________________
૩૫
જીવ-સેવા એ જ શિવ-સેવા છે
‘પંડિતજી ! આપે તો કહ્યું હતું કે અહિંસા અને ક્ષમા એ મનુષ્યનાં આભૂષણ છે. એને ક્યારેય છોડવાં જોઈએ નહિ અને અત્યારે આપ મારા પર લાઠીના પ્રહાર પર પ્રહાર ઝીંકે જાવ છો. આવી હિંસા કેમ ? ક્યાં ગઈ તમારી ક્ષમા ? આપ આવું અસત્ય બોલ્યા કેમ ?”
પંડિતજીએ કહ્યું, ‘મેં કહ્યું હતું તે સત્ય હતું, પરંતુ મેં એ સત્ય સજ્જનોને અનુલક્ષીને કહ્યું હતું. દુષ્ટો કે દુર્જનોને માટે કહ્યું નહોતું. અહિંસક થવાનો અર્થ એ નથી કે તમે કાયર બનો અને ક્ષમાશીલ થવાનો અર્થ એ નથી કે કોઈ તમારા ક્ષમાભાવનો ગેરલાભ ઉઠાવે. કોની સાથે કેવો વ્યવહાર કરવો તે વ્યક્તિ અને પરિસ્થિતિ પર આધારિત છે. સમજ્યો ?'
લાઠીના પ્રહારથી અધમૂઆ થયેલા લૂંટારાએ પંડિતજીની ક્ષમા માગી અને સાથે જીવનમાં પ્રામાણિક માર્ગે ચાલવાનું વચન આપ્યું.
સ્વામી વિવેકાનંદ પોતાની જિંદગીનાં અંતિમ વર્ષોમાં શિષ્યોને અધ્યયન કરાવતા હતા. એમની પાસે આવતા જિજ્ઞાસુઓને ઉત્તર આપતા હતા. એમની કીર્તિ ચોતરફ પ્રસરેલી હતી, છતાં ગંગાકિનારે મઠમાં અત્યંત સાદાઈથી રહેતા હતા. મઠમાં ધામધૂમવાળી પૂજાને બદલે શાસ્ત્રાભ્યાસ, ધર્મચર્ચા અને ધ્યાનાદિ પર વધુ ભાર મૂક્તા અને શિષ્યોને વારંવાર એ તરફ પ્રેરતા હતા.
૧૯૦૧ના અંતિમ મહિનામાં મહાસમાધિ અગાઉના વર્ષે સ્વામી વિવેકાનંદે મઠમાં કામ કરતા આદિવાસી સાંથાલ શ્રમજીવીઓ સાથે લાગણીભર વાતો કરી. આ સાંથાલ શ્રમજીવીઓ મઠની જમીનને સમથળ કરવાનું કાર્ય કરતા હતા. સ્વામીજી વારંવાર એમની પાસે આવતા અને પ્રેમથી એમની વાતો સાંભળતા હતા.
સ્વામી વિવેકાનંદે આ સહુ શ્રમજીવીઓને મઠનો પ્રસાદ લેવાની વિનંતી કરી. આ સાંથલ શ્રેમજીવીઓને રોટલી, દાળ, ભાત, મીઠાઈ, દહીં વગેરેનું ભોજન પીરસાયું. સ્વયે સ્વામીજીએ એનું નિરીક્ષણ કર્યું અને પછી ભોજન બાદ આ સાંથાલોને સ્નેહથી કહ્યું, “તમે સહુ પ્રગટ ઈશ્વર છો. આજે મેં તમને ભોજન કરાવીને સ્વયં મારા નારાયણને જમાડ્યા છે.”
સ્વામી વિવેકાનંદે ઉપસ્થિત સંન્યાસીઓ અને બ્રહ્મચારીઓને ઉદ્દેશીને કહ્યું, “આ ગરીબ અને નિરક્ષર લોકોમાં જેવી સરળતા અને નિર્વ્યાજ પ્રેમ છે, એવું અન્યત્ર ક્યાંય જોવા મળશે નહિ. જો
70 | શ્રદ્ધાનાં સુમન
શ્રદ્ધાનાં સુમન B 71
