________________ ઇતિહાસનું ભેદી પાનું પાણિપતથી ટેબલ ઉપર ખસેડાયેલ પ્રશ્ન અંતે અંગ્રેજોના હિતોની સુરક્ષાપૂર્વક જ ઉકેલાય. અખંડ હિન્દુસ્તાનના પૂર્વે તે ટુકડાઓ થયા જ હતા; હવે બીજા બે ટુકડામાં તે વહેંચાયું. અને તે પછી પણ બંગલા વગેરેના ટુકડે ટુકડામાં તે આજે પણ નષ્ટપ્રનષ્ટ થતું જ ચાલ્યું છે, છતાં કઈ હિતોષીની આંખ ઊઘડતી નથી. ક્ષાત્રવટ સિવાય આ આંખ ઊઘડે તેવી સ્થિતિ પણ નથી. ટેબલ ઉપર જે “સ્વરાજ' મળ્યું એ હકીકતમાં મળ્યું નથી પણ “અપાયેલું છે. જેના દ્વારા હિન્દુસ્તાન ટુકડે ટુકડા થઈને ખતમ થાય તેવા સાણસાઓ ગોઠવવાની સાથે જ અંગ્રેજોએ “સ્વરાજ’ની ખૂબ પ્રેમથી ભેટ આપી છે. આમ છતાં દેખાવ કઈ જુદો જ ઉપસાવાયો છે અને સહુ તે ગોબેલ્સ-પ્રચારમાં ફસાયા છે એ ભારે ખેદની બીના છે. ગાંધીજીએ રાજકારણના ક્ષેત્રમાં દાખવેલી અહિંસા સ્થાનભ્રષ્ટ. હતી એટલે જ એના પરિણામે હિતશત્રુઓ ખૂબ ખાટી ગયા અને હિન્દુ-મુસ્લિમ ભાઈઓ પરસ્પર લડી મર્યા, પરસ્પર સદા લડતામરતા રહે તેવી સ્થિતિમાં કાયમ માટે ગોઠવી દેવામાં આવ્યા. વ્યવસ્થા માટે જે વર્ગભેદ આર્યાવર્તમાં હતા તે ભેદને ભેદભાવમાં ખતવીને તેનું સઘળું આંદોલન ગાંધીજી જેવાને સેંપાયું. એના પરિણામે મંદ પણ શાશ્વત આંતરવિગ્રહની સ્થિતિમાં આખી પ્રજા મુકાઈ ગઈ. નવા ભયંકર ભેદભાવવાળા વર્ગભેદ થતા ચાલ્યા, છતાં તેમની અવગણના કરાઈ અને સહુના હિતની વ્યવસ્થા માટેનાભેદભાવ વિનાના એવા કેટલાક ભેદને ચર્ચાને ધકકે ચડાવીને એક ખૂબ મોટો ફટકે આર્ય પ્રજાને અંગ્રેજોએ મારી દીધા. આજે પણ એ કળણમાંથી પ્રજા બહાર નીકળવાને બદલે એમાં ઊંડી ને ઊંડી. ગરકાવ થતી ચાલી છે.
