________________
प्रस्तावना
बतलक्षणकी मान्यताएं नैयायिकोंकी ज्ञात होती हैं। यहाँ यह ध्यान देने योग्य है कि जयन्तभट्ट'ने पञ्चलक्षण हेतुका ही समर्थन किया है, उन्होंने अपञ्चलक्षणको हेतु नहीं माना। पिछले नैयायिक शङ्कर मिश्रने' देतकी गमकतामें जितने रूप प्रयोजक एवं उपयोगी हों उतने रूपोंको हेतुलक्षण स्वीकार किया है और इस तरह उन्होंने अन्वयव्यतिरेकी हेतुमें पांच और केक्लान्वयी तथा केवलव्यतिरेकी हेतुओंमें चार ही रूप गमकतोपयोगी बतलाये हैं। यहां एक खास बात और ध्यान देनेकी है वह यह कि जिस अविनाभावको जैनतार्किकोंने हेतुका लक्षण प्रतिपादन किया है, उसे जयन्तभट्ट और वाचस्पतिने पंच लक्षणोंमें समाप्त माना है। अर्थात् अविनाभावके द्वारा ही सर्व रूपोंके ग्रहण हो जाने पर जोर दिया है, पर वे अपनी पंचलक्षण या चार लक्षणवाली नैयायिक परम्पराके मोहका त्याग नहीं कर सके । इस तरह नैयायिकोंके यहाँ कोई एक निश्चित पक्ष
१“केवलान्वयी हेतु स्त्येव अपञ्चलक्षणस्य हेतुत्वाभावात् । केवलव्यतिरेकी तु क्वचिद् विषयेऽन्वयव्यतिरेकमूलः प्रवर्तते नात्यन्तमन्वयबाह्यः।" -त्यायकलि० पृ० १० । २ “केवलान्वयिसाध्यको हेतुः केवलान्वयी । अस्य च पक्षसत्त्वसपक्षसत्वाबाधितासत्प्रतिपक्षितत्वानि चत्वारि रूपाणि गमकत्वौपयिकानि । अन्वयव्यतिरेकिणस्तु हेतोविपक्षासत्त्वेन सह पंच । केवलव्यतिरेकेणः सपक्षसत्वव्यतिरेकेण चत्वारि । तथा च यस्य हेतोर्यावन्ति रूपाणि गमकतौपयिकानि स हेतुः ।" -वैशेषि० उप० पृ० ६७ । ३ "एतेषु पंचलक्षणेषु अविनाभावः समाप्यते । अविनाभावो व्याप्तिनियमः प्रतिबन्धः साध्याविनाभावित्वमित्यर्थः ।"--न्यायकलि० पृ० २ । ४ “यद्यप्यविनाभावः पंचसु चतुर्पु वा रूपेषु लिङ्गस्य समाप्यते इत्यविनाभावेनैव सर्वाणि लिङ्गरूपाणि सगृह्यन्ते, तथापीह प्रसिद्धसच्छब्दाभ्यां द्वयोः सङ्ग्रहे गोवलीवर्दन्यायेन तत्परित्यज्य विपक्षव्यतिरेकासत्प्रतिक्षत्वाबाधितविषयत्वानि सङ्ग्रह्णाति ।”—न्यायवा० ता० पृ० १७८ । ।