________________
આમ કહીને ભિક્ષુ નાગસેને ૨થના અશ્વોને મુક્ત કર્યા, પછી અશ્વો તરફ આંગળી ચીંધીને કહ્યું, “આ અશ્વો તે રથ છે ?” રાજાએ કહ્યું, “અશ્વ તો અશ્વ જ છે. તે રથ કઈ રીતે હોઈ શકે ?’’
પછી રથનું પૈડું દૂર કરીને પૂછ્યું, “રાજન્ ! તમે આને રથ કહેશો ખરા ?”
સમ્રાટ મિલિંદે કહ્યું, “આને રથ કઈ રીતે કહી શકાય ? આ તો માત્ર એનાં ચક્રો છે.”
આ રીતે ભિક્ષુ નાગસેન એક-એક વસ્તુ દૂર કરતા ગયા અને સમ્રાટને પૂછતા ગયા. છેવટે કશું બાકી રહ્યું નહિ, ત્યારે ભિક્ષુએ પૂછ્યું,
“જેટલી વસ્તુઓ વિશે તમને મેં પૂછ્યું, તેના ઉત્તરમાં તમે કહ્યું કે આ રથ નથી, તે પણ રથ નથી. તો હવે બતાવો કે આ રથ ક્યાં છે ?"
સમ્રાટ વિચારમાં પડી ગયા. ભિક્ષુ નાગસેને સમજાવ્યું કે, “૨થ એ અમુક ચીજ-વસ્તુઓનો સંગ્રહ છે. રથનું પોતાનું કોઈ અસ્તિત્વ નથી. એનું કશું સ્વ નથી. રાજનૂ, તમે અને હું પણ આવા જ છીએ. ખરેખર જોવા જાઓ તો આપણે શૂન્ય છીએ.”
132 ] શ્રદ્ધાનાં સુમન
૬૬
પરમાત્મા પરિશ્રમ માગે છે
ગામ બહાર આવેલી કુટિરમાં હરિદાસ નામના સાધુ રહેતા હતા. કુટિરની આસપાસની જમીન પર ખેતી કરીને પોતાનું ગુજરાન ચલાવતા હતા; પરંતુ ક્યારેક દુષ્કાળ પડે અને ખેતરમાં કશું ઊગે તેમ ન હોય, ત્યારે ગામમાં જઈને જાતમજૂરી કરીને આજીવિકા મેળવી લેતા.
સંત હરિદાસને ત્યાં અનેક સાધુ-સંતો આવતા-જતા હતા. એક વાર મુશળધાર વરસાદ વરસી રહ્યો હતો, ત્યારે બહારથી અવાજ આવ્યો, “ઓ સાધુ મહારાજ ! તમે નિદ્રાધીન લાગો છો?''
હરિદાસે દ્વાર પર આવીને જોયું, તો કેટલાક સાધુઓ બહાર ઊભા હતા. તેમને આદરપૂર્વક કુટિરમાં લઈ આવ્યા અને કહ્યું,
“પ્રિય અતિથિઓ, આજ આપને ભોજન કરાવી શકું એવી મારી ગુંજાશ નથી. ઘણી ઇચ્છા છતાં શક્ય નથી. દુષ્કાળને કારણે કશું અનાજ પાક્યું નથી અને અનાવૃષ્ટિને કારણે ક્યાંય મજૂરી મળી નથી.”
અતિથિ સાધુઓ આ સાંભળી આશ્ચર્ય પામ્યા અને એમણે પૂછ્યું, “અરે, ગ્રામજનો તમારા ભોજનનો પ્રબંધ કરતા નથી? તમને એ ભિક્ષા આપતા નથી ? શું એવા અધર્મી અને કઠોર લોકો ગામમાં વસે છે."
શ્રઢાનાં સુમન C 133
