________________
૨૮૯
યોગદૃષ્ટિનાં અજવાળાં -: ભાગ-૨
મારી પ્રજ્ઞા મહતી નથી. હું જે કાંઈ વિચારું તે વિચારણા બધી જ શાસ્ત્રો સાથે સંમત બને તેવી મારી પ્રજ્ઞા નથી. મારી પ્રજ્ઞા સંવાદિની નથી. શાસ્ત્રો બધા દરિયા જેવા છે. ધર્મના હેતુભૂત શાસ્ત્રો છે. જે શાસ્ત્રોથી ધર્મમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે તે શાસ્ત્રોનો વિસ્તાર અતિ મહાન છે. જેને ધર્મની ગરજ લાગે, તેને આ બધું આવે છે. જેને જેની ગરજ હોય તે વિષયમાં તે લઘુ બને છે. નમ્ર બને છે. તેના જાણકાર પાસે જાય, તેમને પૂછે. દષ્ટિમાં આ બધું શક્ય છે.
બીજી દૃષ્ટિમાં આત્મા સંસારનું સ્વરૂપ સતત વિચારે છે. જેને વૈરાગ્ય પામવો છે તેને સંસારનું સ્વરૂપ પણ યથાવસ્થિત જાણી લેવું જરૂરી છે. ધર્મને સંબંધ વૈરાગ્ય સાથે છે. સંસારના સ્વરૂપનો વિચાર કરવાથી વૈરાગ્ય આવે છે. આજે ધર્મી વર્ગ ધર્મનું આલંબન લેવા છતાં સંસાર સ્વરૂપ વિચારવું ભૂલી ગયો છે. કોઈ પણ ભાવનાને વિચારતો નથી. ચોવીસ કલાક સંસારના રાગથી બચવા પ્રતિપક્ષી ભાવનાનું આલંબન લેવાનું છે. ભાવનાના આલંબન વિના રાગ - દ્વેષ ઘટી શકશે નહીં, એટલે સંસારના પ્રસંગોમાં કુટાવાનું થશે. મોક્ષે જવું હોય તેને ભાવનાને પ્રાણ બનાવવા જોઈએ. ધ્યાનનો પ્રાણ ભાવના છે. ધ્યાનમાં ટકી શકાય અને ઠેઠ નીચે ઉતરી ન જવાય, તે માટે ભાવના જરૂરી છે.
શાસ્ત્રકારોએ મનની ચાર સ્થિતિ બતાવેલ છે.
(૧) ચલચિત્ત સંસારમાં જીવમાત્રની ડામાડોલ અવસ્થા અસ્તવ્યસ્ત ચિત્ત તે પહેલી અવસ્થા છે.
(૨) ભાવનાઃ તેમાંથી આગળ વધવા ભાવનાનું આલંબન લેવાનું છે.
(૩) ભાવનાના સતત આલંબનથી જીવને ત્રીજી ધ્યાન અવસ્થા પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં ધ્યાતા, ધ્યેય જોડે ધ્યાનના માધ્યમથી એકાગ્ર બને છે.
(૪) અનુપ્રેક્ષાઃ જેના ચિંતન દ્વારા ઉપર ચડ્યા હતા તેના ધ્યાનથી જયારે જીવ પાછો પડે છે ત્યારે ફરી ભાવનાનું આલંબન લેવું તે જ અનુપ્રેક્ષા છે. આ રીતે અનુપ્રેક્ષા અને ભાવના એક છે. જેના જીવનમાં ભાવના યોગ નથી તેને વાસ્તવિક ભાવના આવી શકે? સ્વયં ભાવનાનું આલંબન ન લઈ શકતા હો તો એકાદ દ્રષ્ટાંત લઈને પણ સંસારનું સ્વરૂપ વિચારી શકો છો.
શ્રેણિકને અંતિમ અવસ્થામાં ઉપસર્ગકાળે પણ સમાધિ કેમ?
શ્રેણિક રાજા-મગધનો સિંહ પાંજરામાં પુરાયો છે. પુત્ર કોણિકે પૂર્યો છે. કયારે? તે પણ છેલ્લા સમયે ! મરવાના અંતિમ સમયે પુરાયો છે. કોણિકને રાજયનો લોભ છે. તે મનમાં વિચારે છે. એંસી વર્ષની ઉમરે હજી રાજગાદી બાપને છોડવી નથી. અને વિષયવાસના હજી વકરેલી છે, છૂટી નથી. હજી સંસારના ભોગો જોઇએ છે. આ બુઢાને હજી રાજ છોડવું નથી. કોણિક વિચારે છે કે આ બાપ એ બાપ નથી. રાજાને લાયક નથી, સજાને લાયક છે, હકીકતમાં શ્રેણિકનો પાપોદય છે. કોણિક તો નિમિત્ત છે. એક બાજુ કોણિકને રાજયની લોલુપતા છે. બીજી બાજુ
Jain Education International 2010_05
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
