________________
૧0 પ્રબુદ્ધ જીવન : ગાંધી સ્મૃતિ ચિંતન વિશેષાંક
જાન્યુઆરી, ૨૦૧૩ આવે છે કે ગાંધીજી પણ આપણી જેવા જ અથવા કયારેક આપણાથી કરે તો એ બરાબર કર્યું છે કે ખોટું કર્યું? એવો પ્રશ્ન એમના મનમાં પણ નબળા સામાન્ય માણસ હતા. જે ભયને કારણે, માતા પ્રત્યેની ઉઠતો. આથી જ શિક્ષકના કહેવા છતાં એ બાજુના વિદ્યાર્થીમાંથી ચોરી લાગણીને કારણે એને દુ:ખ થશે એમ માનીને પણ જૂઠું બોલ્યા હતા. નથી કરતા અને માંસ ખાધા પછી આ વર્તનની ચીવટને કારણે જ આપણામાંથી કેટલાંયે માણસો એવા હશે જેને ખોટું બોલવાની, ચોરી એમને થાય છે કે “ખોટું બોલવું અને તે પણ માતાની સામે? એના કરવાની, બીડી પીવાની કે માંસ ખાવાની ક્યારય વૃત્તિ પણ ન થઈ કરતાં તો માંસ ન ખાવું સારું.’ આ વર્તન વિષેની ચીવટ એટલે જ હોય, વિચાર સુદ્ધાં ન આવ્યો હોય. ગાંધીજી એટલા સામાન્ય માણસ અંતરાત્માનો અવાજ. દુનિયાના સામાન્યમાં સામાન્ય માણસને પણ હતા કે એમણે આ બધા જ વિકારો અનુભવ્યા છે. આ બધી જ ભૂલો કરી છેઆ અંતરાત્માનો અવાજ સંભળાતો જ હોય છે. માણસ પોતે કંઈ પણ છતાં એ આવા નિર્વિકારી, પવિત્ર મહાત્મા કેવી રીતે બન્યા? માર્ગ બહુ ખોટું કે અયોગ્ય વર્તન કરે ત્યારે તેને પોતાને તો ખબર પડે જ છે કે સરળ છે જે એ માર્ગે ચાલે તેને માટે.
પોતે ખોટું કરી રહ્યો છે. માત્ર ગાંધીજીને જ નહીં, ગમે તેવા અધમ ગાંધીજી બાળપણમાં એવું માનતા હતા કે અંગ્રેજો જેવા બળવાન માણસને પણ અંતરાત્માનો અવાજ સંભળાય છે. પણ વારંવાર તેને થવા માટે માંસ ખાવું જોઈએ. હવે વૈષ્ણવ ધર્મમાં માંસ તો ખવાય અવગણીને આપણે તેને સાંભળતાં નથી. જ્યારે ગાંધીજી અંતઃકરણના નહીં એટલે માતાથી છૂપાવીને મિત્ર સાથે બહાર જઈ માંસ ખાધું. ઘરે અવાજને બરાબર સાંભળે છે. વર્તન વિષેની ચીવટને કારણે એ પોતાના આવ્યા પછી માતાએ જમવાનું કહ્યું ત્યારે ભૂખ નથી, પેટમાં દુઃખે છે, મનનું બરાબર નિરીક્ષણ કરે છે. પછી પરીક્ષણ કરે છે શું સાચું છે? શું એવા બહાના બતાવી આપણે સામાન્ય માણસો જેમ છૂપાવીએ છીએ ખોટું તેની મથામણ કરે છે અને અંતે જે ખોટું કે અયોગ્ય છે તેને તે જ તેમ ગાંધીજીએ પણ ખોટું બોલીને વાત છૂપાવી, પણ આ કરતાં એમને ક્ષણે છોડે છે. આમ આત્મનિરીક્ષણ, આત્મપરીક્ષણ અને આત્મશુદ્ધિ ફાવ્યું નહીં. મનમાં ઊંડે ઊંડે એને લાગવા માંડ્યું કે ખોટું બોલવું એ ત્રણ પ્રક્રિયા એમની સાધનામાં ચાલે છે. પરિણામ એ આવ્યું કે પોતાને ફાવતું નથી. એ લખે છે ખોટું બોલવું અને તે પણ માતાની એમણે આપણી જેવા સામાન્ય માણસ જેવી જ ભૂલો કરી છે પણ સામે? એના કરતાં તો માંસ ન ખાવું સારું. એ વિચારે છે કે જ્યારે એકની એક ભૂલ એણે ક્યારેય બીજી વખત કરી નથી. દરેક ભૂલમાંથી માતા નહીં હોય ત્યારે માંસ ખાઈશ અને બીજાંઓને માંસ ખાતા કરીશ એ શુદ્ધ થઈને જીવનવિકાસનું એક સોપાન ઉપર જાય છે. પણ માતા સામે જૂઠું તો નહીં જ બોલું. પોતાને ખોટું બોલવું ફાવતું આ વર્તન વિષેની ચીવટને કારણે જ દક્ષિણ આફ્રિકામાં કસ્તુરબાનો હાથ નથી એ ભાન થતાં એણે ખોટું બોલવાનું બંધ કર્યું અને સત્યપાલન ઝાલી રાત્રે ઘરમાંથી બહાર મોકલી દીધા પછી એમને ધીમે ધીમે સમજાયું શરૂ થયું જેમાંથી સ્વાભાવિક રીતે જ અહિંસા, અસ્તેય, અપરિગ્રહ કે સત્યની શોધ માત્ર સત્યના આગ્રહથી નથી થતી જો તેમાં અહિંસા ન આદિ અગિયાર વ્રતો એમના જીવનમાં આવ્યાં અને વિકસતાં રહ્યાં. હોય તો. આથી તેમને એક મહાન સત્ય મળ્યું કે સત્ય સાધ્ય છે પણ માત્ર અને માત્ર પોતે માનેલ સ્થૂળ સત્યપાલન એટલે કે પોતાને જે અહિંસા સાધન છે. આ અહિંસાની એમની વ્યાખ્યામાં નિરંતર વિકાસ ખબર છે તે જ સત્યનું મન, વચન, કર્મથી પાલન કરતાં કરતાં એમને થતો રહ્યો છે. અહિંસા એટલે કોઈ સજીવને મારવું નહીં એ પહેલી સમજાયું કે સત્ય તો સાપેક્ષ છે. મને એક સત્ય લાગે, બીજાને બીજું ભૂમિકાથી શરૂ થઈ એ સામાજિક જીવનમાં હિંસા ક્યાં ક્યાં રહેલી છે લાગે. ગાંધીજીને લાગે કે અંગ્રેજોએ હિન્દુસ્તાનને સ્વરાજ આપવું તેની વ્યાખ્યા આપતાં કહે છે, “ખોટું બોલવું તે હિંસા છે, ચોરી કરવી જોઈએ અને અંગ્રેજોને એમ લાગે કે હિન્દીઓ સ્વરાજને માટે લાયક તે હિંસા છે, બીજાને જેની જરૂર છે તેનો સંગ્રહ કરવો તે હિંસા છે' જ નથી, તો આ બેમાંથી સત્ય કયું? એવું સત્ય જે સર્વમાન્ય હોય. વગેરે... પેરેગ્રાફ ઘણો લાંબો છે પણ છેલ્લે લખે છે, “કુવિચાર માત્ર એમાંથી એમને અહિંસા મળી અને સમજાયું કે અહિંસાના સાધનથી જ હિંસા છે, ખરાબ વિચાર કરવો તે પણ હિંસા છે.” ગાંધીજી છેલ્લે પરમ સત્યને પામી શકાય, નિરપેક્ષ સત્યને જાણી શકાય અને ધીમે અહિંસાની વિધાયક (Positive) વ્યાખ્યા આપતાં કહે છે કે “અહિંસા ધીમે ગાંધીજી હજારો વર્ષની પરંપરાથી ઉપર ઊઠીને, એવું સત્ય જગત એટલે પ્રેમ'. પછી આત્મનિરીક્ષણ કરી જુએ છે કે, હું મારા વિરોધીને સામે મૂકી શક્યા જે એમના વિરોધીઓને પણ સ્વીકાર્ય હોય. આ પ્રેમ કરી શકું છું?' પરીક્ષણને અંતે પરિણામ નોંધે છે- ‘પ્રેમ કરી શકું Relative Truth થી Absolute Truth સુધીનો એમનો વિકાસ એ છું કે નહીં તે મને ખબર નથી પણ કોઈનોયે તિરસ્કાર કર્યાનું મને યાદ પણ કોઈ પણ સામાન્ય માનવીને માટે સુલભ છે. કેવી રીતે ? નથી.'
ગાંધીજી પોતાની આત્મકથામાં લખે છે કે, “હું કાંઈ બહુ હોંશિયાર ગાંધીજીના આ માત્ર વિચાર નથી એમણે એ જીવી બતાવ્યું છે. વિદ્યાર્થી ન હતો. પણ મારા વર્તનને વિષે મને બહુ ચીવટ હતી.' દક્ષિણ આફ્રિકાના રાજકીય વડા જનરલ સ્મટ્સ જેની સામે ગાંધીજી ગાંધીજીના વ્યક્તિત્વ વિકાસને ઓળખવાની અને અનુસરવું હોય તો લાંબા સમય સુધી સત્યાગ્રહની લડત લડ્યા એ જનરલ સ્મટ્સ લખે તેની આ ચાવી છે. આ વર્તન વિષેની ચીવટને કારણે એ કોઈ પણ કાર્ય છે કે “અમે બન્ને આટલા બધા લાંબા સમય સુધી સામ સામે પક્ષે રહ્યા
