________________
પહેલી ચાર દૃષ્ટિની વિશેષતા
૨૧
--
એટલે ગ્રંથકારશ્રીએ જે લખ્યું, કે પહેલી ચાર દષ્ટિ પ્રતિપાતથી યુક્ત જ છે એવું નથી, પણ સંભાવનાને આશ્રયિને પહેલી ચાર દષ્ટિ પ્રતિપાતથી યુક્ત છે. એનું તાત્પર્ય એ જ છે કે, પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં સામાન્યથી પ્રતિપાત નથી અર્થાત્ જીવ સર્વ કેળવે, પ્રમાદનો જય કરે, તો પ્રતિપાત ન થાય. પરંતુ સત્ત્વની અલ્પતા, પ્રમાદ, સૂક્ષ્મબોધનો અભાવ - આ બધાના કારણે પ્રતિપાતની યોગ્યતા છે.
આમ જો પહેલી ચાર દૃષ્ટિઓ પ્રતિપાત યુકત બને અર્થાત્ જીવ પ્રમાદાદિના કારણે આભોગ પ્રતિપાતવાળો બને, અને દૃષ્ટિની બહાર ફેંકાઈ જાય અર્થાતુ યોગની પહેલી દષ્ટિની પણ બહાર ફેંકાઈ જાય. મિથ્યાત્વ અને તીવ્ર કષાયના ઉદયવાળો બને, જેનાથી ગુણસંપન્ન અપુનબંધક અવસ્થા ગુમાવે, તો તેનો દૂર્ગતિમાં જવા રૂપ અપાય અર્થાત્ અનર્થ થાય.
આનાથી તાત્પર્ય એજ નીકળે છે, કે જીવ જ્યાં સુધી યોગની દષ્ટિમાં હોય છે ત્યાં સુધી એ આત્મા ગમે તેવા સંયોગોમાંથી પસાર થતો હોય, તો ત્યાં દૃષ્ટિના માહાભ્યના કારણે અલ્પકષાયવાળો અને મંદમિથ્યાત્વવાળો બની રહે છે. અને તેથી દૃષ્ટિમાં હોતે છે તે આયુષ્ય બંધાય તો પણ દૂર્ગતિનું ન બંધાતા સગતિનું જ બંધાય છે.
પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં જીવને સૂમ બોધ નથી, તીવ્ર વૈરાગ્ય નથી, વિષયો પ્રત્યે ઉપેક્ષાવૃત્તિ નથી, એટલે પ્રમાદ આત્મા ઉપર છવાયેલો રહે છે, અને સર્વત્ર તે નડતર રૂપ બને છે.
જ્યારે પાંચમી સ્થિરા દષ્ટિમાં જીવને સુમ બોધ છે. વિષયો પ્રત્યે ભય છે. તીવ્ર વૈરાગ્ય છે. તેના કારણે પ્રમાદની અલ્પતા છે, અને જ્યાં પ્રમાદની અલ્પતા હોય ત્યાં સાપાયપણું પણ અલ્પ હોય અથવા ન હોય.
પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં પ્રમાદ સહજ છે. વૈરાગ્ય મંદ છે. પાંચમી સ્થિરા દષ્ટિમાં આચાર અને ભાવનાના બળ ઉપર વૈરાગ્ય નિરંતર
વાવલ્યમાન રહે છે. તેથી જીવ બહુલતયા તે દષ્ટિમાંથી પ્રતિપાત પામતો નથી. અને તેથી પાંચમી દૃષ્ટિ નિરપાય છે. જોકે આચાર સંયોગાધીન હોવાથી સર્વત્ર અને સર્વકાલીન હોતા નથી, છતાં ભાવના અને ભાવનાપ્રયુક્ત સંસ્કારો સર્વત્ર અને સર્વકાલીન ટકી રહે છે. પરંતુ આ પણ શક્ય ત્યારે જ બને છે કે વિપરીત ભાવના અને વિપરીત પ્રવૃત્તિના રસ દ્વારા આત્મામાં ઉત્પન્ન થયેલ શુભ સંસ્કારો ઘસાય નહિ તો. જો શુભસંસ્કારો ઘસાય નહિ, તો આ દષ્ટિ પ્રતિપાત યુક્ત ન બને, અર્થાત આ દૃષ્ટિમાંથી જીવનું પતન થાય નહિ, અને પતન ન થાય તો આ દષ્ટિ સાપાય પણ બને નહિ.
પરંતુ જો વિપરીત ભાવના અને વિપરીત પ્રવૃત્તિમાં રસ આવવા માંડે તો
અને માતાના
Jain Education International 2010_05
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
