Tattvarthadhigam Sutram Part 08

Author(s): Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay, Divyashekharvijay
Publisher: Arihant Aradhak Trust

Page 137

સૂત્ર-૧૨ શ્રી તત્ત્વાર્થાધિગમસૂત્ર અધ્યાય-૮
૧૧૫ યથાર્થ નિર્શનાનિ તિ, આનાથી છએય પર્યાપ્તિઓનું ક્રમથી છ જ દૃષ્ટાંતોથી સ્વરૂપનો પ્રારંભ કરાય છે. આથી દષ્ટાંતોના સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરવા માટે કહે છે- “ગૃહતિગ્રહ’ ત્યાદિ, તેમાં ઘર માટે કાઇ ગ્રહણ એવા કથનથી આહારપર્યાપ્તિ સિદ્ધ કરે છે. ઘર કરવું છે એથી સામાન્યથી દલિકનું–શાખા આદિનું કાષ્ઠ ગ્રહણ કરે છે. પછી સામાન્યથી ગ્રહણ કરેલા દલિકમાંથી થાંભલો કે ખૂટી થશે એમ જોવામાં આવે છે. એ પ્રમાણે અહીં અનેક પુદ્ગલોનું ગ્રહણ થયે છતે આ પુદ્ગલો શરીર વર્ગણાને યોગ્ય છે=શરીર પર્યાપ્તિની નિષ્પત્તિ માટે સમર્થ છે. એથી શરીર પર્યાપ્તિ થાય. ભીંત આદિની ઊંચાઈ રૂપ ઘરની વિચારણા પણ થતાં આ ઘર કેટલા દ્વારવાળું કરવું? પ્રવેશવા-નીકળવા માટે દ્વાર પૂર્વાભિમુખ કરવું કે ઉત્તરાભિમુખ કરવું? એમ વિચારાય છે. તે પ્રમાણે ઇન્દ્રિયપર્યાપ્તિ પણ આત્માની ઉપભોગવૃત્તિની અપેક્ષાએ પ્રવેશવાના-નીકળવાના દ્વારા સમાન છે. એ પ્રમાણે પ્રાણાપાનપર્યાપ્તિ અને ભાષાપર્યાપ્તિ પણ આ જ દષ્ટાંતથી સિદ્ધ કરવી. દાન્તિકના ભેદથી દષ્ટાંતમાં ભેદ થાય. પછી દ્વાર સહિત પણ ઘર તૈયાર થયે છતે અહીં આસન, અહીં શયન, અહીં ભોજનભૂમિ એ પ્રમાણે સ્થાન અને શયન આદિ બનાવવાનું ગૃહસ્થો વિચારે છે. તેવી રીતે મન:પર્યાપ્તિ પણ હિતપ્રાપ્તિ-અહિત પરિવારની અપેક્ષા રૂપ છે. આ પ્રમાણે આ છ પર્યાપ્તિઓને કુંભારના નિભાડામાં નાખવાથી સિદ્ધ થયેલા—તૈયાર થયેલા ઘડાની જેમ બનાવે પૂર્ણ કરે તે કર્મ પર્યાપિનામ છે. અપર્યાપ્તિ નામકર્મ સિદ્ધ નહિ થયેલા ઘડાના જેવું છે. અહીં આ કહેવાનું થાય છે જેના ઉદયથી જીવ પર્યાયિઓ પરિપૂર્ણરૂપે ૧. દત જેને લાગુ પડતું હોય=ઘટતું હોય તે દાર્શત્તિક કહેવાય. ૨. પ્રાણાપાન અને ભાષા એ બે પર્યાપ્તિને સિદ્ધ કરવા દૃષ્ટાંત અલગ કેમ ન કહ્યું? એવો પ્રશ્ન
થાય. આના ઉત્તરમાં અહીં કહે છે- દાષ્ટન્તિનો ભેદ હોય તો દષ્ટાંત અલગ હોય. અહીં ઇન્દ્રિયો, પ્રાણાપાન અને ભાષા એ ત્રણેય દાન્તિક સમાન છે માટે એક જ દષ્ટાંતથી એ ત્રણેય સિદ્ધ થાય. માટે અહીં પ્રાણાપાન અને ભાષા એ બે પર્યાપ્તિને સિદ્ધ કરવા દષ્ટાંત
અલગ કહ્યું નથી. ૩. અહીં સિદ્ધહેમ ૩-૧-૯૭ સૂત્રથી કર્મધારય તપુરુષ સમાસ છે. તેનો વિગ્રહ આ પ્રમાણે
થાય. પૂર્વ પ્રક્ષણ: પશાત્ નિવૃત્ત =yક્ષનિવૃત્ત.