Pramana Mimansa Tika Tippan

Author(s): Hemchandracharya, Sukhlal Sanghavi, Mahendrakumar Shastri, Dalsukh Malvania
Publisher: ZZZ Unknown

Page 238

८०
प्रमाणमीमांसायाः
[४० ३८. पं० ५पृ० ३८. ५० ५. 'व्याप्तिः इति'-तुलना-"तस्य पक्षधर्मस्य सतो व्याप्तिः यो व्याप्नोति यश्च व्याप्यते तदुभयधर्म ......दा व्यापकस्य गम्यस्य तत्रेति सत्सप्तम्यर्थप्रधानमेतत् नाधारप्रधानम् , धर्माणां धर्म............यत्र धर्मिणि व्याप्यमस्ति तत्र सर्वत्र भाव एव व्यापकस्य स्वगतो धर्मो व्याप्तिः तत्............। न त्वेवमवधार्यते । व्यापकस्यैव तत्र भाव इति । 5 हेत्वभावप्रसङ्गादव्यापकस्यापि मूर्त्तत्वादेस्तत्र भावात्। नापि 'तत्रैवेति प्रयत्नानन्तरीयकत्वा.
देरहेतुतापत्तेः साधारणश्च हेतुः स्यात्, नित्यत्वस्य प्रमेयेष्वेव भावात् । यदा तु व्याप्यषमताविवक्षा व्याप्तेस्तदा व्याप्यस्य वा गमकस्य तत्रैव व्यापके गम्ये सति। यत्र धर्मिणि व्यापकोऽस्ति तत्रैव भावो न तदभावेऽपि व्याप्तिरिति । अत्रापि व्याप्यस्यैव तत्र भाव इत्यव
धारणं हेत्वभावप्रसक्तरेव नाश्रितम्, प्रव्याप्यस्यापि तत्र भावात् नापि व्याप्यस्य वत्र भाव एवेति 10 सपतैकदेशवृत्तेरहेतुत्वप्राप्तः साधारणस्य हेतुत्व स्यात् प्रमेयत्वस्य नित्येष्ववश्यंभावादिति ।
व्याप्यव्यापकधर्मतासंवर्णनं तु व्याप्तेरुभयत्र तुल्यधर्मतयैकाकारा प्रतीति: संयोगिवत् मा भूदिति प्रदर्शनार्थम् । तथाहि पूर्वत्रायोगव्यवच्छेदेनावधारणम् उत्तरत्रान्ययोगव्यवच्छेदेनेति कुत उभयत्रैकाकारता व्याप्तः । तदुक्तम्
लिङ्गे लिङ्गी भवत्येव लिङ्गिन्येवेतरत् पुनः । 15. नियमस्य विपर्यासेऽसम्बन्धो लिङ्गलिङ्गिनाः ॥-इति ॥" हेतुबि० टी० लि. पृ० १८ से ।
20
.
पृ० ३६. ५० ५. 'स्वार्थपरार्थभेदात-आचार्य हेमचन्द्र ने स्वार्थ-परार्थरूप से अनुमान के ही दो भेद किये हैं जो सभी वैदिक, बौद्ध और जैन तार्किकों में साधारण हैं। अनुमान की तरह प्रत्यक्ष को भी परार्थ कहकर उसके स्वार्थ-परार्थरूप से दो भेद दिखानेवाला जहाँ तक मालूम है सर्वप्रथम सिद्धसेन ही है
"स्वनिश्चयवदन्येषां निश्चयोत्पादनं बुधैः।
परार्थ मानमाख्यातं वाक्यं तदुपचारतः ॥"-न्याया० १० । सिद्धसेन के इस प्रत्यक्ष द्वैविध्य को देवसूरि ने भी मान्य रखा-प्रमाणन० ३. २४ । प्रा. हेमचन्द्र ने उस सिद्धसेनोपज्ञ प्रत्यक्ष विभाग को अपने ग्रन्थ में स्थान नहीं दिया है। पृ० ३६. पं० ५. 'व्यामोह'-तुलना
"तव्यामोहनिवृत्तिः स्याद्वथामूढमनसामिह ।"-न्याया० ३ । पृ० ३६. पं० १२. 'इह च न' -तुलना-“यतो न योग्यतया लिङ्ग परोक्षज्ञानस्य निमित्तम्। यथा बीजमङ्कुरस्य । अदृष्टाळूमादग्नेरप्रतिपत्तेः । नापि स्वविषयज्ञानापेक्ष परोक्षार्थप्रकाशनम् । यथा प्रदीपो घटादेः। दृष्टादप्यनिश्चितसम्बन्धादप्रतिपत्तेः। तस्मात् परोक्षा
र्थनान्तरीयकतया निश्चयनमेव लिङ्गस्य परोक्षार्थप्रतिपादनव्यापारः ।" न्यायबि० टी० २.५। 30 पृ० ३६. पं० १६. 'ननु च असिद्ध हेतु के स्वरूप के विषय में दार्शनिकों में चार
परम्पराएँ देखी जाती हैं-१-वैशेषिक, सांख्य, बौद्ध, २-नैयायिक; ३-अज्ञातनामक; ४-जैन ।
25