________________
અતિમ પર વી વાર્તાલાપ થયોઃ “શ્રમણ જ્ઞાતપુત્ર (મહાવીર) પાંચ અસ્તિકા જણાવે છે: ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, પુદગલાસ્તિકાય, અને જીવાસ્તિકાય. વળી પુદગલાસ્તિકાય સિવાયના અસ્તિકાને તે અરૂપીકાય (અમૂર્ત) જણાવે છે, અને પુદ્ગલાસ્તિકાયને રૂપીકાય (મૂર્ત) જણાવે છે. એ પ્રમાણે કેમ માની શકાય?'
તે વખતે ભગવાન મહાવીરના મેટા શિષ્ય ગૌતમગોત્રી ઈંદ્રભૂતિ રાજગૃહમાં ભિક્ષા માગી પાછા ફરતા હતા. ત્યારે પેલા અન્યતીર્થકોએ તેમને બોલાવીને પિતાનો અભિપ્રાય તેમની આગળ વ્યક્ત કર્યો. ગૌતમે તેમને કહ્યું, “હે દેવાનુપ્રિયો! અમે વિદ્યમાન વરસ્તુને અવિદ્યમાન નથી કહેતા, અને અવિવમાનને વિદ્યમાન નથી કહેતા. અમે તે અસ્તિભાવને જ અસ્તિ કહીએ છીએ, અને નાસ્તિભાવને નાસ્તિ કહીએ છીએ. માટે હે દેવાનુપ્રિયે! જ્ઞાન વડે તમે સ્વયમેવ એ અર્થને વિચાર કરે.’ આમ કહી ગૌતમ ચાલ્યા ગયા.
- કાલેદાયી માત્ર ચર્ચાપ્રિય નહોતે. વેતાને થયેલા સંશયનું નિવારણ કરવા તે જ્યાં ભગવાન ઘણું માણસેને ધર્મકથા
૧. જેને બીજો ભાગ ન થઈ શકે એવા અંશને – ખંડને અસ્તિ” અથવા “પ્રદેશ” કહે છે અને એના સમુદાયને “કાય' કહે છે. અર્થાત અસ્તિકાય એટલે પ્રદેશોને સમૂહ. એ પાંચ અસ્તિકાચ દ્રવ્ય એવા અખંડ સ્કંધરૂપ છે કે જેના અવિભાજ્ય સૂક્ષમ અંશ બુદ્ધિથી કલ્પી શકાય છે, પરંતુ પુદ્ગલ દ્રવ્યના પ્રદેશ જેમ પોતાના કંધથી જુદા થઈ શકે છે, તેમ આ ચાર દ્રવ્યના થઈ શકતા નથી. કારણ કે તે ચારે અમૂર્ત છે. ધર્મ અને અધર્મને અહીં પ્રસિદ્ધ અર્થ નથી લેવાનો. આ બે દ્રવ્ય ગતિ અને સ્થિતિમાં સહાયક છે. પાણી વિના માછલી ગતિ કે સ્થિતિ ન કરી શકે, તેમ આ બે દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યની ગતિ તથા સ્થિતિમાં સહાયક છે. પુદ્ગલ અસ્તિકાય એટલે જેને અન્ય દર્શને પ્રકૃતિ કે જડ તત્વ કહે છે તે.
