Nyaya Dipika

Author(s): Dharmbhushan Yati, Darbarilal Kothiya
Publisher: Veer Seva Mandir Trust

Page 379

३८
न्याय-दीपिका
७. 'असाधारणधर्मवचनं लक्षरणम्' ननु असाधारणधर्मवचनं लक्षणं कथं न समीचीनमिति चेत्, च्यते; तदेव हि सम्यक् लक्षणं यदव्याप्त्यादिदोषत्रयशून्यम् । न चात्र क्षणेऽव्याप्त्यादिदोषत्र याभावः। तथा हि-अशेषैरपि वादिभिर्दण्डी, ण्डली, वासस्वी देवदत्त इत्यादौ दण्डादिकं देवदत्तस्य लक्षणमुररीक्रियते । रं दण्डादेरसाधारणधर्मत्वं नास्ति, तस्य पृथग्भूतत्वेनापृथग्भूतत्वासम्भत् । अपृथग्भूतस्य चासाधारणधर्मत्वमिति तवाभिप्रायः । तथा च लक्ष्यदेशेऽनात्मभूतलक्षणे दण्डादौ असाधारणधर्मत्वस्याभावादव्याप्तिरित्येव त्पर्यमाश्रित्योक्तं ग्रन्थकृता "दण्डादेरतद्धर्मस्यापि लक्षणत्वादिति” ।
किञ्चाव्याप्ताभिधानस्य लक्षणाभासस्यापि शावलेयत्वादेरसाधारणत्विादतिव्याप्तिः । गो: शावलेयत्वम्, जीवस्य भव्यत्वं, मतिज्ञानित्वं वा न गदीनां लक्षणमिति सुप्रतीतम्, शावलेयत्वस्य सर्वत्र गोष्ववृत्तेः । भव्यस्य मतिज्ञानित्वस्य वा सर्वजीवेष्ववर्तमानत्वादव्याप्तेः । परन्तु शावले. वस्यं भव्यत्वादेर्वाऽसाधारणधर्मत्वमस्ति । यतो हि तेषां गवादिभ्यो न्नेष्ववृत्तित्वात् । तदितरावृत्तित्वं ह्यसाधारणत्वमिति । ततः शावलेवादावव्याप्ताभिधाने लक्षणाभासे असाधारणधर्मस्यातिव्याप्तिरिति व्यम्।
अपि च लक्ष्यमिवचनस्य लक्षणधर्मवचनेन सामानाधिकरण्याभावङ्गात् । तथा हि-सामानाधिकरण्यं द्विविधम् - शाब्दमार्थं च । यथोरेकत्र वृत्तिस्तयोरार्थं सामानाधिकरण्यम्, यथा रूप-रसयोः । ययोर्द्वयोः योश्चैक: प्रतिपाद्योऽर्थस्तयोः शाब्दसामानाधिकरण्यम्, यथा घट. शशब्दयोः । सर्वत्र हि लक्ष्य-लक्षणभावस्थले लक्ष्यवचनलक्षणवच: शाब्दसामानाधिकरण्यं भवति, ताभ्यां प्रतिपाद्यस्यार्थस्यैकत्वात् । यथा गोऽग्निः, ज्ञानी जीवः, सम्यग्ज्ञानं प्रमाणम्, इत्यादौ उष्णः, ज्ञानी, ‘रज्ञानम्, एतानि लक्षणवचनानि । अग्निः, जीवः, प्रमाणम्, एतानि नक्ष्यचनानि । अत्र लक्षणवचनप्रतिपाद्यो योऽर्थः स एव लक्ष्यवचन