Book Title: Tattvarthadhigam Sutram Part 08
Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust
View full book text
________________
૧૧૨
શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
સૂત્ર-૧૨ તે ભાષાપર્યામિ. કહ્યું છે કે- “આહાર, શરીર, ઇન્દ્રિય, શ્વાસોચ્છવાસ, ભાષા, મનની નિષ્પત્તિ એ પર્યાતિઓ છે. પર્યાપ્તિઓની સિદ્ધિ કરણથી થાય છે.) જે દલિકોથી કરણ બનાવાય છેઃઉત્પન્ન કરાય છે તે પર્યાપ્તિ છે.”
રૂતિ શબ્દ પર્યાપ્તિઓનું પરિમાણ જણાવવા માટે છે. પ્રશ્ન–પરમર્ષિઓના પ્રવચનમાં પર્યાપ્તિઓ છ પ્રસિદ્ધ છે. તો અહીં પર્યાપ્તિઓ પાંચ કેમ કહી?
ઉત્તર– ઇન્દ્રિય પર્યાપ્તિના ગ્રહણથી મન:પર્યાપ્તિનું પણ ગ્રહણ જાણવું. આથી પાંચ જ છે એવો નિશ્ચય છે.
પ્રશ્ન- શાસ્ત્રકારે મનને અનિન્દ્રિય કહી છે તેથી ઇન્દ્રિય ગ્રહણથી મન કેવી રીતે લેવાશે ?
ઉત્તર– જેવી રીતે શબ્દાદિ વિષયોને ચક્ષુ વગેરે ઇન્દ્રિયો સાક્ષાત્ ગ્રહણ કરે છે તેવી રીતે મન સાક્ષાત્ ગ્રહણ કરતું નથી પણ સુખાદિને તો મન સાક્ષાત્ ગ્રહણ કરે છે, આથી મન સંપૂર્ણ ઇન્દ્રિય ન હોવાથી તેને અનિદ્રિય કહ્યું છે. જેમ ઇન્દ્ર =આત્મા)નું લિંગ હોવાથી ઇન્દ્રિયો કહેવાય છે, તેવી રીતે ઇન્દ્રને(=આત્માને) ગ્રહણ કરવાથી તો મન ઇન્દ્રિય થાય છે, અર્થાત્ જેવી રીતે ઇન્દ્રને(=આત્માને) ગ્રહણ કરતી હોવાના કારણે ઇન્દ્રનું(=આત્માનું) લિંગ હોવાથી ઇન્દ્રિયો કહેવાય છે, તેવી રીતે મન પણ ઈન્દ્રને ગ્રહણ કરતું હોવાના કારણે ઇન્દ્રનું લિંગ હોવાથી ઇન્દ્રિય છે.
તથા કોઈક આચાર્યો મન:પર્યાપ્તિનો અલગ પાઠ કહે છે એમ આગળ કહેવાશે. પાંચ જ છે એમ જે અવધારણ છે તે બાહ્યકરણની અપેક્ષાએ છે. મન અંતઃકરણ છે. આથી કોઈક આચાર્યો મન:પર્યાપ્તિનો પાઠ અલગ કહે છે, અર્થાત્ અલગ ગણે છે. આથી આમાં કોઈ દોષ નથી. બંને રીતે મન:પર્યાતિનો સંભવ છે. १. इन्द्र आत्मा उच्यते । इन्द्रस्य आत्मनो लिङ्ग लक्षणमिन्द्रियं चक्षुरादि उच्यते । तेन हि
ન્દ્રિયરન માત્મા નિશીયતે– મનુની, નવ રતિ પીડા (સિદ્ધહેમ ૭-૧-૧૭૪ સૂત્રની મધ્યમવૃત્તિ)
