________________
પરિશિષ્ટ
૩૬૪
પરિશિષ્ટ
પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં દર્શનભેદ કેમ ? પછીની ચાર દષ્ટિમાં દર્શનભેદ કેમ નહીં ?
કારણ કે પહેલી ચાર દષ્ટિમાં મિથ્યાત્વ પડેલું છે, તેના પ્રભાવે જ્યારે જીવને કોઈ એક દષ્ટિબિંદુથી સત્ય સમજાયા પછી બુદ્ધિ તે વિષયની પક્ષપાતી બને છે અને તેથી પોતાની માન્યતા જ યથાર્થ છે તેવા આગ્રહમાં બુદ્ધિ બંધીયાર બને છે. આવી બુદ્ધિ ભિન ભિન્ન દષ્ટિકોણથી એક જ પદાર્થનું સ્વરૂપ ભિન્નભિન્ન હોય છે - તે સમજી શકતી નથી. અર્થાતુ મિથ્યાત્વથી ગ્રસિત બુદ્ધિ ભિન્નભિન્ન દૃષ્ટિબિંદુઓ પૂર્વક ઉપલબ્ધ વસ્તુનું સર્વાગી યાને અનેકાંતમય સ્વરૂપ પામી શકતી નથી અને તેથી આ પક્કડમાંથી બુદ્ધિને છોડાવી તટસ્થભાવે વિચાર-વિમર્શ પહેલી ચાર દૃષ્ટિમાં થઈ શકતો નથી અને તેથી તત્ત્વનું યથાર્થ સ્વરૂપ પામી શકાતું નથી.
પહેલી ચાર દષ્ટિમાં મિથ્યાત્વ પડેલું હોવાને કારણે ક્ષયોપશમનું ચિત્ર હોય છે અને તેથી આત્મા પુણ્ય, પાપ, પરલોકાદિ એક જ પ્રમેયમાં પણ છે જે દૃષ્ટિકોણથી જેવું જેવું પદાર્થનું સ્વરૂપ સમજાય છે - તે તે વિષયમાં તે બુદ્ધિ પકડાયેલી રહેવાના કારણે પોતાના નિર્ણયને જ આખરી નિર્ણય અને સત્ય માને છે. તેની સામે બીજા દૃષ્ટિકોણથી એ જ પદાર્થનું ભિન્નસ્વરૂપ તેને સમજાવવામાં આવે તો મિથ્યાત્વના ઉદયથી સંલગ્ન જ્ઞાનાવરણીયના ક્ષયોપશમથી - તે સ્વરૂપને ગ્રહણ કરવા તે બુદ્ધિ કામયાબ બનતી નથી. આમ પહેલી ચાર દષ્ટિમાં વસ્તુનો મધ્યસ્થ ભાવે વિચાર-વિમર્શ કરવાની ક્ષમતા હોતી નથી. વસ્તુ-સ્વરૂપનો સર્વાગી વિચાર કરવાની તટસ્થતા તે જીવો ખોઈ બેસે છે અને તેથી વસ્તુના અનેકાંતમય સ્વરૂપથી તે જીવો વંચિત રહી જાય છે.
જ્યારે પછીની સ્થિરાદિ ચાર દૃષ્ટિમાં આ દર્શનભેદ અર્થાતુ માન્યતાભેદ રહેતો નથી કારણ કે પછીની ચાર દૃષ્ટિમાં સમ્યક્તની પ્રાપ્તિ છે એટલે બુદ્ધિમાં વક્રતા લાવનાર, પક્કડ લાવનાર, આગ્રહ લાવનાર અનંતાનુબંધી કષાયનો યાને તીવ્ર રાગ દ્વેષનો અને તે આગ્રહમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ કરાવનાર મિથ્યાત્વનો, ત્યાં અભાવ વર્તે છે.
અને તેના કારણે વસ્તુ સ્વરૂપનું યથાર્થ દર્શન કરવા માટે અહિંયા તેની તૈયારી હોય છે. કદાચ પોતાની પાસે જ્ઞાનાવરણીયનો વિશેષ ક્ષયોપશમ ન હોય એને કારણે પદાર્થનું યથાર્થ દર્શન પોતે ન કરી શકે તો પણ પ્રામાણિક પુરુષદ્વારા પદાર્થનું સમ્યગુદર્શન તેને કરવામાં આવે તો તેને સમજવા અને સ્વીકારવા જેટલી તેનામાં પ્રામાણિકતા વર્તતી હોય છે, કારણ કે બુદ્ધિ રાગ-દ્વેષ અને મિથ્યાત્વના ઝેરી સંસ્કારોથી ખરડાયેલી નથી.
જો કે વાસ્તવિક દષ્ટિએ પહેલું ગુણસ્થાનક નહીં પામેલા એવા અભવ્યને પણ
Jain Education International 2010_05
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
