________________ [2] ગર પ્રજાની કૂટનીતિઓ વિશ્વમાં સામાન્યતઃ ચાર રંગની પ્રજાએ કહી શકાય. ગારી, લાલ, પીળી અને કાળી. વિશ્વમાં ધર્મો અનેક છે, જેમાં બહુમતિની દષ્ટિએ ઈસાઈ, બૌદ્ધ, ઈસ્લામ, વૈદિક, શીખ, જૈન વગેરે ગણું શકાય. . પિતાના રંગની ચામડી પ્રત્યે અને પોતાના ધર્મના અનુયાયી પ્રત્યે કઈ પણ ધર્મપ્રેમીને મમત્વ થાય તે સુસંભવિત છે. આવા મમત્વને તિરસ્કાર પણ કેમ કરી શકાય ? પરંતુ પિતાનાથી અન્ય રંગની ચામડીવાળા લકે અને અન્ય ધર્મોના અનુયાયીજને પ્રત્યે ધિક્કાર-બુદ્ધિ જાગે, એમને આ જગતમાંથી જ નામશેષ કરી દેવાની વૃત્તિ જાગે અને તેવી પ્રવૃત્તિઓ પણ વ્યવસ્થિત રીતે થતી રહે એ તો અત્યંત ગંભીર બાબત ગણાય. મુસ્લિમોએ તલવારના જોરે અન્ય ધર્મો અને અન્ય પ્રજાને ખતમ કરવાની હિંમત કરી પણ તેઓ નિષ્ફળ ગયા. અંગ્રેજો વધુ મુત્સદ્દી નીકળ્યા. એમણે પોતાને ભેદી કાર્યક્રમ જગતમાં મૂકો. એને પાયો “મૌત્રી સ્વાંગ રહ્યો. મુસ્લિમોએ તલવારથી અન્ય પ્રજાના નાશની કારવાહી કરી. અંગ્રેજોએ સંસકૃતિનાશથી પ્રજાનાશની કારવાહી કરી. પહેલાં પાંચ વર્ષ મુસ્લિમોનાં હતાં, પછીનાં છેલ્લાં પાંચસો વર્ષ અંગ્રેજોનાં બની ગયાં. તળાવની લાખો માછલીને કાઈ છરીથી મારે તે કેટલી મારે ? કઈ પાણી સૂકવી નાખીને મારે તે બધી મરે.
