Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 08
Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust
View full book text
________________
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
સૂત્ર-૫
અનુભવવા યોગ્ય હોવાથી વેદનીય. (વેદ્યતે=અનુકૂયતે યક્ તવ્ વેવનીયમ્) અહીં કર્મકારકમાં વ્યુત્પત્તિ છે. જે મોહ પમાડે છે, મોહ પામવો અથવા જેનાથી મોહ પમાય તે મોહનીય. જેનાથી અન્ય ગતિઓમાં જાય તે આયુ. આયુસ એ જ આયુષ્ય. અહીં સ્વાર્થમાં ન્ પ્રત્યય છે. નમાવે છે તેથી નામ. આત્માને ગતિ આદિની તરફ નમાવે (=વાળે છે) તેથી નામ. અથવા જેનાથી નમાવાય છે તે નામ. કર્તાકારકમાં કે કરણકા૨કમાં વ્યુત્પત્તિ કરાય છે. ગોત્ર ઉચ્ચ-નીચ એવા ભેદ સ્વરૂપ છે. આત્મા ઉચ્ચ-નીચ સ્વરૂપને પામે છે તેથી ગોત્ર. જેનાથી આત્માના વીર્ય અને લાભ વગેરે છુપાવાય છે તે અંતરાય. અથવા આત્માના વીર્યાદિ પરિણામનું અંતર્ધાન થવું=અદૃશ્ય થવું તે અંતરાય. નૃત્યનુટો વઘુતમ્ (પા.અ.૩ પા.૩ સૂ.૧૧૩) એવું સૂત્ર હોવાથી બધા શબ્દોની વ્યુત્પત્તિ સારી=સત્ય જાણવી. કેમકે કોઇપણ વ્યુત્પત્તિમાં અર્થ સમાન છે. (જે શબ્દને સિદ્ધ કરનાર અન્ય કોઇ સૂત્ર ન હોય તો પણ આ સૂત્રથી એ શબ્દની સિદ્ધિ થાય છે. જેમકે મોહનીય. પ્રવશ્વનીયાન્ય: એ સૂત્રથી કર્તા અર્થમાં અનીય પ્રત્યય આવે છે. છતાં અહીં મુદ્દતે નેનેતિ મોહનીય એમ કરણ અર્થમાં પણ આ સૂત્રથી અનીય પ્રત્યય થયો.)
૨૪
પ્રશ્ન– (સંજીયને સંજ્ઞા:=) સંજ્ઞાઓ પ્રકૃતિ-પ્રત્યયના મિશ્રણથી થતી હોય છે, એની વ્યુત્પત્તિ કરવાની જરૂર નથી.
ઉત્તર- ગો-સર્પ આદિ સંજ્ઞાઓની જેમ જ્ઞાનાવરણ આદિ સંજ્ઞાઓ અત્યંત પ્રસિદ્ધ હોવાથી વ્યુત્પત્તિ હોય. જેમ કે, ગાય પ્રસિદ્ધ છે તેથી ગો શબ્દ ઘ્ધતીતિ ૌ: એવી વ્યુત્પત્તિથી સિદ્ધ થાય છે, તેમ સર્પતીતિ સર્પ: ।
આ પ્રમાણે આ જ્ઞાનાવરણાદિ શબ્દોનો દ્વન્દ્વ સમાસ કરીને પ્રથમા વિભક્તિથી નિર્દેશ કરાયો છે. એમનો ક્રમ તો અર્થની અપેક્ષાએ છે.
૧. યાવ:િ : (સિદ્ધહેમ ૭-૩-૨૫) એ સૂત્રથી સ્વાર્થમાં જ પ્રત્યય આવ્યો છે. ૨. સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન વ્યાકરણમાં વહુતમ્ (૫-૧-૨) એવું સૂત્ર છે.
૩. સાધિમાં શબ્દ પૃથ્વાવેરિમન્ વા (૭-૧-૫૮) એ સૂત્રથી ભાવ અર્થમાં રૂમન્ પ્રત્યય લાગવાથી
બન્યો છે.
