________________
पृ० ६३. पं० ६.]
भाषाटिप्पणानि । नाहं नवतन्त्रः, एकतन्त्रोऽहमिति । परो ब्रूयात्-नाहं ब्रवीमि नव तन्त्राणि तवेति अपि तु नवाभ्यस्तं हि ते तन्त्रमिति । भिषग ब्रूयात्-न मया नवाभ्यस्तं तन्त्रम्, अनेकधा अभ्यस्तं मया तन्त्रमिति-एतद्वाक्छलम्। सामान्यच्छलं नाम यथा व्याधिप्रशमनायौषधमित्युक्ते परो ब्रूयातू-सत् सत् प्रशमनायेति भवानाह। सन् हि रोगः सदौषधम् । यदि च सत् सत् प्रशमनाय भवति सन् हि कास: सन् क्षयः। सत्सामान्यात् कासस्ते क्षयप्रशमनाय भविष्यति । इति ।"-चरकसं० पृ० २६६ ।
"नव इति चतुर्विधम्-नवः, नव न वः, न व इति । यथा कश्चिदाह-यो मया परिहितः स नवकम्बलः। अत्र दूषणं वदेत्-यद्भवता परिहितं तदेकमेव वस्त्र कथं मवेति । अत्र प्रतिवदेत्-मया नव इत्युक्तं तथा च नवः कम्बलः न तु नवेति । अत्र दूषयेत्-कथं नवः । नवलोमनिर्मितत्वानव इत्युक्ते प्रतिवादी वदेत् - तत्त्वतोऽपरिमितानि लोमानि कथं नव 10 लोमानि इत्युच्यते।
अत्राह-नव इति मया पूर्वमुक्तं न तु नव संख्या। अत्र दूषणम्-तद्वस्त्रं युष्माकमेवेति ज्ञातं कस्मादेतन वः कथ्यते। अत्रोत्तरम्-मया नव इत्युक्तं किन्तु न व इति नोक्तम् । अत्र दूषणम्-भवत: कायं कम्बलो वस्त इति प्रत्यक्षमेतत् । कथमुच्यते न व: कम्बलः । अयं हेत्वा. भास इत्युच्यते वाक्छलं च ।
15 अपरच वाक्छलम्-यथा गिरिदह्यते इत्युक्ते दूषणम्-तत्त्वतस्तुणतरवो दान्ते कथं गिरिर्दयत इत्युक्तम् । एतद्वाक्छल मित्युच्यते।।
___ अपि च छलं द्विविधम्-पूर्ववत् सामान्यञ्चेति । यथा संस्कृता धर्माः शून्याः शान्ता प्राकाशवदित्युक्ते दूषणम्-यद्येवं उभयोरपि शून्यत्वमभावश्च, तदा निःस्वभावा धर्मा आकाशतुल्या इति सामान्यच्छलम् ।
20 ____ का तावदुत्पत्तिरिति । अत्रोच्यते सत उत्पत्तिरिति । यथा मृदो घटत्ववत्वाद् घटो. त्पादकत्वम् । यदि मृदो घटत्ववत्त्वं तदा मृदेव घटः स्यात् । तदा तदुत्पत्तये कृतं कुम्भकार. सूत्रचक्रसंयोगेन। यदि मृदः सद्भावेन घटोत्पादकत्वम् तदोदकस्यापि सद्भावेन घटोत्पादकत्वं स्यात् । यादकस्य सद्भावेन घटानुत्पादकत्वं कथं तर्हि मृदो घटोत्पादकत्वम् इति सामान्यच्छलम् ।"-उपायहृदय पृ० १४-१६ ।।
पृ० ६३. पं० ३. 'तदत्र छलत्रये -तुलना-"तदत्र छलत्रयेऽपि वृद्धव्यवहारप्रसिद्धशब्दसामर्थ्यपरीक्षणमेव प्रतिसमाधानं बेदितव्यमिति"-न्यायकलिका पृ० १६ ।
26
... पृ० ६३. पं०. ६ 'तत्वसंरक्षणार्थम्-प्रश्नोत्तर रूप से और खण्डन-मण्डन रूप से चर्चा दो प्रकार की है। खण्डन-मण्डन रूप चर्चा-अर्थ में सम्भाषा, कथा, वाद, आदि शब्दों का प्रयोग देखा जाता है। सम्भाषा शब्द चरक आदि वैद्यकीय अन्थों में प्रसिद्ध है, 30 जब कि कथा शब्द न्याय परम्परा में प्रसिद्ध है। वैद्यक परम्परा में सम्भाषा के सन्धायसम्भाषा
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
