa zrIhemacandrAcArya navama janmazatAbdI smRti saMskAra zikSaNanidhi, ahamadAbAda prAptisthAnaH (1) A. zrIvijayanemisUri jaina svAdhyAya mandira 12, bhagatabAga, jainanagara, navA zAradAmandira roDa, ANaMdajI kalyANajI peDhInI bAjumAM, amadAvAda-380007 (2) sarasvatI pustaka bhaNDAra 112, hAthIkhAnA, ratanapola, amadAvAda-380001 mUlya: Rs. 80-00 mudrakaH kriznA grAphiksa, kirITa harajIbhAI paTela 966, nAraNapurA jUnA gAma, amadAvAda--380013 (phona: 079-27494393)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 anukramaNikA udayaratnajI kRta jogamAyAno saloko saM. DaoN. niraMjana rAjyaguru pAThaka rughapati-kRta sugaNabattIzI // saM. sA. samayaprajJAzrI zrIpuNyasAgarasUrikRta sUtaka copAI saM. muni kalyANakIrtivijaya mahopAdhyAya-zrI samayasundaragaNiracitAH meghadUta-prathamapadyasyAbhinava-trayo'rthAH (meghadUta prathama padya ke 3 abhinava artha) saM. ma. vinayasAgara paM. mAnasAgarakRta meghadUta-khaNDanA // apUrNa // saM. vijayazIlacandrasUri TraeNka noMdha : 1. eka sAdhvI-pratimA - zI. 2. bhuvanahitAcArya ma. vinayasAgara DaoN. bhAyANInuM madhyakAlIna sAhityaabhyAsakSetre pradhAna hasu yAjJika mAhitI : smRtizeSa vidvajjano svAdhyAyaH vizeSAvazyaka bhASyano svAdhyAya karatAM sUjhela sudhArAnI noMdha vihaMgAvalokana upA. bhuvanacandra 101 102 109
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 udayaratnajI kRta jogamAyAno saloko saM. Do. niraMjana rAjyaguru pU. zrI AcAryazrI vijayazIlacandrasUrijI mahArAja sAhebanA vihAra daramyAna vaDhavANa (ji. surendranagara) khAtethI prApta thayela A racanAnI jheroksa nakala parathI A vAcanA taiyAra karI che. vikrama saMvata 1770 nA poSa sudI sAtamanA roja sarjana thayuM ane vi.saM. 1871 Aso sudI 4 nA roja lahiyA muni guNaratnajI dvArA jenuM lekhana thayuM che te 'udayaratnajI kRta jogamAyAno saloko'nI kula pAMca pAnAMnI hastaprata banne bAju lakhAyelI che. 11" x 6" nI sAIjhamAM dareka peija upara 13 ke 14 paMktio lakhAI che. navamA chellA peja upara pAMca paMkti che. A rIte kula 78 kaDInI racanA 111 paMktiomAM lakhAyelI che. sarjaka kavi udayaratnajIH pArzvanAtha prabhunA gaNadharanI paramparAmAM ratnaprabhasUri thayA, temanA 38 mI pATe devaguptasUri thayA. devaguptasUrinA ziSya kakkasUri mULa upakezagacchamAMthI nIkaLI tapAgacchamAM bhaLelA ane rAjavijayasUri nAma svIkArelaM. temanA ziSya ratnavijayasUri pachI ziSyonA nAma pAchaLa 'ratna' zabda zaru thayo. A rIte ratnazAkhAmAM thayelA kavi udayaratnajInA gurunuM nAma zivaratnasUri hatuM. kavizrI udayaratnajIo saMvata 1770mAM bArejAmAM zaru karelA ane kheDA gAme pUrNa karelA 'zrI bhAvaratnasUri pramukha pAMca pATa varNana gaccha paramparA rAsa'mAM A samagra mAhitI ApavAmAM AvI che. / jai.gU.ka. bhAga 9 pR. .95 ] udayaratnajI kheDAnA rahIza hatA ane temanuM avasAna miyAMgAmamAM thayu ema kahevAya che. teozrIne zRMgArarasabharita 'sthUlibhadra navaraso' lakhavAne kAraNe AcArye saMghabahAra kADhelA, pachI 'navavADa brahmacarya'nI racanA karatAM pharI praveza maLyo ema noMdhAyuM che. kheDAnA ratnA bhAvasAra nAmanA kavio udayaratnajI pAse kAvyazAstrano
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 abhyAsa karelo. udayaratnajI dvArA vi.saM. 1749 thI zaru karIne vi.saM. 1782 sudhInA samayagALA daramyAna trIzeka nAnI moTI racanAo ane chUTaka stavana- sajjAyonI racanA thaI hovAnuM noMdhAyuM che. zrI kezavalAla savAIbhAI dvArA prakAzita 'salokA saMgraha'mAM 'zrI neminAthano saloko', 'zAlibhadrano saloko', bharatabAhubalino saloko' jevI keTalIka racanAo prakAzita thaI che paraMtu ahIM apAyela 'jogamAyAno saloko' Aja sudhInA koI ja sandarbhagranthomAM noMdhAyela jovA maLyo nathI. koI hastapratasUcimAM paNa enI yAdI nathI maLatI. anusandhAna 32 eka suprasiddha jaina sAdhu - kavi zakti mAtAnI purANaprasiddha kathAno saloko race e vAta jarAka vicitra jaNAya tevI che. lAge che ke kavi udayaratnane 'zakti' tattva pratye gahana AsthA haze ane tethI prerAIne temaNe A salokAnI racanA karI haze evI paNa aTakaLa karI zakAya ke te kavine saMgha bahAra mUkavAnuM kharaM kAraNa temanI AvI 'anyAzraya' rUpa gaNI zakAya tevI AsthA tathA te AsthAnA pragaTIkaraNa-rUpa AvI racanA ja hoya; zRMgAravarNana a bahAnuM hoya. salokAno Acho paricayaH salokAno prArambha kavi, paramparAnusArI tIrthaMkara - vandana ke guru-smaraNa vagere prakAranA maMgalAcaraNathI nathI karatA, paraMtu A prakAranI prasiddha racanAonI AgavI paddhati mujaba oMkAranA smaraNa pUrvaka kare che. ambA, jogamAyA, zakti, bahucarA, pArvatI, durgA-ityAdi zaktivAcaka nAmono AmAM anekavAra prayoga jovA maLe che, ane zaktine jagatajananI ke jagatanI sarjanahAra, rakSaNahAra vagere rUpe ja kavio varNavI che; je badhuM eka jaina paramparAnA kavinA mukhe varNavAtuM hoIne vizeSa rasaprada banI rahe che. prasiddha kathA pramANe, zumbha nizumbha e be dAnavoo, hari, hara, brahmA, indra sahita tamAma devone harAvyA che ne sthAnabhraSTa karI bhagADyA che; tyAre te devo himAlayamAM ambAmAtA pAse AvIne araja karI ke A dAnavothI tame amArI rakSA karo. devonI prArthanA zaktimAtA svIkAre che, ane pachI mAyAvI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 rUpasundarInA rUpa dvArA zumbhane lobhAvI yuddhanA medAnamAM ghasaDI lAvI tene tathA tenA samagra sainyane naSTa karI, devone punaH svasthAne prasthApita karI Ape che. prAnte kavi kahe che ke mahAkAlI, mahAsarasvatI tathA mahAlakSmI - A traNa tamArAM svarUpa che, ane A traNe rUpe tame ja jagatanuM rakSaNa karo cho. devI-dAnava-yuddhavarNanamAM devI dvArA prayojAtAM zastrAstro tathA tenI vividha kriyAo, varNa atyanta jIvaMta temaja vIrarasa-chalakatuM che. 60 mI kaDImAM to kavi devInA hAthamAM 'baMdhuka' (gun) paNa mUkI Ape che ane goLI paNa choDAve che ! to 62mI kaDImAM valoNAMnuM rUpaka kavile ApyuM che: khaDgarUpI manthAna (ravaiyA) vaDe zatrunA daLane valovI zatrunI ijjatarUpI mAkhaNa devI UtArI le che-- tevA matalaba, e rUpaka khUba camatkRti sarjanAeM banyuM che. 71mI kaDImAM vaLI kavi zatruonA cittamAM evo prazna utpanna kare che ke 'ame puruSa zuM kAma pedA thayA ? (A karatAM strI thayAM hota to A devI-strI jevI zakti amArAmAMya Avata !) A kaDImAM 'zatru ceMte ame puruSa kAM sarajA ?' e paMktimAM 'te' padano artha zuM thaze ? 'ciMte' evo artha ja tarata samajAya che. bAkI jo te kriyApadane kacchI bolInA kriyApada tarIke svIkArIo to, zatru 'te' arthAt 'zatru kahetA hatA (kahevA lAgyA)' evo artha paNa karI zakAya kharo. A salokAnI bIjI pratio koI ne koI bhaNDAramA hovI to joIe ja. jo te maLI Ave to pAThazuddhi mATe khapamAM jarUra AvI zake. ahIM taLapadA zabdonA prayogo ghaNA che, ane noMdhapAtra che. 'bhacaraDyA' (65), 'lApoTa' 'thApoTa' (66) 'gaNaNAvyAM' (68), 'cupaTa' (69), 'garadI' (70), 'tamyo' (77) vagere. AmAM kyAMka kyAMka cAraNI jabAnanI chAMTa paNa hovA- kaLI zakAya tema che. devInA rUpavarNananI tathA dAnava sAthenA yuddhavarNananI kaDIo sAceja rasadAyaka tathA abhyAsayogya che. zakti-varNananI anya chandaracanAo sAthe AnI sarakhAmaNI karavI e paNa eka rasaprada abhyAsa-viSaya banI rahe.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 // 1 // jogamAyAno saloko bAvana akSaramAM OMkAra balIo kiNe tehano bheda na kalIo sIddha sAdhaka jehaneM sAddhe vaMduM tehaneM jama mati vAddhi Adi harIhara baMbha upAyA jagata-jananI che je jogamAyA suMdara tehano kahuM saloko lIlA aMbAni sAMbhaLajo loko // 2 // icchA pUre e akhIla bhrahmAMDiM rahi vyApIne rUpa akhaMDe jagamAM sevakanAM saMkaTa jAMNI mAyArUpe je dhareM brahmAMNI // 3 // Adi anAdi eha ja jAMNo saghalo saMsAra ahathI racAMNo Ape thApeM ne ApeM uthA karuNA kareM to baMdhana kApe // 4 // karatA haratA , aha kalyAMNi saktI vinA koI sobho nahI prAMNI cAru-karamI te ahaneM valagA akaramI vinA koI navI raheM alagA // 5 // bhavanuM maMDANa ache bhavAnI dIlanI ciMtA cure devAnI krodhe karIne najara karaDI madhu kaiTabha nAMkhyA che maraDI // 6 //
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 dekhI devane duHkha upAto mAryo mahISAsura dANava mAto suratha vaisaneM varadAMna dIdhuM rAjya vAlu ne kAraja kIg // 7 // harI hara baMbha meM ravI sasI joDi surapati devatA tetrIsa koDi zuMbha daiteM te saghaLA harAvyA hAra mAMnIne hemAcala AvyA // 8 // aMbAji Agalya araja kare che dIlamAM devatA duHkha dhare che devI dAMNava-subhaTa che duSTa amaneM kIdhA teMNe thAMnaka-bhRSTa // 9 // nIpanI choMDyA surInara nAMga joreM rokyA che jagana meM jAga trIbhovana kaMTaka mleccha e tAjo manamAM nAMNe kehano malAjo // 10 // valatI veMmAsI tava kaheM iMma veMmalA kaho ApaNI tajIne kamalA bhaI dAMNavaneM tumeM suM bhAgA ima nAsIne AvI ihAM lAgA // 11 // tihAreM sura kaheM hAtha tamAreM aharnu lakhyu che maraNa A vAreM vadI batrIsI varadAMna vAru devI raceM tIhA rUpa dIdAru // 12 // varasAM bArAMka terAkavAlI bAla kuMArI sudara sukhamAli
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 ruDI rupAlI ajaba raMgIlI chalavA daitaneM thaI chabIlI ___ // 13 // pada paMkaja palava varAjeM lAla suraMgAM mAMNeka lAjeM upeM hIrA-sI nakhanI ola ruDI pAMnI bahu kuMkuma rola // 14 // piMDI UtaratI eDI laMkAlI keLa--thaMbha-sI jaMgha suhAlI kaTaneM laMkeM kesarI hArI bhuja nItaMba unata bhAreM // 15 // pAtalapeTI meM nAbhya gaMbhIra yugma payodhara jAMNe jaMbIra hAra kamalanI hAthaneM laTakeM moheM munIjana mukhaDAne maTakeM // 16 / / daMta dADimanI kalIne jImeM dIpasIkhA sI nAsIkA dIpeM hoTha paravAlI rahI che hArI mRganayaNI mohanagAri bhamara kabAMna nayaNa sobhAlA khalaka dekhIne pAMmeM saha khyAlA veMNe vAsaMga AvIne vasIo jAMNe mukha sazI jovAneM rasIo // 18 // sIsaphUlane gophaNo nIko dIpe jaDAva DAMmaNIo TIko hII sarabaMdha siMtho samAro opeM AMkhaDIo kAjala sAryo // 19 / / ||17||
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 1 // kAMne kuMDala ravI sasI jotI muMgha mulAMnI nAke che motI sovana rekhAo radaneM vAru virAjeM taMbola vadaneM // 20 // kaMThe rekhA traNa sohi jama kaMbu tAMNA kaMcukasuM thaNahara taMbu hiI cosaro navasara hAra bAjubaMdhana teja apAra / jaDIta cuMnaDIo jhagamaga jhalake kaTimekhalA khala khala khalake pAe nepura pAyala vAjeM jAMNe bhAdraveM jaladhara gAjeM // 22 // Thama Thama aNavaTa viMchuA ThamakeM ghama ghama ghugharI gophaNo ghamake jaDIta jAlImA jaDyAM che naMga hAtheM aMgUThI miMdI suraMga // 23 // miheMkeM caMdana mRgamada pura soheM mukha-nura ugato sura caraNA colIne cosara phule upe aMbAjI cIra amuleM jAi jovana leMhiriM jama gaMga kesara-varaNuM che komala aMga gamana karaMtAM giramAM jaNAI jANe vAdalamAM vIjalI thAI // 25 // dAMNava malyA che dAtaNaneM kAjeM (meM) tatakheMNa trIpurA jAi teNeM ThAMmeM // 24 //
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 veMNa vAhIne rAga AlA theI theI tA theI zu pada tAM thApe // 26 / / khAMte khelatI dhuMghaTa kholi boliM mITha jama koyala bole rUpa jovAne ravIratha thaM. asura dekhInai paDyA acaMbheM // 27 // pUcchi rAkhasa pAtalapeTI kihAM vase tu kehanI che beTI ThAMma tamAro ihAM na ThAvo kima AvyAM cho AdherAM Avo // 28 / / tihAreM trIpurA kahiM lalakAvI moti jihAM tIhAM pharUM varane jotI yuddhe karIne mujane je jIteM teha puraSane paraNuM prIteM // 29 / / balIo mujane koI jhAli bAMhi nathI dekhati trIbhovana mAMhiM bhAkheM bhavAMnI Teka dharIneM jala thala jou chu teNe karIneM // 30 // Ima suMNIne asura payaMpeM jeha Agali jaga sahu kaMpi zubha nAme che sAhiba amAro teha puraseM manoratha tAro // 31 // rAkhasa vaMzano moTo rAjAMna suro nahi koI jeha samAna mAMnanI tumaneM te deseM sahI mAMna nArI bIjIne tajI nIdAMna // 32 //
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 bhadrakAlI tava kaheM iNI bhAMti kharI.... yuddhanI khAMti bhaDi mujhasuM je raNamAM bhupAla modeM tehaneM ThaveM varamAla // 33 // ehavo aMbAnA manano Akuta dANava zaMbhane dAkheM jaI duta biThI himAcala upara eka bAli ramaNI raMbhathI addhIka rUpAlI // 34 / / juddhe jIteM je mujhaneM jorAlo varuM te vara marada muMchAlo kaMnyA saMgrAma karaseM te kehavo asura malIne vimAse ehavo // 35 // pApI zuMbhe tava duta paThAyo dhuMmralocana dvavara (?) dhAyo sIhaNi Agali jama sIyAla teMma te harasIddhI hAthe lihiM kAla // 36 / / zuMbha tehanI te sAMbhalI vAta caMDa mUMDa beM daita vIkhyAta ApeM tehaneM ema Adeza kAMmaNya te lAvo jhAlIneM keza // 37 // dala leineM duta te dhAyA hala hala karIne himAcala AyA bhAratha tehasuM racIne bhArI / vAghavAhanI nAMkheM vIdArI // 38 / / curyA caMDa ne muMDa meM bhaMDA thayuM cI(ca)DInuM nAma cAmuMDA
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 rola varatyo te rAkhaseM jAMNyoM taihAri abalAno bhaya mana ANyo ||39|| kharI manamAM vali AMNIneM khIja rosa dharIneM ragata bIja ramaNI levAneM rAkhasa- -rAjA tarata mokaleM karI tagAjA judheM aMbAsuM jaI te jaDIo jAMNe chAlImAM nAhara paDIo daitya durgAiM Agho te lIdho pacheM hAlIi ghAu ja kIdho paDeM ragatanA biMdu jIhAM jetA thAI rAkhasanA rUpa ja tetA ketA mAreM ne ketA saMhAreM kareM harasIddhI hukama tehAreM lohi leIne ghaTaghaTa pII vaLI yogaNIne veMhacIneM dII krodheM tehanuM mastaka kApyuM deveM bahucarA nAMma tIhAM thApuM ghaNA saMhAryA gIryAI hAtheM saMghalA hutA je tehaneM sAtheM ragatabIjanI nIraso jAMNIneM asuhIyAmAM amarakha AMNIneM valI bIjo tIhAM nIsuMbha bhAi senA leineM pohato te dhAI jora tehasuM macAvyo jaMga raNakheno vadhAryo raMga // 40 // // 41 // // 42 // // 43 // // 44 // // 45 // anusandhAna 32
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 11 sIdha yogaNII te paNya saMhAryo aMzamAtra na koya ugAryo saMbha sAMbhalI teha udaMta AMNI rudayAmAM rIsa atyaMta // 46 / / lAkha game keI dAMNava luTyA pahADa sarIkhA je jAlama poDhA baliA AbhasuM bhareM je bAtha subhaTa ohavA leI rAkhasanAtha // 47 // pAnya karIne Ayudha pUreM cAlyo raNavaTa vAjateM tureM jANe ulaTIo jalanIdhI pura marada mUchAlA mleccha mAhAkura // 48 // khaDga kheDA ne bagatara khalakeM jhalahala jhalahala barachIo jhalakeM Dhola vAje neM camara DhalakeM kurma kaDakaDe zeSa tAM salakeM // 49 // kaMnyA varavAne kAjeM umAyo atura thaIne manasuM alajAyo jAMna leine zuMbha jorAlo Avyo halakIne jIhAM che himAlo // 50 // chAyo dinayara khuratAla kheheM jAMNe ke gheryo AsADhe meheM navala bherI neM vAjeM nIsAMNa kaDa kaDa phareM tihAM bahulAM kekANa // 51 // AvyAM daitanAM dala tyAM ema / kAli meghanI kADhyala jema
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 anusandhAna 32 raNa-kAhala vAjeM raNasiMgA dhIra dhiMgA sAMbhalI taje jyAM dhIra // 52 // garajeM boleM te zuMbha gumAMnI rakhe chabIlI rahi havi chAMnI vanItA vahalI thA lAgeM che vAra khaDA jhujhavA koDi khaMdhAra // 53 // jhabaka leine taruMAri kAleM caturA cAhIne AgherI cAleM jagamAM kuNa kareM amArI hoDya karI yudha meM puru koDa // 54 // mujha Agala tuM kuMNa mAtra gorI tAro che komala gAtra baleM joreM paNi tujhane huM bAlA Akhare paraNIsa tajo tiNe cAlA // 55 // zuMbha sAMbhalaje sAcuM huM boluM khAMti tAharI to dhuMghaTa kholuM tAtI taruAri dekhIza tArI tArI pratIjJA pUrAseM mAharI // 56 // iMma kahIne Isvari A sAvaja pUThe palhAMNa thApeM daMta pIsIneM daitaneM dalavA haMsa karIneM raNakhetra halavA hAthe vIse tIhAM hathIyAra jhAlI cAcareM jhujhavA sAMmI te cAlI mlecchAM mAraNa mAhA macharAlI kAlI kaMkAlI thaI karAlI // 58|| // 57 //
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 13 ||59|| // 60 // // 61 / / raNake raNatura siMdhuI rAgeM vegeM vachuTI lIdhI tIhAM vAgeM daMta kADhineM daityaneM dudAlA caDheM raNamAhi keI vaDAlA huu kolAhala kaMkAla huka bahulaM ghaMgholI chuTe baMdhuka chaya lancha cha hAM dAMNava chuTA jANe dhanupI tIra vachuTA dailya caMDIne viTI cophereM jANe sukareM sIhaNa gherI vIse bhujAsuM vaDheM vArAhI mAreM mleccha- manasuM uMmAhi khaDga ghumAvI mathAMNa ghATa dala valoI ko dahavaTa ijjata-mAMkhaNa lIuM UtArI dusamanakA jama tIhAM DArI mAryo suMbha meM utAryo mada rAkhasa rudrANIiM karyA sahu rada gRptI gadAI gurajeM keI guMdyA chuTI jamadhAreM ketAika curyA kaI paDatAleM ghAlI pAyAleM keI AkAseM lIdhA ulAlI kaI pachADi prathIiM pADyA kaI trIzuleM tIra suM tADyA ghaNA to mAryA muzaTaghAI pALI ketAeka ragadolyA pAo // 62 / / // 63 // // 64||
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 anusandhAna 32 // 66 // aMgeM aDyA te bhacaraDyA ureM muha maraDyA kei mAhAmure // 65 / / kuMhaNI gadA ke pATu lApoTa ThAMme rAkhyA keI mArI thApoTa hAthe page ne mastaka hII ApeM chedIne uDADI dIiM cakraM curyA keI cusIneM lIdhA paDatA lohIi upADI pIdhA hajAragame keI kIdhA hajaMma lAkhagameM to rAlyA ujama // 67 // caraNe jhAlI te nAkhyA kei colI kei gaNaNAvyA gophaNa golI DhAla vaDeM kei dharaNIiM DhAlA garva ghaNAnA geDIi gAlyA veMrI ghaNA to vA valuryA cApajore keI raNamAMhi curyA kubadhi ketAMika kuhADe kuTyA cupaTa sAMDase ghaNA to cuMTyA // 69 / / keI hutA je jUdhanA kusalI mudagareM mArI lIdhAM te masalI moha pamADi nAMkhyA kei maradI gagane uDADI tehanI garadI // 70 / / saMkhanAdeM keI lIdhA tIhAM sosI kheru karyA kei barachIiM posI tomara hale kei ghughareM tarajA zatru ceMteM ame puraSa kAM sarajA ? ||71 / / // 68 //
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 viTalasaMlAte mehalA vIgoI jAvA na dIdho jIvatA koI pApI pADhA ima aMbAno parato jagamAM saMghalo tava jayakAra varatyo // 72 // vramA Adi sahu devatA bhAve stave aMbAne tiNeM prastAveM AsA pureM tuM saMkaTa creN| durIta dusamananeM TAleM tuM dure // 73 / / trIbhovana rahyo che tAhareM AdhAra tuThI tAreM tuM ruThi saMghAri jIhA jIhA pArvatI tuM pada dhAreM tihAre sevakanAM kAja sudhAreM // 74 / / gaDha mada(Dha)ne vAvi taru gIravara guphAI vAseM vaseM tu valI jala ThAI vIzvajananI tuM vIzvamA vyApI Agama tAharo koi na sake upa(pA)sI / / 75 / / Aso mAgha meM caitra AsAr3heM araceM tujhane je uttama dADe navarAtra meM nava nava dADA jAlima te nara laheM sukha jo(jA)DA / / 76 / / mAhAkAlI mAhAsarasatI mAtA mAhAlakhamI tuM jagamAM vIkhyAtA trIdhA rUpeM tuM saMsAra tAreM tamyo varadAtA vighana nIvAreM // 77|| saMvata satara sIterA varace posa mAsa sudi Atama harakheM
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 anusandhAna 32 jo saloko eha joDAyo udayaratna kahe puNyodaya me pAyo // 78 / / saM. 1871 nA Aso sudI 4 lakhitaM muni guNaratnena / / zabdakoza jAga bArAMka terAka sukhamAMli upeM ola kabAMna veMNe, vAsaMga yAga bAra-tera sukomaLa ope-zobhe paMkti kamAna veNI (coTalo), vAsukI (nAga) yh by bsm ll h llh muMgha mulAMnI radaneM tAMNA leMhiri veMNa vAhIne bhaDi Akuta kAMmaNya bhAratha taIhAri chAlImAM nAhara gIryAi amarakha moMghA mUlanI dAMta para (taMbU) tAMNyA lahero vINA vagADIne subhaTa AkUta-abhiprAya kAminI mahAbhArata/yuddha tyAre chAliyAmAM(?) jaMtu vizeSa (?) girijAe amarpa-ropa llh llh w bh
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 17 38 pAnya bagatara kurma pAna(raktapAna ?) bastara kacchapa (kacchapAvatAra) zeSanAga kheha-dhULa(uDatI) seSa kheheM (?) taravAra cha lakSa kADhyala taru Ari chaya laccha sukareM cupaTa tarajA viTalasaM lAte tamyo sUvare capaTI (sANasAnI) tarjanA karI (?) tame C/o. AnaMda Azrama ghoghAvadara (dAsI jIvaNa) tA. goMDala (rAjakoTa)
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 pAThaka rughapati-kRta sugaNabattIzI // saM. sA. samayaprajJAzrI 'sugaNabattIsI' nAmanI mAravADI bhASAnI A racanA, kharI rIte vairAgyapreraka racanA che. bRDhApo eTale ke vRddhAvasthA keTalI vasamI hoya che, ane te avasthAmAM mANase kevI to lAcArI tathA parAdhInatA veThavI paDe che, tenuM hRdayavedhaka bayAna A vattIsImAM thayuM che. koI eka vRddha manuSya potAnI lAcArInuM svamukhe varNana karato jAya ane zrotAo digmUDha banIne te sAMbhaLatA hoya, tevU vAtAvaraNa A varNana thakI nIpajAvavAmAM kartAne dhArI saphalatA sAMpaDI zakI che. ApaNe thoDI vAnagI cAkhIe: huM jANato hato ke mane lAkheNo hIro jaDyo che, paNa e to sAva khoTo nIkaLyo ! meM 'A mArI ja che' ema mAnIne sarasa yuvatI sAthe lagna karU, teNe ghara para kabajo laI lIdho-gharavALI banIne; ane pachI (mArA) dhana para mAlikI-haka jAmatAM ja mArA taraphathI moM pheravI lIdhuM !' (ka. 2-3). pahelAM to e mane jamADyA vinA jamatI paNa nahIM evI patiparAyaNa hatI, paNa (badho haka hAthamAM AvatAM) have te badhuM vIsarI beThI che ! (ka. 4). have mAre mATe be TaMke makAInI khATI ghATaDI ja hoya che; mevA mIThAI to tenA putra-pautro mATe ja hoya (ka.5 chokarA to mArA ja; meM ja moTA karyA; ne have potAno dhana-bhAga 'Ine chUTA thaI gayA che; vahuo paNa mULe khAnadAna hatI, paNa dhana hAthamAM AvatAM ja potAnA pati (mArA putro) ne laI judI jatI rahI che; mArA mATe e dizA baMdha ! (ka.6-7) pahelAM to 5-7 gAUno paMtha ramatamAM cAlI nAkhato; ne have to gharanA AMgaNA sudhI cAlavAnuM ya azakya dIse che ! (ka. 10). jIbha, nAka, kAna, AMkha badhI indriyonI zakti osarI cukI che (ka. 11-14). gharanA daravAje beTho rahuM chu. mArI sattA badhI gumAvI beTho chu. have 'tame zuM jamazo ? zuM paherazo ?' eTalaM paNa koI pUchatuM nathI mane ! (ka. 15). vAte vAte mAro sAtha zodhanArAM svajanone Aje to mArI sAme jotAM ja sUga thAya che ! (ka. 16). saMsAranI A svArthI rIta huM na samajyo lobhane lIdhe, ane meM jinavANI na ja
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 sAMbhaLI ! (ka. 17). have to goLamAM paDelI mAkhI jevo ke pANImAM DUbADela kaMbala jevo mAro ghATa thayo che ! huM nIkaLI zakuM nahija. (ka. 19-20). 'nAjanuM dhana nAjamAM, vyAjanuM vyAjamAM ane rAjanuM rAjamAM' evaM UkhANuM to sAMbhaLeluM, paNa lobhano mAryo huM tene avagaNato ja rahyo ! (ka. 23). Ama vairAgyabodhaka upadeza cheka sudhI varNavAyo che, je jIvananA vAstavanuM bhAna karAvI jAya che. 32mI kaDImAM 'sugaNa - suguNa janane' samajAvavA mATe A batrIzI racI hovAnuM racayitA rughapati pAThaka jaNAve che. 'pAThaka raghupati' e mULa nAma che. te sthAnakavAsI athavA terApaMthI paramparAnA hoya tema anumAna thAya che. lekhana varSa saM. 1886 che, eTale te pUrvenI A racanA che. mane jaDela eka pAnAMnI A prata uparathI AvaDyuM tevuM sampAdana karIne mokalyuM che. bhUlacuka hoya to dhyAna doravA vidvAn puruSone prArthanA karUM chaM. sugaNabattIsI // sugaNa bUDhApo Aviyau, lakhIyo nahI bhAI / rAta divasa daMdhai rahyo, keI kIdha kamAI // 1 // su. mAharI kara kara mAMnatau, mada dharatau moTo / jAMNyo thI hIro lAkharo, nIMkaliyau khoTo // 2 // su0 taruNI paraNI hAtharI, gharaNI ghara heryo / dhana Upara mana dhAriyau, mosuM mana pheryo || 3 || su0 jImyAM viNa nahI jImatI, pati - bhagati nArI / jI-jI karatI jImatI, vidhi teha visArI ||4|| su0 syuM pAlai beTA potarA, managama mevai / monai khATI ghAThaDI, doya TaMkai devai // 5 // su0 moTA beTA mAharA, mosuM hUA moTA / le le dhana loMTApaNai, sahu huA jUvA // 6 // su0 kulavaMtI beTAbahU dhana de de AMNI / le beTA alagI rahI, kIdhI disa kAMNI // 7 // su0 choTo mo bhelo rahyo, tehanI piNa nArI / bolai ochA bolaDA, aje nAI bArI // 8 // su0 19
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 anusandhAna 32 sAgI vaya bAlaka taNI, phira pAlo AI / kahitAM lAgai kArimau, lakaDI pakaDAI 19 // su0 pAMca sAta kosAM taNo, kade paMtha na gaNIyo ! Aja samo ghari aMgaNo, mosuM jAya na miNIya // 10 // su0 gAhA dUhA gItaDA, paDhato aNapAre / hivaNAM te mujha jIbhaDI, aSyara na ucArai / / 11 / / su0 suraMbha tela caMpelarI, kari deto pariSyA / hivaNAM lekhai mAharai, sahi lAgai sarikhA // 12 // su0 nayaNe huM naga parakhato, nirakhI gharanArI / dUrI ThIka na kA paDai, miTI jyoti karArI // 13 / / su0 rAga raMga suNatAM samo, surasuM kahi deto / kAna lagyo vAtAM karai, tauhI hoya na ceto // 14 // su0 bAroDI baiTho rahuM, khilavata sahu khoI / syuM khAsyoM syoM oDhasyoM, yuM na kahai koI // 15 / / su0 seMNa saMbaMdhI ApaNA, pala palamai miltaa| sUgAlo hiva dekhane, te jAyai TalatA // 16 // su0 svArathI yai saMsArarI, maiM paiTha na jAMNI / lobha taNa vasa lAgarne, na suNI jinavANI // 17 // su0 gati sArai mati Upajai, rAgAdika rodhI / koika pachatAvo karai, vudhavaMta subodhI // 18 // su0 sughaDapaNe sulajhyo nahI, bhrama bhUlo bhAI / gulameM mAkhI gaDa rahI, nIkalana na pAI / / 19 / / su0 mauDI khabara paDI muneM, kAMI hiva kIjai / kAMbala atibhAraNa huI, jyuM jyuM jalabhIjai / / 20 / / su0 posai paDakamaNai samai, na sakyo paravArI / ghara ghara huM rulato phiryo, krama bAMdhyA bhArI // 21 / / su0 nAja taNau dhana nAjamai, vyAjai vyAja aDAyo / rAja kamAyo rAjamai, nIsaraNa na pAyo / / 22 / / sa0
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 21 e okhANo Agalau, zravaNe thau suNIyo / piNa tIne lAlaca lagyAM, giNatI nahI giNIyo // 23 // su0 kIdhau lokArai kIyai, meM pApa kamAyo / ADo mhAre AvasI, ceto citamAhe // 24 // su0 pAyo thau mANasapaNau, nikamAM nIgamIyau / jAMNe kAga uDAvatAM, ciMtAmaNa gamIyau // 25 // su0 mamatA lAgai meM kiyau, huM kahitau mAharo / so to dIsai pArako, meM pApa vadhAryo // 26 / / su0 pApa kamAyo pApara, lekhai sahu lAgai / daramATI lAgI darai, syuM suNato Agai // 27 // su0 dhrama lekhai kharacyo nahI, meM paisau hAthe / hivaNAM sahu paravasa thayo, syuM calasI sAthe // 28 // su0 dharama sakhAI jIvaro, te meM hiva jAMNyo / piNa jANyAM kAsU hivai, pahilI na pichAMNyo / / 29 / / su0 eka ghaMDI AdhI ghaDI, jinavarane jApai / saradahaNA sudha rAkhatAM, bhavabhramaNasu bhAjai // 30 // su0 iNa bhavameM anumodanAM, karatAM nistaaro| e zrIjinavara vacana chai, siddhAMta saMbhAro // 31 / / su0 suguNAMnai samajhAvaNI, battIsI eha / pAThaka zrIrughapati kahai, suNajyo sasaneha // 32 / / su0 iti zrIsugaNabattIsA saMpUrNa // saM. 1886 phA. va. 5 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ anasandhAna 32 kaDI kra. caraNa kra. daMdhai * 0 17 3 ng * * * * * sugaNabattIsI-zabdakoza zabda artha dhaMdhAmAM thI-' strI-patnI heryo hAtha karyu-kabaje karyu ghAThaDI makkAI-chAzanI vAnagI mo bhelo mArI bhego miNIyo mapAeM (AMgaNA sudhI javU azakya) aNapArai apAra/ghaNAM suraMbha surabhi-sugaMdha surasuM sUra sahita ke sUra uparathI krama karma saradahaNA saddahaNA-zraddhA nisatAroM nistAra karo / tarI jAva bAroDI bArI pAse/ bAraNe paiTha rIta (?) nAja (?) okhANo UkhANuM nikamAM nakAmuM / vyartha daramATI daranI mATI * * * * * * * *
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 23 zrIpuNyasAgarasUrikRta sUtaka copAI saM. muni kalyANakIrtivijaya sUtaka eTale janma temaja mRtyunA avasare pALavAmAM Avato eka rivAja. A rivAja bhAratavarSamA hajAro varSothI paramparAgata pracalita/svIkRta che. jenA gharamAM putrAdinI prasUti thaI hoya athavA mRtyunI ghaTanA ghaTI hoya, tenAthI devapUjA/ jinapUjA na thAya, tathA tenA gharano AhAra muniothI na levAya - AvI zAstramAnya paramparA che; ane tenA niyamo kevA kevA hoya che tathA te niyamo aMgeno nirdeza kara. zAstragranthamAM sAMpaDe che, tenuM varNana A caupAImAM thayuM che. keTalAka loko sUtakamAM mAnatA nathI. to pazcimI saMskAranA prabhAvamAM Avelo varga vaLI A badhI bAbatone andhazraddhA-vahema vagere-rUpe vicAre che. te banne prakAranA lokone mATe zAstrAnusArI A caupAI ghaNI mArgadarzaka banI zake. rajasvalA strIo aMgenI je zAstrIya mAnyatA tathA paramparA che, tenuM paNa AmAM nirUpaNa thayuM che. Aje A bAbatanI maryAdA jyAre nAmazeSa thavA jaI rahI che, tyAre te maryAdA keTalIbadhI zAstrokta tathA anivArya che te samajavAmAM AvI racanA ghaNI upakAraka thAya tema che. aMcalagacchIya A. puNyasAgarasUrie saM. 1906 mAM jakhau (kaccha) bandaranA potAnA cAturmAsa daramyAna A caupAI racI hovAno ullekha kaDI-3032 mAM che. acalagaccha jJAnabhaNDAra-mAMDavI-kacchamAMthI prApta thayela be pratione AdhAre A sampAdana karavAmAM AvyuM che. te jJAnabhaNDAranA kAryavAhakono RNasvIkAra karuM chu. sUtaka copAI // atha sutakanI copaI lakhyate / / zrIsarasatI devI samarU mAya, sahagurune bali lAguM pAya / vicArasAra graMthathI huM kahuM, te paramAratha jAMNoM sahu // 1 //
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 sutaka taNo huM kahuM vicAra, sAMbhalajo nara-nArI sAra / jehaneM ghareM janma thAI te jANa, daza divasano ko parImAMNa // 2 // etalo putrajanmanoM sAra, putrI janmeM divasa IgyAra / mRtyu gharanoM sutaka dina bAra, te ghareM sAdhu na vohareM AhAra ||3|| te gharano jala agnI jAMNa, jinapujA navI sujhe sujANa / iMma nizIthacurNI mAheM kahyau, eha tatvAratha gurumukhathI lau ||4|| nizItha solameM udeseM sAra, e mahaMta muMnI kaheM aNagAra / janma tathA maraNa- ghara jAMNoM sahu, dugaMchanIka gurumukhathI lahuM ||5|| iMma vyavAhara ( vyavahAra ) bhASyamAM valI, iMma bhAMSe sudhA sAdhu kevalI / malayagirI kRta TIkA jAMNa, dasa divasa janma sUtaka pramANa || 6 || have sAMbhalajoM jinavANI sAra, iMma bhAMSe sudhA aNagAra / vicArasAra prakarNe sAra, iMma bhAMSe zrI jina - gaNadhAra ||7|| mAsa eka strIneM sAra, pratimA darzana na kareM vicAra | divasa cyAlIsa jinapujA sAra, na kare strI e vyavahAra // 8 // sAdhu piNa navI liI AhAra, tihAM sutaka kahe aNagAra / tehanAM gharanAM mAMNasa hoya, janma-maraNano sutaka joya ||9|| na kare pujA dina bAra te jAMNa, samajhI karajoM catura sujAMNa / mRtyune aDakaNahArA kahyA, covIsa pohara teM sAcA kahyA // 10 // valI paDikamaNAMdika na kare jAMNa, iMma bhAMSe cheM tribhUvana bhAMNa / vezanAM palaTaNahArA kahyA, ATha pohara teM sAcA sadA // 11 // kAMdha deNahArA mRtyuneM jAMNa, valI anya graMthameM jAMNoM sujANa / sola pohara paDIkamaNoM navI kahyo, e jina bhAMkhyo AgamathI lahyo ||12|| janmanoM sUtaka dasa dina sAra, janmane thAnaka mAsa vicAra / gharanAM gotrIneM dina pAMca, sutaka TAleM guru bhAMSeM sAca ||13|| janma huA te ja dineM jo mare, valI dezAMtara pharatoM mareM / saMnyAzI anero mRtyuka hoya, to dina eka sutaka jAMNoM soya ||14|| 1. vivahAra a. // 2. mRtakanAM vastro badalAvanArA || anusandhAna 32
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 25 dAsa dAsI gharameM mRtyuka hoya, dina eka-be--traNanoM sutaka joya / ATha varasathI nicA mareM sizu, to dina AThano sutaka isyuM // 15 // 3iMma janma-maraNano sutaka kahyo, anya graMthamAM iMma ja kahyo / valI vicArasAra mAMheM sAra, iMma bhAMpe che zrIaNagAra / / 16 / / RtuvaMtI nArI taNo vicAra, triNa dina lageM bhAMDAdika sAra / navi chaveM kulavaMtI nAra, paDikamaNAMdika dina cyAra nivAra // 17 // tapasyA karatAM lekhe sahI, dina pAMca pache jinapujA kii| valI strIne rogAdika hoya, dina traNa olaMghyA soya / / 18 / / diThA mAhe rudhira Ave sahI, to tehanoM dosa ma jANoM sahI / viveke karI pavitra thAI nAra, pache jinadarzanathI lahe bhava pAra / / 11 / / iMma jinapratimA pUjA karo, jima bhavasAyara lIlAiM tro| valI sAdhusupAtre dIjeM dAMna, jima pAMmo tameM amaravimAna // 20 // jinapaDimAnI aMgapUjA sAra, na kare RtuvaMtI te nAra / iMma carcarIgraMtha mAMheM vicAra, e paramAratha jAMNoM sAra // 21 // valI bhASyoM che sUtaka vicAra, bhAMSyaM sahaguruneM AdhAra / tiryaMcataNoM lavalesa ja kahuM, te AgamathI jAMNoM sahu // 22 // ghoDA uMTa" bhesa gharamAM hoya, prasave dina eka sutaka joya / gAya pramukhanoM maraNa java thAya, kalevara gharathI bAhira jAya // 23 // etalI velA sutaka hoya, valI dAsa dAsIkanyA gharamAM hoya / janma hoyaneM mRtyuM jAMNa, trana rAtranoM hoya pramANa // 24 // jetalA mAsano garbha ja paDe, tetalA divasano sutaka naDe / bheMsa vIhAyA dina paMnara dudha, te mAMhe to kahIiM asudha / / 25 / / gau dudhanoM kahyau "pramANa, divasa dasa teM jAMNoM guNajAMNa / chAlI dina ATha 'pache te dudha, te mAMhe dudha teM kahIi asudha / / 26 / / 2. eka-beno traNananoM va. / / 4. bhApuM sahaguru taNa AdhAra a. // 6. dAzI gharamAM kanyA va. / / ... pachI a. // 3. janma-maraNano sutaka iMmaja kahyo va. / / 5. uTha va. / / 7. parimANa a. //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 anusandhAna 32 gaumutramAMhe covIsa pohara, samuchima jIva upajeM te jora / / sola poharanI bhesanI nItI mAMheM, samurchima jIva upajeM te mAMhe // 27 // dvAdaza pohara bakarI nIti mAMheM, ATha pohara gADaranItI jyAMheM ehamAM samurchima upaje sahI, eha bAta gurumukhathI lahI // 28 / / e sutakano kahyo vicAra, thoDAmAMheM bhASyo sAra / sutakavicAra AgamamAMhe kahyau, jinezvaramukhathI sudho lahyo / / 29 / / sohamasuddhaparaMparA jAMNa, teje karI dipeM jima dinabhANa / zrIacalagache vAMdu aNagAra, zrIpuMNyasiMdhusUrIzvara sAra // 30 // bhaNe sAMbhaleM je naranAra, cAle te to zuddhAcAra / / anukrameM amaravimAMne sohAya, rayaNa AbhuSaNa dharI muktaM jAya // 31 / / saMvata ogaNIza chIlotarA (1906) sAra, zrAvaNakRSNa paMcamI kahI hitkaar| zrIjakhaubiMdara comAsuM karI, copaI sutakanI kahI thira karI // 32 // zrAvaka zrAvikA pAlasye jeha, zrIjina ANAMI cAle teh| sarvArathasiddhataNAM sukha sAra, valI muktitaNAM sukha lahesyeM nirdhAra // 33 // // iti zrIsutakanI copaI saMpurNa / / kaDI kra. kaThina zabdo artha jugupsanIya-jugupsAjanaka 11,12 zabda dugaMchanIka sudhA paDikamaNa mRtyuka vIhAyA chAlI samuchima nItI pratikramaNa- jaina dharmanI Avazyaka kriyA mRtaka/maranAra vIMyAya, prasUti kareM bokaDI / gheTI svayameva udbhavatAM jantuo mUtra / laghunIti 9. iti zrIsutaka chaMda saMpUrNam / / saMvat 1906 zrAvaNa vada 5 tithau // a. //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 mahopAdhyAya - zrI samayasundaragaNiracitAH meghadUta - prathamapadyasyAbhinava-trayo'rthAH ( meghadUta prathama padya ke 3 abhinava artha ) 27 "mahArANA kumbhA rA bhIMtar3A ara samayasundara rA gItar3A" kI prasiddha lokokti ke anusAra mahopAdhyAya samayasundara akabara pradatta yugapradhAna padadhAraka zrI jinacandrasUri ke prathama ziSya zrI sakalacandragaNi ke ziSya the / sakalacandragaNi kA choTI avasthA meM svargavAsa ho gayA thA / saM. ma. vinayasAgara samayasundarajI ne apanI pratyeka kRtiyoM meM 'kharataragacchIya zrI jinacandrasUri ke prathama ziSya sakalacandragaNi kA maiM ziSya hU~' aisA ullekha kiyA hai, kintu kucha vidvAnoM ne 'tapAgacchIya sakalacandragaNi kA ziSya mAnakara samayasundarajI tapAgaccha ke haiM', isa prakAra kA pratipAdana kiyA hai jo ki pUrNatayA bhrAmaka hai / mahAkavi dhanapAla ne "satyapura mahAvIra utsava' meM jisa nagara kI ora saMketa kiyA hai usI satyapura arthAt sAMcora meM kavi ne janma liyA thA / ye poravAla (prAgvATa) jAti ke the aura inake mAtA-pitA kA nAma lIlAdevI aura rUpasI thaa| mere matAnusAra inakA janma vi.saM. 1610 ke lagabhaga huA thA / vAdI harSanandana ne apane samayasundara gIta meM "navayauvana bhara saMyama grahyaujI" ke anusAra anumAnata: vi.saM. 1628 - 30 ke madhya inakI dIkSA huI hogI / vAcaka mahimarAja (jinasiMhasUri) aura samayarAjopAdhyAya inake zikSA-guru the / vikrama samvat 1703 caitra zuklA trayodazI ke dina ahamadAbAda meM inakA svargavAsa huA thA / inakI vizAla ziSya paramparA thI jo ki 20vIM zatAbdI taka calI | samayasundarajI ko gaNi pada vi.saM. 1641 se pUrva hI jinacandrasUri ne 1. tapAgacchake vAcaka sakalacandragaNi atyadhika prasiddhiprApta vidvAn the, saMyamI the / unakI aneka racanAeM upalabdha hai / bhrAntikA kAraNa inakI itanI baDI prasiddhi hai| anyathA jAna bUjhakara koI aisI bhrAnti prasArita kare yaha asaMbhava hai / I
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 anusandhAna 32 apane hAthoM se pradAna kiyA thA / vi. samvat 1649 meM inako vAcanAcArya pada pradAna kiyA gayA thA / vikrama samvat 1677 ke pazcAt svayaM ke lie pAThaka zabda kA ullekha milatA hai ataH isase pUrva hI inako upAdhyAya pada prApta ho gayA hogaa| kavivara samayasundarajI kevala jainAgama, jaina sAhitya aura stotra sAhitya ke dhurandhara vidvAn hI nahIM the apitu vyAkaraNa, anekArthI sAhitya, lakSaNa, chanda, jyotiSa, pAdapUrti sAhitya, cArcika, saiddhAntika, rAsa-sAhitya aura gIti sAhitya ke bhI udbhaTa vidvAn the / pUrvavartI kaviyoM dvArA sarjita dvisandhAna, paJcasandhAna. saptasandhAna, caturviMzati sandhAna, zatArthI, sahasrArthI kRtiyA~ to prApta hotI haiM jo ki unake vaiduSya ko prakaTa karate haiM, kintu samayasundarane "rAjAno dadate saukhyam" isa paMktike pratyeka akSara ke vyAkaraNa aura anekArthI koSoM ke mAdhyama se 1-1 lAkha artha kara jo aSTalakSI / artharatnAvalI grantha kA nirmANa kiyA, vaha to vAstava meM inakI bejor3a amara kRti hai| samasta bhAratIya sAhitya meM hI nahIM apitu vizvasAhitya meM bhI isa koTi kI anya koI racanA prApta nahIM haiM / 'egassa suttassa aNaMto attho' ko pramANita karane ke lie isa grantha kI racanA vikrama samvat 1649 meM lAbhapura (lAhora) meM kI aura kAzmIra-vijayaprayANa ke samaya samrATa akabara ko vidvatsabhA meM sunAyA thA / bhASAtmaka laghugeya 563 kRtiyoM kA saMgraha kara "samayasundara kRti kusumAJjali" ke nAma se zrI agaracanda-bhavaralAla nAhaTA ne vikrama saMmvat 2013 meM prakAzana kiyA thaa| isa kavi ke vyaktitva aura kartRtva kA paricaya prApta karane ke lie mere dvArA likhita mahopAdhyAya samayasundara pustaka draSTavya hai| mahAkavi kAlidAsa racita meghadUta nAmaka laghu kAvya jana-jana kI jihvA para vilAsa kara rahA hai| isa para jaina zramaNoM dvArA racita nimna TIkAe~ prApta haiM - 1. AsaDa kavi - racanA samvat 13 vIM zatI, 2. zrIvijayagaNi. 3. sumativijayagaNi, 4. cAritravardhanagaNi 5. kSemahaMsagaNi, 6. kanakakIrtigaNi 7. jJAnahaMsa, 8. mahimasiMhagaNi, 9. megharAjagaNi, 10. vijayasUri /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 meghadUta rasika kaviyoM kA priya kAvya rahA haiM, isalie isa para pAdapUrti sAhitya likhakara jaina kaviyoM ne kavi kAlidAsa ko amara banA diyA hai / jaina kaviyoM dvArA racita meghadUta pAdapUrti ke rUpa meM nimna kAvya prApta hote haiM 1 1. pArvAbhyudaya kAvya : jinasenAcArya, pratyeka caraNa kI pAdapUrti kI gaI hai, DaoN. ke. bI. pAThaka dvArA sampAdita hokara san 1894 meM prakAzita huA hai / 2. jainameghadUtam: merutuMgasUri, isa para zIlaratnagaNi mahimerugaNi Adi kI TIkAe~ bhI prApta hai| jaina AtmAnanda sabhA bhAvanagara se prakAzita huA hai / 3. nemidUtam: vikramakaviH upAdhyAya vinayasAgara dvArA sampAdita hokara san 1958 meM dUsarA saMskaraNa prakAzita huA hai / 29 4. zIladUtam: cAritrasundaragaNi, saM. 1484 : yazovijaya jaina granthamAlA kAzI se prakAzita / 5. candradUtam: vimalakIrti, saM. 1681 : meghadUtasamasyAlekhaH mahopAdhyAya meghavijaya, saM. 1727: muni jinavijaya sampAdita vijJapti lekha saMgraha meM san 1960 meM prakAzita / 7. cetodUtam: 8. haMsapAdAGkadUtam: zrI nAthurAmajI premIne vidvatnamAlA ke pRSTha 46 meM isakA ullekha kiyA hai / 6. inake atirikta jainetara kaviyoM meM avadhUta rAmayogI racita (saM. 1423) siddhadUtam: zrI hemacandrAcArya granthAvali, pATaNa ke tRtIya granthAGka ke rUpa meM san 1927 meM prakAzita aura Azukavi paM. nityAnandazAstrI racita hanumadrUtam : veMkaTezvara presa, bambaI se prakAzita bhI prApta hote hai / 1 isa grantha meM racanA samvat prApta nahIM hai, kintu isake dvitIya artha meM 'asvAdhikArapramattaza' isakA artha karate hue TIkAkAra ne likhA hai "sAbhiprAyaM upAdhyAya vinayavijayakRta indu dUta aura sAMpratameM hue sva. A. zrIdharmadhurandhara sUrikRta mayUradUta bhI isI paramparA kI racanAeM haiM /
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 caitat vizeSaNaM parigrahatyajanena uddhRtakriyatvAt" / yaha kriyoddhAra jinacandrasUri ne vikrama samvat 1614 meM kiyA thA / TIkAkAra jinacandrasari ke lie "kharataragacchAdhIzvara" zabda kA prayoga to avazya karatA hai, kintu samrATa akabara dvArA pradatta "yugapradhAna pada" kA prayoga nahIM karatA hai, ata: isakA racanA samaya 1641 aura 1649 ke madhya kA mAnA jA sakatA hai kyoMki samayasundarajI kI racanA bhAvazataka kI vikrama samvat 1641 kI prApta hai| prastuta kRti meM kavivara samayasundara ne TIkAkAroM dvArA sammata artha kA parihAra karake meghadUta ke prathama padya kI vyAkhyA meM vyAkaraNa aura anekArthI koSoM kI sahAyatA se abhinava tIna artha kiye haiM jo bhagavAn RSabhadeva, yugapradhAna jinacandrasUri aura sUrya ko uddezya kara likhe gaye haiN| san 1954 meM zrI agaracandajI nAhaTA ne isa kRti kI pANDulipi mujhe bhejI thI / usI ko AdhAra mAnakara saMzodhita kara prakAzita kara rahA huuN| isa kRti kI mUla prati kisa bhaNDAra meM hai ? yaha mere lie likhanA sambhava nahIM hai, sambhava hai bIkAnera ke bRhad jJAna bhaNDAra kI hI ho ! vidvadjanoM ke cittAhlAda ke lie camatkRti pradhAna yaha kRti prastuta kazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikAra pramattaH, zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhartuH / yakSazcakre janakatanayAsnAnapuNyodakeSu, snigdhacchAyAtaruSu vasati rAmagiryAzrameSu // 1 // zrIkAlidAsakRtameghadUtakAvyaprathamavRttasya caturanaranikaracittacamatkArakRte nijabuddhivRddhinimittaJca mUlArthamapahAya vyAkhyA kriyate / tatra prathama zrIRSabhadevavarNanamAha kazcitkAntAvirahetyAdi / he RSabha ! he zrIAdideva ! tvaM 'amAtvAma' iti sUtreNa asmacchabdasya dvitIyaikavacane mA iti mAM mallakSaNaM stutikArakaM. janaM ava-rakSa iti saMTaGkaH / kiMvidhastvaM ? kaH 'ko brahmAtmaprakAzArkakekivA
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 31 yuyamAgniSu' ityanekArthavAkyaprAmANyAt 'vizvazambhu. patra 21' / ka-brahmA yugAdisthitihetutvAt / athavA paMktiratha-nyAyena brahmanAbhibhUrityarthaH / he citkAnta ! cid-jJAnaM arthAtkevalajJAnaM tena kAntaH manohara: citkAntastatsaMbuddhau he citkAnta !, ataeva he avira ! 'avizabdo ravau meSe parvate'pi nigadyate / ' ityanekArthadhvanimaJjarIvacanAt aviH-sUryastadvadrAjate yaH sa aviraH / aviHparvato'rthAnmerustadvat svarNavarNatvAnniSprakampatvAduccastaradehatvAdvA rAjate yaH sopyaviraH tatsambodhanaM he'vira ! / puna: kaMvidhaM mAM ? hi yasmAt haguruNA udakeSu gamitaM / ko'rthaH ? 'haM harSe caiva hiMsAyAM' ithi vizvazambhu. (pa. 115) vacanAt / haM-hiMsA tadupadeSTA tadupalakSito vA guruH haguruH, athavA haHkrodhastenopalakSito madhyapadalopisamAse gururhaguruH / atra haH-krodhavAcI / yathAha vararuciH 'ha krodhavAcIti' (pa. 44) krodhazcAtropalakSaNaM / tena krodhAdyA catvAro'pi kaSAyA gRhItavyAH / tatastena haguruNA / udakeSu iti, utprabalAni-utkaTAni / 'akaM-duHkhAghayoH' iti zrIhaimAnekArtha(2-1)vacanAt / akAni-duHkhAni pApAni vA udakAni nAnAvidhatvAtteSAM bahutvaM teSu gamitaM prApitamityarthaH / kugururhi hiMsopadezadAnAdinA prANino duHkheSu pAtayatIti / punaH he svAdhikArapra! svasya Atmano'dhikAraH svAdhikArastIrthakarapadarUpaH, taM prAti-pUrayati iti svAdhikArapraH, nijabhaktimatAM satAM svatulyakArakatvAt tatsambodhane he svAdhikArapra! kiMvidhena kuguruNA ? mattazApA mattaH-dRptaH tataH zApaM-AkrozaM AcaSTe iti, zApayatIti Niji talluki ca zAp, tataH mattazcAsau zAp ca mattazAp tena mattazApA / athavA asvAdhikAlapraM atta zApA iti padatrayavizleSaH kartavyaH, tadA ayamarthaH / kiMvidhaM mAM ? asvAdhikAlapraM na svaH asvaH zatrubhUta AdhirmAnasI vyathA asvAdhistena kAla:-maraNaM asvAdhikAlo'samAdhimaraNaM bAlamaraNamiti yAvat taM praiti prakarSeNa pAti-prApnoti, De pratyaye asvAdhikAlaprastaM / he atta ! he mAtaH ! tadvadvatsalatvAt / atra zleSatvAdvisarganAzo na doSAya / yaduktaM rudraTAlaGkAraTIkAyAM namisAdhunA 'visarjanIyAbhAvAbhAvayorna vizeSo, yathA'dviSatAM mUlamucchettuM rAjavaMzAdajAyathA / dviSadbhyastrasyasi kathaM vRkayUthAdajA yathA / 1 / ' iti / kiMvidhena kuguruNA? zApA pUrvavat / kiMvidhaM mAM ? inAkAmena astaM-kSiptaM / he a ! 'aH syAdarhati siddhe ca' iti vacanAt / he arhat ! punaH he Ugya ! 'U: pAlane rakSaNe ca' iti anekArthatilaka. (pa. 8-9) vacanAt /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 anusandhAna 32 U:-rakSaNaM tadupalakSito 'gastu gAtari gandharve zabdasaGgItayorapi' iti vizvazambhu. (pa. 25) vacanAt / gaH zabdaH Ugo dayopadezastatra sAdhuH, tatra sAdhau iti ye UgyastatsambodhanaM he Ugya ! he bhartuH ! inaH-svAminaH / svAmin / kiMvidhastvaM? yakSaH I-lakSmI akSNoti-vyApnotIti yakSaH / punaH he cakrejanakatanaya ! cakreNacakraratnena I-zobhAM janayatIti cakrejanako'rthAdbharatanAmA cakravartI sa tanayaH-putro yasya sa cakrejanakatanayaH tatsambodhanaM he cakrejanakatanaya ! / he asnAnapuNya ! asnAne snAnAbhAvena / 'puNyaM tu sundare sukRte pAvane dharme / ' iti haimAnekArtha (pa. 375) vacanAt / puNyaH-sundaraH asnAnapuNyaH / 'anadhyayana- vidvAMso, nirdravyaparamezvarAH / analaGkArasubhagA, pAntu yuSmAn jinezvarAH / 1 / ityuktatvAt / tatsambodhane he asnAnapuNya ! / he snigdhacchAya ! snigdhA asai(rU?)kSA komalA iti yAvat, 'chAyA paMktau pratimAyAmarkayoSityanAtape / utkoce pAlane kAntau zobhAyAM ca tamasyapi' iti haimAnekArtha (pa. 363) vacanAt / chAyA pratimA kAntirvA yasya sa snigdhacchAyaH, tassambuddhau he snigdhacchAya ! / kividheSu udakeSu ? ataruSu atanti satataM gacchanti, aci, atA:-prANinasteSAM / 'ru zabde rakSaNe'pi ca bhaye ca' itivacanAt saudhAkalazAt (pa. 37) ru:-bhayebhyastAni teSu ataruSu / kiMviziSTaM mAM ? asatiM 'pUjAyAM tiH' iti vizvazambhu (pa. 61) vacanAt / ti:-pUjA tayA saha vartate yaH sa satiH, na satirasatistaM pUjAdirahitaM daridraMvarAkamityarthaH / atra 'ivarNAderasve svare yavaralaM' iti matAntaramAzritya paJcamIvyAkhyAne ataruSu agre asati ityatra ukArAtpare vakAre kRte lokAditi ca kRte ataruSuvasati iti rUpasiddhiH / he girirAma ! vANyAM manohara ! kiM bhUteSu udakeSu ? AzrameSu A-sAmastyena zramaH khedo yebhyastAni teSu / / nanvatra catustriMzadatizayasaMgrAhakAtizayacatuSTayamadhye ka: kena padenocyate sacyate vA ityabhidhIyate-citkAnteti padena jJAnAtizayaH / / sa cApAyApagamAtizayamantareNa na saMbhavati ato'nenApAyApagamAtizayo'pyAkSiptaH / 2 / tathA Ugyeti girirAmeti vA padena vacanAtizayaH / 3 / bhartuH ineti padena pUjAtizayaH / 4 / iti catuSTayaM jJeyam / zrIRSabhadevavarNanena prathamo'rthaH sampUrNaH // 1 //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 kazcitkAntetikAvyasya, vicakSaNacamatkRte / arthatrayamidaM cakre, gaNiH samayasundaraH ||1| // iti prathamo'rthaH // *** atha zrIkharatarasvacchagacchana bhoGgaNadinakarANAM zrIjinacandrasUrisUrIzvarANAM varNanena prakArAntareNa dvitIyamarthamAha kazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikAra pramattaH, zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhartuH / yakSacakre janakatanayAsnAnapuNyodakeSu / snigdhacchAyAtaruSu vasatiM rAmagiryAzrameSu ||1|| 33 kazcitkAntetyAdi / he ijanakatanaya ! tvaM vasati rAmagiryAzrameSu ina iti sambandhaH / ko'rthaH ? / i: ikArastenopalakSito janaH jinaH / tathA 'kaM ziro jalamAkhyAtaM ' iti vararuci ( pa. 7) vacanaprAmANyAt / kaM-jalaM, tadyo jyAdAdhArAdheyayorabhedopacArAt prANayogAtprANaH prANina itivat, samudrastasya tanayaHputraH katanayazcandraH, tataH jinazcAsau katanayazca jinakatanayaH athavA jinapUrvakaH katanayo jinakatanayaH jinacandraH tasya sambodhanaM he jinacandra ! zrImat kharataragacchAdhIzvara ! | vasatiH rAtristadvadvAmaH zyAmo girirvasati rAmagiriraJjanagiristasmai A-ISat zramo gamanAya khedo yeSAM te vasatirAmagiryAzramAH / jaGghAcAraNavidyAcAraNalabdhimantaH sAdhavaH teSu ina:- sUrya ivAcAra:(cara) teSu mukhyo bhavetyarthaH / kiMviziSTaM(STaH) tvaM ? cit- avadhAraNe kaH / kaH - sukhakArI kAkurdhvanivizeSaH' ityAdi vAgbhaTAlaGkAravyAkhyAnAt sukhakArI / he kAntAvirahaguruNa ! ko'rthaH ? 'kai gai raiM iti zabde' iti dhAtupAThavacanAt kAyati - zabdaM karoti iti arthAt kaM - zAstraM vAcyavAcakabhAvasambandhena vAcakatvAttasya / tataH kasya - zAstrasya ante - paryante aTati gacchatIti kAntAH evaMvidho viraha iti zabdo yasya sa kAntAvirahaH, zrIharibhadrasUrirvirahAGkatvAttasya / tata: sa cAsau guruzca kAntAvirahaguruH tadvat 'NaH prakaTe nizcale prastute jJAnabandhayoH ' iti sudhAkalaza (pa. 22) vacanAt / NaH - jJAnaM yasya sa kAntAvirahaguruNaH
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 sakalazAstrapravINatvAt / athavA tadvat guru:-gariSTo NaH-jJAnaM yasya sa . kAntAvirahaguruNastatsambodhanaM he kAntAvirahaguruNa ! punaH he asvAdhikArapramattaza ! svaM-dravyaM parigrahaM(haH) iti yAvat tadabhAvo'svaM parigrahAbhAvaH, sa adhIyate yasminniti asvAdhiH tyaktaparigrahatvena nirgranthatvAt / sAbhiprAyaM caitat vizeSaNaM parigrahatyajanena uddhRtakriyatvAt / tathA ralayoraikyAt kalAnAM dvisaptatisaMkhyAnAM puruSasambandhinInAM catuHSaSTisaMkhyAkAnAM mahilAsambandhinInAM vA samAhAraH kAlaM, tatprAti-pUrayatIti kAlapraH-dharmaH / yato hi sarvA api kalA dharmAdeva prApyante / athavA kasya-sukhasya AraM-prApti prAtIti kAlapraH, taM mathnAtIti kAlapramath, pApaM tadeva 'takAraH kathitazcaure' iti vararuci(pa. 23)vacanAt taH-taskarastatra 'zaH sUrye zobhane zIte' (vizvazambhu. pa. 108) ityuktatvAt za iva-sUrya iva yaH sa kAlapramattazaH / tataH asvAdhizcAsau kAlapramattazazca asvAdhikAlapramattazastatsambodhanaM he asvAdhikAlapramattaza ! tathA he aye ! apagataH i:-kAmo yasmAt so ayistatsambodhane he aye ! adeta: syamoTuMgiti siluk / he na astaMgamitamahima! astaM gamitA mahimA-mahattvaM yasya saH astaMgamitamahimaH evaMvidho na sarvadaiva jAgranmahimatvAt / athavA astaMgamito 'mo mantre mandire' (vizvazambhu. pa. 94) ityuktatvAt, maH-mantraM sUryAdimantro yatra yasya vA sa astaMgamitamahimaH / athavA astaMgamitA 'mA vaMtaH strI ramAkryoH ' (vizvazambhu. pa. 95) itivacanAt / mahyAM-pRthivyAM mA rayA-zobhA arcA pUjA yasya saH astaMgamitamahimaH / evaMvidho na / tathA he avarSabhogya ! avanaM ava:SaDjIvanikAyarakSaNaM taM RSanti-jAnantIti avarSA:-sAdhavaH teSAM 'bhogastu rAjye vezyAbhRtau sukhe dhane'hikAyaphaNayoH pAlanAbhyavahArayoH' iti haimAnekArtha (pa. 41-42) vacanAt bhoga:-pAlanaM sAraNAvAraNAdikaM tatra sAdhuH / tatra sAdhau iti ye / avarSabhogyaH tasya sambodhane he avarSabhogya ! kiMviziSTaH (STaH?) tvaM? bhartuH chAyA-tIrthakara pratibimbaM 'titthayarasamo sUrI' ityAdhuktatvAt / punaH kiMviziSTaH tvaM? yakSaH i:-lakSmIstayA yuktAni akSANi-indriyANi yasya saH / 'ivarNAderasve svare yavaralaM' iti yatve yakSaH ramyendriyaH / punaH he cakra ! 'caH puMsi cetane candre caure'hau cArudarzane' iti zrIhaimAnekArthatvAt(?vizvazambhu. pa. 31) / cenacArudarzanena krAmatIti cakrastatsambodhane he cakra ! athavA cakracihnopetatvAt cakraH tatsambodhane he cakra ! / tathA he asnAna-he snAnavarjita ! kiMvidheSu sAdhuSu ?
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 35 puNyodakeSu puNyAya tIrthakaracaityavandanAdirUpAya ut-urdhvaM akaMte - gacchanti iti puNyodakAsteSu puNyodakeSu / punaH kiM viziSTeSu sAdhuSu ? ataruSu 'ta: praite niHphale zAnte' iti vizvazambhu (pa. 60) vacanaprAmANyAt / na vidyate tebhyaH pretebhya: 'ru: sUrye rakSaNepi ca / bhaye zabde ca' iti sudhAkalaza (pa. 37-38) vacanaprAmANyAt / ru:-bhayaM yeSAM te ataravasteSu ataruSu / athavA taruSu iti korthaH ? vRkSopameSu anekaguNagaNapakSikulAzrayabhUtatvAt / athavA taruSu arthAt kalpavRkSeSu nijasevAhevAkinAM manovAJchitadAnAt / tathA he snigdha ! he mitra ! tdvddhitkaaritvaat| kazcit kAnteti kAvyasya vicakSaNacamatkRte / arthatrayamidaM cakre gaNiH samayasundaraH // [dvitIyo'rthaH saMpUrNaH ] * ** [atha tRtIyo'rthaH] atha zrIsUryadevavarNanena tRtIyamarthamAha-atra kopi jano jagadudyotakArakaM jagaccakSurbhUtaM paramopakAravidhAyakaM zrIsUryaM astamayaM dRSTvA prAhakazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikAra pramattaH, zApenAstaMgamitamahimA varSabhogyeNa bhartuH / yakSazcakre janakatanayAstrAnapuNyodakeSu, snigdhacchAyAtaruSu vasarti rAmagiryAzrameSu // 1 // kazcitkAntetyAdi / he ina ! he sUrya ! tvaM 'astaH kSipte pazcimAdrau' iti haimAnekArtha (pa. 160) vacanAt, astaM pazcimAdriM astAcalaM iti yAvat, mA ama-mA gaccha mA astamaya sadA prakAzavAn bhavetyarthaH / AzIrvacanametat itynvyH| kiMviziSTaH tvaM ? 'hi sphuTArthanizcayahetuSu pAdapUraNavizeSayorapi' iti avyayArthavRttau uktatvAt / hi-sphuTaM ka:-prakAzastadyogAt kaH prakAzavAnityarthaH / punaH kiMviziSTaH tvaM ? cinoti-abhimatamarthaM nijasevAbhidhAyinAmiti cit / athavA cit avadhAraNe / he kAntAviraha ! kAntaHmanoharo viziSTaphaladAnAt ucco avirmeSo meSarAziryasya sa kAntAviH /
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 anusandhAna 32 meSarAzisthasya sUryasya uccatvAt / yaduktaM- 'ravermeSatule prokte' ityAdi / tathA lahaH 'lamambare' iti vizvazambhu (pa. 104) vacanAt / le - AkAze / 'hazabdo hAsyarase caturma (rmu)khe caiva rAjahaMse ca' iti zrI kAlidAsavacanAt / haHrAjahaMso lahaH-AkAzasarovare rAjahaMsazobhAM vibhrANa ityarthaH / tataH kAntAvizcAsau lahazca kAntAvilahaH / ralayoraikyaM citrAditvAnna doSAya / athavA kAnteSu - uttameSu vA avirahaH-virahAbhAvo yasya sa kAntAvirahaH, teSAM pratyakSatvAt / tatsambodhanaM he kAntAviraha ! punaH he guruNa ! 'NaH prakaTe niSkale ca prastute jJAnabandhayoH ' iti sudhAkalaza(pa. 22) vacanAt / guro:- bRhaspateH sakAzAt NaH - jJAnaM yasya sa guruNa: devAcAryatvena bRhaspaterdevAnAM gurutvAt / athavA guro:- bRhaspaterNobandho yatra sa guruNaH / ravimaNDale sarveSAM grahANAM astatvAt / tathA he asvAdhikAra ! svAni mitrANi kamalAni abjabAndhavatvAdraveH tadviruddhAni asvAni arthAt kumudAni teSAM 'AdhirmanorttI vyasane'dhiSThAne bandhakozayo:' iti haimAnekArtha (pa. 242) vacanAt Adhi-bandhaM karoti iti asvAdhikAraH / athavA zasayoraikyAt azveSu saptasaMkhyaturaGgameSu Adhi:- adhiSThAnaM karotIti asvAdhikAraH / athavA azveSu adhikAro vAhanAdirUpo yasya saH asvAdhikAraH tatsambodhanaM he asvAdhikAra ! tathA he zApe pramatta ! zApadAnaviSaye alasa ! na tu duSTadevAdivat zApadAnAditatparaH / he ana ! 'na punaH bandhabuddhayo:' ( amaracandrIya ekAkSaranAmamAlA pa. 12) iti vacanAt bandhanarahita ! prakaTa iti yAvat, he gamitama ! 'gamo'dhvadyUtabhedayo:' iti haimAnekArtha (324) vacanAt / gama:-mArge yasyAstIti gami mArgaprAptaM gatamityarthaH / loke hi mArgaprAptasya gatamiti vyavahRtatvAt / tato gami - gataM tamaM - timiraM yasmAdasau gamitamaH / athavA gamanaM gamaH palAyanaM tadasyAstIti gami nAzavattamaM - timiraM yasmAdasau gamitamastatsambodhane gamitama ! / tamazabdo'kArAnto'pyasti / he varSabhogya ! varSANi kSetrANi bharatAdirUpANi teSAM teSu vA bhogaH paribhogAcArarUpo varSabhogaH tatra sAdhuH 'tatra sAdhau ye' iti ye varSabhogyastatsambodhane he varSabhogya ! / punaH kiM0 bhartuH 'bhaM dhiNye meSAdau' ityanekArthavacanAt (mahIpasacivakRta ekAkSarasaMjJa: kANDa : 33) / bhairmeSAdi -- rAzibhirazvinyAdinakSatrairvA kratavo vasantAdisaMjJikA yasmAtsa bhartuH / punaH kiMbhUto yakSa: ? 'irbhuvi zriyA' iti tilakAnekArtha (pa. 7) vacanAt / IM bhuvaM akSNoti prakAzakaraNena vyApnotIti yakSaH / he cakrejana ! cakrA:- cakravAkapakSiNaH teSAM
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 37 teSu vA I:-zrIH tasyAH janaH jananaM yasmAtsa cakrejanaH, cakrabAndhavavat sUryasya / sati hi sUrye cakravAkapakSiNAM paramAnandaH samutpadyate / tatsambodhane cakrejana ! punaH he katanaya ! ka:-yamastanayo yasya sa katanayastatsambodhane he katanaya !! he asnAna ! na vidyate snAnaM tailakakoTikAdirUpaM yasmin sa: asnAnastatsambodhane he astrAna! / ravivAre hi snAnaM tApakAri syAt / yaduktaM-- 'AdityAdiSu vAreSu, tApaH kAntima'tirdhanaM / dAridryaM durbhagatvaM ca kAmApti snAnataH kramAt / / ' kiMvidhaH ? he udakeSu puNya ! ut-Urdhvamakanti-gacchanti cAreNa carantIti udakA:-grahA: teSu 'puNyaM tu sundare sukRte pAvane dharme' iti haimAnekArtha (pa. 375) vacanAt, puNyaH-sundarasteSu mukhyetyarthaH / punaH he snigdhacchAya ! snigdhA snehavatI chAyAnijabhAryA yasya sa tatsambodhane he snigdhacchAya! punaH kimbhUteSu udakeSu ? ataruSu anAnAM prANinAM ru:-rakSaNaM yebhyaste udakAsteSu udakeSu / he vasatila ! vasati-rAtriM lunAtIti vasatila ! / kimbhUteSu udakeSu ? giryAzrameSu giriHparvato'rthAnmeruH tasmAdA-sAmastyena sarvataH zrAmyatIti giryAzrameSu / tRtIyo'rthaH saMpUrNaH ] ** * kazcitkAnteti kAvyasya vicakSaNacamatkRte / arthatrayamidaM cakre, gaNiH samayasundaraH // 1 // zrI // ***
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 anusandhAna 32 paM. mAnasAgarakRta meghadUta-khaNDanA // apUrNa // saM. vijayazIlacandrasUri 'meghadUta' e mahAkavi kAlidAsanI anupama amara kAvyakRti che. A kAvyanI anukRtirUpe ke samasyA(pAda) pUrtirUpe keTakeTalAM dUtakAvyo jainajainetara vidvAno dvArA racAyAM che ! siddhadUta, zIladUta, cetodUta, candradUta, nemidUta, meghadUtasamasyAlekha, indudUta, mayUradUta - ane evAM to aDhaLaka kAvyo jaDe che, je meghadUtanA pratyeka zlokanA eka-moTe bhAge antima-caraNane upADIne bAkInAM 3 caraNonI navI racanArUpa hoya. merutuGgAcArye to vaLI 'jainameghadUta' paNa racI ApyuM ! to keTalAye jaina munioe meghadUta para TIkA paNa lakhI che. sandeza-vyavahAra e ApaNI-mAnavIya saMskRtinA vikAsanuM eka mahattvapUrNa bindu che. sthUla ke bAhya vyavahAra jagatamA sandezavyavahAra, jema khAsa mUlya che, tema manuSyanA bhAvajagatamAM, sneha, maitrI, bhakti vagererUpa bhAvAtmaka ke lAgaNIonA jagatamAM paNa sandezavyavahAranuM moTuM mUlya che. A mUlya kAlidAsane sauthI vaheluM ane vadhu samajAyuM eTale teNe teno meghadUtamA viniyoga ko. 'izke mijAjI'nI A kAvyaracanA eka apArthiva ane tethI alaukika prItinI kathA varNavatI racanA che. pachIthI ghaNA kavio Ane anusaryA che, ane 'megha' jevA vividha padArthone bhautika pariveza aIne tenA dvArA potAnAM pAtro vacce sandeza-vyavahAra karAvatAM rahyA che. jaina kavionaM citta 'izke hakIkI' prati vadhu DhaLatuM hoya che. eTale temaNe racelAM A pAdapUrtirUpa dUtakAvyono sUra, saMsArastha prANIno paramAtmatattva sAthenA sandeza-vyavahArano rahyo che. kyAreka potAnA iSTa paramAtmA sAthe patrasandhAna ke vArtAlApa, kyAreka Atmabodha, to kyAreka potAnA pUjya gurujano pratye vijJapti - ema vividha bhAvo pragaTAvatAM A dUta-patra-kAvyo jaina kavio dvArA racAyAM che. temAMnAM ghaNAM badhAM prasiddha paNa thayAM che. atre je racanA pragaTa thaI rahI che, te uparokta tamAma racanAo karatAM taddana judIja bhAtanI racanA che, A racanA nathI samasyA (pAda) pUrtirUpa ke nathI anukRtirUpa. AmAM to kAlidAsanA mULa meghadUtane yathAvat rahevA daIne tenA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 39 taddana navA, vilakSaNa, Adhunika arthaghaTanano eka samartha prayAsa thayelo jovA maLe che. kartA pote ja prArambhanA zlokamAM sUcave che ke - "meghadUtanA nUtana artho dvArA huM akabaranI stuti karIza" - (padya 6). ekAkSarI ane anekArthI zabdakozo, tathA vyAkaraNanA keTalAka vicitra niyamo ane sUtrono AdhAra laIne, meghadUtanA zlokonA pratyeka padanI toDaphoDa ke joDatoDa karIne, tenA navA ja artha ghaTAvavAnuM durghaTa ke vikaTa prayojana kavie sAdhI batAvyuM che, je ajoDa che, ane vismayapreraka paNa. temaNe pote, AthI ja, Ane 'meghadUta-khaNDanA' evA nAme oLakhAvela che. khaNDanA eTale toDaphoDa. tapagacchapati jainAcArya hIravijayasUri ane dillIpati akabara- e beno sambandha to itihAsasiddha ane jagaprasiddha cheja. te banne pAtronAM guNagAna gAvAnA lakSyane kendramA rAkhIne te kALe aneka kRtio racAI hovA, paNa have supere jANItuM che. parantu te prayojanane mATe 'meghadUta' jevA premakAvya ke sandezakAvyano upayoga karavAnuM sUjhe, te kavi vilakSaNa pratibhAnA svAmI ja hovA joIe, emAM zaMkA nathI. - alabatta, AvI rIte kAvyanAM tamAma padone toDI-joDIne nIpajAvavAmAM AvatA artho sughaTa ke sugama hoya che tevU to jarAya nathI. balke AQ karavAthI kliSTatA ane durgamatA ja vadhatI jaNAya che. to paNa, prasiddha vastUnA pracalita arthAne sAva choDI daIne tenA navA ja artho nIpajAvavA, e kAI sAmAnya ane sAmAnya buddhi-pratibhAnuM kAma to nathI ja nathI, eTaluM svIkAravU ja rahyu. paM. mAnasAgarajI e hIravijayasUriziSya paM. buddhisAgarajInA ziSya hatA evaM, A vivaraNa-kRtinA 42 mA padyane ante pote Apela puSpikA parathI nakkI thAya che. temane viSe bIjI mAhitI prApya nathI, paNa 'jaina sAhityano saMkSipta itihAsa' (mo. da. desAI, pR. 597)mAM maLatI noMdha pramANe, "ta. vijayasenasUrirAjye (saM. 1652-1671) buddhisAgara zi. mAnasAgare zatArthI para vRtti racI." - e parathI 17mA zatakanA pazcArdhamAM teo vidyamAna hoya tema anumAnI zakAya che. A sandarbhamAM zatArthI--vRttino je ullekha thayo che, te prAyaH somaprabhAcAryakRta zatArthI (1 zlokanA 100 artha) uparanI vRtti hoya to banavAjoga che. joke madhyayugamAM to AvA vividha zatArthI-grantho racAyA che.
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 anusandhAna 32 meghadUta-khaNDanAnI A vAcanA, 27 pAnAMnI eka, 17mA zatakamAM ja lakhAyelI jaNAtI hAthapothInI jeroksa pratikRti uparathI taiyAra thaI che. prati azuddha che. keTaloka aMza chUTI gayo che: patro tUTatAM nathI chatAM pATha tUTyo che temAM lekhaka- anavadhAna kAma karI gayuM haze tema lAge che. A nakala mane munirAja zrIdhurandharavijayajI mahArAje keTalAMka varSo pUrve ApI hatI. prAya: te teonA nijI saMgrahanI prati haze. A racanA adhUrI che. te AkhI kyAMka ne kyAMka hovI ja joIe. eka dhAraNA mujaba AgarAnA dharmalakSmI jJAnabhaNDAramA AnI pUrNa prati hatI. A saMgraha hAla kobAnA zrIkailAsasAgarasUrizrutabhaNDAramA hovAnuM sAMbhaLyuM che. jo te AkhI prati maLI zakaze, to A AkhI kRtinuM sampAdana karavAnI bhAvanA rahe che. meghadUtamA vizrAma ke sarga evA vibhAga nathI. phakta pUrvamegha ane uttaramegha ema be ja vibhAjana hoya che. parantu ahIM to prathama vizrAma 42 padyomAM pUro thato jovA maLe che, ane pachI 12 ja padyo thatAM ja prathama sarga pUrNa thayelo varNavAyo che. adhyetAo mATe A muddo noMdhapAtra che. 54mA padyanI vRtti pratimAM ja nathI; padyano pATha ApIne prati pUrI thaI che. pariziSTarUpe pratigata padyo temaja mudrita pustakagata padyonI tAlikA Apela che, je abhyAsIo mATe upayukta bane tema che. sva. paNDita dalasukhabhAI mAlavaNiyA lA. da. vidyAmandiranA niyAmaka pade hatA tyAre eka evo vicAra temaNe vyakta karelo ke "jaina sAdhuoe kAlidAsa-mAgha-bhAravi-zrIharSa vagere mahAkavionAM mahAkAvyo para aneka TIkAo lakhI che. tenI pothIo paNa vipula mAtrAmAM prApya che. te pothIomAM noMdhAyela te te kAvyonI vAcanAo noMdhAya to te tamAma kAvyonI vadhu sazakta ane vadhu sAcI ke sArI vAcanAo upalabdha avazya thAya." prastuta TIkA-kRtimAM jovA maLatA amuka pATha te A vAtane puSTi ApI jAya che. A bahu rasaprada temaja mahattvapUrNa muddo che. A prati parathI kRtinI suvAcya nakala muni zrIkalyANakIrtivijaya jIe varSoM pUrve karI ApelI che. pratinI nakala ApavA badala munimitra zrI dhurandharavijayajIno RNasvIkAra karUM chu. AnI anya prati/pratio meLavI ApavA vidvajjanone - munirAjone vijJapti karuM chu.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 paM. zrImAnasAgara viracitA meghadUta-khaNDanA prasAdo ravivadyasyAstamaHsaMhArakAraNe / sadyaH prasadya sA deyAt vidyAM me zrIsarasvatI // 1 // vizrANayatu sA zrINAM zreNi zrIjinamaNDalI / nakhatviSaH puro yasyAM bhAnuH khadyotapotati / / 2 / / zrImantaH sUrayaH santi zrIhIravijayAbhidhAH / kriyA suSTu priyA yeSAM kriyAsuste sukhazriyam // 3 // padmA puraHsthitA yeSAM pratyakSA ca sarasvatI / susiddhaH sUrimantro'pi dharmo yeSAmakaitavaH // 4 // tAn samAhUtavAn bhUmAn gurUniva surezvaraH / rahasyaM sarvazAstrANAM jijJAsuryavanezvaraH // 5 // teSAM guNAvalI yena varNitA nijaparSadi / meghadUtanavInAthai staM kave'kabaraM nRpam / / 6 / / tasyAdyaM padyamkazcitkAntAvirahaguruNA svAdhikArapramattaH zApenAstaGgamitamahimA varSabhogyena bhartuH / yakSazcakre janakatanayAsnAnapuNyodakeSu snigdhacchAyAtaruSu vasatiM rAmagiryAzrameSu // 1 // kazcitkAntetyAdi- citkAnta ! he buddhiramya ! he aviraha ! he virahavarjita ! kena saha ? guruNA mAtApitrAdinA / yadAha mAtA pitA kalAcArya eteSAM jJAtayastathA / vRddhA dharmopadeSTAro guruvargaH satAM mataH // 1 // athA'traiva zrIakabaranAmAkarSaNapUrvaM sambodhanamAha- kaH kakAraH ante yasya sa kAntaH / kAntazcAsau aH akArazca kAntAH / atha bavayoraikyAt kAntAzca baH
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 anusandhAna 32 bakArazca kAntAbau tau vidyate yasminniti kAntAbI / IdRza: ra: rakAro yasya nAmni sa kAntAbiraH tasya sambodhanaM he kAntAbira ! he akabara ! / haH paadpuurnne| athavA hakArayukto yo guruH sa haguruH / tataH hagurutaH zrIhIravijayaguruto No jJAnaM AzravAdiviramaNarUpaM yasya / "NaH prakaTe ni:phale ca prastute jJAnabandhayo"riti sudhAkalazavAkyAt / saH / tasya saM. he [hAguruNa ! athavA haH IzvaraH gururbrahaspatiH / tadvat No jJAnaM yasya sa tathaiva / "AtmIyaH svaH svakIyazce"ti vacanAt - asvA anAtmIyatvAt vairiNasteSAM Adhi mAnasI vyathAM karotIti, athavA teSAM AdhirmAnasI vyathA kArA bandigrahaM(gRha)ca yasmAt saH / tasya sambodhanaM he asvAdhikAra ! athavA na svena dravyeNa svata Atmato vA adhikaM AraM arisamUho yasya sa tathaiva / "zaM zreyasi sukhe'vyaya" iti sudhAkalazavacanAt, zAni maGgalAni / "zaM zubhe" iti haimavAkyAt vA ApnotIti aci tasya saM. he zApa ! / he ina ! he svAmin ! / kasya ?, bhartuH dezAdhipateH / athavA bhartA dezAdInAM adhibhUH tasya madhye inaH sUryaH pratApodagratvAt / cakreNa-senayA I lakSmIstasyA janakA utpAdakAH tanayAH putrA yasya saH / tasya saM0 he cakrejanakatanaya ! / aH kRSNastadvat tA lakSmIryasya sa / tasya saM. he ata ! / snigdhAnAM mitrANAM chAyA zobhA yasmAt saH / tasya saM0 he snigdhacchAya ! / tvaM puNyodakeSu dAnAdisukRtajaleSu vasati rAtriM yAvat / 'kaalaadhvnonerntrye dvitIyA' / tvaM na na asnAH / 'dvau nau prakRtyarthaM sUcayata' iti nyAyAt asnAH snAnaM kRtavAnityarthaH / tvaM kiMviziSTaH ?, ko brahmA sakalakAryakartRtvAt / 'citI saMjJAne', cetayatItikvipi cit / punaH kiM viziSTaH ?, 'madI harSe', ktapratyaye matta iti siddham / pra-prakarSeNa mattaHharSita: pramattaH / "mattA harSabharAtsukhaM surendrA" iti vacanAnmattazabdaH kSIbatAvAcako'pi na duSTaH / puna: kiMviziSTaH ?, "mahAvutsavato(te)jasI" iti vAkyAt mahastejo'syA'stIti mahI, aMzumattvAt sUryaH / "mAstu mAsanizAkare" iti vAkyAt mAzcandraH / astaM prati gamitau prApitau mahi-mAsau pratApasaumyAdhikyAt sUryA-candramasau yena saH astaGgamitamahimAH / punaH kiMvizi0?, varSa bharatakSetraM tasya bhogaH pAlanamasyAstIti vrssbhogii| "bhogaH surAje vezyAbhRtau sukhe" ||38||dhne'hikaayphnnyoH pAlanAbhyavahArayoH // "
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 43 athavA varSasya- bharatakSetrasya bhogaH-sukhaM dhanaM vA'syA'stIti vrssbhogii| e-ai he-haivadAmantraNe / bhA-kAntistasyai Rtavo vasantAdyA yasya saH / bhartuH iti / itthamapi vyAkhyeyam / punaH kiM kiM vi0?; yakSa:-dhanadaH, dAnasau(zau)NDatvAt / athavA yo-yamastasmin kSaHrAkSasaH, vidhvaMsakatvAt / 'kSaH kSetre rakSasI"ti vacanAt / puNyodakeSu kiMviziSTeSu ?, ruSu-rakSaNeSu saMsArAt "ruH sUrye rakSaNe'pi ceti vAkyAt / punaH kiMvizi0?, rAmaH- rAmacandrastadvadgirayaH-pUjyA AzramAbrahmacaryAdayazcatvAro yebhyaH tAni rAmagiryAzramANi, teSu tathaiva / athavA rAmaHrAmacandraH, sa eva giriH-- parvataH, tatra Azramo-gRhaM yeSAM tAni teSu tathaiva // 1 // tasminnadrau katicidabalAviprayuktaH sakAmI nItvA mAsAn kanakavalayabhraMzariktaprakoSTaH / ASADhasya prathamadivase meghamAzliSTasArnu vaprakrIDApariNatagajaprekSaNIyaM dadarza // 2 // vyAkhyA - tasminnadrau ityAdi / sa zrIakabara: tasmin adrau / atantIti kvipi ato-jIvAH, teSAM ruH rakSaNaM yasmAt sa adruH, tasmin adrau-zrIgurau kAmI icchAvAn asti / "yatra nAnyat kriyApadaM tatrA'sti-bhavatIti kriyA anuktA'pi prayoktavyA" iti nyAyAt / AsAn-yAcakAn / A-lakSmIstasyAM tasyA vA AzA- 'zasayoraikyAt' vAJchA vidyate teSAM te AzAH-yAcakAH, lakSmIvAJchaka-tvAt / tAn AzAn AM-lakSmI nItvA-prApayya, nItvetyatra 'A' zabdavizleSaH / sa kiMviziSTaH ? - cid-buddhiH abalA:-striyaH, A-lakSmIH, vividhaM viziSTaM vA prAti-pUrayatIti vizeSaNasAmarthyAt vipro-dharmaH / athavA viprA-brAhmaNAH / ebhiryuktaH sahitaH saH cidabalAviprayuktaH / "trivargasaMsAdhanamantareNa pazorivAyurviphalaM narasye"ti vacanAdanena vizeSaNenA'sya trivargasAdhanaM proktam / punaH kiM vi0?, kanakavat suvarNavat balaM-rUpaM yasya sa kanakabalaH / tathA yo- yamastasya bhraMzo-'dha:patanaM puNyakaraNAdinA yasmAt sa yabhraMzaH / tathA riktAn - dhanahInAn prAnti-pUrayanti riktaprAH, IdRzAH koSThA-dhAnyAgArANi yasya sa riktaprakoSThaH / tataH karmadhArayaH / punaH kiMvi0?, vaprA-durgAH citrakUTAdayaH,krIDAH -jalAdInAM kelayaH, tathA pariNatAH tiryagghAtinaH athavA pariNatAH 1. somaprabhAcAryaH sUktamuktAvalyAm //
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 anusandhAna 32 vayaHprAptAH gajAH-dantinaH, tathA prekSaNAni-nATakAni, ete santyasya sa vaprakrIDApariNagatajaprekSaNI / adrau-zrIgurau kiMviziSTe ?, kati / ka ivamitramivAcarati, zatari kan, tasmin kati / "ka: sUrya-mitra-vAdyagni-brahmAtmayama-kekiSu" iti sudhAkalazaH / punaH kiMvi0 gurau ?, ASADhasyaprathamadivaseASADho vatinAM daNDastena syAyante gacchantIti ASADhasyA:--'zasayoraikyAt' vratinaH / teSAM pUjyatvAt prathama AdyaH / athavA ASADhe-ASADhamAse eva, na tu zrAvaNAdau, syAyante-calanti-viharantIti Dapratyaye ASADhasyA:-sAdhavaH / zrAvaNAdau vihArAbhAvAt / teSAM madhye prathamaH-AdimaH sa ASADhasyaprathamaH / tathA divasyasvargasya sA-lakSmIryasmAt sa divasaH / 'divaM khe tridive dine" iti vAkyAt / tataH karmadhArayaH / tasmin ASADhasyaprathamadivase / sa ka ityAha-yaM-narendra dAnAdhikyAt meghamA-jalada-lakSmI[:]dadarza-dRSTavatI / yaM kiMvi0?, AzliSTAAliGgitA / sAto-lakSmItaH nuH-stutiryena saH, taM AzliSTasAnum / / 2 / / tasya sthitvA kathamapi puraH ketakAdhAnahetoH rantarbASpazciramanucaro rAjarAjasya dadhyau / meghAloke bhavati sukhino'pyanyathAvRtticetaH kaNThAzleSe praNayini jane kiM punardUrasaMsthe // 3 // vyAkhyA - tasyetyAdi / tasya zrInarendrasya rAjarA api - rAjadravyamapi, "rAH svarNe jalade dhane" iti vAkyAt / puro-nagaryAH kathaM sukhabhayatrANaM dadhyaucintayAmAsa / "kaM nIrasukhamUrddhasu" iti, "tho bhavet bhayarakSaNe" iti vAkyAt kaM ca thazca kathaM / tat kiM kRtvA ?, ciraM sthitvA-gatinivRttiM vidhAya / rAjarAH kiMvi0 ?, antarmadhye zarIrasya bASpo-dAho yasmAt saH / "santApa: saJcaro bASphaH" iti vacanAt / antarbASpaH / yadvA antarmadhye bASpha:-santApaH-duHkhamiti yAvat yatra saH antarbASphaH / idaM dravyasya svabhAvakIrtanam / yato dravyaM svabhAvAdeva duHkhakAri / yataH dravyAnAmarjane duHkhamarjitAnAM ca rakSaNe / Aye duHkhaM vyaye duHkhaM dhigarthaM duHkhabhAjanam // 1 / / iti / punaH kiMvi0 ?, anu-pazcAt caratIti anucaraH / tasya kiMvi0 ?, jasya jetuH arthAt zatrUNAm / "jastu jetarIti" vacanAt / puraH kiMviziSTAyAH ?,
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 45 ketakAdhAnahetoH / ketakAnAM-ketakIvRkSANAM upalakSaNatvAt vAsantI-mAlatImAgadhIprabhRtInAM AdhAnasya-utpatteH hetuH-kAraNaM yA sA, tasyAH / tasya kasyetyAha - yattadonityasambandhAt yasya zrInarendrasya ceto dUrasaMsthe'pi jane loka'nyathAvRttianyathAbhAvaM no bhavati / "amA-no-nA pratiSedhe" iti vAkyAt, na syAdityarthaH / cetaH kiMvi0?, sukhamasyAtIti sukhi tat punaH kaNThAzleSapraNayini-putra-mitrakalatrAdau anyathAvRtti kiM syAt api tu na syAdityarthaH / kaNThAzle0 kiM viziSTe ?, meghAloke-meghavat AhlAdakatvAt saumyatvAt vA / Aloko-darzanaM yasya sa tasmin // 3 // pratyAsanne nabhasi dayitAjIvitAlambanArthaM jImUtena svakuzalamayIM hArayiSyan pravRttim / sa pratyaggaiH kuTajakusumaiH kalpitArthAya tasmai prItaH prItipramukhavacanaM svAgataM vyAjahAra // 4 // vyAkhyA-pratyAsanetyAdi / he pratyAsanna ! rAjaraGkAdivijJaptizravaNe he sannihita ! he dayitAjIvita ! vallabhAjIvita ! he jImUta ! 'bhImo bhImasena' ityAdinyAyAt he jImUtavAhananRpa ! lokAnAM bAhyaprANabhUtadhanadAnAt / yaduktam ___ "karNastvacaM zibirmAMsaM jIvaM jImUtavAhanaH // " ityAdi / ayIti komalAmantraNe / "kuTa: kumbha: karIrazce"ti nAmamAlAvacanAtkuTAjjAyate iti kuTajaH, tasyA''mantraNaM he kuTaja ! - kumbhajanman ! zatrusamudrazoSaNAt / he ina ! he sUrya ! kva? "I nabhasi I bhuvi-zriyA" miti mahIpavAkyAt / I-bhami-saiva nabha:-AkAzastatra / kalpitau arthAyau-- pUjA-lAbhau yena saH, tasyA''mantraNaM he kalpitArthAya ! tasmai-puMse / tasmai kasmai ?, ityAha- 'yattadonityasambandhAt' yaH pumAn prIta-iSTo bhavati iti tasmai / "yatra nAnyat kriyApadaM tatrA'sti bhavatItyAdikriyA'nuktA'pi prayoktavye"ti nyAyaH / kaiH kRtvA ? kusumaiH-puSpaiH / kiMviziSTaiH ?, agre:-pradhAnaiH / sveSu-AtmIyeSu-jJAtau vA agaH parvataH tuGgatvAt athavA suSTha A lakSmI: tAM gacchati prApnotIti tasyA''mantraNaM he svAga ! / sa bhavAt(n ?) taM zrIguruM prati vyAjahAra babhASe / taM kiMviziSTaM ? AlambanArthaAlambanAH patatAM avaSTambhadAyakA IdRzAH arthAH sUtrANAM yatra yasya vA sa taM tathaiva / athavA AlambanasyA'rthaH prayojanaM yasmAt sa tam / tathA punaH kiM
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 anusandhAna 32 vi0 ?, svakuzalaM - svasya AtmIyasya - jJAtervA kuzalaM - kalyANaM yasmAt saH, taM tathaiva / punaH kiMvi0 ?, iM- kAmaM rUpavattvAt / punaH kiMvi0 ?, pravRttiHpra-prakRSTA- asAvadyA vRttirvartanaM yasya / "aho jiNehiM asAvajjA vittI sAhUNa desiyA / " ityAgamokteH sa taM tathA / punaH kiMviziSTaM ?, prItipramukhavacanaM prItisauhArdaM prAti-pUrayatIti Da pratyaye prItipraM IdRzaM mukhaM vadanaM tathA vacanaM vAkyaM ca yasya sa taM tathaiva | bhavAn kiMviziSTa: ?, hAraH janAnAM bhUSAkaratvAt / punaH kiMvi0 0 bhavAn ?, iSya iva - vasanta ivA''caran - iSyan zatari janAnAM (naM) dakatvAt / atra "svare yatvaM ce" ti sUtreNa visargasya yakAraH // 4 // dhUmajyotiH salilamarutAM sannipAtaH va megha: sandezArthAH kva paTukaraNaiH prANibhiH prApaNIyAH / ityautsukyAdaparigaNayan guhyakastaM yayAce kAmArttA hi prakRti kRpaNAzcetanA'cetaneSu // 5 // / vyAkhyA - dhUmajyotirityAdi / taM zrIguruM sandezArthA iti yayAceyAcitavAn / saM-zobhanaM dezebhyo'rthaM - dravyam / asI gatyAdAnayoriti asatiAdatte kvipi samarthavizeSaNAt / sandezArthAH nRpaH (pAH) dezebhyo'rthagrAhakatvAt / itIti kiM he pAtaH ! - he rakSaka ! keSAM ?, dhUmajyoti:salilamarutAm / dhUmena yukto yo jyoti:- vahniH, tathA salilaM - jalaM, tathA marut-vAyuH, eSAM dvandvaH / tatasteSAM he san-sAdho, i ityAmantraNe / pratipakSaH paro ripu'riti vAkyAt parA:- zatravaH santyasmin asau parI / na vidyate IdRza: zatrurahitatvAt gaNogaccho yasya saH / athavA aH - kRSNastadvat sarvavyApitayA pari-samantAt caturdikSu gaNo yasya saH / tasyA''mantraNe he aparigaNa ! | kuH- bhUmistasyA rakSakatvAt, aH - kRSNaH, tasyA'' mantraNaM he kva ! / paTuH ka - AtmA yasya sa tasyA''mantraNe he paTuka ! | i:- kAmastatra yo yamaH vidhvaMsakatvAt tasyA''mantraNaM he iya !! he ka:- he brahman ! tvaM autsukyAt Ama-Agaccha / 'ama duma gatau' AGpUrvakaH / tviM (tvaM) kiM kurvan ?, yan- viharan / tvaM kiMviziSTa: ?, ku- kutsitA amArogAH, kampaH-khedaH, zramo - mUrcchatyAdayaH yasmAt sa kvamaH / IdRza: i: -kAmaH tasya gho-hananaM yasya saH kvameghaH, "ghaH kumbhe hanane" iti sudhAkalazAt / punaH --
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 47 kiMviziSTaH ?, guhyAnAM-rahasyAnAM AlocanAdau proktAnAM ka:-mitraM sa guhyakaH / sandezArthAH kiMviziSTAH ?, a:-kRSNaH kaiH-raNaiH -saGgrAmaiH / kiMviziSTaiH ?, prANibhiH-pra-prakRSTaH ANa:-zabdo yeSAM te prANA-nisvAnAdayaH, te santyeSu te prANinaH, taiH prANibhiH / punaH kiMvi0?, pra-prakRSTA ApaNA-haTTA yeSAM te prApaNA:vaNijaH, te santyasya sa prApaNI / punaH kiMvi0?, a hiprakRtikRpaNAH ahivatbhujagavat krUratvAt prakRti:-svabhAvo yeSAM te ahiprakRtayaH vairiNaH / artApIDitA ahiprakRtayo yena sa a hiprakRtiH / tathA kRpaNAn-mitampacAn asyatikSipati dAnAdhikyAt iti kRpaNAH tataH karmadhArayaH / ca punararthe / punaH kiMvi0?, ito jJAtazcAsau nA narazca sa itanA-prasiddhanaraH / keSu ?, cetaneSu-prANiSu // 5 // jAtaM vaMze bhuvanavidite puSkarAvartakAnAM jAnAmi tvAM prakRtipuruSaM kAmarUpaM maghonaH / tenArthitvaM tvayi vidhivazAhUrabandhurgatA'haM yAcJA moghA varamadhiguNe nAdhame labdhakAmA // 6 // vyAkhyA- jAtamityAdi / puSkarasya-padmasya pANi-pAdAdau Avarto yasya sa tasyA''mantraNaM he puSkarAvarta ! he dUra ! he viprakRSTa ! kutaH ?, vidhivazAt, vidhi-vidhAtA, tasya yo vazaH, tasmAt, svayaM sakalakRtyakartRtvAt / yAcyAmArgaNaM tatra amoghaH-saphala: tasyA''mantraNaM he yAcyAmogha !! he labdhakAma ! labdhAH-prAptAH kAmAH upalakSaNatvAdbhogA yena sa labdhakAmaH tasya sambodha0 / a ityAmantraNe / "ete caturdazA'pi pAdapUraNabhartsanAmantraNaniSedheSviti" bRhannyAsaprAmANyAt / athavA labdhAH-prAptAH kAmAH-zabdAdayaH taiH a:-kRSNatulyaH tasya sambodha0 he labdhakAmA !! he zrInarendra ! tvAM ahaM IdRzaM jAnAmi / kiMviziSTaM?, jAtaM-utpannaM / kasmin ?, vaMze / kiviziSTe ?, bhuvanavidite / tvAM punaH kiMvi0 ?, prakRtipuruSaM-prakRtInAM paurAmAtyAdInAM puruSa-AtmA tam / "puruSastvAtmani nare" ityanekArthavacanAt / punaH kiM0?, kAmarUpaM kAmavat-kandarpavat rUpaM yasya sa taM tathaiva / ahaM kiMvi0?, bandhuH-bhrAtA rakSakatvAt / keSAM ?, kAnAM vahnivAyu-vArINAm / ityanena kaveH sAdhutvaM varNitam / sAdhubhizca varNitaH puruSaH uttamaH syAnna cetaraiH / yaduktaM
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 " sAdhavo yaM prazaMsanti tamAhuH puruSottamamityAdi // " tathA"cAraNA yaM prazaMsanti yaM prazaMsanti madyapAH / bandhukyo yaM prazaMsanti tamAhuH puruSAdhamam // " iti / kaH sUryamitravAsva (yva?) gnibrahmAtmayamakekiSu / prakAzavakrayozcApi kaM tIrasukhamUrddhasu // iti sudhAkalazaH / tena hetunA tvayi-tvadviSaye maghonaH - indrasya arthitvaM- yAcakavRttitvaM asti / arthitvaM kimbhUma ?, gato - naSTaH Uho - vicAro yatra tat gatohaM - nirvicAramityarthaH / punaH kimbhUtaM ? avaraM - azreSThaM / tvayi kimbhUte ? adhiguNe- prAptaguNe, nAdhame - nakArasya niSedhArthatvAt agarhaNIye ityarthaH / " adhamo nyUnagayo "rityanekArthaH // 6 // 1 santaptAnAM tvamasi zaraNaM tatpayoda priyAyAH sandezaM me hara dhanapatikrodhavizleSitasya / gantavyo te vasatiralakAnAmayakSezvarANAM bAhyodyAnasthitaharazirazcandrikAdhautaharmyA // 7 // 48 vyAkhyA-santaptAnAmityAdi / asinA-kRpANena zaH - zreSThaH / "zaM zreyasi sukhe'vyayaH" / tasya sambodhanaM he asiza ! athavA 'zasayoraikyAt' asau-sAlakSmIryasya saH, tasya sambodhanaM asiza ! santaptAnAM - duHkhAgniproSitAnAM he payoda ! - he jaladatulya ! saM-zobhanaM dadAti, tasya sambo0 he sanda ! - he priya !! kasya ? me mama / AmA rogA na santyasya sa tasya saM0 he anAma ! he yakSa ! he dhanada ! dAnazauNDatvAt / " A vidhAtari manmathe" iti mahIpavAkyAt AmanmathaH tasya, ramyatvAt udyAnaM krIDAsthAnaM tasya sambo0 he odyAna ! / sthitaHgatinivRtti prApto haraH zambhuryatra tat sthitaharaM IdRzaM ziro - mastakaM yasya saH, tasya sambo0 he sthitaharaziraH ! / tathA candrikayA dhautAni - kSAlitAni harmyANi yasya saH, tasya smbo0| athavA, "candro'mbukAmyayoH svarNe sudhAMzau karpUre" ityanekArthavAkyAt candra:- svarNamastyeSu tAni candrINi-svarNavanti IdRzAni / tathA ka:-prakAzaH tena A - samantAt dhautAni harmyANi - dhavalagRhANi yasya saH, tasya sambo0 he candrikAdhautaharmya ! a iti sambodhano (ne) / tvaM raNaM-zabdaM haraapanaya / kasya ? dhanaM dravyaM tasya pati rgamanaM yasmAt sa dhanapatiH, IdRzo yaH krodhaH sa eva vizleSI - vizleSitavAn yaH taH - taskaraH saH, tasya
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 49 dhanapatikrodhavizleSitasya / kimbhUtaM raNaM ?, I-buddhiM zyati-tanUkarotIti izaH tam / I-lakSmI vA zyatIti IzaH taM Izam / kimbhUtastvaM ?, 'bavayoraikyAt' vAhA-azvAH santyasya sa vAhI / tathA ayena-zubhadaivena, aH-kRSNaH sa ayAH tasya sambo0 he ayA ! - zubhabhAgyena he kRSNatulya ! / he narendra ! ibhyAnAM IzvarANAM te tava vasati:-rAjadhAnI gantavyA-gamanAre / ko'rthaH ? yo nRpaH krodhataskaraM nivArayati tasyA''sthAnaM gantavyamiti bhAvaH / kathambhUtA vasatiH ? alakA-RddhibAhulyAdalakApurIsadRzItyarthaH // 7 // atha kazcinnimittajJo narendraM brUte-- tvAmArUDhaM pavanapadavImudhItAlakAntAH prekSiSyante pathikavanitAH pratyayAdAzvasantyaH / kaH saMnaddhe virahavidhurAM tvayyupekSeta jAyAM na syAdanyo'pyahamiva jano yaH parAdhInavRttiH // 8 // vyAkhyA - tvAmArUDhamityAdi / he pa!- he rakSaka ! "pastu pAtarI"ti vAkyAt / vaH punararthe / he na ! - he pUjya ! "nakAro jinapUja(jya)yoriti vishvlocne| athavA pAni-prauDhAni vanAni-gRhANi gRhasthatvAt yasya saH, tasya saM0 he pavana ! / "vanaM prazravaNe gehe pravAse'mbhasi kAnane" ityanekArthaH / utprAbalyena gRhIta-AttaH alakAyAH antaH-sImA yena saH, tasya saM0 he udgRhItAlakAnta ! / he aviraha ! - he viraharahita ! tvAM prati AH-lakSmyaH prekSiSyante-gajaturagAdikAH vilokayiSyanti; kutaH? ayAt-zubhadaivAt AzuzIghram / tvAM kimbhUtaM?, padavIM-rAjapadavIM ArUDhaM prAptaM, AH kimbhUtAH ?, kena-brahmaNA vanitAH-yAcitAH tAH kavanitAH / "vanitaM tu syAtprArthite sevite'pi ca / vanitotpAditAtyarthaM rAganAryapi nAryapi // " ityanekArthaH / punaH kimbhUtaM tvAM ?, ahaM-na hantItyahaH / taM ahaM-dayAluM jJAtveti bhAvaH / AH kiM kurvantyaH iti ?, asantyaH-'asI gatyAdAnayoH', gatyarthAnAM jJAnArthatvAt iti jAnantyaH / ityavyayo'dhyAhAryaH / kimityAha-tvayi saMnaddhe sati ko'pi-brahmA'pi jAyAMbhAryAM upekSeta / kimbhUtAm ?, vidhuH- candrastadvadrAjate iti Dapratyaye vidhurA tAM vidhurAM / tathA itthaM yaH-yamo'pi 'zasayoraikyAt' nazyAt-nazyatu ityarthaH / kathaM
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 anusandhAna 32 iva ? yathA anyo janaH parAdhInavRttiH-paravazaH san tvayi saMnaddhe nazyati tathA yamo'pItyarthaH / tathA AH kimbhUtAH ? "nAnusvAravisargau ca citrabhaGgAya sammatau" iti vAkyAt satyaH-zobhanAH / anusvArAbhAvAt ityapi vyAkhyeyam // 8 // mandaM mandaM nudati pavanazcAnukUlo yathA tvAM vAmazcAyaM nadati madhuraM cAtakaste sagarvaH / garbhAdhAnakSaNaparicayAnUnamAbaddhamAlAH seviSyante nayanasubhagaM khe bhavantaM balAkAH // 9 // vyAkhyA - mandaM mandamityAdi / "garbhaH kukSau zisautsandhau (zizau sandhau) bhrUNe panasakaNTake madhye'gnA'pavarake" / ityanekArthavAkyAt garbha:- sandhiH tasyA''dhAnaM-niSpAdanaM SaDguNopetatvAd yasya saH, tasya saM0 he garbhAdhAna ! / pe-pathi vAti-gacchati tasya saM0 he pava ! / he naH !- he nara ! a:-kRSNastadvat / "yo vAtayazasoH puMsI"ti vizvalocanavacanAt yo-yazo yasya sa ayaH, tasya sambo0 he aya ! / "tho bhaved bhayarakSaNe" iti vacanAt tho-bhayarakSaNaM, tatra a:-kRSNatulyaH tasya saM0 he thAH ! / athavA na yaH ayaH, ayaH-ayazaH, tasya tho-bhayarakSakaH tasya sambodhanaM he ayatha ! / a iti sambodhane / te tava saH, garvo'haGkAraH / tvAM madhuraM zivadhuraM nadati, "mazcandre vidhau zive " iti vAkyAt, maH-zivaH tadvat dhU:-dhUrvI yasya sa taM madhuram / ko'rthaH ? tava garvaH tvAM zivaM sakalakRtyakartRtvAt vaktIti bhAvaH / kimbhUtaH garvaH ?, anukUla:-AtmahitakArakaH / punaH kimbhUtaH ?, vAmaH-prazastaH svapratijJAnirvAhakatvAt / sa ka ityAha- 'yattadonityasambandhAt' yo-garvaH mandaM-alasamapi naraM tu(nu)dati azakyavastuvidhAne prerayati / tathA ca punaH mandaM-mUrkhamapi nudati, apItyadhyAhAryam / tava garvaH punaH kimbhUtaH ? "cazcandracakorayo"rityekAkSaravAkyAt cavaccandravat atati-nirmalatvAt satataM gacchati sa cAtaH, IdRzaH kaH-AtmA yasya sa cAtakaH / caH punararthe / naye-nyAye no-buddhiryasya - "no buddhau jJAnabandhayo"riti sudhAkalazAt, saH,tasya sambodhanaM he nayana ! / tvAM balAkA:-rAjAnaH-striyo vA seviSyante - AzrayiSyanti / kutaH ? kSaNaparicayAt / balena kaTakena akantikuTilaM gacchanti te balAkA-nRpA ityarthaH / balena-rUpeNa vA'kantIti balAkA:striyaH / tatazca kimbhUtAH ? AbaddhA-racitA mAlA puSpAdidAmapaGktirvA yairyAbhizca
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 51 AbaddhamAlAH / athavA A-brahmA tena baddhaM-nibaddhaM mAlaM- kapaTaM yAsu tAH tathaiva / kSaNaH-nADikASaSTho bhAgaH, tasya yaH paricayaH tasmAt, bahuparicaye kiM punH?| tvAM kimbhUtaM ? subhagaM-sarvajaneSTam / punaH kiMviziSTaM ? khAni-sukhAni, tathA ibhAH--gajAH, khAni ca ibhAzca khebhAH / te santyasya sa khebhavAn taM khebhavantaM nUnaM-nizcitam // 9 // tAM cAvazyaM divasagaNanAtatparAmekapatnImavyApannAmavihatagatirdrakSyasi bhrAtRjAyAm / AzAbandhaH kusumasadRzaM prAyazo hyaGganAnAM sadyaH pAti praNayihRdayaM viprayoge ruNaddhi // 10 // vyAkhyA - tAM cA'vazyamityAdi / divaM-svargaH tadvat sA-lakSmIH maNisvarNAdirUpA yasya saH tasya saM0 he divasa ! / ekapatnI-sucaritrA strI saiva mA-jananI yasya; "mA mAtari tathA lakSmyA"miti vAkyAt; saH, tasya sambo0 he ekapatnIma ! / bhrAtRjAnAM-bhrAtRputrANAM kuTumbapoSakatvAt Ayo-lAbho yasmAt saH, tasya sambo0 he bhrAtRjAya ! / pragataM ayazaH-akIrtiryasmAt saH, tasya sambo0 prAyazaH ! / praNayi-premayuktaM hRt-hRdayaM yasya saH, tasya sambodhanaM kriyate he praNayihat !! tAM AM-lakSmIH tvaM avazyaM drakSyasi, AM kimbhUtAM ?, parAM prakRSTAM, tvaM kiMviziSTaH ?, vigato haH-hasto yeSAM te vihAH, IdRzA ye tA:-taskarAsteSAM gatiH-palAyanaM yasmAt saH vihatagatiH / punaH kimbhUtaH ?, AzA-dizastAsAM bandho yasmAt saH, athavA AzA-yAcakAnAM dhanaprAptirUpA vAJchA tasyA bandho yasmin saH AzAbandhaH / punastvaM kimbhUtaH ?, gaNanA-gaNavat-pramathavat nA-nara ata eva lokoktyA tvaM Izvarasya nijabhakta iti siddhaH / tAM kAmityAha'yattadonityasambandhAt' yA lakSmIH / vyApad-vipattiH tasyA nAma-abhidhAM ruNaddhi / kva sati ? viprayoge - vi-viziSTaH prayoga:-prayuktiH dAnadharmAdikRtyaM, viviziSTaM vividhaM vA prAti-pUrayatIti vipro-dharmAH / tasya yoge sati yA vipattinAma AvRNoti-vyApannAma / kimbhUtaM ?, aGganAnAM-strINAM kusumasadRzaM garhaNIyatvAtpuSpatulyamityarthaH / nanu "vAkyAntarapravezena vicchinnaM khaNDitaM mataM"-iti vAgbhaTAlaGkAravacanAdanucitamihedam / naivam / alaGkAracUDAmaNau "kvacid guNo'pIti" bhaNanAt vAkyAntarapraveze'pi nA'tra doSaH / evaM agre'pi cintyaM
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 anusandhAna 32 granthabhUyastvabhayAnAtra likhyate / ahaM hetuH / cakAraH punararthe / yA-lakSmIH ayaMzubhadaivaM pAti tat tasmAt hetoH tvaM AM drakSa(kSya)si ityapi vyAkhyeyam / satsAdhu yathA syAt tathA // 10 // kartuM yacca prabhavati mahImucchilIndhrAtapatrAM, tucchrutvA te zravaNasubhagaM garjitaM mAnasotkAH / AkailAzAdvisakizalayacchedapAtheyavantaH, sampatsyante nabhasi bhavato rAjahaMsAH sahAyAH // 11 // vyAkhyA-kartumityAdi / ut-UrdhvaM-zirasi zili(lI)ndhro'hicchatrastadAkRtivat AtapatraM-chatraM yasya saH, tasya sambo0 he ucchili(lI)ndhrAtapatra ! / a:-kRSNastadvat parAkramAdinA zravaNaM-zrutiryasya saH, tasya sambo0 he azravaNa !! yadbhavAn "mahAvutsavatejasI"tyanekArthavacanAt maho yasyAstIti mahI-tejasvI san, "garjito mattakuJjare, garjitaM jaladadhvAne" ityanekArthavacanAt garjitaMunmattakuJjaraM-subhagaM svavazatvAt-sundaraM athavA 'zasayoraikyAt' zubhaM gacchatIti zubhagaM-zubhagatikArakaM unmattagatiniSedhAt kartuM-vidhAtuM prabhavati-samartho bhavati, ko'rthaH ? mattamataGgajo'pi svabalena vazIkartuM zakyate ityAzayaH / tat-tasmAt hetoH te-tava AM-lakSmI IdRzIM zrutvA-AkarNya / kIdRzImityAha-a:kRSNastasyeyaM aNi sA I, tAM I-kRSNasambandhinImityarthaH / "nabhaM tu nabhasA sAka"miti zabdaprabhedavAkyAt nabhe-AkAze sIdanti-gacchanti Dapratyaye nabhaH(nabhasaH) sattvAt nabhasA-devAH, te santyasya sa nabhasI-devatAyuktaH, sa cAsau bhavAMzca nabhasibhavAn, tasmAt nabhasibhavataH-devatAyuktAt bhavataH / rAjahaMsA:rAjazreSThAH pradhAnA-rAjAnaH IdRzAH sampatsyante / kIdRzAH ?, ityAha-pAtheyavanta:sambalayuktAH / tathA sahaH-samarthaH ayaH-zubhadaivaM yeSAM te sahAyAH / athavA hayAnAM samUho hAyaM, tena saha vidyante te sahAyA:-azvasamUhayuktA ityarthaH / bhavataH kimbhUtAt ?, A-lakSmIH tasyAM kailAzaH tasmAt AkailAzAt / athavA kailAsaM(zaM)yAvat atati saH, tasya sambodhanaM he AkailAzAt / / viziSTA sA lakSmIryasya saH, tasya sambo0 he bisa ! / kizalayavat-mRNAlavat chA-nirmalA I:-lakSmIH, tathA daM-kalatraM-dAnaM vA yasya saH, tasya sambo0 he kizalayaccheda ! / kizalayavat-navapallavavat taruNatvAt chA-nirmalA I:-dehazobhA yeSAM tAni Ini,
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 53 dAni-kalatrANi yasya saH, tasya saM0 tathaiva / athavA bhavataH-tava nabhasi-vyomani rAjahaMsA:-rAjAnaH zrIzazAGkAH, tathA haMsA:-zrIsUryAH, sahAyAH sampatsyante / pAtheyaM-prAcInAcIrNapuNyarUpaM tadvantaH-pAtheyavantaH / pUjyatvAdbahutvanirdezaH / mAnase ut-pradhAnaM kaM-sukhaM AdhirahitatvAt yeSAM te mAnasotkAH / idaM kartRvizeSaNam // 11 // ApRcchasva priyasakhamamuM tuGgamAliGgaya zailaM vanyaiH puMsAM raghupatipadairaGkitaM mekhalAsu / kAle kAle bhavati bhavato yasya saMyogametya snehavyaktizciravirahajaM muJcato bASphamuSNam // 12 // vyAkhyA-ApRcchasvetyAdi / A ityAmantraNe / su-suSTu AgajaturagAdirUpA lakSmIryasya saH, tasya saM0 he sva !! athavA he sva !-AtmIya ! he priya ! - guruvinayavidhAyakatvAt me-mama he vallabha ! / raghupativat pAtirakSatIti [raghupatipaH]tasya saM0 he rghupti[p]!| he akhala !-niSpApa ! / "khalaM kalke bhuvaH sthAne krUre kareMjape adhame" ityanekArthavacanAt he akhala !akrUra ! tvaM amuM-zrIguruM AliGgya zailaM pRccha,-zIlaM-sAdhuvRttaM tasya samUhaH zailaM, tasya kati bhedAH ityAdivicArasya pRcchAM kuru ityarthaH / amuM kimbhUtaM ?, daiH-dAnaiH abhaya-supAtrAdibhiH aGkitaM lakSitam / 'zasayoraikyAt' Asu-zIghram / amuM kaM ?, ityAha-yasya guroH saM-zobhanaM yoga-alabdhalAbhaM bodhibIjarUpaM iti 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' jJAtvA bhavati-tvadviSaye snehavyaktirbhavati, ko'rthaH? atra snehAviSkaraNe mama lAbho'stIti jJAtvA yasya snehAviSkaraNamatibhAvaH bhavati / kimbhUte ?, akAle-a kRSNavarNe gaiM(gauravarNatvAt / punaH kiM0 ?, kAlekRtAntarUpe vairiNAM, athavA kAle prastAve sati yasya snehavyaktirbhavati-niSkAraNaM na syAdityarthaH ityapi jJeyam / tasya kiM kurvataH ?, muJcataH, kaM ? bASpaM-dAhaM, kasya ?, bhavaH-saMsAraH tasya, bhavataH-saMsArasya / sArvavibhaktikaH tas / tasmAdiha SaSThI jJeyA / bASpaM kimbhUtaM ?, uSNaM duHsahatvAt / punaH kimbhUtaM ?, ciraM viraha janayatIti Dapratyaye ciravirahajam // 12 // mArga tAvat zrRNu kathayatastvatpraya( yA )NAnurUpaM sandezaM me tadanu jalada ! zroSyasi zrotrapeyam /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 anusandhAna 32 khinnaH khinnaH zikhariSu padaM nyasya gantA'si yatra kSINaH kSINaH parilaghu payaH zrotasAM copayujya // 13 // vyAkhyA- mArgamityAdi / mAM-lakSmI itA-prAptAH ye danujA:-dAnavAH / la-indraH tadvat do-dAnaM yasya saH / athavA "do dAtRdAnayo"riti sudhAkalazAt / tadvat do-dAtA saH, tasya saM0 he metadanujalada ! / saM0zobhanaM daM-kalatraM yasya tasya sambodhanaM he sanda ! | "zrotrape karNamArge pa: pAne pavane pathi" iti sudhAkalazaH / tvaM yaM guruM zroSyati 'yttdonitysmbndhaat'| tu-punaH tasya-zrIguroH tAvat Adau mArga-dharmAcaraNarUpaM zrRNu / guruM kiM0 ?, IzaM - i:-kAmastasya vinAze IzaM-rudraprAyaM, / mArga kimbhUtaM ?, atantI[ti] kvipi ata:-AtmAnaH, teSAM prayANAnurUpaM-gamanayogyaM / punaH kiM0? zikhariSu padaM-vRkSeSu zreSThaM kalpavRkSaM I(i)STArthapUraNAt / kiM kurvataH guroH ?, kathayataH-prarUpayataH dharmAdharmasvarUpamiti zeSaH / pari-sAmastyo(stye)na laghUn-adyumnAdinA husvAn pa(pA)ti-rakSati tasya saM0 he parilaghupa ! / tu punararthe / yatra-gurau yo-yamo'pi khinnaH khinnaH tathA kSINaH kSINazca bhavati / gurau kimbhUte ?, zrotasAM-indriyANAM upayuji-gRhItarinigrahakartari ityarthaH / a iti sambodhane / nitarAM asau-khaGge A-lakSmIryasya saH, tasya saM0 he nyasya !- narendra ! tvaM gantA'si-, 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' jJAtA vartase / svayameva vijJo'si tarhi mayA'sya guroH kiM svarUpaM nirUpyate iti bhAvaH // 13 // adreH zRGgaM harati pavanaH kiMsvidityunmukhIbhidRSTotsAhazcakitacakitaM mugdhasiddhAM za( ? )tAbhiH (?)(ddhaanggnaabhiH?)| asmAtsthAnAt sarasaniculAdutpatode(da)GmukhaH khaM diGnAgAnAM pathi pariharan sthUlahastAvalepAn // 14 // vyAkhyA - adrerityAdi / aGga ityamantraNe / he mugdha ! - he ramya ! he siddha ! - pratiSThAprAptaH (pta!), he sthUlahasta !- he bRhatkara ! dAnAdizubhakRtyakaraNAdityarthaH / khaM-sukhaM yathA syAt tathA / pathi-mArge / utprAbalye tapa(pata)gachA(ccha)tvaM / kiM kurvan ? pariharan-nivArayan / kAn ?, avalepAn-- madAn, bahutvanirdezAt aSTA'pi jJeyAH / keSAM ? dizaH-prAcyAdikAH catasraH, nAgA:-hastinaH te dignAgAH teSAm / nAgazabdagrahaNena "dhvajAnto dharmaH gajAntA
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 55 lakSmIH" iti vacanAt sarvA'pi lakSmIz2aiyA / punaH kiM0 ?, udaGmukhaHsve(zve)tavastraparidhAnAdau athavA udvaTvat-uttaravat / zubhakAryAdau zubhamukhaH zreSThaH / yathottarA dig zubhakAryAdau manyate tathA tvamapItyarthaH / punasvaM (stvaM ?) iti hetoH, IbhiH-lakSmIbhiH khaM-sukhaM yathA syAttathA unmukhI-UrdhvamukhavAn dRSTaH iti-asmAt hetoH / kutaH ityAha-asau-narendraH adreH-sUryasya zRGga-prabhutvaMutkarSaM vA harati-svapratApAdhikyAdayaharAM(dapahara ?)tItyarthaH / zRGgaM kiMvi0?, cakitAH-bhItAH caH-candraH-cakorA vA / tathA kaH-sUryaH tasyA'patyaM ki:yamaH arkasUtatvAt, zanirvA / tathA tA:-taskarAH yasmAt tat cakitacakitam / kiMbhUtaH tvaM ?, sarasa:-zRGgArayuktaH nicula:-nicolo yAsAM tAH sarasaniculAH, vizeSaNasAmarthyAt striyaH / , tAH prati atati-satataM gacchati sambhogavazena saH sarasaniculAt / punaH kimbhUtaH ?, 'zasayoraikyAt' asmAni-girizilAH tAni adanti te asmAdaH - khalazilAkaNabhojanatvAt pArApatAH, teSAM sthAnaM atati-- gacchati saH azmAt / sthAnAt tvam punaH kiMvi0?, punaH-pavanaH pavitraH / punaH kiMvi0?, su-zobhanaM eti-gacchatIti kvipi svit / prabhutvaM kimbhUtaM ? atsAhaMadbhayaH prANibhyaH arthAt prajAbhyaH sAM lakSmI na harati iti Da pratyaye'tsAhaM, kimityAzcarye // 14 // ratnacchAyAvyatikara iva prekSyametatpurastAt valmIkAgrAtprabhavati gha(dha)nuHkhaNDamAkhaNDalasya / yena zyAmaM vapuratitarAM kAntimApatsyate te barheNeva sphuritarucinA gopaveSasya viSNoH // 15 // vyAkhyA - ratnacchAyetyAdi / ratnavat-maNivat, athavA ratnebhyaH chAyAzobhA yasya saH, tasya sambodhanaM he ratnacchAya ! / valmIkanAmA mahAmuniH tadvat agrAH-pradhAnAH te vAlmIkAgrAH-zrIguravaH / ta eva at-AtmA yasya saH, tasya saM0 he vAlmIkAgrAt ! / te-tava kare-haste tat dhanu:-kodaNDaM prabhavati / dhanuH kimbhUtaM ?, ati- "takArastaskare yuddha" iti vacanAt ta:-taskaraH, tasyA'patyaM tiH, na vidyate tiH-taskaraputro yasmAt tat ati / ata eva dhanuH kiMvi0 ?, avatyevaM zIlaM Avi-rakSaNazIlam / kasyAH ?, puraH-nagaryAH / kutaH ?, tAttaskarAt / "ta: taskare kroDapucchayo"riti vAkyAt / yadvA tAt kimbhUtAt ?,
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 anusandhAna 32 valmIko-rogavizeSaH tasmAt agrAt-adhikAt duHkhadAtRtvAt / dhanuH kiM0?, zyAmaM vicitravarNatvAt kutracitpradeze zyAmam / punaH dhanuH kiM0?, ivaprekSyaM[:]-kAmastasya vapraH-tAta:-zrIkRSNaH tasya IkSya-darzanIyaM manoharatvAt / tava kimbhUtasya ?, khaNDamAkhaNDalasya-khaNDAnAM-trisaGkhyAkAnAM navakhaNDAnAM vA mAlakSmI[:]tayA AkhaNDala:-indraH sa tathaiva / punaH kimbhUtasya ?, gopaveSasyagopo-bhUpatiH tasya veSo yasya sa tathaiva / punaH kiMvi0 ?, viSNo:-kRSNasya duSTazatrunikRntanAt / tatkimityAha- yena dhanuSA bhavAn 'purat agresaratve' iti vacanAt puratitarAM-atizayena agresaratvaM bhajatItyarthaH / keneva ? barheNevaparivAreNeva / vaH punararthe yena bhavAn kAnti-zobhAM ApAtsyate, kimbhUtena ? sphuritarucinA-sphuritarociSA // 15 // tvayyAyattaM kRSiphalamiti bhrUvikArAnabhijJaiH prItisnigdhairjanapadavadhUlocanaiH pIyamAnaH / sadyaH sIrotkaSaNasurabhi kSetramAruhyamAlaM kiJcitpazcAd vrajalaghugatirbhUya evottareNa // 16 // vyAkhyA-tvayA(yyA)yattamityAdi / dhruvorvikAraH-vikRtiH tatrA'nabhijJaHtadavidhAnAt acaturaH, tasya sambo0 he bhrUvikArAnabhijJa ! / amAlaM-niSkapaTaM yathA syAttathA, tvaM kSetraM-kalatraM IdRzaM vraja-jAnIhi 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' / kena ?, uttareNa arthAd gurUNAm kSetraM kIdRzaM ?, 'zasayorai0 ralayoraikyAcca' sIraM-zIlaM brahmacaryaM tasya utkaSaNo-hiMsanaH surabhirgandho yasya tat tathaiva / strINAM sparzaH zIlaM nAzayatIti bhAvaH / punaH kimbhUtaM ?, tvayi kRSivat phalatIti tat kRSiphalaM / tvayi kimbhUte ? eti-gacchati 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' jAnAtIti it, tasmin iti-tattvAtattvavicArake ityarthaH / punaH kiM0 tvayi ?, Aruhikandarpa, A lakSmI[:]tasyAM, 'ruhaM janmanIti vacanAt- ruhati (rohati) saH kvipi sa AruTa tasmin Aruhi / ko'rthaH ? / tvaM kandarpaH rUpavattvAt iti asmAt hetoH / tvayi kSetraM adhInaM ityapi vyAkhyeyam / tvaM kimbhUtaH ?, vadhUlocanaiH pIyamAnaH kAmAdapi adhikarUpAvAttvAt / locanaiH kimbhUtaiH ? prItyA-snehena snigdhaiH mitraiH mitratulyairityarthaH / punastvaM kiM0?, satI-zobhanA yA-lakSmIryasya sa sadyaH / kutaH ?, cAt-candrAt, suzrIkatvAt candrAdadhika ityarthaH / punaH
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 57 kiM0?, cid-buddhiH tayA pAti-rakSatIti citpaH / punaH kiM0 ?, laghu-zIghraM gatiH-jJAnaM yasya saH, athavA laghUnAM-bAlAnAM gati:-mArgo vA yaH / yataH, "durbalAnAmanAthAnAM baalvRddhtpsvinaam|| pizunaiH paribhUtAnAM sarveSAM pArthivo gatiH // " iti vacanAt saH laghugatiH / punaH kiM0?, bhU:- bhUmiH tasyAH sakAzAt yA-lakSmIryasya saH bhUyaH / kimiti vitarke / eva-nizcitam / athavA e ityAmantraNe, veSu-jJAneSu uttaraM-zreSThaM svaparahitatvAt zrutaM tena vottareNa / zrutajJAnena tvaM kSetraM vrajetyapi vyAkhyeyam / he jana[pa] ! he janarakSaka !, he da !- he dAyaka ! // 16 / / tvAmAsAraprazamitavanopaplavaM sAdhu mUrjA vakSyatyadhvazramaparigataM saanumaanaamrkuuttH| na kSudro'pi prathamasukRtApekSayA saMzrayAya prApte mitre bhavati vimukhaH kiM punaryastathoccaiH / / 17 / / vyAkhyA-tvAmAsAretyAdi / A-lakSmIH tayA sAra!H]-zreSThaH / AsamantAt sAraM-balaM yasya vA saH / tasya saM0 he AsAra ! / sA-lakSmIH tasyAH anumAnaM yasmAt saH, tasya [saM0]he sAnumAna !! tvaM, Amravat-sahakAravat kUTaM mAyA yasmin saH AmrakUTa:-zatruH antaHkUTatvAt / sahakAre hi mAyitvaM syAt / yataH "antarvahasi kaSAyaM, bAhyAkAreNa madhuratAM yAsi / / sahakAraviTapi mAyin !, yuktaM lokairbahiH kSiptaH / " iti vacanAt Ane anta:kaSAyitvaM bahirmadhuratAdilakSaNaM kUTaM syAt / tato'syopamA zatroriti AmrakUTa:-zatruH tvAM mUrjA-zirasA vakSyati-dhArayiSyati / sAdhu yathA syAttathA / tvAM kimbhUtaM ?, adhvazramaM mArgazramaM parigacchanti-Dapratyaye adhvazramaparigAH IdRzAH tA:-taskarAH yasmAt saH, taM adhvazramaparigataM / punaH kimbhUtaM ?, prazamitavanopaplavaM-prazastaM zaM-sukhaM yasya saH-taM prazaM tvAM / punaH kiMvi0? itaM-prAptaM, "vanaM prazravaNe gehe pravAse'mbhasi kAnana" ityanekArthavacanAt; vanaM-pravAso yena sa itavanaH / IdazaH upaplava:-upadravo yasmAt sa itavanopaplavaH / athavA prazaM-prazastasukhAya itaM-prAptaM vanaM nanu (na tu)dhana-sahajAdibhavanaM yena saH
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 anusandhAna 32 prazamitavana: / IdRza: upaplavo - rAhuryasya saH, tam / tathA uccaiH nakSudraH - akSudraH, sajjano'pi tvAM mUrdhnA vakSyati / tathA punaH he akSaya ! sadodayatvAt, AM- zriyaM saMzrayate iti AsaMzrayaH, IdRza: aya::- zubhadaivaM yasya saH, tasya saM0 he AsaMzrayAya ! bhavati-tvayi-tvatsamIpe mitre - sahacare prApte sati yaH - yamo'pi uccaiH vimukhaHparAGmukhaH - vigatavaktro vA kiM na syAt ? api tu syAdevetyarthaH / yaH kimbhUtaH ?, kSudraH- tucchaH / tvayi kimbhUte ?, prathamasukRtAni prAgbhavArjitapuNyAni Apnoti sa prathamasukRtApa:, tasmin prathamasukRtApe // 17 // 'adhvaklAntaM pratimukhagataM, sAnumAnAmrakUTa: tuGgena tvAM jalada zirasA dhArayiSyatyavazyam / AsAreNa tvamapi zamayestasya naidArthamagni sadbhAvArdraH phalati ni(na) cireNopakAro mahatsu // 18 // vyAkhyA-adhvaklAntamityAdi / sA - lakSmIH, nuH - stuti:, ja (ta) yormAno gRhaM, "mAnazcittonnatau gRhe" ityanekArthaH / saH, tasya saM0 he sAnumAna ! / tuGgAnAMunnatAnAM ina:- svAmI, tasya saM0 he tuGgena ! / he ja ! - vairijeta: ! " jastu jetarI'tivAkyAt / la- indraH tadvat do- dAnaM yasya, saM0 he lada ! / tvAmAmrakUTa:zatrurapi zirasA dhArayiSyati / tvAM kimbhUtaM ?, adhvA - mArgo nyAyarUpaH tasmin 'ralayoraikyAt' krAntaH-calitaH saH, taM adhvaklAntam / punaH kiM0 ?, pratimukhagAHpratikUlavaktragAH tAH - taskarA yasmAt saH taM pratimukhagatam / avazyaM - nizcitaMnitarAM dadAti Da pratyaye nidaH - nRpaH / adhikArAt tasyA'patyaM naidaH, tasya saM0 he naida ! - nRpatanaya ! / tvaM A - samantAt sAreNa dravyeNa balena vA, tasya - puruSasya, athavahniM-duHkhamagniM zamayeH / tasya kasyetyAha - 'yattadornitya-sambandhAt ' yasya upakAraH mahatsu-mahAnubhAveSu phalati / kimbhUtaH ?, san - zobhano yo bhAvaH tena ArdraH-klinnaH saH sadbhAvAdraH / na cireNa - zIghram // 18 // channopAntaH pariNataphalajyo (dyo )tibhiH kAnanAmraistvayyArUDhe zikharamacalaH snigdhaveNIsavarNe / 1. meghadUte'yaM prakSiptatvena mataH zlokaH // megha0 || 2. vakSyati zlAghyamAnaH mu. 3. naidAgha0 mu. megha0 //
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 59 nUnaM yAsyatyamaramithunaprekSaNIyAmavasthAM madhye zyAmastana iva bhuvaH zeSavistArapANDuH // 19 // vyAkhyA - channopAnta ityAdi / amaravat-devavat mithunaM-rataM-saGgatirvA yasya saH amaramithunaH / "mithunaM ratasaGgatyoni(ri)"tyanekArthaH / tasya saM0 he amaramithuna !! tvaM bhuvaH-pRthivyAH madhye-antare prekSaNIyAM-prakarSeNa darzanIyAM avasthAM dazAM yAsyati / tvaM kimbhUtaH ? nizcalaH / punaH kimbhUtaH ?, channopAntaHAvRtapArzvaH / kaiH ?, pariNataphalajyotibhiH-pariNataM-pakkaM phalaM zubhAzubharUpaM, jyo(dyo)tayanti-zAstreNa prakAzayantyevaMzIlAH te pariNataphalajyo(dyo)tina:-zAstreNa zubhAzubhaphalaprakAzanAt nimittajJAH taiH; kAnanAnaiH-vanasahakAratulyaiH; sarveSAM phalapradarzanAt / punaH kimbhUtaH tvaM ?, ma:-candraH sa eva 'ralayoraikyAt' caraHspazo yasya saH / athavA mavat rAtricAritvAt carA yasya sa macaraH / punaH kimbhUtaH ?, zyAmaH-prayAgavaTa: sarveSAM tApavArakatvAt, athavA avat-kRSNavat zyAmaH-vRddhadArako yasya saH / punaH kiM0?, tAnAM -taskarANAM no-bandho yasmAt sa tanaH / kAvyasya citratvAt visargalopaH / punaH kimbhUtaH ?, zeSavat-zeSanAgavat yo vistAraH tena pANDuH-gauraH zeSavistArapANDuH / bhuvo madhye kimbhUte ?, ArUDhe-adhyuSite / kasmin ?, tvayi-tvadviSaye / kimbhUte tvayi ?, snigdhAarUkSA veNI-kezabandho yasya saH / tathA 'zasayoraikyAt' Izo-mahAdevastadvat varNAH -zarIrasya-stutirvA yasya saH / tataH karmadhArayaH, tasmin snigdhvenniisvrnne| athavA snigdhAnAM-mitrANAM veNIsavarNe-bhUSakatvAt ziraHzikhAsamAne / a:-kRSNa:tadvat mastake lakSaNApetatvAt zikhA-cUDA yasya saH, tasya saM0 he asikha !! he ra !-he nara ! / athavA 'zasayoraikyAt' asi:-khaGgaH tena khara ! - atIkSNa !, rAkSasavizeSe vA vipakSANAM bhakSakatvAt saH, tasya saM0 tathaiva / zeSavat-zeSanAgavat vistAraH-prapaJco yasya sa tasya saM0 he zeSavistAra ! ityapi bodhyam / anUnaMahInaM yathA syAt tathA / i iti sambodhane / vakAraH punararthe // 19 // sthitvA tasminvanacaravadhUbhuktakuLe muhUrta toyotsargAd drutataragatistatparaM vartma tIrNaH / revAM drakSyasyupalaviSame vindhyapAde vizI) bhaktisthe( cche? )dairiva viracitAM bhUtimaGge gajasya // 20 //
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 anusandhAna 32 vyAkhyA-sthitvetyAdi / vaneSu-kAnaneSu carAH-spazAH yasya saH, tasya saM0 he vanacara ! / vadhUbhiH AliGganAdinA bhukta-upabhuktaH yaH saH, tasya saM0 he vadhUbhukta ! / tAnAM-taskarANAM U:-hiMsanaM tatra yo yamaH saH, tasya saM0 he toya / drutA-vilInAH tA:- taskarA yasmAt saH, tasya saM0 he drutata ! - he narendra ! / tasmin-gurau sati tvaM bhUti-samRddhi drakSyasi-vilokayiSyasi / tasmin kimbhUte ?, upalo-grAvA, tathA viSaM-garaM, tadvat "paradravyANi leSTuvat" itya(tyu)kteH, mAkanakAdirUpA lakSmIryasya saH, tasmin upalaviSame / punaH kimbhUte ?, "vindhyo vyAdhA'dribhedayo"rityanekArthavacanAt vindhyo-vyAdho-vadhako(ka) ityarthaH / taniSedhAt avindhyau-avadhakau-sarvajIvapratipAta(la)ko pAdau yasya saH avindhyapAdaH / tasmin avindhyapAde / yattadonityasambandhAt' yaH zrIguruH utsargAt anapavAdamArgAt kuThe-kuDaGge muhUrta kAlavizeSaM sthitvA paraM sthavirakalpamArgA'pekSayA utkRSTaM vartma-mArgaM jinakalparUpaM tIrNa-AcIrNo bhavatItyarthaH / yaH kimbhUtaH ? rasya-kAmasya gati- zo yasmAt sa ragatiH / yadvA rA-tIkSNA gativihAro yasya sa ragatiH / bhUti(ti)kimbhUtAM ?, i:-kAmaH sva(sa) eva gajaH tasya igajasya-kAmagajendrasya revAM-kAmagajotpattihotutvAt narmadAtulyAmityarthaH / punaH kiM0?, avizIrNA, kaiH? daiH-dAnaiH avicchinnAM [yAcakAdau tyAgavidhAnAdakSa(kSA) mityarthaH / punaH kiM0?, ivaviracitAM I-kAmaM, "syAdvAt gatihiMsayo" riti vAti-hinasti sa ivaH kAmahananAt sAdhuH-zambhurvA / yadvA i iti pAdapUraNe'vyayaH, vaH zambhurvA tena viracitAM-kRtAM, aGgetyAmantraNe // 20 // tasyAstiktairvanagajamadairvAsitaM vAntavRSTiM STi)rjambUkuJjapratihatarayaM toyamAdAya gaccheH / antassAraM ghanatulayituM nAti(ni)laH zakSA kSya )ti tvAM riktaH sarvo bhavati hi laghuH pUrNatAgauravAya // 21 // vyAkhyA-tasyAstiktairityAdi / vane-gRhe gajA-hastino yasya / "vanaM prazravaNe gehe pravAse'mbhasi kAnane" ityanekArthAt, saH, tasya saM0 he vanagaja !! he toya !- svacchasvabhAvatvAt he nIra ! mAM-lakSmI dadAti tasya sambodhanaM he mAda ! / Aye-lAbhe gaH-gaNezaH, "go gandharvagaNezayo"riti sudhAkalazAt, saH, tasya saM0 he Ayaga ! / he ghana !-he dRDha ! pratijJAnirvAhakatvAt / tvAM
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 61 tulayituM tava sAdRzyaM kartuM A-lakSmI: tasyAH], "nistu netarI"tyekAkSarIvAkyAt niH-netA, sa cAsau la-indrazca sa-AnilaH na zakSyati-na samartho bhaviSyati / tvAM kimbhUtaM ?,tasyAH samRddheH tiktaiH-manojJaiH madaiH-harSeH sitaM-dhavalaM azubhakarmabandhAbhAvAt / samuca(cca)ye / laH kimbhUtaH ?, vAntA-udgIrNA vRSTiryena sa vAntavRSTiH "indrAtvRSTi"riti smRteH / 2 / punaH kiM0? chA-nirmalA I-lakSmIryasya saH chaH / tvAM kimbhUtaM ?, jambuH(mbU:)-jambu(mbU)dvIpaH, kuJjAH-nikuJjAH, teSu pratihataH-AhataH 'ralayoraikyAt' rayaH-tUryatrayI yasya saH, taM tathaiva / punaH kimbhUtaM ?, antarmadhye sAraM-balaM yasya saH, taM anta:sAram / 1 / bhavati tvatsamIpe sarva: rikta:-arthahIno'pi janaH pUrNatAgauravAya: syAt-pUrNA-paripUrNA tA-lakSmIH, tathA gauravaM ma:-laghurlaghimAnaM prAsaH (?) tathA (?) yasya saH pUrNatAgauH (?) / ha tvaM (?) tathA ayo-lAbho yasya sa puurnntaagaurvaayaaH]| atra citratvAt visargo, yadvedaM padaM nRpavizeSaNaM kriyate tataH he pUrNatAgauravAya ! tvatsamIpe sarvo'pi riktaH 'ralayoraikyAt' laghuH-raghurbhavati-raghurAjeva bhAgyavAn bhavatIti bhAvaH // 21 // nIpaM dRSTvA haritakapizaM kezarairartharUDhi( lai)rAvirbhUtaprathamamukulAH kandalIzcAnukaccham / 'dagdhAraNyeSvadhikasurabhiM gandhamAghrAya coAH sAraGgAste jalalavamucaH sUcayiSyanti mArgam // 22 // vyAkhyA-nIpaM dRSTvetyAdi / harINAM-azvAnAM tA-lakSmIryasya saH, tasya saM0 he harita !! he ka !-he mitra ! janahitatvAt / a:-kRSNaH tadvat RddhaHsamRddhaH saH, tasya saM0 he arddha ! dagdhAni araNyAni yaiH te dagdhAraNyAH vahnizastramayatvAt / IdRzA iSavaH-bANAM(NAH) taiH adhika:-atiriktaH saH, tasya saM0 he dagdhAraNyeSvadhika ! / jeSu-jetRSu la-indraH, tasya saM0 he jala ! he la !he indra !! kasyAH ?, UrdhyAH-pRthivyAH / te-tava 'zasayoraikyAt' zaraiH-bANaiH 'ralayoraikyAt' darI:-giriguhAH ukulAH / anukacchaM-kacchaM prati, ahaM zaGkevivarkayAmi / 'urIzvara' iti vAkyAt UnAM-ekAdazarudrANAM kulaM-gRhaM yatra tAH ukulAH / ko'rthaH ?, Avi:-prakaTaM, bhUtebhya:-pretebhya: prathamaM-agresaratvaM yathA syAttathA bhUtaprathamaM / zaraiH kimbhUtai ?, "ruH sUrye rakSaNe'pi ce"ti 1. jagdhvAraNyeSvadhika0 mu. megha0 //
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 anusandhAna 32 sudhAkalazavAkyAt ruH-sUryaH, tena UDhA:-svavimAne dhAritAH te rUDhAH / taiH rUDhaH / kiM kRtvA ?, nitarAM I-lakSmIM pAtIti nIpaM evaMvidhaM kaM-sukhaM te-tava dRSTvA ahaM zaGke / ata eva vairiNAM vinAzAt tvaM sukhena tiSThasIti bhAvaH / cakAraH punararthe / te-tava surabhi-zobhanaM gandhaM prati mArga-mRgamadaM sUcayiSyantikathayiSyanti / ke ?, ityAha-sAraGgAH-sabalapuruSAH napati-zrIpatiprabhRtayaH / yataH = "sAraGgazcAtake bhRGge kuruge(raGge ?) ca mataGgaje / pakSibhede ca sAraGgaH sAraGgaH sabaleSvapi // 1 // "iti / kiM kRtvA ?, AghrAya-siGghitvA / tava kimbhUtasya ?, bamucaH-'bavayoraikyAt'-"bakAro varuNe padme kalahe vigatau" iti sudhAkalazavAkyAt baM-kalahaM muJcati-tyajati, kvipi sa bamug, tasya bamucaH / "vaSTi bhAguri"rityAdinA aperakAralopaH // 22 // ambhobindugrahaNarabhasAMzcAtakA kA )nvIkSamANAH zreNIbhUtAH parigaNanayA nirdidazanto balAkAH / tvAmAsAdya stanitasamaye mAnayiSyanti siddhAH sotkaNThAni priyasahacarIsambhramAliGgitAni // 23 // vyAkhyA- ambhobindu ityAdi / bho ityAmantraNe / he nipriya ! -- nitarAM priyo-vallabhastasya saM0 / athavA "nistu netari" ityekAkSarIvacanAt nInAMbhUmipatInAM priyaH tasya saM0 he nipriya ! / sahacarIbhiH sambhrameNa tvarayA AliGgitaa(A)zliSTaH, tasya saM0 he sahacarIsaMbhramAliGgita ! / tvAM-arthAt zrAddhaM AsAdyaprApya siddhAH-sarvaprakAraiH prAptapratiSThA:- zrIparamaguravaH mAnayiSyanti / kva ?, stanitasamaye / stanita-uktaH arthAd bhagavA(va)tA yaH samayaH-siddhAntaH tasmin siddhAH / kiM kurvANAH ?, vIkSamANAH-pazyantaH / kAn ? atanti-satataM gacchanti iti AtakAH-prANinaH tAn AtakAn / kimbhUtAn ?, 'bavayoraikyAt' u:zambhuH, induH-candraH, tayordevatvena grahaNaM-devatAbuddhyA'GgIkaraNaM tatra rabhasA:[utsukAyante, tathaiva tAn bindugrahaNarabhasAn-mithyAtvinaH pazyantaH ityarthaH / punaH kiM kurvantaH ?, niddizantaH / kiM?, aM-parabrahma prarUpayanta ityarthaH / punaH kiM0 ?, zreNIbhUtAH-upazamazreNIbhUtA ityarthaH / kathaM ?, ani-na vidyate i:kAmo yatra tat ani-akAmaM yathA syAttathA zreNIbhUtA ityarthaH / punaH kimbhUtAH ?, 1. kSepako'yamiti mu. megha0 / /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 pari-samantAt gaNe-gacche nayo-nyAyo yeSAM te parigaNanayAH / punaH kimbhUtAH ?, balena-zauryeNa A:-zrIkRSNAH, tathA kA:-zrIbrahmANaH, te balAkAH / punaH kimbhUtAH ?, saha utkaNThayA vartate(nte) ye te sotkaNThAH athavA prANinaH / kiM0? sotkaNThAn / sA-lakSmIH, tasyAM utkaNThA vartate yeSAM te sotkaNThA:arthaparA ityarthaH / tAn sotkaNThAn / punaH kiM0?, sahacarIbhiH samAliGgitA ye te sahacarIsamAliGgitAH-kAmaparA ityarthaH, tAn sahacarIsamAliGgitAn / i iti pratyakSe'vyayaH / ko'rthaH ? atakAn-anyaprANinaH, sotkaNThAn-arthaparAn tathA sahacarIsamAliGgitAn kAmaparAn pazyantaH santaH siddhAH- zrIguravaH tvAM mAnayiSyanti iti bhAvaH ityapyarthAntaraM jJeyam ||23|| utpazyAmi drutamapisakhematpriyArthaM yiyAsoH kAlakSepaM kakubhasurabhau parvate parvate te / zuklApAGgaiH sajalanayanaiH svAgatIkRtya kekAH pratyudyAtaH kathamapi bhavAn gantumAzu vyavasyet // 24 // utpazyAmItyAdi / khaiH-sukhaiH saha vartate yaH saH, tasya saM0 he sakha ! / ImantaH-ibhyAH teSAM, nirlobhatvAt priyaH-vallabhaH, tasya saM0 he Imatpriya ! / drutaMzIghraM mA-lakSmIryasmAt saH, tasya saM0 he drutama ! / te-tava parvate'pi-girau api artha-dravyaM utpradhAnaM pazyAmi-vIkSye(kSe) / parvate kimbhUte ?, kAlA:-nIlAH kSA:-kSetrANi yatra, "kSaH kSetre rakSasI"tyekAkSarIvacanAt, saH, tasmin kAlAkSe / kakubhavat-vRkSavizeSavat surabhayaH-gAvo yatra saH athavA ko-brahmA, tasya kuHbhUmiH, tasyAM bhAti, tasya saM0 / kakubha ! parvate kiM0 ?, surabhau-sugandhe / athavA kasya-brahmaNo yA kuH-bhUH tasyAM bhAnti tAH kakubhAH, IdRzAH surabhayogAvo yatra saH, tasmin kakubhasurabhau / punaH kimbhUte ?, parvaNaH-utsavasya tAlakSmIryatra saH tathaiva / athavA parvate parvate tava dravyaM vIkSe / zeSaM tathaiva ityapi vyaakhyeym| "vaSTi bhAguri"rityAdinA aperakAralopaH / tava kimbhUtasya ?, yiyAsoH gantumicchoH / ka(kaM?) paM0(kathaM)- panthAnaM nyAyamArgamityarthaH / saha jalena mahattvarUpeNa vartate yaH, tasya sambo0 he sajala !! bhavAn kathaM prati gantuM Azu vyavasyet -adhyavasAyaM kuryAt / "kaH sUryamitra vAdyamitra vAdyagnibrahmAtmayamakekiSu"-"tho bhaved bhayarakSaNe bhUdhare ca tathA bhAre / " iti
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 2 sudhAkalazavAkyAt kaH sUryastasya tho-bhAra :- pratApAdirUpaH jagadupakartRtvAdirUpo vA, taM katham / bhavAn kimbhUtaH ?, utpradhAnaM yAtaH - jJAtaH, 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' / jJAta: kai: ? zuklApAGgaiH gurubhirapi / zuklaM - ni:pApatvAt vimalaM apAGgagaNasthApanArUpaM tilakaM yeSAM te, "apAGgaM netrAntapuMdva (puNDU) yo" rityanekArthAt, taiH zuklApAGgaiH / kiM kRtvA ? svAgatIkRtya - AdaraM datvA / kimbhUtaiH zuklApAGgaiH ?, nayanaiH, naye-nyAye no buddhiryeSAM te nayanAH taiH nayanaiH / "no buddhau jJAnabandhayo'riti vAkyam / punaH kimbhUto bhavAn ?, ke- sukhI paca (ra) du:khaM na jAnAti, yata uktaM ca " sukhI na jAnAti parasya su( du:) khaM"; tvaM tu paraduHkhajJAtRtayA - sukhe sati akaM duHkhaM asyati- kSipatIti kvipi akA:duHkhocchedaka ityarthaH // 24 // pANDucchAyopavanavRtayaH ketakai[:] zucibhinnaiH nIDArambhairgRhabalibhujAmAkulagrAmacaityAH / tvayyAsanne pariNataphalazyAmajambUvanAntAH saMpatsyante katipayadinasthAyihaMsA dazArNAH // 25 // vyAkhyA-pANDucchAyetyAdi / pANDurujjvalA cAritrAdinA chAyA - zobhA yasya saH, tasya saM0 he pANDucchAya ! u:- zambhuH tadvat pAti- rakSati (ti) / pa:kAmasya(?) (kAmaH saH) tasya saM0 he U ( u ) pa ! - vanaM / zUcyA- - sevanyA arthyA(rthA?)dupadezarUpiNyA bhinatti kvipi, tasya saM0 he zUcibhit ! kasya (sye) ti / upa, IdRzaM "vanaM prazravaNe gehe " iti vacanAt vanaM gRhaM yasya tasya sambo0 he upavanA (n)!| athavA UrdayA tAM pAnti - ranna (kSa) nti Da pratyaye UpAnijIvadayAparANi vanAni - gRhANi yasmAt / he nU (nI) DArambha ! - nitarAM IDA - stutistasyA Arambha:- prArambho yasya saH nIDArambhaH, tasya saM0 / i:- kAma: tasya e: zUcibhid - vyathakatvAt sevanIbhedakaH / kaiH kRtvA ? nai:- jJAnaiH matizrutyA(tA)dibhiH "no buddhau jJAnabandhayo" riti vAkyAt / naiH kimbhUtaiH ?, ketakaiH / "ka: sUryamitravAdyagnibrahmAtmayamakekiSu, prakAzavakrayo" riti sudhAkalazavAkyAt ka:- sUrya:, tadvat ita: -, 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' jJAtaH kaHprakAzo yeSAM te ketakAH, taiH ketakaiH / pariNataM paripakkaM phalaM svargAdirUpaM yasmAt saH, tasya saM0 he pariNataphala ! / pe- mArge jJAnAdirUpe yatate kvipi he , 64
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 65 payat ! - he guro !! tvayi Asanne sati haMsA:-nirlobhAH rAjAnaH zrIakabaranAmAnaH parisaMpatsyante-bhaviSyanti / "haMso'rke matsAra(matsare')cyute khagAzvayogimantrAdibhedeSu paramAtmani nirlobhanRpatau prANavAte zreSThe'grataH" ityanekArthaH / haMsA[H] kIdRzAH ? ityAha-vRtA-aGgIkRtA I-zrI: yaiH te vRtayaH / punaH kimbhUtAH ? gRhA:-dArAH, tathA balaM--sthAma, tadvantauti(?) lAM(atila)kSaNopetatvAt bhujaubAhU yeSAM / athavA gRhA-dArAH teSAM yadalaM-sattvaM "strINAM hi sattvaM prazasyaM" / yata uktaM ca "pANyorupakRti sattvaM striyo bhagnazuno bala''miti // tadvattau bhujaubAhU vA yeSAM te tathaiva / punaH kimbhUtAH ? mA-lakSmIH tasyAH ]kulaM-samUho yatra tAni mAkulAni IdRzAni grAmacaityAni yenvaH(bhyaH?) te mAkulagrAmacaityAH / athavA mayA-zriyA AkulAni-atyantavyagrANi grAmavat caityAni-jinaprAsAdAH yebhyaH te mAkulagrAmacaityAH / punaH kimbhUtAH ? zyAma-kRSNaM jambUdvIpasya vanaMkAnanaM, tAvat antaH-sImA yeSAM te zyAmajambUvanAntAH / punaH kiM0 ? inavatsUryavat, tiSThantIti inasthAH / i iti gurorAmantraNe, atra 'svare yatvaM ve'ti yi / punaH kiM0? dazArNebhyaH -dezavizeSebhyaH A-lakSmI[:]yeSAM te dazArNAH / tvayi kimbhUte ?, kati ko-mitraM tadivA''caratIti zatari kan, tasmin kati // 25 // teSAM dikSu prathitavidizAlakSaNAM rAjadhAnI gatvA sadyaH phalamavikalaM kAmukatvasya labdhA / tIropAntastanitasubhagaM pAsyasi svAdu yatsat (yasmAt) sabhrUbhaGgaM mukhamiva payo cai( ve )travatyAzcalomi // 26 // vyaakhyaa-tessaamityaadi|)he dikSu prathita !- kASThAsu he vikhyAta ! viziSTaMvividhaM vA dizati vitarati sa, tasya saM0 he vidiza ! / athavA vidA-jJAnena iMkAmaM zyati-tanUkaroti, tasya saM0 he vidiza !- he guro ! / teSAM-zrInarendrANAM nilrlobhanRpA[NAM]rAjadhAnIM gatvA kAmukatvasya-sundaratAyAH avikalaM-manojJaM phalaM bhavAn labdhA-lapsyate / rAjadhAnI kiM0 ?, A-samantAt lakSaNAninivAsayogyaguNA yakraso (yatra sA) nirdUSaNatvAt sA, tA(tAM) / athavA AlakSmIH, tasyA lakSaNaM-cihnaM yatra sA, tAM AlakSaNAM / bhavAn kiM0 ?, satIso(zo) bhanA yA-cAritrarUpA-lakSmIryasya saH sadyaH / yat-yasmAt teSAM
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 anusandhAna 32 nirlobhanRpANAM sA-lakSmIH ]yasmAt saH, tasya saM0 he tatsa ! - guro ! / tvaM ce(ca)travatyA nadyAH paya iva-jalamiva mukhaM-vaktraM pAsi-rakSasi / mukhaM ki0?, stanitasubhagaM,-stanitaH-zabditaH suSTha bhago-vairAgyaM jJAnaM yazo vA yena tat tathaiva / punaH kimbhUtaM ?, 'zasayoraikyAt' na vidyate zI:-nidrA hiMsA vA yatra tat azi / punaH kiM0 ?, svAdu-svAdayuktam / punaH kimbhU0 ?, dhruvo-romapaddhatyA bhAtizobhate tat bhrUtaM (bhrUbhaM?) / punaH kiM0?, gaM-gaNezatulyaM lAbhadAtRtvAt / cakAraH punararthe / punaH kiM0?, la:-indraH, tasya UmmiH ]harSakallolo yasmAt tat lommi| ta:-taskaraH putrarajanyAmeva prAdurbhAvAt, tatsadRzo yaH i:-kAmaH tasya ye ropA:mArgaNAH teSAM anto-nAzo yasmAt saH, tasya saM0 he tIropAnta ! / idaM gurorAmantraNam // 26 // nIcairAkSa( khyaM )girimadhivasestatra vizrAmahetostvatsamparkAtpulakitamiva prauDhapuSphaiH( puSpaiH) kadambaiH / yaH paya( paNya )strIratiparimalodgAribhirnAgarANAmuddAmAni prathayati zilAvezmabhiyauvanAni // 27 // vyAkhyA-nIcairAkhyamityAdi / nIco-nikharvaH pAmaro vA e[:]-viSNuryasya, samyag-samyagdRSTitvAt yasya saH tasya saM0 he nIcaiH ! / i:-kAmaH tatra vidhvaMsakatvAt dAhakatvAt vA vo-mahesaH (zaH), athavA I-kAmaM "syAd vAl gamanahiMsayo"riti vAkyAt vAti-hinasti, tasya sambodhanaM he iva !- he guro ! / tvaM tatra-tasyAM rAjadhAnyAM taM-zrInarendraM adhivaseH}-vAsaM kuryA ityarthaH / taM kimbhUtaM ?, reSu-nareSu AkhyA-abhidhA yasya saH taM rAkhyaM / punaH kiM0 ? giri - pUjyaM - "giriH pUjye'kSiruji kaMtu(cu?)ke zailagiriyake" ityanekArthavAkyAM (kyAt) / punaH kimbhUtaM ?, pulakitaM-romAJcitaM / kutaH ? tvatsaMparkAt-tava saMyogAt / kimbhUtAt ?, vizrAmahetoH-vizrAmasya hetuH-prayojanaM yaH saH, tasmAt tathaiva / 'yattadornityasambandhAt" / taM kasmi(kami)tyAha-nAgarANAM yauvanAni uddAmAni prathayati; uddAmA-anargalA A-lakSmIryeSu tAni uddAmAni karmatAmApannAni / kiviziSTo yaH ?, paNyaH-su(stu)tyaH / kaiH ? zilAvezmabhiH / kiM0 ? strIratiparimalodgAribhiH-strINAM ratiH-suratakrIDA, tasyAH parimala:-kAmuka lokapriyAvimardatsaM(vimardasaM)bhavo gandhastadu(mu) nirantItyevaMzIlAni tAni
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 67 tathAbhUtAni taiH // 27 // vizrAntaH san [vrAjanaganadItIrajAtAni siJcatrudyAnAnAM navajalakaNaiyU(yUM )thikAjAlakAni / gaNDasvedopanayanarujAklAntakarNotpalAnAM chAyAda( dA )nAtkSaNapara( ri )citaH puSpA Spa)lAvImukhAnAm // 28 // vyAkhyA-vizrAnta ityAdi / vrajo-goSThaM sa eva nago-vRkSastatra nadItIraHnadItaTatulyaH gocArakatvAt, tasya saM0 he vrajanagAnAdItIra ! / yUthaM-tiryaggaNoM mRgavyAghragajAdikaH so'syAstIti yUthI, yUthI eva yUthikaH, tasya saM0 he ythik!| "gaNDastu vIre piTakacihnayo"rityanekArthavAkyAt gaNDA-vIgasteSAM svedaH svAdhikyAt yasmAt saH, tasya saM0 he gaNDasveda !! athavA gaNDeSu-piTakeSu svaM-dravyaM yasya saH, tasya saM0 he gaNDasva ! / he Ida !- he lakSmIda !, he naH !he nara !, he ja ! iti sambodhane / 'ralayoraikyAt' AkrAnta:-dAnAdibhi:- atikrAntaH karNaH-karNanapatiryena saH, tasya sambodhanaM he AkrAntakarNa ! / puSpaM-dhanadavimAnaM lAti-gRhNAti, tasya saM0 he puSpala ! / "arvaH (viH?) prakAzaH Adityo bhUmiH pazuH rAje" tyAdhuNAdivRttivAkyAt avImukhAnA-pazuprabhRtInAM, tathA udyAnAnAMpakSiNAM, ut-u(U)ddharvaM yAnaM-calanaM yeSAM te udyAnAH, teSAM tathaiva / ut-pradhAnAni palAni-mAMsAni teSAM jAtAni / "jAtI: samUhAnvAjAtAM jAtyo'tha janiSvi" tyanekArthavAkyAt apanaya-varjaya / kutaH ? chAyA-zobhA, tasyA AdAnaM-grahaNaM tasmAt chAyAdAnAt / tvaM kiM kurvan ?, siJcan-abhyukSan / kAn ?, ajAlakAnzrIgurUn; "ajaH chAge hare viSNau raghuje vedhasi smare" ityanekArthAt ajasyakAmasya, "alI bhUSAparyAptinivAraNeSvi"ti vacanAt AlakAH-nivArakAH te ajAlakAH smaranivArakatvAt guravaH ityarthaH / tAn tathaiva / i: paadpuurnnsmbuddhau| . kaiH?, navajalakaNaiH- navaH-stutiH saiva jalakaNA:-jalazIkarAH tatastaiH / punaH kimbhUtaH ? vizrAntaH-vigatazramaH, sakalakRtyakaraNAt / punaH ca kiM0?, sansajjanaH / punaH kiM0 ?, kSaNaparicitaH kSaNaiH-mahotsavaiH pari-samantAt citovyAptaH // 28 // vakraH panthA yadapi bhavataH prasthitasyottarAzAM saudhotsaGgapraNayavimukho mAzmabhUrujjayanyAH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 anusandhAna 32 vidyAdyA( vidyuddA )masphuritacakitaistatra paurAGganAnAM lolApAGgairyadi na ramase locanairvaJcito'si // 29 // [vyAkhyA]- vakrAH]panthA ityAdi / saudhe-nRpamandire, tathA utsaGge, utpradhAnaH saGgaH-saGgatiH, tatra ca praNayaH-prema yasya saH, tasya saM0 he saudhotsaGgapraNaya ! / vi-viziSTA dyut-kAntiryasya saH, tasya saM0 he vidyut ! / dAmAni-srajaH taiH sphuritaH-dIptaH, tasya saM0 he dAmasphurita ! / bhavataH-tava uttarAzAM-udIcI dizaM prati prasthitasya-calitasya bhavataH-tava vakra:-maGgalo'pi tava puNyAt panthAmArgaH syAt / ko'rthaH ? budhamaGgaladine dikzUlatvAt uttarasyAM narANAM gamanaM niSiddhaM, tava tu zuddham / maGgalenA'pi tvayA saha kimapi na calate ityarthaH / i ityAmantraNe / tebhyaH-taskarebhyaH trAyate-rakSati, tasya saM0 he tatra ! - he narendra ! / tvaM vaJcito'si / - u:-zambhuH, tena aJcitaH-pUjitaH / kuta ityAha-yatyasmAt hetoH cakitaiH-kAtaranaraiH svayaM zUratvAt, tathA paurAGganAnAMpuravAsijanastrINAM locanai-nayanaiH saha tvaM na ramase-parastrIparityAga(gi)tvAt na krIDasItyarthaH / locanaiH kimbhUtaiH ?, lolApAGgaiH-caJcalanetraprAntaiH / kAtaranarapakSe lolA:-caJcalAH, tathA apagatAH(gatAni?) aGgAM(GgAni ?)-avayavAH yeSAM te apAGgAH, lolAzca te apAGgA-asamarthAzca, taiH tathAbhUtaiH / tvaM kiM0 ?, vimukha:viza(zi)STa-vadanaM(naH?) / kasyAH ?, ujjayanyAH-avantyAH / sarvAsAM purINAM upagrahaNArthaM avantyA grahaNam / punaH kimbhUtaH ? masya-candrasya 'zasayoraikyAt' asmAnaH (azmAnaH)-upalAH te mAsmAnaH-candrakAntamaNayaH, teSAM bhuvo-bhUmayo yasya saH mAzmabhUH // 29 / / vIcikSobhastanitavihagazreNikAJcIguNAyAH saMsarpantyAH skhalitasubhagaM darzitAvartanAbheH / nirvindhyAyAH pathibhavarasAbhyantaraM saMnipatya strINAmAdyA praNayavacanaM vibhramo hi priyeSu // 30 // vyAkhyA-vIcikSobhetyAdi / viziSTaM dhyAyati, tasya saM0 he vidhya ! (vindhya!) !-he vindhyAcalatula(tulya) !! gajendravirAjitatvAt tvam / "A zriyA"miti vAkyAt AyAH-lakSmyAH niH-patirbhAva(rbhava?) "nistu netarI"ti vAkyAt : kRtvA ?, rasAbhyantaraM-bhUmadhyabhAgaM saMnipatyA'nubhUya / AyAH)
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 69 kimbhUtAyAH ?, vIcI(ci) kSobhastanitavihaga zreNikAJcIguNAyAH / vIcI(ci)kSobhaH-taraGgakSobhaH, tathA stanitavihagazreNiH-zabditazakunipaGktiH tadvat zabdAyamAnatvAt kAJcIguNo-mekhalAguNo yasyAM sA, tasyAH tathAbhUtAyAH / punaH kiM kurvatyAH ?, saMsarpantyAH ], 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' - jAnantyAH (jAnatyAH) / kiM ? praNayavacanaM-snehavAkyam / kimbhUtaM ?, strINAM-nArINAM pathi-mArge AdyaM mukhyam / punaH kimbhUtaM ?, skhalitasubhagaM-skhalitaH (taM)-palita:(taM) suSTha vairAgyaM yasmAt tat tathaiva / tvaM kimbhUtaH ?, vibhramaH-vigatabhrAntiH / keSu ? priyeSuvallabhajaneSu, bhramarahito vallabha ityarthaH / hi-nizcitam // 30 // veNIbhUtapratanusalilAtAmatItasya sindhuH pANDucchAyA taTaruhatarubhraMzibhirjIrNaparNaiH / saubhAgyaM te subhaga virahAvasthayAvyaJjayantI kAryaM yena tyajati vidhinA sa tvayaivopapAdyaH // 31 // vyAkhyA-veNIbhUtetyAdi / he jIrNa !-he candra ! saumyatvAt, "jIrNo jIrNadrumenduSu" ityanekArthavAkyAt / tathA he pa! - he rakSaka ! - jagatpAlaka !! kiM kRtvA ? RNe:-durgaH "RNaM devaM(ye) jale durge" ityanekArthAt / RNaiH kimbhUtaiH ?, taTaruhatarubhraMzibhiH-taTe-pArve ruhantIti taTaruhAH, te ca te taravazceti / he subhaga ! yena vidhinA-prakAreNa jayantI-indraputrI kAryaM tyajati sa vidhiH tvayA upapAdya:-anuSTheyaH / kAryaM kimbhUtaM ? avyaM-prApyaM, aveH prAptyarthakatvAt / kayA? virahAvasthayA-viyogadazayA / kasya ? te-tava / ko'rthaH ? jayantI tava saMyogAbhAvena durbalatvaM gateti bhAvaH / punaH kAryaM kiM0 ?, veNIbhUtapratanuveNIvat-kezavinyAsavat bhUtA-jAtA prakRSTA tanu-zarIraM yasmAt tat tathaiva / tava kimbhUtasya ?, salile-jale a:-kRSNaH tasya tA-lakSmIH, tAM atItasyaatikrAntasya / athavA atizayena itasya-prAptasya 'gatyarthAnAM prAptyarthakatvAt / jayantI kiM0 ?, pANDurujjvalA chAyA-zobhA yasyAH sA pANDucchAyA / punaH kimbhUtA ?, sindhunadItulyA, sarveSAmupakartRtvAt / vidhiH kimbhUtaH ?, saubhAgIsaubhAgyavAn / kAryaM kimbhUtaM ?, aM-kRSNaM zyAmatvAt // 31 // prApyAvantInudayanakathAkovidagrAmavRddhAn pUrvoddiSTAmanusarapurIzrIvizAlAM vizAlAm /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 anusandhAna 32 svalpIbhUte sucaritaphale svargiNAM gAM gatAnAM zeSaiH puNyairhatamiva divaH kAntimatkhaNDamekam // 32 // vyAkhyA-prApyAvantItyAdi / I-lakSmIH nudati-prerayatIti Inut, IdRzaM ayanaM-mArgo yasya tasya saM0 he Inudayana ! he kovida !- vicakSaNa ! / avatkRSNavat nuH-zatruhananAdirUpA stutiH yeSAM te anavaH, IdRzAH 'zasayoraikyAt' zarA-bANAH yasyAsaH, tasyAsaM0 he anusara ! / tvayA IdRzI kathA-vArtA prApiprAptA / he a !-kRSNa !! kathA kiM kurvvatI ?, avantI-rakSantI / kAn ?, grAmavRddhAn, - grAmAH-saMvasathAH, vRddhAH-prAjJAH sthavirA vA, tAn / punaH ?, purI:-nagarI vizAlAM-ujjayinI-avantIpurIM / kimbhUtAM ?, pUrva-zrutabhedaH, tena uddiSTA-kathitA yA tAM pUrvoddiSTAm / punaH kimbhUtAM ?, alati- bhUSayatIti alA, tAM alAM / punaH kimbhUtAM ?, zrIvizAlAM-RddhyAdibhiH vistIrNAm / punaH ? gAM-svarga avantI / va sati? svargiNAM-di(de)vAnAM sucaritaphale-sukRtaphale svalpIbhUte-svalpe saJjAte sati / svargiNAM kimbhUtAnAM ?, gatAnAM-vijJAtAnAM 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' / kaiH ? puNyaiH / kimbhUtaiH ?, zeSaiH-ujjvalatvAt zeSAhi sadRzairityarthaH / punaH ? DaM-candramaNDalaM avantI / DaM kimbhUtaM?, kAntimat - zobhAyuktaM khaM-vyomaM yasmAt tat kAntimatkhaM-DaM / punaH kimbhUtaM ?, ekaMzreSThaM, "eko'nyaH kevalaH zreSTha" ityanekArthavAkyAt ddN| punaH kimbhUtaM ? hRtaMrAhvAdibhiH divaH-AkAzAt apahRtamapi candramaNDalaM tava kathA rakSatIti bhAvaH / ivat-kAmavat vAti-gacchati saH, tasya saM0 he iva ! // 32 // dIrghAkurvan paTumadakalaM kUjitaM sArasAnAM pratyUSeSu sphuTitakamalAmodamaitrIkaSAyaH / yatra strINAM harati surataglAnimaGgAnukUlaH siprAvAtaH priyatama iva prArthanAcATukAraH // 33 // vyAkhyA-- dIrghAkurvani(ni)tyAdi / paTUnAM-vAgminAM mado-harSo yasmAt / saH, tasya saM0 he paTumada ! / pratyUSavat-prabhAtavat iSubhi-rbANaiH sphuTitA-prakaTitA kamalA-padmA yasya, tasya saM0 he pratyUSeSusphuTitakamala ! / yAt-yamAt trAyaterakSati tasya saM0 he yatra ! / surA-devAstadvat tA-lakSmIryasya tasya saM0 he surata ! / 1. 0rhatamiva0 mu. megha. //
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 71 ta(bha)vAn strINAM glAni-balahInatAM harati-apanayati / bhavAn kiM kurvan ?, dIrgha(/)kurvan / kiM?, kalaM-madhuradhvanaM(ni), kimbhUtaM ?, sArasAnAM-pakSivizeSANAM kUjitamiva kUjitaM sArasazabdatulyamityarthaH / bhavAn kiM0 ?, A samantAt modaH-pramodaH 'apAstAzeSadoSANA'mityAdilakSaNasUcitaH, tathA maitrI - mA kArSIt ko'pi pApAnI' tyAdilakSaNasUcitA / tayoH kaSAyaH-raso vidyate yatra saH modamaitrIkaSAyaH / "kaSAyAH]surabhau rase rAgavastuni niryAse krodhAdiSu vilepane varNe "ityanekArthaH / punaH kimbhUtaH ?, aGgena-vapuSA-anukUlAH]-prazastaH saH aGgAnukUlaH / athavA aGga ityAmantraNe, anukUlaH kuTumbAdInAM hitatvAt / punaH kiM0?, siprAvAta iva priytmaaH| athavA siprAnadI yathA janAnAM tIrthabhUtatvena priyatamAH(mA)tathA bhavAnapi / tathA vAto-vAyuH sa iva priyatamaH / punaH kimbhUtaH ? prArthanAcATukaM-priyavAkyAtmakaM AraM-arisamUho yasya saH prArthanAcATukAraH // 33 // 'hArAstArAMstaralagulikAn koTizaH zaGkhazuktIH ziSyazyAmAnmarakatamaNIna( nu)nmayUkhaprarohAn / yasyAM dRSTvA vipaNiracitAnvidrumANAM ca bhaGgAn saMlakSa( kSya )nte salilanidhayastoyamAtrAvizeSaH(SAH) // 34 // vyAkhyA-hArAstArAnityAdikAvyaM tathaiva vyAkhyeyam / navaraM yasyAmityAdi padavyAkhyAne yasya zrInarendrasya AM-lakSmI dRSTvA / zeSaM tathaiva // 34 // pradyotasya priyaduhitaraM vatsarAjo'tra jahe haimaM tAla drumAvanamAbhUdana tasyaiva rAjJaH / atrodbhrAntaH kila nalagiriH stambhamutpATya darpAdityAgantUn ramayati jano yatra bandhUnabhijJaH // 35 // vyAkhyA-pradyotasyetyAdi / (ataH paraM kiyAnapi pATho lekhanadoSAt truTita iva AbhAti / patrakramasya yathAkramatve'pi 35tamasya padyasya vRttiH, 36-37 tame padye ca vRttisahite na dRzyante / pratyantaraprAptAveva etatpUrtiH zakyA / sampAdakaH / ) 1. kSepako'yamiti mu. medha. // 2. 0guTikAn mu. megha. // 3. kSepako'yamiti mu. megh0||
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 72 ti kvipi napuMsake hrasvatve Ani // 36-37||yugmm // apyana( nya)smin jaladhara mahAkAlamAsAdya kAle sthAtavyaM te nayanaviSayaM yAvadabhyeti bhAnuH / kurvan sandhyAbalipaTahatAM zUlinaH zlAghanIyAmAmandrANAM phalamavikalaM lapsyase garjitAnAm // 38 // vyAkhyA ( ? ) ... anusandhAna 32 'pAdanyAsakvaNitarasanAstatra lIlAvadhUtai ratnacchAyAkhacitavalibhizcAmaraiH klAntahastAH / vezyAstvatto nakhapadasukhAn prApya varSAgrabindUnAmokSyante tvayi madhukara zreNidIrghAn kaTAkSAn // 39 // vyAkhyA-apya[nya]sminnityAdi / jaladharo - meghastadvat, "mahA utsava tejasI" iti vAkyAt, mahasteja utsavo vA yasya tasya saM0 he jaladharamaha ! nAye - nyAye, "no buddhau jJAnabandhayo" riti vAkyAt, no-buddhiryasya tasya saM0 he nayana ! / saM- zobhanaM dhyAyati - cintayati janAnAM Da pratyaye sandhyaH tasya saM0 he sandhya !! A-samantAt balinarendravat paTaho- dAnasambandhI yasya tasya saM0 he AbalipaTaha ! | bhavAn viSayaM-dezamAsAdya prApya asmin kAle abhi- bhIrahanti (bhIrahitaM) yathA syAttathA eti calati / dezaM kimbhUtaM ? sthAtavyaM - nivAsayogyam / kasya ? te tava / punaH kimbhUtaM ?, akAlaM- dhavalaM ni:pApatvAt / athavA, akaM-duHkhaM alati-vArayatIti akAlaH taM akAlam / athavA, na vidyate kAla:duHkAla:- maraNaM vA yatra saH, taM akAlam / dezamityatraikatvaM jAterekatvanirdezAt (d)jJeyam / bhavAn kimbhUtaH ?, bhAnu:- taskarAdinAzakatvAt bhAskaratvAt sUryatulyaH ityarthaH / api punararthe / bhavAn garjitAnAM - mattakuJjarANAM, "garjito mattakuJjare" ityanekArthavAkyAt phalaM -lAbhaM lapsyase / phalaM kimbhUtaM ? avikalaMmanojJaM / bhavAn kiM kurvan ? zUlinaH zlAghanIyAM - mahezasya zlAghyAM IdRzIM tAM -- lakSmIM kurvan sRjan / garjitAnAM kimbhUtAnAM ?, A samantAt mandro madhuragambhIro dhvaniryeSAM teSAM AmandrANAm / "nistu netarI " ti ani patirahitaM yathA syAttathAdezamAsAdya / zeSaM tathaiva vyAkhyeyam / phalaM kimbhUtaM ? yA - lakSmIH asminnastIti yAvat karmatAmApannam // 38 // 1. pATho'yamadhiko likhito'stIti pratibhAti // -
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 pAdarnyAsakvaNitarasanAstatra lIlAvadhUtairatnacchAyAkhacitavalibhizcAmaraiH klAntahastAH / vezyAstvatto nakhapadasukhAn bASpa ( prApya ) varSAgrabindUnAmokSyante tvayi madhukara zreNidIrghAn kaTAkSAn // 39 // // 39 // 1 vyAkhyA - pAdanyAsetyAdi / tebhyaH - taskarebhyastAt-saGgrAmAdvA trAyaterakSati tasya saM0 he tatra ! | ratnAni - maNayaH, chAyA- - zobhA, khAni - sukhAni, tai: cito - vyAptaH, tasya saM0 he rattacchAyAkhacita ! no-jJAnaM, khaM- sukhaM tayoH padaM - sthAnaM, tasya saM0 he nakhapada ! / tvayi madhukara zreNidIrghAn kaTAkSAn vezyA:-- paNyastriyo mokSyanti / kiM kRtvA ? tvattaH varSAvat agrA:- pradhAnAH bindavo - vIryabindavaH, tAn prApya varSAgrabindUn prApya / kimbhUtAn ?, suSThu khAni - indriyANi yebhyaH tAn sukhaan| vezyAH kimbhUtA: ?, klAnta: 'ralayoraikyAt' krAnta AkrAnto vA hasto yAsAM tAH klAntahastAH / kai: ? amaraiH / kimbhUtaiH ? 'bavayoraikyAt', balibhi-balavadbhiH rUpavadbhirvA / cakAraH punararthe / punaH kimbhUtaiH ?, lIlAvadhvaHkrIDAstriyaH tAsAM tA - lakSmIryeSAM taiH lIlAvadhUtaiH / athavA lIlayA - krIDayA avadhUtai:-avadhUtaveSadhAribhiH / vezyAH punaH kiM0 ?, pAdanyAsakvaNitarasanA: "nAgo mataGgaje sarpe punnAge nAgakesare / krUrAcAre nAgadante mastake sarasIruhe // " 1332 pazcAduccairbhujataruvanaM maNDalenAbhilInaH sAndhyaM 'tejovikasitajapApuSparaktaM dadhAna / nRtyArambhe hara pazupaterArdranAgAjinecchAM zAntodvegastimitanayanaM dRSTabhaktirbhavAnyA // 40 // vyAkhyA- pazcAduccairityAdi / uccai-rmahat bhuje - bAhau tA - jayalakSmIryasya tasya saM0 he uccairbhujata !! rArdraH - he kAmaklinna ! | athavA A - lakSmIstayA A dra: (:) tasya saM0 he Ardra ! (ArdraH !) 73 ityanekArthavAkyAt nAgavat - sarasIruhavat komalatvAt ajinaM tanutvag yasya tasya saM0 he nAgAjina ! / tvaM pazupate - mahezasya tejo-bali (bala) dyutiM hara1. 0 nyAsaiH mu. megha. // 2 tejaH pratinava0 mu. megha0 // -lakSaNayA
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 anusandhAna 32 gRhANa / tejaH kimbhUtaM? "ruH sUrye rakSaNe'pi ce"ti sudhAkalazavAkyam / ru:sUryastasya vanaM-gRhaM tat ruvanaM / athavA roH-sUryasya vanaM-pravAso gaganabhramaNarUpo yasmAt tat ruvanaM / "vanaM prazravaNe gehe pravAse'mbhasi kAnane" ityanekArthaH / sandhyA(ndhA)yAM-pratijJAtyAM(yAM)-sthityAM vA bhavaM sAndhyam / punaH kiM0 ?, navajapApuSparaktaM tathaiva / jJejo (tejo) hi raktaM varNyate tato'sya japApuSpasAmyam / punaH kiM0?timInAM-matsyAnAM, tathA tAnAM-taskarANAM nayo-nyAyaH-parasparagilanarUpaH / yataH "dharmaH kSoNIbhRtAM ziSTapAlanaM duSTanigrahaH / mAtsyo nyAyo'nyathA nUnaM bhavedbhuvanaghasmaraH // " tasya no-bandho yasmAt tat timitanayanam / tvaM kiM kurvANa: ? nRtyArambhenATyaprArambhe icchAM--abhilASaM dadhAnaH-bibhrANaH / punaH tvaM kimbhUtaH ?, zAntaHupazamaM gataH udvego yasmAt sa zAntodvegaH / punaH kiM0?, maNDale-deze lInaAzliSTaH / tejaH kimbhUtaM ? nAbhi-zreSThaM / tvaM kiM0 ? dRSTabhakti:-jJAtasevaH / kA(ka)yA?, bhavAnyA-pArvatyA; ko'rthaH? asau mama bhaktaH iti pArvatyA jJAtaH / punaH [kiMA bhUta: ? pa:-prauDhaH / kutaH ? cAt-candrAt // 40 // gacchantInAM ramaNavasatiM yoSitAM tatra naktaM ruddhAloke narapatipathe zUcibhedyaistamobhiH / saudAminyA kanakanikaSasnigdhayA darzayitrI (darzayorvI) toyotsargastanitamukharo mA sma bhUviklavAstra:(stAH) // 41 // vyAkhyA - gacchantInAmityAdi / yoSitAM-strINAM he ramaNa!- he priyatama !! kiM kurvatInAM ?, gacchantInAM-jAnantInAM 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' / kAM ? vasatisthAnaM gRhaM vA / kasya ?, i:-kAmaH tasya e: / he tatra !-taskarebhyo he rakSaka ! / saudAminI-vidyut tasyAH A-lakSmIH, tathA kanakaM-suvarNaM tasya nikaSaH, tadvat snigdhaH-arUkSaH / athavA anayoH pItavarNena sadRzatvAt snigdho-mitraM, tasya saM0 he saudAminyAkanakanikaSasnigdha ! / atra loke tamobhiH-pAtakaiH adAtRtvAdibhiH naktaM-rAtriM rAtridhvAntayorabhedAt()dhvAntamityarthaH / asUcisUcitaM / ko'rthaH ? pAtakairdhvAntameva syAditi bhAvaH / ataH tvaM yAH-lakSmIH prati gartAdikSepena(Na) UrtI-bhUmi, "amAnonA pratiSedhe" iti vacanAt, akArasya ya
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 75 niSedhArthatvAt, a-mA dazAya(darzaya?)yataH tA:-lakSmya: viklavA:-vihvalA: santi / tvaM kimbhUtaH ?, stanita:-zabdastena hetubhUtena, athavA tena yuktaM mukhaMvadanaM, tena rAjate-zobhate saH stanitamukharaH / kutaH ? utsargAt-dAnAt / kasmin ?, narapatipathe-rAjamArge / tvaM punaH kiM0?, "ma: zive vidhau candre" iti vacanAt, ma:-candrastasya 'zasayoraikyAt' azmAni-upalAni te (tAni?) mAzmAnicandropalA:-candrakAntamaNaya ityarthaH, teSAM bhUH-bhUmirvidyate yasya saH mAzmabhUH / tA-jayalakSmIH tasya U-rakSaNaM yAti-gacchati Da pratyaye sambodhane he toya ! // 41 // tAM kasyAMcidbhuvanabalabhau suptapArApatAyAM nItvA rAtri ciravilasanAt khinnavidyutkalatraH / dRSTe sUrye punarapi bhavAnvAhayedadhvazeSaM mandAyante na khalu suhRdAmabhyupetArthakRtyA // 42 // iti zrImeghadUtakAvye prathamavizrAmaH // vyAkhyA- tAM kasyAmityAdi / a-paraM brahma, cid-buddhiH, tayorbhavanaMgRhaM tasya saM0 he aJcidbhavana !! 'bavayoraikyAt' balaM-rUpaM tejo vA tena bhAti sa balabhaH, tasya saM0 he balabha !! U ityAmantraNe; suptaM-dIrghanidrAM gataM [pa0]prauDhaM AraM-arisamUho yasya tasya saM0 he suptapAra !! tvaM khalu- nizcayena suhRdAMsajjanAnAM madhye bhavAn-candro bhavasi / bhAni-nakSatrANi santyasya sa bhavAn / "yatra nAnyat kriyApadaM tatrAstibhavatItyAdikriyA'nuktA'pi prayoktavye"ti nyAyAt / tvaM kiM kRtvA ?, nItvA-AnIya kAntAM-rAtrim / kasya ? sukhasya - ciravilasanAt yAM-lakSmI nItvA-AdAya tvaM bhavAn bhavasi / tvaM kimbhUtaH ?, khinnA vidyut rUpAdhikyAt yebhyaH tAni khinnavidyunti, IdRzAni kalatrANi yasya sa khinnavidyutkalatraH / tAM kAmityAha - yA-rAtriH sUrye-zrIbhAnau dRSTe'pi adhvA eva zeSaH-zeSanAgaH taM adhvazeSa pratihayet-na gacchet / sUrye kimbhUte ? ItejaH zrIH saiva antAH svarUpaM yasya, athavA tayA yukto antaH-samIpaM yasya sa yantaH, tasmin yante / abhi-bhIrahitaM yathA syAt tathA upetAH-samIpaM prAptAH arthA-dhanAni yasya tasya saM0 he upetArtha ! / tvaM punaH kiMvi0?, kRtyaM-karaNIyaM asati- 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' jAnAti vipi sa kRtyAH / vA samuccaye /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 anusandhAna 32 rAtriH kiM0 ?, apagatAH tAH-taskarAH yasyAM sA apatA-gatataskarA ityarthaH // 42 // iti zrItapAgacchAdhirAjabhaTTArakarIhIravijayasUrIzvarAziSyApaNDita zrIbuddhisAgaraziSya paM. zrImAnasAgarakRtAyAM meghadUtakhaNDanAyAM narendrazrIakabaravarNanaH prathamo vizrAmaH samAptaH // -xatha dvitIyavizrAmaM prAritspu(psu)maGgalaM cikIrSurazAntiharasA(zA)ntikarazAntidevanAmadheyapUrvakaM nRpavarNanAmAha tasminkAle nayanasubhagaMlilI nayana salilaM) yoSitAM khaNDitAnAM zAnti neyaM praNayibhirato vartma bhAnostyajAzu / prAleyAstraM kamalavadanAtso'pi hartuM nalinyAH pratyAvRttastvayi kararudhi syAdanalpAbhyasUyaH // 43 // vyAkhyA-tasminniti / he nayana !-locanatulya ! kAsAM ? yoSitAM / kimbhUtAnAM ? nakhAdinA kRtya(ta)vaNAnAm / taskarastasyA'patyaM ti:-cauraputraH, tadviSaye ajo-raghujaH, tasya saM0 he tyaja ! IM-lakSmI bhuvaM vA yAti-gacchati Da pratyaye sambodhanaM he Iya ! / tasminkAle-prabhAtalakSaNe praNayibhi:-bhaktajanaiH zAntiMzrIzAntidevaM prati snAtrArthaM salilaM-jalaM neyaM-netavyaM bhavati / salilaM kimbhUtaM ? a:-kRSNastasya varta(ma)-mArgo yatra / "sthale viSNurjale viSNu"riti vacanAt / tat avartma / tasminkasminnityAha- 'yattadonityasambandhAt' yasminkAle bhAno:zrIsUryAt nalinI-padminI-kamalaM tadeva vadanaM, tasmAt kamalavadanAt azrRM svadhavavirahanetrAmbu hartu-apanetuM Azu-zIghraM prAlA-prakarSeNa samarthA bhavati "alaparyAptibhUSAvAraNeSu" iti pAThAt, prakarSaNa alati-samarthA bhavati aci prAlA / api-punaH tvayi kararudhi-sUryatejorodhake / ataH AH smRtau, saH sUryaH analpAbhyasUyaH-pracureAvAn syAt / sUryaH kiM0 ? A samantAt vRttaHvRttAkAratvAt sa AvRttaH // 43 // 1. etAdRzo vizrAmavibhAgo mUla-meghadUte na dRzyate iti jJeyam //
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 gambhIrAyAH payasi saritazcetasIva prasanne acchAyAtmA prakRtisubhago lapsyate te pravezam / tasmAdasyAH kumudavizadAnyarhasi tvaM na dhairyAnmoghIkartuM caTulazapharodvartanaprekSitAni // 44 // vyAkhyA-gambhIrAyA ityAdi / he gambhIra !! kutaH ?, saritaH-nadIto'pi he gambhIra ! / te-tava payasIva-dugdha iva prasanne-svasthe cetasi- citte sati bhavAn zaM-sukhaM lapsyate / bhavAn kimbhUtaH ? ayAM alakSmI asyati-kSipatIti kvipi ayAM (ayAH), punaH kimbhUtaH ? / chAyA-rADhA tasyAH AtmA-jIvaH-zarIraM vA, tadAdhAratvAt / athavA accha:-nirmalaH ayo-bhAgyaM, tathA AtmA-jIvaH(va) svabhAvaH-zarIraM vA yasya sa acchAyAtmA / punaH kiM0 ?, prakRtyA-svabhAvena zu(su)bhaga:-manojJaH sa prakRtisubhagaH / pra-prakRSTA vayaH-pakSiNaH zuka-sArikAkapotAdyA yasya tasya saM0 he prave ! / athavA cetasi kimbhUte ?, prave-pra-prakRSTo vo-maheso vo(?)yasmin tatpravaM, tasmin prave mahAzvaratvA(tva)yukte ityarthaH, ujjvalatvAt / "vo mahesvara" ityekAkSaravacanAt / caTulA:-caJcalAH sapharAmatsyAsteSAM U(u)dvartanaM-kaSTAnnivartanaM yasmAt tasya saM0 he caTulasapharodvarttat ! / asau-khaDge A-zrIryasya sa asyaH, tasya saM0 he asya !! punaste-tava tasmAtnadhairyAt-buddhidhairyAt"no buddhau jJAnabandhayo"riti sudhAkalazaH / prekSante-prakarSaNa itastataH vilokayantItyevaMzIlAH prekSiNo ye tA-staskarAH tAn-prekSitAn tvaM moghIkartuM arhasi-niSphalAn vidhAtuM yogyo'si / tasmAt kasmAt? 'yattadonityasambandhAt' yat nadhairyaM asva(asya)-kRSNasya kuM-zabdaM-bhUmi vA udavizadupaviSTavAn / ko'rthaH ? ahaM kRSNa iti sambandhaM adhiSThitavAn ityarthaH / AH iti smRtau / nadhairyaM kimbhUtaM ? A-lakSmIstejorUpA tasyA niH-patiH tat Ani / i ityAmantraNe // 44 // atha varSAsu sarinmArgeNa jigamiSu narendraM prati kavirAha-he sakhe-he mitra ! tasyAHkiJcitkaradhRtamiva prAptavAnIrazAkhaM kRtvA nIlaM salilavasanaM muktarodhonitambam / / 1. chAyAtmApi0 mu. megha0 //
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 anusandhAna 32 prasthAnaM te kathamapi sakhe lambamAnasya bhAvi jJAtAsvAdo pulina( vivRta )jaghanAM ko vihAtuM samarthaH // 45 // vyAkhyA - he sakhe !-he mitra ! i:-kAmastasya 'vapra-stAtaH kRSNaH, tasya saM0 he ivapra !- parAkramAdinA he kRSNa ! / he ka !- sUrya ! tejomayatvAt tvaM tasya-guroH cit-jJAnaM AptavAn-prApto bhava / "yatra nAnyat kriyApadaM tatrA'sti bhavatItyAdi kriyA prayojye"ti nyAyAt / tvaM kimbhUtaH ?, muktaH-tyakto rodhovirodho yena saH muktarodhaH / citkimbhUtaM ?, kare-haste dhRtaM-pustakagrahaNena, pustakasya ca jJAnamayatvAt / punaH kiM0 ? I-lakSmIH, 'zasayoraikyAt' rasAbhUmiH, tayoH khaM-sukhaM, "nAsti jJAnasamaM sukha"mityuktAH], yasmAt tat IrasAkham / punaH kiM0 ? anIlaM-nirmalaM / puna: kiM0 ? anitaM-aprAptaM / kaM?baM-kalahaM, klezavajitamityarthaH / punaH kiM0? te-tava thaM-bhayarakSaNaM arthAt karmaNAmityarthaH / cit punaH kiM0?, bhAM-dIpti avati-rakSatItyevaMzIlaM bhAvi / te kimbhUtasya ? pralambo-mAnaH pUjA yasya saH, tasya [prAlambamAnasya / kiM kRtvA ? hatvAapanIya, kiM ?, prasthAnaM-calanaM / kimbhUtaM ? 'yattadonityasambandhAt' yo guruH jJAtA'pi-sakalazAstrANAM vettA san, kimityAzcarye, vipulajaghanAM-striyaM vihAtuMtyaktuM samartho bhavati / kimbhUtaH ? na vidyate svAdaH-saMsArasambandhI yasya saH asvAdaH / guruH kiMvi0 ? kaH-vAyutulyaH apratibaddhatvAt / A iti smRtau // 45 // tvannisya(Sya)ndocchasitavasudhAgandhasamparkaramyaH zrotorandhradhvanitasubhagaM dantibhiH pIyamAnaH / nIcairvAsyatyupajigamiSordevapUrvaM giriM te zIto vAyuH pariNamayitA kAnanodumbarANAm // 46 // vyAkhyA- he arandhra ! - acchidra !! dhvanau-zabde tA-lakSmIryasya, tasya saM0 he dhvanita ! / u:-zambhuH tadvat pAti-rakSati tasya sambodhanaM he upa ! he deva! -he narendra !! te-tava pU:-puraM saiva vo-mahezaH taM pUrvaM; azIto-guruH "nIcaiH sve(svai)rA'lpanIceSvi"tyanekArthavacanAt, nIcaiH-svairaM vAsyati-prApsyati / "vAk sukhAptigatisevAsu syAdvAlg (gamana)hiMsayo"riti dhAtupAThAt / na vidyate 1. 'vapra' zabdastAtavAcakatvena prayukto'tra / vapraH-bapra:-bappa:-bApaH iti yAvat /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 79 zI-nidrA-hiMsA vA yatra sA azIH, IdRk tA-cAritralakSmIryasya saH azIta:hiMsAnidrAdravyarahita iti / samarthavizeSaNAt gururiti gamyate / azItaH kimbhUtaH? tubhyaM tvadarthaM nitarAM syandate ca(ce)ti saH tvannisyandaH / utsvasitA-romAJcitA vasudhA bhUmiAH], "tatsthe tavyapadezAt" jagad vA yasmAt sa utsvasitavasudhaH / A-samantAt gandhasya-surabheryaH samparkaH-saMyogastena ramya:-manojJaH, eSAM padatrayANAM vizeSeNa karmadhArayaH / punaH kimbhUtaH ?, pariNamayitA-karmaNAM paripAkakartA ityarthaH / te kimbhUtasya ? jigamiSoH- 'gatyarthAnAM jJAnArthatvAt' jJAtumicchoH / kiM ? AyuH-jIvitakAlaH / cakAraH punararthe / tataH zrota-indriyaM 'jAteraikyAt' zrotAMsItyarthaH / keSAM?, kAnanodumbarANAM / kAnanA:-kAnanodbhavAH, udumbarA:-vRkSavizeSAsteSAM, athavA kasya-sukhasya AnanaM-mukhaM, tasya saM0 he kAnana ! zeSaM tathaiva / pUrvaM kimbhUtaM ? puramahezaM / atra purasya mahezena sAmyaM jane smitakAritvAt parairakSobhyatvAcca / pUrvaM kiM0 ? giri-pUjyaM / punaH kiM0 ?, subhagaM-manoharaM / kaiH ? dantibhiH-hastibhiH / 'vaSTi bhAgurirallopa"mityAdinA aperakAralopaH / api punaH guruH kimbhUtaH ? IyamAnaH arthAt sadbhirityarthaH // 46 / / (tatra skandAniyatavasatiM puSpameghIku( kRtAtmA puSpAsAraiH snapayatu bhavAn vyomagaGgAjalAI / rakSAhetornavazazibhRtA vAsavInAM camUnAM matyAdityaM hutavahamukhe saMbhRtaM taddhi tejaH // 47 // vyAkhyA - tatra skandamityAdi / tebhyaH-taskarebhyaH trAyate-rakSati Dapratyaye he tatra !-taskarabhayavArakatvAt he nRpa ! puSpaM-dhanadavimAnaM, tasmin tasya vA A-lakSmIryasya sa puSphA:(SpAH) vizeSaNabalAd dhanadastasya saM0 he puSphAH (SpAH)!- he dhanada !! kai: ? sAraiH-dhanaiH / he vyomagaGgAjala !-nirmalatvAt AkAzagaGgAjalatulya !! he hutavaha !-he vahne ! kasya hetoH? vAsavInAMindrasambandhinInAmapi camUnAM rakSAhetoH-bhasmakAraNasya / A-lakSmIHtayA ArdraHsarasaH, tasya saM0 he Ardra ! e ityAmantraNe / citratvAt visargA'bhAvaH / nava:stotraM tena zazibhRto-mahezaH acintyazaktitvAt sa ma(na)vazazibhRtaH, tasya sambo0 1. jalAdraiH0 mu. megha0 // -
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 anusandhAna 32 he navazazibhRta ! / he a !-he kRSNa ! bhavAn tat-tejaH snapayatu / tattejaH / "skandaM gatize(zo)SaNayo'riti dhAtuH / sa taraskandin (?) / zoSayat / kAM ? niyatavasati-niyatA-manuSyaloke satataM bhavatItyAdiprakAreNa nizcitA yA vasati:rAtriH taM tathaiva / 'yattadonityasambandhAt' tat kimityAha-yat tejaH mukhe-vaktre, hi-nizcitaM, saMbhRtaM-samyak dhRtaM bhavati / bhavati kriyApade hetustathaiva / tejaH kimbhUtaM ? atyAdityaM-sugamam / bhavAn ki0 ?, puSpANAM megho'syA'stIti puSpameghI / tejaH kiM0 ? I:-tejaHzrI[:]tayA kRtaH-niHpAditaH niSpanno vA AtmAsUryo yena tat IkRtAtmaH / A iti sambodhane'vyayaH // 49 // jyotirlekhAvalayi galitaM yasya baha~ bhavAnI putrapremNA kuvalayadalaprApikaNe karoti / dhautApAGgaM harazusi( zazi )rucA pAvakestaMmayUraM pazcAdapri(dri )grahaNagurubhiga( 1 )rjitainara tairna )rtayethAH // 48 // vyAkhyA // jyoti:-tejaH, tena lekha:-devaH, tasya saM0 he jyotirlekha ! / A-suvarNAdilakSmIH tayA, samantAdvA 'bavayoraikyAt' bali:-pUjA yasya / athavA bali-rbalirnu(nR) patulyaH saH, tasya saM0 he bale ! i ityAmantraNe / kuvalayadalAni prAptutaH ityevaMzIlau-komalatvAt kau~ yasya tasya saM0 he kuvalayadalaprApikarNA(Na) ! I iti saMnidhAnArthe / he pAvaka !-pavitrIkAraka ! "adristu parvate sUrye sA(zA)khinI"tyanekArthavAkyAt adrigrahaH-sUryagrahaH tadvat, "Nastu phale jJAne" ityekAkSaravacanAt bhAskaratvAt No-jJAnaM yasya tasya saM0 he adrigrahaNa !-he zrIguro ! / taM zrInarendraM-mayUraM tvaM nrty(ye)thaaH]| kaiH ? jinavAgjaladadhvAnayorabhedopacArAt garjitaiH-jinavAgbhiH zabdairvA / kiM. garjitaiH ?, gurubhiH-mahadbhiH / tvaM kimbhUtaH ? iM (i.)-kAmaH rUpavattvAt / taM kiM0 ?, dhautaM-kSAlitaM, tathA AM-lakSmI pAti Dapratyaye ApaM, IdRzaM aGga-dehaM yasya sa taM dhautApAGgaM / kayA ? harazazirucA haro-rudraH, zazI-candraH, tadvat tayorvA rugrociH tayA tathaiva / tvaM kiM0 ? pa:-prauDhaH kutaH , cAt-candrAt nirmalatvAt / taM kaM ? yasya narendrasya bhavAnI-pArvatI putrapremNA baha-parivAraM karoti, "barhaH parNe parivAre kalApe" ityanekArthaH / barha kimbhUtaM ? "galirduSTavRSaH zakto'pyadhUrvaha" iti nAmamAlAvAkyAt galayo-duSTavRSabhAH zaktA api
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 azaktimantaH syu[:] tAdRzA: tA:- taskarA yasmAt taM galitam // 48 // ArAdhyainaM zaravaNabhuvaM devamullaGghitAdhvA siddhadvandvairjalakaNabhayAdvINibhirmuktamArgaH / vyAlambethA[:] surabhitanayAlaMbhajAM mAnayiSyan zrotomUrtyA bhuvipariNatAM rantidevasya kIrttim // 49 // vyAkhyA - he ArAdhya !- he pUjya ! surabhitaH - sugandhIkRta: nayo - nyAyo yena tasya saM0 he surabhitanaya ! / athavA surabhirgo: (gaH) tasyAH tanayaH - putraH vRSabhastasya saM0 he surabhitanaya ! dhaureyatvAt / vilambaM kuryA:- kSaNamAtraM tatra stheyamiti bhAva: / he guro ! tvaM ranaM (nara) devaM nRpaM Sya ( pra ? ) ti vyAlambethAH tvaM kutaH ? 'DalayoraikyAt' jaDAnAM mUDhAnAM kaNo alpamAtraM yat bhayaM, asau narendrasyAgre kSaNamAtraM na sthAsyatItyAdirUpA bhItiH tasmAt jalakaNabhayAt / tvaM kiM0 ?, ullaGghinAdhvA, sugamam / punaH kiM0 tvaM ? mukta: - tyaktaH mArgo'nveSaNaMpanthA vA yena saH muktamArgaH, kasya ? e: - kAmasya / punaH tvaM rantidevasya kRstasya (?) kIrtti(rtti) alaM - atyarthaM bhaja - sevasva / kaSA(yA)?, zrotomUrtyA zrotAMsi-indriyANi taiH pradhAnAH mUrtiH zarIraM tayA / ko'rthaH ? paJcendriyapradhAnazarIreNa kIrtti (ti) prApnuhItyarthaH / kIrtiM kimbhUtAM ? paJcendriyapradhAnazarIreNa pRthivyAM pariNatAM vistIrNAm / tvaM kiM kurvan ?, mAmAM (?) AM- zriyaM AnayiSyan / devaM kimbhUtaM ? zaravaNabhuvaM mahAtejasvitvAt skandatulyamityarthaH // 49|| tvayyAdAtuM jalamavanate zArDiMgaNo varNacaure tasyAH sindhoH pRthumapi tanuM dUrabhAvAtpravAham / prekSiSyante gaganagatayo dUramAvarjya dRSTI rekaM muktAguNamiva bhuvaH sthUlamadhyendranIlam // 50 // 81 vyAkhyA || sthUlaM madhyaM yasya athavA "madhyaM nyAyye'valagnentari" ti vacanAt sthUlaM-pInaM madhyaM - nyAyyaM - nyAyo yasya saH sthUlamadhyaH, tasya sambo0 he sthUlamadhya ! bhuvaH - pRthivyAM he indra ! - he zakra ! tvayi tasyA - lakSmyAH pravAhaMlokarUDhyA dAnaM dAtuM avanate - nIce bhUte sati dRSTI: - locanAni Avarjya - samyag saMspRzya, gaganagatayo devAH, ivotprekSAyAM, jalaM - pAnIyaM dUraM dUre eva natvabhyarNaM prekSiSyante - drakSyanti / ko'rthaH ? tvayA yadA dakSiNA yAcakebhyo dattA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ anusandhAna 32 tadA'bhyarNavattisaraHsindhukUpAdijalaM sakalaM vyayitaM dUre eva jalaM sthitamiti bhAva: / bhUridAnaM ca dattamiti tAtparyArthaH / tasyAH kasyAH ? ' yattadornityasambandhAt' yA A-lakSmIH sindhoH- samudrAt tanuM - dehaM aveH prAptyarthatvAt Ava-prApa / tanu (nuM) kiMvi0 ?, At-kRSNAt api pRthuM - mahattaraM - gurutaraM / punaH kiMvi0 ? nIlaM - nIlamaNirUpaM / punaH kiMvi0 ?, ekaM zreSThaM / punaH kiMvi0 ?, muktAguNaM - muktAHtyaktA: aguNA: apaguNA yena sa muktAguNaH taM muktAguNam / yA kiMvi0 ? dUrAt bhAtIti Dapratyaye dUrabhA / tvayi kiM0 ? zAGgiNaH- kRSNasya varNo - yaza:stutirvA tasya caura:- apahArakaH saH tasmin varNacaure - kRSNayazaH sarvasvApahArake ityarthaH // 50 // tAmuttIrya vrajaparicitabhrUlatA vibhramANAM pakSmotkSepAduparivilasatkRSNasAraprabhANAm / kundakSepAnugamadhukara zrImuSAmAtmabimbaM pAtrIkurvan dazapuravadhUnetrakautUhalAnAm // 51 // vyAkhyA // bhrUlatAyA vibhramo - bhrUsamudbhavo vikAravizeSo vidyate yAsAM tAH bhrUlatAvibhramAH, vizeSaNasAmarthyAt striyaH, tAsAM bhrUlatAvibhramANAM strINAM vrajo (vrajaH) - samUha:, tena pari - samantAt cito - vyApto yaH tasya sambo0 he vrajaparicita !! bhUlatAvibhramANAM kiM0 ?, prakarSeNa bhAtIti prabhA, prakRSTA vA prabhA yAsAM tAH prabhAH, tAsAM prabhANAm / At- kRSNAt ut- UrdhvaM prAbalyena vA kSepaH- upamAdibhiH AdhikyakaraNaM yasya tasya saM0 he utkSepa ! pA-prauDhA kSmAbhUmiryasya tasya sambo0 he pakSma ! pari- sAmastyena vilasat - dedIpyamAnnaM (naM) kRSNavat-viSNuvat sAraM balaM dhanaM vA yasya tasya saM0 [he] parivilasatkRSNasAra ! / nuM-stutiM gacchati sa nugaH, tasya sambo0 he nuga ! / madhu-madyaM kurvantIti madhukarA:kalyapAlAH, teSAM zriyaM lakSmIM zobhAM vA muSNAti apaharati yaH sa madhukara zrImuSaH / tvayA madyasya karaNaM pAnaM ca niSiddhaM, te tu tat kurvanti / tatasteSAM zikSArthaM sarvasvApahArakaH / tasya sambo0 he madhukara zrImuSa ! / Ama:zrIAmanRpaH zrIbappabhaTTisUripAdAnAM paramabhaktaH, tathA tvamapi zrIhIravijayasUripAdAnAM tatu (tattu) lyaH, tatsambo0 he Ama ! / dai:- kalatraiH, "zaM zreyasi sukhe'vyaya" iti sudhAkalazavacanAt za:- zreyAn utkRSTaH, tatsambo0 he daza !! = 82
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 83 atra kau-pRthivyAM, kuM-pRthivIM tva(tvaM) u-nizcayena apA:-rakSitavAn / kiM kRtvA? uttIrya-avatIrya / kAM ? tAM-pRthivIM / tvaM kiM kurvan ?, Atmaiva bimbaM AtmAnamityarthaH apAtraM pAtraM sarvaguNabhAjanaM karotIti zatari pAtrIkurvan / kasmin ? "puraM zarIre nagare gRhapATaliputrayoH" ityanekArthavacanAt purai-guhaiH tathA vadhUbhiH Uno-rahito yaH saH puravadhUnaH-anagArezvara ityarthaH, tasmin puravadhUne, saptamyAH ] sAmIpyA rthatvAt anagArezvarasamIpe ityarthaH puravadhUne kiMvi0?, UhaM-dhIguNavizeSa lAntIti Dapratyaye UhalA:-vicArajJAH, teSAM UhalAnAM-vicArajJAnAM madhye dakSenipuNe / u ityAmantraNe'vyayaH // 51 // brahmAvartta janapadamatha cchAyayA gAhamAnaH kSetraM kSatrapradhanapizunaM kauravaM tadbhajethAH / rAjanyAnAM sitazarazatairyatra gANDIvadhanvA dhArApAtaistvamiva kamalAnyabhyaSica(Jca)n mukhAni // 52 // vyAkhyA- zitAH- tIkSNAH zarA:-bANAH yasya saH zitazaraH, tasya sambo0 he zitazara ! / keSAM madhye ? rAjanyAnAM-kSakSi(tri)yANAM-rAjaputrANAM vA madhye ityarthaH / tvaM, "dArAH kSetraM vadhUrbhAryeti" vacanAt, kSetraM-bhAryAM tadbhajethAH tat sevethAH / 'yattadonityasambandhAt' yatkSetraM A-lakSmIH tasyA dhArApAtAH, atra lakSmIzabdena vasu grAhyaM, tataH taiH AdhArApAtaiH-vasudhArApAtaiH ityarthaH, gAM-pRthvIM tvamiva abhyaSiJcat / punaH yatra kSetre mukhAni-vaktrANi kamalAni-kamalatulyAni vartante / atra bahutvaM sarvazarIrAvayaveSu pUjyatvAt mukhasya / ko'rthaH ? yatkSetraM dAnairvarSAvadvarSati yasya ca mukhaM kamalatulyaM yacca kauravaM-kurkhAdizuddhavaMzodbhavaM tatkSetraM tvaM bhajethA iti bhAvaH / AdhArApAtaiH kimbhUtaiH ? zataiH-zatasaMkhyaiH / kSetraM kiMvi0?, brahmAvarta, brahma-brahmacaryaM tasyaiva AvarttaH-cintanaM-AvartanaM yatra yasya vA tad brahmAvartaM / "AvataH payasAM bhrame Avarttane cintane ce"tyanekArthaH / punaH kiMvi0 ?, kSatrANi-kSatriyAn prAti-pUrayati Dapratyaye kSatrapraM, IdRzaM yat dhanaM-dravyaM tasya pizunaM-sUcakaM prazastalakSaNopetatvAt yat tat kSatrapradhanapizunam / punaH kiMvi0? kauravaM-kuruvaMzodbhavam / tvaM kiM kurvANaH ? gAhamAnaH-vigAhamAnaH kaM? janapadaM-dezaM 'jAtai(te)raikyAt' janapadAnityarthaH / kayA? chAyayA-zobhayArAjarItyA na tu luNTanAdiprakAraiH / tvaM kiMvi0 ?, aM-kRSNaM bhAvijinaM cetasi
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 anusandhAna 32 dhatte iti Dapratyaye adhaH / punaH kiMvi0? 'DalayoraikyAt' la-indraH, tasya strI lI, tAM vAti-gacchati Da pratyaye lIva:-indraH, tadvat dhanva-dhanuryasya sa lIvadhanvA / athavA kviMci (kvacit) gANDIvasthAne gAMjIva-zabdo'pyasti, tataH jIvadhanvAjIvavat-Atmavat vallabhatvAt dhanva-dhanuryasya sa jIvadhanvA // 52 / / hitvA hAlAmabhimatarasAM revatIlocanAGkAM bandhuprItyA samaravimukho lAGgalIyAH siSeve / kRtvA tAsAmabhigamamapAM saumyasArasvatInAmantaH zuddhastvamiva bhavitA varNamAtreNa kRSNaH // 53 // vyAkhyA // abhimata-iSTaH rasa:-zAntAbhidho yasya yatra vA sa abhimatarasaH tasya sambo0 he abhimatarasa ! / revatyAM-revatInakSatre upalakSaNatvAt puSyAdau locanaMloco yasya sa revatIlocanaH tatsambo0 he revatIlocana !! he saumya !- he akrUra ! / sa narendraH tvaM "vaH pazcimadigIze syAdaupamye punaravyaya"-miti[vAcanAt tvaMvat-tvamiva sa narendraH antaHzuddho bhavitA-bhaviSyati / kiM kRtvA ? hAlAMsurAM hitvA-surApAnaM tyaktvA / sa kiMvi0?, R-bhUmiH, No-jJAnaM, tathA "mAtrAparicchade akSarAvayave dravye" ityanekArthavacanAt mAtrA-paricchadaH-putrAdiparivArat / samAhAradvandve RNamAtraM, tena RNamAtreNa, ko'rthaH ? bhUmyA jJAnena paricchadena ca kRSNa:-kRSNatulyaH ityarthaH / saH kaH ? 'yattadornityasambandhAt' yo narendraH, ivotprekSAyAM, bandhuprItyeva-samAnadharmatvAt bandhusneheneva aM-kRSNaM- bhAvitIrthakaraM siSeve-sevitavAn / kiM kRtvA ?, tAsAM apAM-pAnIyAnAM abhigama-saMsparzaAcamanaM vA kRtvA-vidhAya-zucIbhUyetyarthaH / tAsAM kAsAM ?, 'yattadonityasambandhAt' yA ApaH lAGgalIyAH vidyante / la-indraH, tasya aGga-vapuH, tallIyateAzliSyate yaH sa lAGgalI:-meghaH / indrasya meghavAhanatvAt vapuSi meghA lInAH vidyante iti rUDhiH / tatastatprabhavA imA lAGgalIyA-meghaprabhavA ApaH ityarthaH / apAM kiMvi0 ? sArasvatInAM-sarasvatyAM nadyAM bhavAH sArasvatyaH, tAsAM sArasvatInAm / AM kiMvi0 ? "aH kRSNe vinatAsUnA"viti mahIpavacanAt asya- gu(ga)ruDasya aGka-cihnaM yasya sa AGkaH, taM aGkaM(AGka)garuDadhvajamityarthaH / sa kiMvi0? maravimukhaH-mazcandrastadvat saumyaM, tathA raviHsUryaH tadvad bhAsvaraM, mukhaM-AsyaM yasya [sa] maravimukhaH // 53 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 85 tasmAdgaccheranukanakhalaM zailarAjAvatI) jahnoH kanyAM sagaratanayasvargasopAnapaGktim / gaurIvakAbhrakuTiracanAM yA vihasyeva phenaiH zambhoH kezagrahaNamakarodindulagnormihastAm // 54 // vyAkhyA (?) iti zrIprathamasvarga saMpUrNam ( sargaH saMpUrNaH) // pariziSTa padyatulanA-tAlikA zlokAGkaH mudrita-pratisatkazlokAH / / meghadUtakhaNDanA-pratisatkazlokAH (vAsudeva lakSmaNa zAstrI paNazIkara sampAdita- nirNayasAgarIya I. 1918 varSe prakAzita-saTIka pustakasatka pATho'tra lbdhH)| kazcitkAntA tasminnadrau tasya sthitvA pratyAsanne dhUmajyotiH jAtaM vaMze santaptAnAM tvAmArUDha mandaM mandaM 10 tAM cAvazyaM 11 kartuM yacca 12 ApRcchasva 13 mArga tAvat 14 adreH zRGgaM or mx 5 w ga 88888888888888
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 anusandhAna 32 888 8 (18-19 madhye) kSepakaH / 18 (21-22 madhye) kSepakaH 15 ratnacchAyA 16 tvayyAyattaM 17 tvAmAsAra adhvaklAntaM channopAntaH 20 sthitvA tasmin / tasyAstiktai nIpaM dRSTvA ambhobindu utpazyAmi pANDucchAyo 26 teSAM dikSu 27 nIcairAkhyaM vizrAntaH san vakraH panthAH vIcikSobha 31 veNIbhUta 32 prApyAvantI 33 dI(kurvan 34 hArAstArAM pradyotasya 29 (31-32 madhye) prakSepaH / ,, ,, ,, - patrazyAmA / jAlodgINe0 32 / bhartuH kaNTha0 33 / 34 apyanyasmin pAdanyAsa 40 pazcAduccai 41 gacchantInAM 42 tAM kasyAMcid
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 . 87 47 43 tasmin kAle 44 gambhIrAyAH 45 tasyAH kiJcit 46 tvanniSyando tatra skandaM 48 jyotirlekhA 49 ArAdhyainaM tvayyAdAtuM tAmuttIrya 52 brahmAvarta 53 hitvA hAlA 54 tasmAdgacche
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 anusandhAna 32 DhUMka noMdha 1. eka sAdhvI-pratimA zrIbhadrezvara tIrtha e kaccharnu purAtana ane bhavya jaina tIrtha che. tenuM sadIojUnuM vizALa jinAlaya I. 2001 nA 26 jAnyuArInA bhISaNa bhUkampane kAraNe hAnigrasta thatAM hAla tenA sthAne pAyAthI nUtana jinAlaya baMdhAI rayuM che. A mATenA pAyA- khodakAma karatAM nIcethI keTalAka khaNDita pratimA-avazeSo maLyA che, jemA mukhyatve vidharmI AkramaNakAroe khaNDita karelI jaina mUrtio ja che. A mUrtio mahadaMze lekha-vihoNI che, chatAM je be-traNa pratimAnI palAMThI para thoDAka akSaro jovA maLe che, te parathI A avazeSo 14 mI zatAbdInA hovAnuM mAlUma paDe che. A khaNDAvazeSomAM eka sAdhvIjInI khaNDita pratimA paNa che, (tenI chabI A aMkanA mukhapRSTha para mUkI che). A pratimAnI mukhAkRti kApI nAkhelI hAlatamAM che. DAbo hAtha tathA paga paNa kapAyelA che. mastakanA pRSTha bhAge rajoharaNa laTakato spaSTa dekhAya che, jenA AdhAre A koI gRhastha strInI nahi, paNa jaina sAdhvInI mUrti hovAnuM siddha thAya che. sAdhvIjI pATalA para beThelA che. temanA be paDakhe be strIo, sambhavataH sAdhvI-ziSyAo, beThI che. pratimAnI palAMThImAM lakhelA akSaro che: "rAjJI rAjamata". rAjamata e rAjImatInuM dezI rUpa che, te uparathI prasiddha 'nema-rAjula' vALAM rAjamatInI A mUrti hovAnI kalpanA thAya kharI. parantu tenI sAthe joDela 'rAjJI' zabda upara vicAra karatAM lAge che ke A koI rAjA ke ThAkoranI rANI hoya- madhyakALamAM, ane teNe dIkSA lIdhI hoya paNa dIkSA pachI te 'rAjJI' tarIke ja oLakhAtI rahI hoya, e vadhu zakya che. A sivAya bIjA akSaro vaMcAtA nathI, athavA kharekhara anya koI akSaro hovA koI nizAna ja nathI, tethI ATalA ja akSaro pratimA para che, tema lAge che. je hoya te, paNa madhyakALamAM sAdhvIjInI pratimAonI sthApanA thatI hatI, tenAM je gaNyAgAMThyAM udAharaNo upalabdha che, temAM A pratimAthI eka mahattvapUrNa dAkhalo umerAyo che. -zI.
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 : TraeNka noMdha 2. bhuvanahitAcArya ma. vinayasAgara anusandhAna ke 25 veM aMka meM bhuvanahitAcArya kRta caturviMzatijinastavanam (pRSTha 53 se 58 taka) prakAzita huA thA / usa lekha meM bhuvanahitAcArya kA jo paricaya prApta hai vaha eka hI pairegrApha meM diyA gayA thA / kharataragaccha pratiSThA lekha saMgraha kA sampAdana karate hue zrI bhuvanahitAcArya se sambandhita eka zilAlekha prazasti dRSTigocara huI / yaha prazasti rAjagRha nagara meM pArzvanAtha mandira meM vidyamAna hai| vividha chandoM meM nirmita prazasti vaiduSyapUrNa hai aura 38 padyoM meM hai jo 33 paMktiyoM meM TaMkita huI hai| isa prazasti kA sArAMza nimna hai vipulAcala para virAjamAna pArzvanAtha bhagavAn vAJchita phala pradAna kareM (1) / bhagavAn munisuvrata svAmI janma, dIkSA, kevalajJAna kalyANa jahA~ hue haiM aura cakravartI jaya, baladeva rAma, vAsudeva lakSmaNa, prativAsudeva jarAsandha, mahArAjA zreNika, abhayakumAra aura dhanya zAlibhadra Adi se jo bhUmi pavitrita hai| vipulAcala para aura vaibhAragiri para jinendra mandira haiM (2-3) usa rAjagRha nagara para suratANa perojazAhI kA zAsana cala rahA hai / unake Adeza se magadha deza para malikavaya nAmaka zAsaka hai aura usI kA sevaka sahaNAsadUradIna kI sahAyatA se maMtrIdalIya Thakkura vaccharAja aura Thakkura devarAja ne yaha pArzvanAtha kA mandira banavAyA hai (5) / mantridalIya vaMza meM mukhya puruSa sahajapAla hue / unakI vistRta vaMza paramparA dI gaI hai / padya 6 se 13 // usI vaMza-paramparA meM Thakkura maNDana ke putra Thakkura vaccharAja aura devarAja ne isa mandira kA nirmANa karavAyA / isa mandira ke pratiSThApaka the - bhagavAn mahAvIra kI paramparA meM sudharma gaNadhara, vajrasvAmI Adi pUrvadhara hue / usI vaMza-paramparA meM vardhamAnasUri ke ziSya jinezvarasUri, unake ziSya jinacandrasUri ne samvegaraMgazAlA grantha kA nirmANa kiyaa| unake paTTadhara abhayadevasUrine stambhana pArzvanAtha kI mUrti prakaTa
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 anusandhAna 32 kI aura navAMgoM para TIkA likhii| unake kramaza: paTTadhara jinavallabhasUri, yogendra cUDAmaNi ambikA pradatta yugapradhAna padadhAraka jinadattasUri, maNidhArI jinacandrasUri, vAdI evaM vAgIzvara jinapatisUri, jinezvarasUri, jinaprabodhasUri, jinacandrasUri, zatruJjaya tIrtha para mAnatuMga vihAra ke saMsthApaka jinakuzalasUri, jinapadmasUri, jinalabdhisUri aura unake paTTadhara jinacandrasUri hue| una zrI jinacandrasUri ke upadeza se vihArapura nagara meM rahane vAle vaccharAja aura devarAja ne samasta parivAra samasta sahita yaha mandira banavAyA (14-32) / bhuvanahitopAdhyAya ke dIkSAdAyaka guru the jinacandrasUri aura zAstroM ke adhyayana karAne vAle the- jinalabdhisUri / una bhuvanahitopAdhyAya ne gacchanAyaka ke AdezAnusAra vikrama samvat 1412 ASADha vada 6 ke dina isa mandira kI pratiSThA kI / yaha prazasti bhI bhuvanahitopAdhyAyane likhI hai / isa prazasti ko utkIrNa karane vAle Thakkura mAlhA ke putra suzrAvaka vIdhA the (3338) / pratiSThA ke samaya bhuvanahitopAdhyAya ke sAtha the - hariprabhagaNi, modamUrtigaNi, harSamUrtigaNi aura puNyapradhAnagaNi Adi bhuvanahitopAdhyAya ne pUrvadezastha mahAtIrthoM kI yAtrA kI thI / - yaha prazasti lekha mahopAdhyAya vinayasAgara sampAdita kharataragaccha pratiSThA lekha saMgraha lekhAMka 86 pRSTha 22-23 para prakAzita hai / C/o. prAkRta bhAratI 13 A. mena mAlavIya nagara jayapura 302017
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 91 Do. bhAyANInuM madhyakAlIna sAhitya-abhyAsakSetre pradhAna hasu yAjJika __DaoN. harivallabha bhAyANInuM pradAna saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane jUnI gujarAtI e cAreya bhAratIya AryabhASAonA abhyAsakSetre che. arvAcIna gujarAtIno janma ane tenI sAhitya paramparAno vikAsa A cAra bhASAonA kramamAM thayo che. A bhASAonAM jJAna-parizIlana tathA bhASAzAstra, bolIvijJAna, vyutpatti ane vyAkaraNanA adhikArapUrNa abhyAsa, pUrva ane pazcimanAM mImAMsA ane Adhunika pravAhonI paNa pUrI jANakArI ane AvA prAcIna-madhyakAlIna kRtionI prajAjIvanasaMlagna paramparAnAM paNa pratyakSa jJAna-anubhavane kAraNe, DaoN. bhAyANI A viziSTa zAkhAnA saMzodhana-sampAdanamAM gujarAta uparAMta rASTrIya ane AntararASTrIya kakSAo mUlyavAna pradAna karI zakyA che. ahIM AvA pratibhAzALI rasamarmajJa paNDita ane abhyAsI evA Do. bhAyANInA madhyakAlIna sAhityanA abhyAsanA kSetramAM, amaNe karelAM kAryone tathA viziSTa pradAnane vilokavAno upakrama che. A prakAranA emano abhyAsa kRtisampAdana tathA sampAdita kRtionAM saMzodhana, arthadarzana, bhASAntara ane AsvAdana ema mukhya be vargamAM mUkI zakAya. prAcIna-madhyakAlIna kRtio paranA DaoN. bhAyANInA abhyAsanuM AraMbhabindu emaNe I.sa. 1945 mAM prakAzita karelI abdurrahemAnanI apabhraMzamAM lakhAyelI 'sandeza-rAsaka'nA punaHsampAdita pATha paranI abhyAsa-bhUmikA che ane gata sadInA antima varSa sudhI, I. 2000nA upAntya mAsa sudhI amanuM saMzodhanakArya avirata pUrA 56 varSa sudhI cAlyu. 84 varSanA AyuSyakALamAM amanAM 86 pustako pragaTa thayAM ne temAM I. 1996mAM pragaTeluM 'zodhakhoLanI pagadaMDI para' chellaM che teno kramAMka paNa 86mo che. te pachInAM varSomAM I. 1998mAM 'patraM puSpaM' ane 'te hi no divasA...' thayAM te AtmakathanAtmaka pustako paNa temanAM jIvana ane saMzodhananAM mULamAM rahelA zIlasabhara saMskAra ane abhyAsane samajavAmAM cAvIrUpa che. ___DaoN. bhAyANInA 86 granthomAM paNa vizeSa saMkhyA to saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane jUnI gujarAtIbhASAnAM saMzodhananAM pustakonI ja che. AmAM je bAkI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 anusandhAna 32 rahe che te paNa che to bhASA, vyAkaraNAdi paranAM ja pustako. e dRSTimAM letAM bhAyANI-sAhitya-samagra saMzodhana-sampAdana ja che. amAM bhASAzAstra ane vyAkaraNaviSayaka 17 ane mImAMsAnAM 8 pustako che. saMzodhana-sampAdananAM amanAM pustakomAM saMskRtanA lIlAvatIsAra (1983), dha losTa saMskRta DrAmAH puSpaduSitaka enDa dha sTorI opha naMdayantI ina jaina TreDizana (1994), ema 2 che. prAkRtabhASAnAM pustakomA saMkhitta taraMgavatI (1979), tArAgaNa (1987), vasudevahiNDI madhyama khaNDa bhAga 1 (Ara. ama. zAha sAthe, 1988) oma 3 ane apabhraMzabhASAnA sandeza-rAsakanI prastAvanA (1945), tenAM punaHsampAdita pATha ane bhASAntara (1999), paumasiricariya (ema.sI. modI sAthe, 1948), paumacariya bhAgaH 1, 2, 3, (1953, 1961), neminAtha-cariya bhAgaH 1, 2 (ema. sI. modI sAthe, 1970, 1971), sanatkumAra cariya (ema. sI. modI sAthe, 1972), apabhraMza leMgveja enDa liTarecara (1990), raulA-velA (1994), chandonuzAsananA prAkRta ane apabhraMzanA vibhAgo, bhASAntara (1996), dohAgItikoza enDa cariyAgItikoza (1997), dohAkoza opha kRSNapAda, tilopAda ema 10 che. jUnI gujarAtInAM pustakomA madana mohanA (1955), traNa prAcIna gUrjara kAvyo (1955), rustamano saloko (1956), siMhAsana-batrIsI vArtA 18 thI 22 (1960, punaHmudraNa 1995) dazamaskandha bhAgaH 1, 2 (umAzaMkara jozI sAthe, 1966, 1972), prAcIna gUrjara kAvyasaMcaya (agaracanda nAhaTA sAthe, 1975), rayaNacUDarAsa (1971), zIlopadezamAlA bAlAvabodha (Ara. ema. zAha ane gItAbena sAthe, 1990), nandabatrIsI (kanubhAI zeTha sAthe, 1990), rAsalIlA (1988), pAMDavalA (1991), kRSNabAlacarita (1993) ama 12 che. Ama mukhyatve kRtiniSTha saMzodhana-sampAdananAM pustako 26 che. A uparAMta bhAratIya kathAsAhitya (1981), lokasAhitya sampAdana ane saMzodhana (1985), zodha ane svAdhyAya (1961), anusandhAna (1982), kRSNakAvya ane narasiMha svAdhyAya (1986), lokakathAnAM kuLa ane mULa (1990), hastapratone AdhAre pAThasampAdana (1987), vagere vividha nimitte thayelAM saMzodhana-svAdhyAya che.. bhAratIyavidyA paranAM saMzodhana-patro inDolojIkala sTaDijha bhAga 1, 2
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 93 (1993, 1996)mAM saMgrahastha thayA che. madhyakAlIna kathAkoza bhAga: 1, 2 (1991, 2000) vividha paramparAgata kathAonAM kathAnaka ane kRtisandarbha pUrA pADe che to hariveNa vAya che re ho vannamAM (1990), gokuLamAM TahukyA mora (1990) ane jharamara meha jhabUke bIja (1991) 90 pada-bhajananA pAThane sampAdita rUpamA upalabdha banAve che ane tenAM chandamApa sAthe paramparAgata gAnanAM svarAMkana Ape che. muktaka makaranda (1998) ane taraMgavatInAM gujarAtI ane hindI anuvAda (1998) prAkRta na jANatA abhyAsIne uttama abhyAsakSama racanAo sulabha ane sugama banAve che. A badhAMne dhyAnamAM letAM 46 pustako saMzodhana-sampAdananAM che. A uparAMta bhAratIya vidyAbhavana, bhASAvimarza, saMbodhi, anusandhAna ane anuzIlana jevA saMsthAgata zodhapatronAM sampAdana dvArA paNa sAhitya-saMzodhananuM kArya karyu. A kArya ane pustakomAM prAcIna-madhyakAlIna gadya-padyanI vividha racanAonAM uttama AsvAdya bhASAntaranAM prapA (1968), gAthAmAdhurI (1976, 1991), kamaLanAM taMtu (1979, 1994), jAtakakathA-maMjUSA (1993), kAlidAsavandanA (1986), muktakamAdhurI (1986), RcAmAdhurI (1987), muktakamaMjarI (1989, 1991), tripuTI (1995), muktaka-aMjali (1996), muktaka-makaranda (1998) vagereno tathA vyAkaraNa ane bhASAzAstranA 17 pustako umero to moTAbhAganuM kArya saMzodhana sAthe ja sambandha dharAve che. Ama 84 varSanA AyuSyanAM 56 varSa saMzodhananAM che. A saMzodhaka vidyApuruSanA jIvananA tabakkA ja ovI rIte goThavAyA ke saMsthAnA mAdhyamathI vidyAkArya ja avirata cAlatuM rahyu. AraMbhanAM 20 varSa muMbaImAM bhAratIya vidyAbhavana jevI samRddha saMsthAmA kArya karyu ane te pachI be dazakA gujarAta yunivarsiTI ane lA.da. prAcyavidyAmandiramA rahI saMzodhanakArya kayeM. I. 1985 thI 2000 sudhInA doDha dAyakAthI vizeSa kALanA antima tabakkAmAM gujarAta sAhitya akAdamI, gujarAtI sAhitya pariSada, prAkRta TeksTa sosAyaTI, hemacandrAcArya nidhi jevI saMsthAonA mAdhyamathI saMzodhana pUrNa kaLAo vikasyu. A saMsthAomAM zikSaNa-mArgadarzana dvArA gujarAtanA abhyAsIone tathA videzanA prAcyavidyAnA paNa aneka abhyAsIone mArgadarzana ApyuM ane bhAyANIkuLanA A abhyAsIo dvArA paNa je saMzodhana-sampAdana thayAM, tene paNa Do. bhAyANInAM A kSetranA
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 anusandhAna 32 pradAnamAM gaNatarImA levA joIo. kAraNa e ke AvAM kAryomAM paNa Do. bhAyANI, mArgadarzanathI paNa vizeSa evaM sakriya yogadAna che. kevaLa saMzodhanasampAdanane ja jIvananAM ATalAM varSoM ApyAM hoya ane ATa-ATalAM mAdhyamothI saMzodhananA jIvanadharmane siddha ko hoya aq bIjuM dRSTAnta bhAratamAM ke anyatra bhAgye ja jovA maLaze ! A uparAMta paNa Do. bhAyANI) vividha nimitte vividha rASTrIyaAntararASTrIya seminAramA zodhapatro rajU kA~, vividha saMsthAomAM vyAkhyAno ApyAM, o nimitte paNa saMzodhanakArya thayu. AvA zodhapatronI ja saMkhyA basothI vadhAre che. AmAMthI mAtra 20 ja saMgrahastha thayAM che. zeSa che tenA saMcayo pragaTa karIo to pAMceka bhAga thaI zake. DaoN. bhAyANInAM zikSaNa-saMzodhananI oka lAkSaNikatA te temanuM patralekhana. deza-videzanA aneka abhyAsIone saMzodhanamAM sahAya karatA A vidyApuruSa koIno zodhapatra ke pustaka vAMce ke tarata ja saMzodhananA koI muddA para patra lakhe. jarUrI hoya evA- aTalA aMzanA jherokSa mokale. AnA anusandhAne je saMzodhanakArya thayu, o paNa ahIM dhyAnamA levA jevU che. AvA patronI nakala DaoN. bhAyANIo rAkhI nathI, paraMtu enA je pratyuttara maLyA, abhyAsIo potAnAM prakAzanamA sudhArA karyA ke mahattva- keTaluka zodhapatra rUpe ke AnuSaMgika pAThasudhArAnA rUpe pragaTa thayuM te jaLavAyuM che. AvAM traNeka dRSTAntaH bauddha tAntriko, dIkSita na hoya tevA lokothI caryApadonA pAThane surakSita rAkhavA mATe, zabdo ke akSaro vacce azlIla zabdo, gALa lakhatA. AthI koInA hAthamA hastaprata Ave to te 'pILu' mAnIne tajI de. paraMtu para kAIne vhAITa nAmanA videzI vidvAne beMgakokathI I. 1986mAM 'ana antholojI opha buddhisTa tAMtrika soMgsa'nuM punaHmudraNa karI DaoN. bhAyANIne mokalyu. amAM gALanA zabdo kauMsamAM mUkavAthI caryApadano guptapATha pragaTa thato hato. anI bhASA apabhraMza hatI. Do. bhAyANIle bhraSTa pAThane sudhAryo ane zabdezabdanA artha besADyA ane ene AdhAre 'rIsTorezana opha dha TeksTa opha dha cariyAgItijha' taiyAra thayuM, prAkRta TeksTa sosAyaTImA prakAzita che. Aq bIjaM rasaprada saMzodhana che te matisAranI kRtimAM virahiNIo karelAM citrAMkananuM che. rAta vahelI gaI. candra madhya AkAze pahoMcyo. lAMbA
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 kALe virahiNIne priyatamano saMyoga thayelo. a agAzIo gaI ane cAre dizAmAM cAra siMha doratI AvI ! A hastapratanA citranuM rahasya DaoN. bhAyANIo samajAvyaM. candramAM mRga che. athI candra jyAre AthamavA jAya tyAre candramAM raheluM mRga ja candrane vAre ! tyAM siMha hovAne kAraNe ! Ama mRga candrane akeya dizAmAM javA na de ane agAsI Avelo candra kyAreya na Athame, madhyamAM ja rahe ane virahiNIne rAta pUrI thatAM ja AvI paDanAra viyogamAMthI mukti maLe ! A artha DaoN. bhAyANIo samajAvyo ane virahiNI tathA candra, mRga, siMha, rAhu vagere sAthe saMkaLAyelA AvA sandarbho ApyA ! AvuM ja philipsa yuninA DaoN. mizela hAnanA KR nA sampAdana-sandarbhe 'jalAyAhA' ke 'jalAyahuvA'nI madanasandarbhe patra carcA che. 95 DaoN. bhAyANIne emanI kArakirdInA ane saMzodhananA AraMbhanA gALAmAM ja bhAratIyavidyAbhavana jevI saMsthA ane anA granthAlayano lAbha maLyo te prANavAyu jevo prabhAvaka banyo. o sAthe ja jinavijayajI jevA samartha gurune kAraNe apabhraMza ane prAkRtanA jJAnarAzino lAbha maLyo. prakRtithI ja vidyAnA ja prema ane tATasthyane varelA A saMzodhakane A gALAmAM ja pUrvanA ane pazcimanA uttama vidvAnonA granthono lAbha maLyo. bhASAzAstra, vyAkaraNa, bolIvijJAna, vyutpatti, prAcIna madhyakAlIna kRtionAM pAThasampAdananI paddhati, lokavidyA, zailIvijJAna oma aneka jJAnazAkhAnAM pustakono ahIM lAbha maLyo. pUrvakALanI kRtionA mULa pAThane sampAdita karyA pachI bhASAzAstra ja nahIM, paraMtu anya vidyAzAkhAonI madada laIne, inTara DisiplinarI aprocathI AvAM sarjana ane tenAM prakAra, svarUpa, sAmagrIne pAmavAnI dRSTinuM ghaDatara thayuM. pAThanirNaya, arthadarzana ane abhyAsamAM pAyAnI vicAraNAnA abhigamano vikAsa thayo. AthI ja Do. bhAyANInAM kArya dvArA ja madhyakAlIna sAhityanA adhyayanamAM navA navAM parimANo umerAyAM. DaoN. bhAyANI pahelAM paNa madhyakAlIna sAhitya saMzodhanakSetre samartha vidvAnoo zAstrIyakakSAnAM sampAdano karyAM hatAM. a abhyAsamAM zabdArtha, chanda vagere dRSTi paNa vicArAyuM hatuM. paraMtu DaoN. bhAyANImAM je viziSTa ane vizeSa hatuM te vividha bhASAo ane bhASAzAstranuM jJAna. A kRtionA, te samayanA sAhityanA svarUpane ane AjanA sAhityathI judA pADanArA bhedane bhAyANI ja samajI zakyA, abhyAsamAM utArIne samajAvI zakyA. madhyakAlIna sAhitya
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 anusandhAna 32 AjanA sAhityanI jema koI eka vyakti nijI ekAntamAM paNa AsvAdI zake e hetunuM nathI paraMtu te rajUAtanuM ane sAmuhika AsvAdana mATenuM che, te pragaTa rUpamAM teo darzAvI zakyA ane saMzodhanamAM navuM, vAstavika abhyAsanuM, ahobhAva ke hInabhAvathI mukta avuM, abhyAsaparimANa umerAyuM. mAnavavidyAono inTaraDisiplinarI aproca te pachI ja vikasyo. Do. bhAyANInAM cAra bhASAone viSaya karatA saMzodhana-sampAdana para ATalo dRSTipAta karIne temanAM saMzodhanakAryanI upalabdhi ane viziSTatA tAravIo to amAM AvI siddhi jovA maLe che: 1. saMskRta, prAkRta ane apabhraMzanAM 15 pustako mukhyatve aMgrejImAM che. temAM lIlAvatIkathA, taraMgavatIkathA, vasudevahiNDI, padmacarita, sanatkumAra carita vagere kathAkRtionAM sampAdana saMzodhana che. A kathAo ja kALakrame madhyakAlIna gujarAtImAM rAsa - prabandhAdi svarUpomAM UtarI AvI che ane kaNThaparamparAmAM paNa a rahI che. gujarAtI lokasAhityanI rAmakathAviSayaka racanAomAM paNa keTalIka ovI che jemAM jainasrotanI rAmakathAnI paNa asara jhilAI che. AthI A saMzodhana- sampAdana madhyakAlIna gujarAtI sAhitya ane lokasAhityanA abhyAsamAM prANabhUta rUpamA upayogI che. 2. saMzodhana - patronA saMcayo paNa aMgrejImAM tathA mukhyatve gujarAtImAM che. te paNa madhyakAlIna gujarAtI sAhitya paranA ja abhyAsa che. 3. pAThasampAdana ane abhyAsa bannenuM aNIzuddha zAstrIyarUpa Do. bhAyANInAM kAryathI ja pUrNa ane bahupArzvI banyuM che. 4. saMskRta, prAkRta, apabhraMza ane jUnI gujarAtI se cAre bhASAo ane anAM vyAkaraNa ane sAhityane paNa jANatA hoya sevA prathama saMzodhaka vidvAna che. bhASAzAstra, zailIvijJAna, pUrva ane pazcimanI prAcIna ane Adhunika mImAMsA paNa jANatA hoya sevA paNa prathama saMzodhaka vidvAna che. pUrvanuM jANanAra vidvAna pazcimanuM odhuM jANatA hoya che, bhASAzAstra - vyAkaraNAdinA vidvAnane sAhitya, AsvAda ane vivecana sAthai pratyakSa sambandha raheto nathI. sAhityavidyAmAM pAraMgata vidvAna lokaparamparA ane lokavidyA para lakSa rAkhI zakatA nathI. AthI kyAMka saMzodhananuM koI oka vidvAnanuM koI eka aMga kyAMka UNuM Utare che. DaoN. bhAyANInAM saMzodhana AvI nyUnatAthI mukta
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 che. paramparA ane vidyAmAtramAM temanAM rasaruci ane zakti-dRSTi tathA gatine kAraNe amanAM saMzodhano sampAdano bahupArzvI, pUrNa ane taTastha vastuniSTha mUlyAMkana siddha karI zakyAM. 5. prAcIna - madhyakAlIna kRtionA mULabhUta ke Adarza vA AdhArarUpa pAThano nirNaya karavAnI paddhati DaoN. bhAyANIo pUrNa zAstrIya kakSAo siddha karI. pUrvasUriomAM paNa uttama vidvAno ane bhASAvido hatA ja. paraMtu sAmAnya rIte to upalabdha hastapratomAM je jUnAmAM jUnI hoya ane pramANamAM zuddha hoya avI hastapratane mukhya mAnIne tenuM sampAdana karavAmAM AvatuM ane anya hastapratonA mahattvanAM pAThAntaro noMdhavAmAM AvatAM hatAM. DaoN. bhAyANIo paNa A paddhatino ja AdhAra lIdho, paraMtu teo AvAM pAThAntaronAM kAraNonA UMDANamAM gayA ane samaya badalAtAM bhASA ane sAmAjika paristhiti paNa badalAyelI hovAthI pUrvakAlIna kRtionA samayAnusArI navAvataraNa thatuM hoya che te temaNe samajAvyuM ane athI ja bhASAkIya, sAmAjika ane kathAnakagata parivartanono Alekha ApI zakyA. 97 hastapratanA pAThanuM sampAdana kevI rIte karavuM, a dizAmAM vicAratuM prathama pustaka paNa DaoN. bhAyANI 'hastapratone AdhAre pAThasaMpAdana' (1987) a nAme Ape che. omanAM anya sampAdana-saMzodhanamAM tathA videzI abhyAsIo sAthenI patracarcAmAM paNa pAThanirNaya aMge mUlyAMkana, carcA ane mArgadarzana che. hastapratonA vAcana aMgenI kAryazibira - nimitte paNa amaNe A aMge vyApaka carcA karI che. A oka ja muddA para koI alaga abhyAsa hAtha dharavAmAM Ave to TeksTonomI ke TeksTolojInuM zAstra bAMdhavAno pAyo nAkhI zakIo, eTaluM mAtabara kAma che. 6. kaNThaparamparAnA pAThane 'menTalaTeksa' kahevAmAM Ave che. a kathaka ke gAyakanA manamAM hoya che, akanA oka kathaka/gAyakanI paramparAgata racanAo pATha hetu - sandarbha pramANe badalAto rahe che. a rIte lokavyApta racanAonA pATha paNa pravAhI hoya che. likhita ane kaNThaparamparAmA pAThaparivartana kema thAya che, tenI vividha tabakke dRSTAnta saha carcA karI - 1. maukhika paramparAmAM nirakSara vargamAM pracalana 2. geyarUpamAM zabdonI vadhaghaTa, pheraphAra ane badalavAno pUrato avakAza, 3. zabda karatAM bhAvanuM mahattva, 4. sAna
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 anusandhAna 32 racanAono ekabIjA para prabhAva, 5. likhita paramparAmAM lahiyAnuM prAthamika kakSA- akSarajJAna, 6. joDaNInI pravAhitA, 7. maukhika paramparAno likhita paramparA para prabhAva, 8. prAdezika bhASA ke bolIono prabhAva - avAM ATha kAraNo tAravI ApyAM. (juo: zodhakhoLanI pagadaMDI para, ha. bhAyANI, zrI zA.cI. ejyukezanala rIsarca sosAyaTI, amadAvAda, 1997, pR. 98) 7. madhyakAlIna sAhityanAM hetu ane paddhati Adhunika sAhityanA vivecana mUlyAMkanathI tattvataH bhinna che, te prathamavAra DaoN. bhAyANInAM saMzodhanasampAdana dvArA pragaTa thayuM ane AvA abhyAsanaM zAstrIya rUpa baMdhAyaM. madhyakAlIna kRtionI kathAone nATaka-navalakathA jevA Adhunika kathAprakAra ane svarUpane AdhAre mUlavavAmAM AvatI hatI ane kathAvastu, saMkalana, pAtrAlekhana, samAjadarzana jevA rUDha thaI cUkelA abhyAsa-mALakhAmAM makIne jovAmAM AvatI hatI. AjanA sAhitya karatAM prAcIna-madhyakAlIna sAhitya pravartane tAttvika rIte bhinna che, o tarapha Do. bhAyANIo dhyAna kheMcyu. prAcIna-madhyakAlIna sAhitya bahudhA rajUAtanuM samUhabhogya che. AvI kRtine bhASAkIya sAmAjika, sAMskRtika ane lokatAttvika dRSTile tapAsavI joIo, te pragaTa karyu 'madanamohanA' (i. 1955) dvArA. 8. prAcIna-madhyakAlIna kathAonA kathAnakano pRthakkaraNAtmaka sAmyamUlaka abhyAsa paNa DaoN. bhAyANIthI AraMbhAyo. prAcInatama bhASAo ane tenI kathAonI jANakArI, adbhuta smRti, Arne-sTItha thompsana jevA vizvanA nAmAMkita lokakathAnA abhyAsIonAM pustako, parizIlana- AvAM kAraNe Do. bhAyANInAM saMzodhana-sampAdanamA kathAghaTaka, kathAbimba, kathAcakranI paddhatino AdhAra leto abhyAsa prAraMbhAyo. saMskRta, prAkRtAdi bhASAonAM jJAnaparizIlanane kAraNe Do. bhAyANI bhAratIya lokakathAonAM prAcInatama mULa sudhI pahoMcI zakyA ane aneka kathAono pRthakkaraNAtmaka sAmyamUlaka abhyAsa ApI zakyA. anya bhAratIya bhASAomAM kyAMya Aq kArya thayu ja na hatuM. zrI nAhaTAjI tathA Do. satyendra jevA vidvAno AthI ja to temanAM pratyeka abhyAsa-saMzodhananAM pustako uparAMta prakAzita lekhanI ophaprinTasa paNa Do. bhAyANIne mokalatA. koI paNa bhAratIya bhASAnI paramparAgata kathAnA abhyAsamAM DaoN. bhAyANInAM saMzodhano, kuLa-mULa zodhavAmAM upayogI
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 99 bane, avaM A saMsiddha kArya che. 9. sAhitya ane lokasAhitya abhyAsadRSTio paDelA hetu-pravartana dRSTinA bheda che, paraMtu madhyakAlIna sAhityanA abhyAsamAM te paraspara pUraka, upakAraka che te DaoN. bhAyANInAM saMzodhana dvArA pragaTa thayu. madhyakAlIna sAhityanA abhyAsamAM kyAreka keTalAka prazno janme che, tenA keTalAka samAdhAna ke uttara kaNThaparamparAmAM maLe che, te darzAvyu. madhyakAlIna kRtionI hastapratomAM paNa kaNThastha paramparAnAM viSaya-vastunuM dastAvejIkaraNa kevI rIte thAya che, thayuM che te darzAvyu. lokasAhityamALAnA cauda granthonI pAMceka hajAra jeTalI racanAo, viSayAnusArI punaHsampAdana ane abhyAsa karAvIne omaNe likhita-paramparA ane kaNTha-paramparAnA anyonyAzrayI omaNe likhitaparamparA ane kaNTha-paramparAnA anyonyAzrayI anubandhane sadRSTAnta darzAvyo ane 'lokasAhitya'nI pracalita vibhAvanA paNa pheravicAraNA mAge che, te dizAmAM dhyAna kheMcyu. 10. madhyakAlIna sAhitya ane lokasAhitya rajUAta, samUhabhogya sAhitya che ane amAM ja anuM pUrNa rUpa pragaTa thAya che te para vizeSa dhyAna kheMcyu. pAThasampAdananimitte vividha zabdo ane onA arthasandarbhanI carcA karI tema prAkRta-apabhraMzAdinA prAcIna chandonI paNa carcA karI ane vividha geyaDhALonI dezIonA chandabaMdhAraNa- mALakhaM spaSTa karatAM tisra ane catastra mAtrAonAM Avartano kevI rIte geya DhALa bAMdhe che te darzAvyu. Aje paNa gavAtAM DhALanAM iMgito dastAvejI rUpamA hastapratomA kyAM maLe che, tenA para prakAza pADyo. je paramparAgata DhALamAM koI dezI gavAya ke pada-bhajana-dhUna gavAya tyAre anuM gAnasvarUpa paNa akSarabaddha karavU joI te dhyAnamAM laIne 'hariveNa vAya che re ho vannamAM' (1990), 'gokuLamAM TahUkyA mora' (1990) ane 'jharamara meha jhabUke vIja' (1991) o traNa saMgrahanI 90 padaracanAo chandabaMdhanI carcA ane paramparAgata gAnanAM svarAMkana sAthe ApI. 11. saMzodhaka bhAyANInuM viziSTa arpaNa te A prakAranAM saMzodhana-sampAdana mATe anivArya rIte upayogI avA koza ane sUcigranthonAM nirmANa, prakAzana. amanAM mArgadarzanamAM madhyakAlIna gujarAtI kathAonA kozanA be bhAga DaoN. kanubhAI zeTha, vasaMtabhAI daveo taiyAra karyA. zrI prakAza vegaDa, DaoN.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 anusandhAna 32 balavaMta jAnI, zrI kirITa zukla, DaoN. niraMjanA vorAo temanAM mArgadarzanamAM saMzodhanamA sandarbha sAmagrIno nirdeza kare ovA sUcigrantho pragaTa karyA. gujarAtanI dezIonA gAnanA DhALa bhaviSyanA abhyAsa mATe jALavI zakAya te mATe dhvanimudraNo karAvyAM ane bhAlaNanI kAdambarIonI dezIonA DhALa pote gAyA ane tenuM dhvanimudraNa karAvyu. prAcIna-madhyakAlIna gadya-padya kRtionAM Adhunika vAcako-bhAvako mATenAM DaoN. bhAyANInAM anuvAdo ane punaHkathana prakAranI pAlibhASAnI jAtakathAonI vArtAmA DhaLelI kRtio paNa amanAM saMzodhana- ja aMga che. o dvArA amanuM hetu to paramparAgata prAcIna-madhyakAlIna sAhitya keTaluka uttama bhAeM sAmprata pravAhamAM rahe ane bhaviSyanA saMzodhakone AkarSe, o ja rahyo che. A prakAramA marmajJa paNDitamAM rahelI sarjakatA paNa pragaTa thAya che. Antara rASTrIya kakSAe prati be varSe maLatI bhAratIya bhASAo paranA saMzodhananI konpharansamAM paNa DaoN. bhAyANI preraNArUpa ane pravRtta hatA. trIjI konpharansathI te AThamI konpharansanA saMzodhana-patromAM aneka sthaLe DaoN. bhAyANInAM mArgadarzananA sandarbha maLe che. omaNe amanA anugAmIo ane vidyArthIrUpa abhyAsIone paNa A prakAranA AntararASTrIya parisaMvAda mATe preryA ane o nimitte gujarAtanI sAhityaparamparA paranA saMzodhana-patrone vizvakakSAo sthAna maLyuM. DaoN. bhAyANIno mukhya hetu to A nimitte bhAratanI sAMskRtika sampadAne zodhIne tene lupta thatI aTakAvavAno hato. ane o sADA pAMca dAyakAnA amanAM saMzodhana-sampAdana dvArA siddha ko. A dizAmAM anekane preryA, gatizIla rAkhyA ane deza-videzanA bhAyANIkuLanA abhyAsImAM sAMskRtika sampadAnI zodhanAM mULa naMkhAyA ane onA mUlyane sAmpratamAM sthApavAnI mathAmaNa janmI. Ama samayaphalaka, viSayavistAra ane vidyopAsanAnA sAtatya-saMvardhanane dRSTimAM rAkhIo to saheje kahI zakAzeH ____ DaoN. bhAyANI aTale gata sadInA mUrdhanya saMzodhaka. hemacandrAcArya ane yazovijayajI jevI ja ujjvaLa gujarAtI pANDityanI paramparAH mejara inTaranezanala skolara opha inDolojI ! 3, zItala plAjhA, lADa sosAyaTI pAse, vastrApura-boDakadeva, amadAvAda-380054
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 101 mAhitI smRtizeSa vidvajjano gujarAtI bhASAnA maramI kavi zrImakaranda dave (nandigrAma, valasADa)nuM dehAvasAna tA. 31-1-05nA dine thayu, kavi, sAhityasarjaka temaja sAdhaka tarIke temanI pratibhA tathA pratiSThA ananya hatI. 'anusandhAna'nA janmakAlathI ja temaNe temAM UMDI nisabata dAkhavI hatI. sva. DaoN. bhAyANInA mitra hovAne kAraNe temaja pachIthI A sampAdaka sAthenA samparkane kAraNe 'anusandhAna' pratye temano lagAva hamezAM rahyo hato. temanI vidAyathI ApaNA sAhityajagatane temaja adhyAtmajagatane moTI khoTa paDI che. (2) bhAratIya lipizAstranA prakhara abhyAsI paM. lakSmaNabhAI hIrAlAla bhojakanuM tA. 15 mArca 2005nA duHkhada avasAna thayuM che. hastaprata-vijJAna eTale ke hastaprati kevI rIte lakhAya tathA tenI sAcavaNI kevI rIte karavI ghaTe te viSayanA teo ekamAtra vizeSajJa hatA. e viSayamAM temanI barAbarI kare tevI vyakti hajI sudhI to jovA-jANavAmAM AvI nathI. 84 varSanI jaipha vaya ane kensara jevU bhISaNa darada, chatAM chellA thoDAka divasone bAda karatAM cheka sudhI teo lA. da. vidyAmandiramA kAryarata rahyA hatA. temanI vidAya sAthe prAcIna lipizAstra ane hastapratavijJAnanA kSetre eka ujjvala paramparA smRtizeSa banI che. -x
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 w desAisu 102 anusandhAna 32 'vizeSAvazyaka bhASya'no svAdhyAya karatAM sUjhela sudhArAnI noMdha paGkti azuddhapATha zuddhapATha 201 11 aNuvayaNa0 aNujoyaNa0 201 12 abhihie abhihee 201 19 anuvacana0 anuyojana0 202 15 piha ppihANaM pihappihANaM 203 27 0saMsRktaH 0saMsaktaH 2048 karaNA'vaiphalyAdi0 karaNavaikalyAdi0 (?) 209 34 suena sue 210 12 0kapizavarNa0 0kapitthavarNa0 desAIsu 212 prakArAntarama0 prakArAntaratvama0 215 9 0karaNopAdAna0 0karaNApAdAna0 217 8 0rvavRttyAdi0 0rvanRtyAdi 218 16 0mekamRSitvA mekaM mRSitvA 221 13 *NupUvvINaM 0NupuvvINaM 221 34 jahimmi jahiyammi 222 31 nAma dvinAma0 nAma ekanAma-dvinAma0 kAlAdarthAt kAlAdarvAk '225 gariphosaNa0 gariphAsaNa0 2287 nanvasAvAva0 nanvasyA''va0 229 22 suyasya suyassa 229 35 tattova0 tatthova0 2301 sarupa0 svarUpa0 231 30 appaggraMtha0 appaggaMtha0 232 13 0prayatnAnanta0 0prayatnanAnta0 232 21 kaTataTa0 kaTitaTa0 s
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 103 232- 235 237 237 238 239 239 241 241 246 246 246 246 247 247 251 252 252 21 10 11 19 35 2 4 11 38 5 7 17 18 23 26 12 1 4 rathAvahinI rathavAhinI niSedho niSedhArthaM maMgalaM ti ya bu0 maMgalatiyabu0 maGgalamiti ca bu0 maGgalatrikabu0 puNhakAraNaM puNNakAraNaM 0layaprApakaM 0layapAraprApakaM 0dhenu0 0dhanuH0 0svAbhAvA 0svabhAvA karaNakriyA0 taraNakriyA0 suyassa visesaNaM suyavisesaNaM (?) arthapratipAdakenopa0 arthapRthutvapratipAdakatvenopa0 suyagaDe sUyagaDe zrutasya vize0 zrutavize0 (?) svakIyenaivAcAryo svakIyenaiva vartamAnAcAryo0 jaNovaddiTuM jaNuddiTuM (?) vRSTikAraNe vRSTiM kAraNe tadavajhapphalaM tadavaMjhapphalaM kamaNa0 kamala0 jIvitamA0 jItamA0 yaNahiyau 0yaNahiu na icchiyasaMpAvayaM icchiyasaMpAvayaM ti nANaM na nANaM nepsitasaMprApaka-miti IpsitasaMprApakaM na jJAna na uNa tannANI na u mataM nANI na punastajjJAnI na tu mataM jJAnI nirjaraphalA nirjarAphalA suyaM-cara0 suya-cara0 253 254 258 258 17 jJAna0 259 259 262 263 18 23 13
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 anusandhAna 32 263 264 265 266 266 266 266 268 269 273 273 273 273 0zabdAd bAhyamapi 0yaNuttpattI ? Ausa caiNha0 duHkSepa0 valkAde0 parissammai kSepaNam jaMtaDavi0 sadA''viyate 0 bhavyAnAM kevalam kevalajJAnenA0 sadA''viyate 0rakkhattaNAo suhama-hakkhA0 sAmAiyaM navaNhaM vAuviti pratipannaH anya0 gayassa suhumaM 0kkhayao taM atthe0 14 mr 922 var mm WAPMCwr r>> 02 0zabdAt aGgabAhyamapi 0yaNuppattI ? Aussa cauNha0 duHkSapa0 vallyAde0 parissamai kSapaNam jaMta'Davi0 sadAviyate 0bhavyAnAmapi kevalam kevalAvaraNenA0 sadAviyate rakkhANa?ttaNAo suhumA'hakkhA0 sAmaiyaM navaNha vA uviti pratipannA'nya0(?) gayassa va suhumaM 0kkhayAo taM niyamA veei, tattha NaM jaM taM aNubhAvakammaM taM atthe0 samAna0 273 276 277 279 279 279 280 280 283 taM bahuM 284 284 286 286 286 286 sAmAna0 taM bahu viNijja 0ttakkhae vinayed suNha0 ciNijja 0ttakhae cinuyAd saNha0 ,
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 105 286 287 287 287 287 288 290 290 290 28 3 4 20 25 3 11 13 20 0 0 0 sa ca kSapito khaie tannivRttaM solasaM taiyaM veyaM stAghe'gAdhe 0catuSTayaM na ArUDho jaM 0rUDho yajjino0 jiNappavayaNa 0zeSadvArANyu0 0dArAsaMga nikSepAnugamo gRhItvena 0stutvAt 0puvikeyaM u vaNNasiu uyAreuM ityAdibharavidhira geva prastu0 jiNapavayaNaM 0vAvittau sa cA'kSapito khAie tannirvRttaM solasa taiyaveyaM stAghe gAdhe 0catuSTayena ArUDho'yaM ArUDho'yaM jino0 jiNapavayaNa0 0zeSaM dvArANyu0 0dArA saMga0 nikSepo'nugamo gRhItatvena *stutatvAt 0 pUrvikeyaM uvaNNasiuM oyAreuM ityAdidvAravidhera vAgeva aprastu0 jiNappavayaNaM 0vAvittao 0 0 0 0 Www W sAmannaM 294 4 294 9 294 22 295 16 296 31 2977 297 15 297 15 sAmAnnaM 0zabdamaya0 kAle vayaNa 0rUpasthApanA yasyaiva yogo'nu0 0zabdanaya0 kAle ya vayaNa0 0rUpA sthApanA yastasyaiva yogyo'nu
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 anusandhAna 32 298 naitAvatA jao 297 30 0davvassa vA 0davvassa va gAthA 1400 pachIkhittehiM bahudIve puDhavijiyatNaM tu patthayaM kAuM / evaM mavijjamANA havaMti logA asaMkhejjA / / A gAthA munizrIrAjendravijayanI sampAdita, bAI | samaratha jaina zve.mU. jJAnoddhAra TrasTa prakAzita pratimAM adhika che. 299 17 0vayAivaya0 0vayAI vaya0 299 28 0vayaNa0 0vaNaya0 3019 so aNa0 so u aNa0 301 25 niryukte niyukte 301 26 na tAvatA 301 30 savvaloyaM savvaloyaM(vaM) 302 tato 302 26 0devatA chala0 0devatAchala0 303 7 IdRzaSTe IdRze dRSTe 304 9 caite'mI kariSyanti caite mAM kArayiSyanti 306 vyaktibhAva0 vyaktIbhAva0 306 28 zAstraparijJA zastraparijJA 307 3 jammi vA jammi va 307 12 bhAsagAiyA bhAsagAIyA 308 rayaNANaM rayaNANa 308 0dao'ttha0 0dao attha0 309 NegaMtANA0 NegaMteNA0 309 bharya bherya 310 28 sAivAijjae sA ya vAijjae 310 viditeNa vi diteNa 310 39 sAtivAdyate sA ca vAdyate 311 32 0vAbhAraNA0 0vAbharaNA0
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 312 313 313 314 314 - 314 314 315 316 316 316 316 316 317 317 22 32 2 2 2 2 w 317 318 318 318 319 319 319 319 319 319 320 320 27 28 10 10 26 31 1 1 3 o ov m 10 21 2 317 29 2 x 5 30 w o 317 31 35 14 16 30 5 8 18 22 34 23 27 x deso tassupariM gajjai piya vajhA deyamacchitti0 ityanvanya0 0 yaNaAsane hiM davvaM dravyaM savvaNNupAmannA ko kAlo ? atthakupu0 0 yammi pive jAgo jaha lihai svagrahe bahuyANaM bahUnAM suNudaMtA 0vAhikkhobho bhUmAvIbhIrI ajJAte 0'yogAn osjogA samoyaraNA0 0 phosaNa0 teSAM ya jahaNado sahassapuhattaM veso tassopariM gajjaI pica vaMjhA deyamachitti0 ityanvaya0 0 yaNaosannehiM davaM dravaM savvaNNuppAmannA ko kAlo ? athakkapu0 0 yammi vi pive jAhago liha svagRhe bayANaM baTUnAM suNadaMtA vAhikhobho bhUmAvAbhIrI ajAte 0'yogyAn osjaggA samoyA (?)raNA0 0 phAsaNa0 teSAM ca jahaNNa do sahasapuhattaM 107
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 anusandhAna 32 saMgaho 322 6 323 323 37 324 14 325 26 326 21 3277 327 22 328 11 329 39 3304 331 1 tajjheyA tayajJayA kSayika0 kSAyika0 0saricchaM 0sAricchaM saMgraho vA vattari vA jai vattari tassa sakAra0 tassakAra0 tasmAd vAcya0 tasmAnna vAcya0 vAcyaH vAcya vayaNIjjAo ananno vayaNijjAo'nanno sacittAI saccittAI sacittAo saccittAo rUvAI rUvAi For Private &Personal.Use Only
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 109 vihaMgAvalokana upA. bhuvanacandra anusandhAna-29mAM prathama krame mUkAyelI kRti 'RSabhazataka' jainAcAryonI vidvattA, sargazakti, saMskRtaprIti ane prabhuprItinI paricAyaka ane pratinidhi samAna kRti che. amuka prasiddha tathA lokapriya banelI pUrvakRtinA anukaraNarUpe nUtana kRti racavAnI hoMza vidvAnone thAya che. "RSabhazataka' jambUkavinA 'jinazataka'nI anukRti che, paNa AmAM mAtra anukaraNa nathI,kartAnI maulika sarjanazaktinA unmeSa AmAM hAjara che.sampAdaka munizrIe kRti tathA kartAno paricaya saMkSipta ane samucita rUpe Apyo che. kRtino pATha zuddha karavAno pUro prayAsa thayo che, kintu eka ja AdhArabhUta prati hovAthI keTalAMka sthAna sandigdha rahyAM che. kRtimAthI pasAra thatAM jyAM kazaMka samajAyu te ahIM vidvAnonI vicAraNA mATe noMdhuM chu :stava / zloka / paMkti azuddha sUcita 1/2/1 pathayitA prathayitA 1/6/ prathama-dvitIya paMkti Ama hoI zake : zazvatsaMzritasarvamaMgalamabhUdgAtraM ca zakti:- zubhA manyudhvaMsavidhAyinI ca nitamAM bhAlaM dalAbjAdbhutam 1/7/1 saJjAnayA saJjAtayA 1/10/1 svaHzAstIva svaHzAkhIva 1/21 4 gavA[kSa 1/24/3 bibharAMbarAMbabhUva ahIM lipikAranI cUkathI 'barAM vadhu lakhAyuM che AvI kSatine sampAdaka-saMzodhaka dUra karI de- kauMsamAM na sUcave - to saMzodhananI dRSTie anucita na gaNAvU joie. A vize vidvAno vizeSa prakAza pADe evI apekSA. 2/4/1 krodhAviro (?) krodho virodho 2/18/3 bha[bhA] 2/19/2 . marutA0 bhavatA0 gavIva prabhA
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 anusandhAna 32 tattapto prasannaM 4/3/3 tattanno 4/14/2 prasabhaM 4/16/3 tanmesau (?) tanme'sau 4/17/2 prApaM (prApya) 'prApaM'pATha yogya ja che 4/25/3 rakSo orikSo 'pannara tithi' zIrSakavALI racanA eka vilakSaNa racanA che. bhinna bhinna saMskRtionuM saMmizraNa thayA ja karatuM hoya che, rivAjo-pratIko-zabdAvalinu paraspara AdAnapradAna thatuM ja hoya che. prastuta kRtimAM muslima-zaiva-brAhmaNa saMskRtinAM tattvonuM eka jaina muni dvArA jaina paramparAnA tattvo sAthe milana sAdhavAno prayAsa thayo che. UrdU-arebika-hindI-gujarAtI bhASAono yatheccha upayoga ane hindU-jaina-muslima khyAlonu niHsaMkoca saMmizraNa A racanAmAM karanAra jaina muni-kavino uddeza samanvaya / samAdhAnano che ane te chaThThI cAlanI avataraNikAmAM-"nija-para nija nija jJAna-mAyA-zakta-ArAdha nija nijanAthabhajanA nija nija sidha sAsaNa prAptI" - jevA zabdo dvArA spaSTa thayo che. dharma-mata-paMthanA abhyAsI varga mATe A kRti rasaprada sAmagrI pUrI pADaze. zrI AdinAtha vInati' stavana prakAranI racanAonA prAraMbhika kALanI racanA che. Atma nivedana/AtmasamarpaNa / prabhuguNagAnano viSaya dharAvatI stavana prakAranI sahasro kRtio mudrita-amudrita svarUpe jaina jJAnabhaNDAromAM maLe che. prAyaH pratyeka vidvAna jaina munie stavano racyAM haze, kemake zikSaNa-prazikSaNa uttama prakAra- maLeluM ja hoya ane bhaktibhAva to bUMTAto ja hoya, tenI abhivyakti kAvyasvarUpe thayA vinA na rahe. kRtinAM keTalAMka sthaLo aspaSTa rahyAM che, to keTalAMka khoTI rIte vaMcAyAM che. kaDI 10 : 'karIu'no 'u' lipikAranA hAthe vadhArAno lakhAyo che. 'karI' vAMcaveM joie. A ja kaDImAM 'AlamAlu' ne azuddha samajI kauMsamAM 'AlavAlu' ApyuM che, eTaluM ja nahi, kozamAM saMskRtanA AdhAre 'kyAro, thAMbhalo' artha ApI dIdho che, paraMtu te bhramapUrNa che. 'AlamAlu' madhyakAlIna gujarAtIno taLapado zabda che. kaDIno samagra artha tapAsatAM eno artha 'vyartha prayAsa, nirarthaka doDadhAma' jevo jaNAi Ave che. 'pakhi' no artha thAya - "vinA, vagara'. "tArA vinA jagata AlamAlu che,vyartha trAsa che."
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ June-2005 111 ka. 16 : 'nagarIsu' che tyAM 'nagarI su' ema hovU joie. su =te. 'sujAti', 'suddIsu'mAM paNa ema ja thayuM che. ka. 18 : 'alIDhau'no artha vilaMba, DhIla evo nIkaLe che. "prabhu, tame ATalA divasa vilaMba ko." zabdakozamAMsAri=sAdhI Apa, karI Apa. dAridra mudrA kRpaNapaNuM, daridratA evo artha to barobara che paraMtu 'choDi' / ne bhUtakALanuM rUpa samajIne artha karAyo che te bhUla che. choDi: AjJArtha, dvi. pu. e. va. che. "prabhu (mArI) dAridramudrA choDa, dUra kara". vicchedi, meli, sAri vagere AjJArthanAM rUpo che. sadhADi = dhADa sahita' evo artha yukta nathI jaNAto. 'vIvI'nuM mULa . 'vIci' hoya ke kema te vicAraNIya che. DaoN. rasIlA kApaDiyA dvArA 'aMtarIka pArzvanAtha chaMda' nAmaka bIjI kRti paNa sampAdita thaI che. madhyakAlIna sAhityamAM temanI ruci / gati joIne Ananda thAya che. kRti mahimApradhAna che. tethI temAM atizayokti, camatkAra- tattva to rahevA, ja. muslima ane bauddha dezomAM paNa antarIkSa pArzvanAtha prabhuno prabhAva hovAnI vAtane atizayokti gaNavI joIe. jo ke dezanAmo rasaprada abhyAsanI sAmagrI pUrI pADe che. zrI premavijayajI arthe racAI che ema sampAdikA noMdhe che, parantu tema nathI, temanA vAcanArthe lakhAI che. A zrI premavijayajI ugravihArI, tapasvI ane abhigraha dhArI hatA. emanA saMkalpo / niyamonI TIpa pUrva anusandhAnamAM pragaTa thaI cUkI che. kRtinA keTalAka pATha zuddhi-vRddhine pAtra cha : ka. 32. 'nakha sakhAli' che tyAM 'kAsa sAsa' jevo zabda saMbhavita che. bIjA caraNanA ante 'tAsa' che, tethI prAsanI AvazyakatA jotAM sAsakAsa jevo zabda jarUrI paNa che.. ka. 13. 'sukha thAya' mAM 'thAya' azuddha jaNAya che. ka. 14. 'ucca latA' nahIM paNa 'uccalatA' (UkhaDatA) ema vAMcaq yogya thaze. 'paDya' che tyAM 'paDyA' ane 'paMDiA' che tyAM 'paDiA' sAco pATha saMbhave che. ka. 19. 'vahelo hita pUrae' A khoTu vAcana che."vahe lohita pUra
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 anusandhAna 32 e' ema vAMcaq. ka. 16. 'atiA kUTe' ne sthAne 'ati AkUTe' hoI zake. ka. 17. kAyA (la) 'la' anAvazyaka che. ka. 30 khasakhAna 'khurAsAna' hovA saMbhava. ka. 30 silANa silona hoI zake. ka. 35 uccA latA 'uccAlatA' hoi zake. ka. 44 saradAsa aradAsa zabdakozamAM hajI vadhu zabdo levA jevA che :- uccalatA (14), alabatta (22), alaMgI (22), kabAna (40). visarAla (15); A vizeSaNa che, kriyApada nathI." vikharAi jAya, nAza pAme tevU." cAmIkara (12) : suvarNa. DaoN. hasu yAjJikano 'jaina kathAsAhitya' zIrSakavALo lekha 'kathAvArtA' sAhityano paricaya ane vyAkhyA rajU kare che. sAthe anya paramparAnA sAhityanI tulanAtmaka mAhitI paNa AmAM apAI che.. pUnAnI bhaNDArakara prAcya vidyA saMsthAnA prAkRta-aMgrejI bRhat kozanirmANanA prakalpanI romAMcaka mAhitI Apato DaoN. nalinI jozIno lekha sAdhu-sAdhvIo ane jaina vidvAnoe avazya vAMcavA jevo che. I.sa. 1987 thI A kozakArya zarU thayuM che ane hajI 20-25 varSa A kArya cAlaze. 'a' thI zarU thatA prAkRta zabdo, kAma pUruM thayuM che ane ATaluM lakhANa paNa eka hajAra pAnAM roke che. A kArya atyanta jaTila, bhAre zArIrika - bauddhika zramathI sAdhya, atyanta dhIraja mAgI le tevU gaMjAvara che. dhanavyaya paNa moTo. varSe daza lAkha rUpiyA atyAre kharca thAya che. A. zIlacandrasUrijIe A kAryamAM rasa lIdho ane Arthika anudAna mATe yogya sthaLe preraNA paNa ApI e teonI dIrghadRSTi, saMzodhana prema ane kartavyaniSThAnI dyotaka bInA che. jaina derAsara, nAnI khAkhara-370435 ji. kaccha, gujarAta
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________