Siddha Saraswat

Author(s): Sudarshanlal Jain
Publisher: Abhinandan Granth Prakashan Samiti

Page 441

ब्रह्मवैवर्तपुराणम् : संक्षिप्तः परिचयः भारतीयवाङ्मये इतिहास-संस्कृति-धर्मकाव्यसाहित्यप्रभृतिदृष्ट्या पुराणानां महत्त्वपूर्ण स्थानं वर्तते। विषयदृष्टया पुराणानि वेदैः सह प्रादुर्भूतानि। यथोक्तमथर्ववेदसंहितायाम्-'ऋचः सामानि छन्दांसि पुराणं यजुषा सह' (71.7.24 ) शतपथब्राह्मणेऽपि उक्तम्-'पुराणं वेद'( 13.4.3.13 ) इति। अत्र पुराणशब्दात् विषय विशेषो गृहीतः, न अष्टादशपुराणग्रन्थाः / विषयविशेषः खलु सृष्टि-विवेचनम्, भौतिकविज्ञानस्य रहस्योद्घाटनं, प्राचीनाख्यानानामुपनिबन्धनं च। पुरा वेदसंहितावत् विपुलकाया पुराणसंहिता आसीत् / भारतीयपरम्परानुसारं पुराणानामाद्यप्रवचनकर्ता ब्रह्मा मन्यते। तदनन्तरं वैदिकयुगीनां पुराणविद्यायाः ज्ञानपरम्परा महर्षिवेदव्यासं प्राप्ता। महर्षिणा वेदव्यासेन वेदसंहितावत् पुराणसंहिता अपि विभक्ता। वेदव्यासेन सूतजातीय-लोमहर्षणशिष्याय पुराणसंहितायाः क्रमबद्धसंहितारूपेण उपदेशः कृतः / लोमहर्षेण तस्य शिष्यपरम्परया च परवर्तिनाम् अष्टादशपुराणानाम् उपपुराणानां च रचना कृता। एवं वेदव्यासो वर्तमानपुराणानां कर्ता स्वीक्रियते / मत्स्य-मार्कण्डेय-भविष्य-भागवत-ब्रह्मब्रह्माण्ड ब्रह्मवैवर्त-वामन-वराह-वायु-विष्णु-अग्नि-नारद-पद्मलिङ्ग-गरुड कूर्म-स्कन्दपुराणानि अष्टादश। यथोक्तम् म-द्वयं भ-द्वयं चैव ब्र-त्रयं व-चतुष्टयम्। अ-ना-प-ल्लिंग-कू-स्कानि पुराणानि प्रचक्षते।। कुत्रचित् वायुपुराणस्थाने शिवपुराणमित्यपि मिलति / पुराणानां वर्गीकरणं सात्त्विक-राजस-तामसरूपेणापि क्रियते। यथा विष्णु-नारद-भागवतगरुड-पद्म-वराह पुराणेषु विष्णुर्भगवान् सर्वोत्कृष्टदेवरूपेण स्वीक्रियते, अत एव एतानि षट सात्त्विक पुराणानि; ब्रह्म-ब्रह्माण्ड-ब्रह्मवैवर्त मार्कण्डेय वामन भविष्यपुराणेषु ब्रह्मा सर्वोत्कृष्टदेवरूपेण प्रख्याप्यते, अत एव एतानि षट् राजसपुराणानि; मत्स्यकूर्मलिङ्गशिव-स्कन्द-अग्निपुराणेषु शिवः सर्वोत्कृष्टदेवरूपेण आराध्यते, अत एव एतानि षट् तामसपुराणानि / इदं वर्गीकरणं न वैज्ञानिकं, यतः सर्वेषु पुराणेषु ईदृशी व्यवस्था न दृश्यते। पुराणानां रचनाकालविषये नैकमत्यं वर्तते / एतेषां पुराणानां केचिदंशा अतिप्राचीनाः, केचिच्च परवर्तिनः / तत्र ब्रह्मवैवर्तपुराणस्य रचना यद्यपि सप्तशतईसवीये संजाता, परन्तु वर्तमानं रूपं षोडशशताब्दीकालिकं ज्ञायते। भागवत-विष्णु-नारदपुराणवत् ब्रह्मवैवर्तपुराणमपि वैष्णवधर्मानुकूलं पुराणम्। वैष्णवधमें श्रीकृष्णः सर्वोत्कृष्टः / पुराणेऽस्मिन् ब्रह्मवैवर्तपुराणे शक्तिस्वरूपया राधया सहितः श्रीकष्ण एव आराध्यः / श्रीकृष्ण एवं ब्रह्म, नान्यो देवः / विवर्तस्य भावः वैवर्तम्, ब्रह्मणो वैवर्तम् ब्रह्मवैवर्तम्, तदधिकृत्य रचितं पुराणं ब्रह्मवैवर्तपुराणम्। भागवत-शिवनारद-मत्स्यपुराणानुसारं ब्रह्मवैवर्तपुराणस्य श्लोकसंख्या अष्टादशसहस्रमिती अस्ति / मत्स्यपुराणादिषु अस्य पुराणस्य विषये यद् वर्णनं मिलति तन्न उपलब्धसंस्करणे। ब्रह्मप्रकृति-गणेशकृष्णजन्मभेदेन पुराणमिदं चतु:खण्डेषु विभक्तम्। एषु चतुर्यु खण्डेषु श्रीकृष्ण एव व्याप्तः। तत्र ब्रह्मखण्डे सृष्टिवर्णनम्, ब्रह्म-परब्रह्मणोः स्वरूपनिरूपणञ्च / सृष्टिवर्णनम् अलौकिकम् अद्भुतम् आकस्मिकञ्च। ब्रह्मशब्दोऽत्र कृष्णवाचकः / यथोक्तं पुराणेऽस्मिन् प्रथमखण्डे - स चात्मा परम ब्रह्म कृष्ण इत्यभिधीयते / / 1 3.24 कृषिस्तद्भक्तिवचनो नश्च तद्दास्यवाचकः। भक्तिर्दास्यप्रदाता यः स कृष्णः परिकीर्तितः / / 13.25 कृषिश्च सर्ववचनो नकारो बीजवाचकः। सर्वबीजं परं ब्रह्म कृष्ण इत्यभिधीयते।। 13 26 सः कृष्णः सर्वसृष्टथादौ सिसृक्षुरेक एव च। सृष्टयुन्मुखस्तदंशेन कालेन प्रेरितः प्रभुः / / 13.29 स्वेच्छामयः स्वेच्छया च द्विधारूपो बभूव ह।। स्त्रीरूपा वामभागांशा दक्षिणांशः पुमान् स्मृतः।। 13.29 एवमिदं ब्रह्मवैवर्तपुराणं वस्तुतः श्रीकृष्णवैवर्तपुराणमिति। तस्यैव विवर्तो जगत्, यथोक्तं प्रकृतिखण्डे प्रकृतिस्वरूपम् - त्रिगुणात्मकस्वरूपा या सर्वशक्तिसमन्विता।प्रधानसृष्टिकरणे प्रकृतिस्तेन कथ्यते।। 12.1 सा च ब्रह्मस्वरूपा च माया नित्यसनातनी। यथात्मा च यथा शक्तिर्यथाग्नौ दाहिका स्मृता॥ 12.9 421